ازاتتىق تاڭىن اڭساعان الاش ارىستارى
تاقىرىبى: «ازاتتىق تاڭىن اڭساعان الاش ارىستارى»
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى وتكەن قيىنشىلىقتارىن ايتا كەلىپ، وسى زۇلمات جىلدارى ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان ۇلت زيالىلارىنا توقتالۋ، ءوز ەلىن، جەرىن قورعايتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: «الاش» اتتى كىتاپ كورمەسى»، الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان بۋكلەت، «ازاتتىقتى اڭساعان الاش» اتتى گازەت، الاش تۋرالى جازىلعان سوزدەر.
بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
«XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني - زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ەدى. XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىم قالىپتاسۋىنىڭ ۇرپاقتار ەستافەتاسى سياقتى سيپاتى بولعانىن اتاپ ايتقان ابزال» دەپ ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا ايتىپ ءوتتى. وتكەن حح عاسىر قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلى وقيعالارمەن ەستە قالادى.
سول وقيعالاردىڭ ىشىندە «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن 1930 - 1938 جىلدار اۋىر دا ازاپتى كەزەڭ بولدى.
ەگەمەن ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ جولىندا ءومىرىن سارپ ەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سىندى ارىس ازاماتتارىمىز سۇرقيا ساياساتتىڭ قۇرباندارى بولدى.
1. جۇرگىزۋشى:«الاش» پارتياسى – قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق دەموكراتيالىق پارتياسى. 1917 جىلى شىلدەدە ورىنبورداعى بۇكىلقازاق سەزىندە قۇرىلدى. كوپ ۇزاماي ون تاراۋدان تۇراتىن پارتيا باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جاسالدى.
الاش پارتياسىن ۇيىمداستىرۋشى – ءاليحان بوكەيحانوۆ.
حح عاسىرداعى قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان الاش پارتياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى رەسەي فەدەراسيالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ بولدى.
2. جۇرگىزۋشى: «الاشوردا ۇكىمەتى» 1917 جىلى ورىنبوردا 3 - 15 - جەلتوقسان ارالىعىندا ءىى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىن وتكىزدى. نەگىزگى ماقساتى الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ. ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ. ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا 25 ادام كىردى. الاش استاناسى سەمەي قالاسى ەدى.
سول كەزدە رەسەيدە ورىن العان جاعدايعا بايلانىستى قازاقتاردىڭ جاريالاعان اۆتونومياسىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، كەزەكتە بوستاندىقتىڭ جاۋى بولشيەۆيزممەن كۇرەسۋ تۇردى.
وزدەرىنىڭ قولعا العان شارالارىن ىسكە اسىرۋ جولىندا الاشوردا ۇكىمەتى كەڭەسكە قارسى جاقپەن بىرىگۋگە تۋرا كەلدى. 1918 جىلى ازامات سوعىسىنىڭ باستالىپ كەتۋى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىن توقتاتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
1. جۇرگىزۋشى:
قازاعىم، قاقتىقپا، قامالما،
ەل بولار حالىڭدى امالدا!
كەتتى تۋى، اتتى تاڭ، شىقتى كۇن،
سال مالدى، سال جاندى ايانبا!
نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،
ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم.
مەن ولسەم دە الاش ولمەس كوركەيەر،
ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن.
ءىى بۇكىل قازاق سەزىنەن كورىنىس
(ءبىر توپ ادامنىڭ الدىنا شىعىپ)
ءا. بوكەيحانوۆ: «ازاتتىقتىڭ تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇل كۇن تەڭەلدىك. قام كوڭىلدە قاياۋداي ارمان قالعان جوق. نەشە عاسىرلاردان بەرى جۇرتتىڭ ءبارىن قورلىقتا، قۇلدىقتا ۇستاعان جاۋىز ۇكىمەت، وزگەگە قازعان ورى وزىنە شاعىن كور بولىپ، قايتپاس قارا ساپارعا كەتتى.
ەندى بۇگىن تەڭەلىپ، تۇسىمىزدە كورمەگەن جاقسىلىقتى وڭىمىزدە كورىپ، توبەمىز كوككە جەتىپ وتىر. بۇل كۇنگە جەتكىزگەن قۇدايعا مىڭ شۇكىرشىلىك!
مەن كادەت پارتياسىنا كەتتىم.
(توپ ىشىنەن ەكى ءۇش ادام: «ءبىز دە ويلانساق قايتەدى» دەگەن داۋىستار شىعادى).
ءاليحاننىڭ ارتىنان ءجۇرىپ ءبارى ساحنادان شىعىپ كەتەدى)
2. جۇرگىزۋشى: الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز.
ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ
قورلىعىنا بەرمەيمىز.
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،
جاسايدى الاش، ولمەيمىز.
جاساسىن الاش، جاساسىن!
كورىنىس
داۋىس: «الاشوردا ۇكىمەتىن بۇگىننەن قالدىرماي جاريالايمىز با؟»دەگەن ۇسىنىس بولادى.
داۋىس بەرۋ باستالىپ كەتەدى. داۋىس بەرۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شىعىس الاشوردا 42 داۋىستى، ال باتىس الاشوردا 39 داۋىستى الادى. ءۇش ادام داۋىس بەرمەي قالىس قالادى.
باتىس الاشورداشىلار: «الاشوردا ۇكىمەتىن بۇگىننەن قالدىرماي جاريالايىق».
شىعىس الاشورداشىلار: « جوق، توقتاي تۇرىڭدار، مىناۋ تۇركىستان وبلىسى، تۇركىستانعا قارايتىن جەتىسۋ وبلىسى، سىرداريا وبلىسى بار سولاردى پىكىرىن بىلەيىك» دەيدى.
داۋىس بەرمەي قالىس قالعان ءۇش ادام: «ءبىز الاشوردا ۇكىمەتىنە قوسىلمايمىز، ءبىز تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرامىز» دەپ ساحنادان شىعىپ كەتەدى.
1. جۇرگىزۋشى: الاش دەسە، رۋحىڭ سىلكىنىپ، ۇلتتىق «مەنىڭ» ويانىپ، ماقتانىش سەزىم بيلەيدى. وسى سەزىمدى اسپان استىن الاش اتىمەن تۇندىرىپ، ءان سالعىڭ كەلەدى. ال، الاشتان قالعان ءان بار ما وسى؟
2. جۇرگىزۋشى: بار. بار بولعاندا قانداي!
زار زامان مانەرلەپ وقۋ.
1. وقۋشى: كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىرىپ، مىندىك اتقا.
ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل ءبىر زور سىن،
جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا.
زامان - اي؟
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى.
ەل باستايتىن قايداسىڭ، كوسەمدەرىم؟
ءسوز باستايتىن قايداسىڭ، شەشەندەرىم؟
تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، باستاپ توپتى
تيگىزبەسىن جۇرتقا جاۋ كەسەلدەرىن.
زامان - اي!
باي، قايداسىڭ، ورتاعا مالىڭدى سال،
ازدى - كوپتى اياماي بارىڭدى سال.
جانى ءتاتتى جاقسىلار، قايداسىڭدار؟
مۇسىلماننىڭ جولىنا جانىڭدى سال.
زامان - اي!
ەل قورعايتىن قايداسىڭ، باتىرلارىم؟
ولەڭ، كۇيدىڭ شەبەرى اقىندارىم؟
ازاماتتىڭ مىندەتى ەلدى قورعاۋ،
تونگەلى تۇر باسىنا كۇشتى تولعاۋ.
زامان - اي!
1. جۇرگىزۋشى: ايبارلى ەلدىڭ ۇلىمىن اي تاڭبالى،
كەيىپكەرى ەمەسپىن ەرتەگىنىڭ.
قازاق دەگەن جالعىز ۇلى مەن بولامىن،
جەر الەمگە جەتەدى كوپكە ءۇنىم!
2. وقۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ. ونىڭ تاعدىرى - قيىن، ءبىراق كىسى قىزىعارلىق تاعدىر. عۇمىرى اششى ارمانعا تولى، الايدا ونەگە بولارلىق عۇمىر. ماقسات - مۇراتىنىڭ مازمۇنى، كەي تۇستا قايشىلىقتارعا سوقتىردى دەسەك تە، وتە تەرەڭ. ول 1872 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 28 - دە تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسىندا سارىتۇبەك دەيتىن جەردە دۇنيەگە كەلدى. اكەسى بايتۇرسىن قاراپايىم شارۋا بولعانىمەن مارتتىگى، كىسىلىگى باسىم، كوزى اشىق ازامات بولسا كەرەك. 1885 جىلعى قازاننىڭ 12 - دە وياز باستىعى ياكوۆليەۆتىڭ باسىن جارعانى ءۇشىن ءىنىسى اقتاس ەكەۋى 15 جىلعا سوتتالىپ، 17 جىل بويى “يتجەككەندە” ايداۋدا بولدى. اۋىل مولداسىنان حات تانىعان احمەت تورعايداعى ەكى جىلدىق ورىس - قازاق ۋچيليششەسىن ءتامامداعان سوڭ 1891 جىلى كەرۋەنشىلەرگە ورىنبورعا بارىپ سوندا قىرعىز (قازاق) مۇعالىمدەر مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى.
3. وقۋشى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان. قارقارالى ويازى، التەكە – سىرىم وبلىسى، جەلتاۋ باۋرايىنداعى مىرزاتاي قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازىرگى اكىمشىلىك ايماقتىق اتاۋى بويىنشا بۇل ەلدى – مەكەن جەزقازعان وبلىسى اقتوعاي اۋدانى، ”قاراتال “ سوۆحوزىنا قارايدى. قازاقتىڭ بولاشاق ساياسي كوسەمى، ءبىر باسىندا سان ءتۇرلى عىلىم توعىسقان بىرەگەي تۇلعانىڭ ءبىلىم دارياسىنان سۋسىنداعان ىلكى قادامى بۇرىنعى مىرزاتاي اتالعان، قازىرگى قاسىم قىستاعىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشۋدان باستالادى. رەسەيدەگى جوعارى دارەجەلى اماندار دايارلايتىن ءبىلىم ورداسىنىڭ ەسىگىن 1888 جىل اشقان، ول 1892 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ شىقتى.
4. وقۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885 - 1935) ول 1885 جىلى 25 قاراشادا بۇرىنعى تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزىنە قاراستى سارىقوپا بولىسىندا قازىرگى تورعاي وبلىسىنىڭ جانكەلدين اۋدانىندا “قىزبەل” كەڭشارىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1897 جىلى تورعاي قالاسىنداعى ى. التىنسارين اشقان ەكى كلاستىق ورىس - قازاق مەكتەبىنە ءتۇسىپ، 1902 جىلى ويداعىداي بىتىرەدى.
2. جۇرگىزۋشى: قازاقستان كارتاسىندا كارلاگ (ەرەكشە رەجيمدى قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى) پايدا بولدى. ونىڭ ءبىرى وتانعا وپاسىزدىق جاساعاندار وتباسىلارىنىڭ مۇشەلەرىنە ارنالعان لاگەر» دەپ اتالدى. ول «الجير» دەگەن اتاۋمەن كەڭىنەن ءمالىم. بۇل ازاپ لاگەرىندە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن شىققان اتاقتى عالىمدار، اقىندار، ونەر ادامدارى ۇزاق جىلدار بويى قاماۋدا بولىپ ازاپ شەكتى.
كورىنىس:
تۇرمەنىڭ قاپاس بولمەسى. ءبىر ورىس، ءبىر قازاق تەرگەۋشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتان جاۋاپ الىپ وتىر.
قازاق تەرگەۋشىسى: قالاي بوكەيحانوۆ مىرزا، قازاقستاندى رەسەيدەن ءبولىپ الماق بولعان ارەكەتىنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
بوكەيحانوۆ: ارينە مويىندايمىن. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋعا ارەكەتتەنۋ قىلمىس ەمەس شىعار....
ورىس تەرگەۋشىسى: قىلمىس ەمەس؟! (ستولدى پەرىپ پەرىپ قالدى). قالاي قىلمىس ەمەس؟! ەگەر رەسەيگە باعىنىپ كەلگەن ءاربىر حالىق ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ شىعا بەرسە، رەسەيدە نە قالادى؟! جو وق. بۇل تەك جاۋدىڭ ارەكەتى.
قازاق تەرگەۋشىسى: ءما، مويىنداڭىز دا قولىڭىزدى قويىڭىز. (قاعاز قالام ۇسىنادى)
بوكەيحانوۆ: (قاعازعا ءۇڭىلىپ) مىنا قاعازدا حالىققا قارسى ارەكەت ەتتى دەلىنگەن عوي. بۇعان قول قويا المايمىن.
ورىس تەرگەۋشىسى: «ءجا، جەتەدى! مەن ءقازىر باسشىلارعا بارىپ باياندايمىن. جەندەتكە تاپسىر كەرەك. مىقتى بولسا شىداپ كورسىن. مەن ءقازىر كەلەمىن.
قازاق تەرگەۋشىسى: (ەسىكتى بارىپ قاراپ كەلەدى) اعاتاي اي، مەن سىزگە نە جاقسىلىق جاساي الام؟ ءسىزدى قاشىرۋعا دا شامام جەتپەيدى. بار بيلىك وسىلاردىڭ قولىندا. بىزگە دە سەنبەيتىنىن سەزەمىز.
بوكەيحانوۆ: سەن قۋىرشاقسىڭ عوي، شىراعىم. مەندە ءبارىن تۇسىنەم.
قازاق تەرگەۋشىسى: اعاتاي اي بارىبىردە مويىنداتپاي قويمايدى عوي. ازاپ شەگىپ قايتەسىز. ودان دا قول قويا سالمايسىز با؟
بوكەيحانوۆ: ەي شىراعىم اي، ارتىمدا ماعان قاراپ قارا ورمانىم – حالقىم تۇرعان جوق پا؟ مەن ءوزىمدى الداسام دا ونى الداي المايمىن.
قازاق تەرگەۋشىسى: ءسىزدى لەنين مەن مۇستافا شوقايمەن كەزدەسكەن دەيدى، سول راس پا؟
بوكەيحانوۆ: ول تۇرمەنىڭ اڭگىمەسى ەمەس شىراعىم، قايتەسىڭ.
قازاق تەرگەۋشىسى: «اعاتاي، مەن دە ەلىمە، حالقىما پايدامدى تيگىزسەم دەيمىن. ءبىراق قالاي؟ بىلمەيمىن....
بوكەيحانوۆ: (كۇبىرلەپ) ءبارى الدامشى، ءبارى جالعان بولعانى ما؟
قازاق تەرگەۋشىسى: اعاي سىزگە نە بولعان، ءما سۋ ءىشىپ جىبەرىڭىز. ءقازىر جاڭاعى جان العىشتا كەلىپ قالار.... قۇدايىم اي سونشاما دارمەنسىز ەتىپ جاراتارمىسىڭ؟! كەلىپ قالدى بەكەم بولىڭىز.
بوكەيحانوۆ: راحمەت، مەن ءۇشىن قام جەمە، باۋىرىم. (بولمەگە ورىس تەرگەۋشى جانە جەندەت كەلەدى)
قازاق تەرگەۋشىسى: (ۇشىپ تۇرىپ) جولداس كاپيتان ايتقانىنان قايتار ەمەس.
ورىس تەرگەۋشىسى: (مىرس مىرس كۇلىپ) وندا ءوز وبالى وزىنە. (قاسىنداعى جەندەتكە الىپ كەت دەپ بەلگى بەردى. جەندەت سۇيرەي باستاعان كەزدە بوكەيحانوۆ جەندەتتى يتەرىپ جىبەرەدى دە بىلاي دەيدى)
ەي، حالقىم
ەلىمىز ءۇشىن
ەتەگىمىزدى تۇرگەن ەكەنبىز،
بار الاشقا ۇران ساپ،
ەلدىككە شاقىرىپ جۇرگەن ەكەنبىز.
شەشىنگەن سۋدان تايىنباس،
ويىمىز ءبىر، ماقسات ءبىر،
سورلى ەلىمنىڭ شىركىن اي
جىرتىلعان جاعاسىن بۇتىندەپ.
جىعىلعان تۋىن كوتەرسەك.
بار الاشتىڭ ۇرپاعى بولىپ قايتادان،
ۇرانداپ اتقا قونساڭ ءبىر،
دۇنيە ءدۇر سىلكىنەر ەدى، دەپ ايتا الام
سوندا مەنىڭ بولماس ەدى اۋ ارمانىم
ارنار ەدىم، سول ەلىمنىڭ جولىنا
مىنا قىسقا عۇمىرىمنىڭ قالعانىن.
1. جۇرگىزۋشى: قاپيادا
قاۋىپ الار قارماقتار،
ويدى وراپ،
قىردى جاپقان كارلاگتار.
قايدا بارساڭ
قان ساسىعان ىرگەلەر،
ءتىرى ولىككە تولعان ءىشى تۇرمەلەر.
كورىنىس:
كۇي ويناپ تۇرادى. بەس ارىستى اسكەرلەر الىپ شىعادى. اتۋعا دايىنداپ تۇرعىزادى.
اسكەر: ءيا، سوڭعى ءسوزدى كىم ايتادى ىشتەرىڭنەن؟
ماعجان: ەي، تاكاپپار دۇنيە،
ماعان دا ءبىر قاراشى،
تانيمىسىڭ سەن مەنى،
مەن قازاقتىڭ بالاسى
(مىلتىق داۋسى ەستىلەدى)
2. جۇرگىزۋشى: قازاقستاندا 101مىڭ ادام رەپرەسسياعا ۇشىرادى، ءقازىر ولاردىڭ بارلىعى اقتالدى.
ەندى بىزگە قايتا ورالدى زاڭعارلار،
ستاليندىك توزاقتاردا جانعاندار.
احمەتتەر، جۇسىپبەكتەر، ساكەندەر،
ءىلياستار، بەيىمبەتتەر، ماعجاندار.
(الاش زيالىلارىن ەسكە الۋ 1 مينۋت ۇنسىزدىك)
1. جۇرگىزۋشى: ءوشىپ كەتىپ ءبىر جىلى جەر بەتىنەن،
وزگە ورىندا بالالاپ وسكەن ەلمىن.
اقتالدى بوزداقتاردىڭ اق تالابى،
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم.
2. جۇرگىزۋشى: بەت باعدارىن باقيعا بۇرعاندارىم،
قارالى جىلدارداي بوپ قاراۋىتىپ،
حالقىمنىڭ ماڭگى ەسىندە تۇرعاندارىم
قۇرباندارىم جازىقسىز قۇرباندارىم.
ءمۇعالىم ءسوزى: وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جەكە ەل، مەملەكەت بولامىز دەگەن الاش زيالىلارى اڭساعان ارماندارىنا جەتە الماي ارماندا كەتتى. الاش زيالىلارى تۇڭعىش ۇلتتىق يدەيا كوتەرىپ، تۇڭعىش پارتيا، ۇكىمەت قۇرىپ مەملەكەتتىلىكتىڭ العى شارتىن جاساپ كەتتى.
قازاقستان بۇگىندە ەگەمەندى ەل بولىپ دۇنيە جۇزىنە تانىلۋدا. ءبىزدىڭ وتانىمىز ەگەمەندى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى. تاريح بىزگە تاۋەلسىزدىكتى تارتۋ ەتتى. ەندى ءبىزدىڭ پارىزىمىز - ۇلتتىق رامىزدەردى قاستەرلەۋ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋ، مادەنيەتتىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلۋ. ساباعىمىزدى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مىنا سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «ءار ۇرپاق وزىنە ارتقان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاۋى كەرەك».
ماقساتى: وقۋشىلارعا قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى وتكەن قيىنشىلىقتارىن ايتا كەلىپ، وسى زۇلمات جىلدارى ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساعان ۇلت زيالىلارىنا توقتالۋ، ءوز ەلىن، جەرىن قورعايتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: «الاش» اتتى كىتاپ كورمەسى»، الاش قايراتكەرلەرىنە ارنالعان بۋكلەت، «ازاتتىقتى اڭساعان الاش» اتتى گازەت، الاش تۋرالى جازىلعان سوزدەر.
بارىسى
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
«XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني - زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ەدى. XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىم قالىپتاسۋىنىڭ ۇرپاقتار ەستافەتاسى سياقتى سيپاتى بولعانىن اتاپ ايتقان ابزال» دەپ ەلباسىمىز ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا ايتىپ ءوتتى. وتكەن حح عاسىر قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلى وقيعالارمەن ەستە قالادى.
سول وقيعالاردىڭ ىشىندە «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن 1930 - 1938 جىلدار اۋىر دا ازاپتى كەزەڭ بولدى.
ەگەمەن ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋ جولىندا ءومىرىن سارپ ەتكەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ سىندى ارىس ازاماتتارىمىز سۇرقيا ساياساتتىڭ قۇرباندارى بولدى.
1. جۇرگىزۋشى:«الاش» پارتياسى – قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق دەموكراتيالىق پارتياسى. 1917 جىلى شىلدەدە ورىنبورداعى بۇكىلقازاق سەزىندە قۇرىلدى. كوپ ۇزاماي ون تاراۋدان تۇراتىن پارتيا باعدارلاماسىنىڭ جوباسى جاسالدى.
الاش پارتياسىن ۇيىمداستىرۋشى – ءاليحان بوكەيحانوۆ.
حح عاسىرداعى قازاق تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان الاش پارتياسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى رەسەي فەدەراسيالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ بولدى.
2. جۇرگىزۋشى: «الاشوردا ۇكىمەتى» 1917 جىلى ورىنبوردا 3 - 15 - جەلتوقسان ارالىعىندا ءىى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىن وتكىزدى. نەگىزگى ماقساتى الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ. ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ. ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا 25 ادام كىردى. الاش استاناسى سەمەي قالاسى ەدى.
سول كەزدە رەسەيدە ورىن العان جاعدايعا بايلانىستى قازاقتاردىڭ جاريالاعان اۆتونومياسىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، كەزەكتە بوستاندىقتىڭ جاۋى بولشيەۆيزممەن كۇرەسۋ تۇردى.
وزدەرىنىڭ قولعا العان شارالارىن ىسكە اسىرۋ جولىندا الاشوردا ۇكىمەتى كەڭەسكە قارسى جاقپەن بىرىگۋگە تۋرا كەلدى. 1918 جىلى ازامات سوعىسىنىڭ باستالىپ كەتۋى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىن توقتاتۋعا ءماجبۇر ەتتى.
1. جۇرگىزۋشى:
قازاعىم، قاقتىقپا، قامالما،
ەل بولار حالىڭدى امالدا!
كەتتى تۋى، اتتى تاڭ، شىقتى كۇن،
سال مالدى، سال جاندى ايانبا!
نە كورسەم دە الاش ءۇشىن كورگەنىم،
ماعان اتاق ۇلتىم ءۇشىن ولگەنىم.
مەن ولسەم دە الاش ولمەس كوركەيەر،
ىستەي بەرسىن قولدارىنان كەلگەنىن.
ءىى بۇكىل قازاق سەزىنەن كورىنىس
(ءبىر توپ ادامنىڭ الدىنا شىعىپ)
ءا. بوكەيحانوۆ: «ازاتتىقتىڭ تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇل كۇن تەڭەلدىك. قام كوڭىلدە قاياۋداي ارمان قالعان جوق. نەشە عاسىرلاردان بەرى جۇرتتىڭ ءبارىن قورلىقتا، قۇلدىقتا ۇستاعان جاۋىز ۇكىمەت، وزگەگە قازعان ورى وزىنە شاعىن كور بولىپ، قايتپاس قارا ساپارعا كەتتى.
ەندى بۇگىن تەڭەلىپ، تۇسىمىزدە كورمەگەن جاقسىلىقتى وڭىمىزدە كورىپ، توبەمىز كوككە جەتىپ وتىر. بۇل كۇنگە جەتكىزگەن قۇدايعا مىڭ شۇكىرشىلىك!
مەن كادەت پارتياسىنا كەتتىم.
(توپ ىشىنەن ەكى ءۇش ادام: «ءبىز دە ويلانساق قايتەدى» دەگەن داۋىستار شىعادى).
ءاليحاننىڭ ارتىنان ءجۇرىپ ءبارى ساحنادان شىعىپ كەتەدى)
2. جۇرگىزۋشى: الاش تۋى استىندا،
كۇن سونگەنشە سونبەيمىز.
ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ
قورلىعىنا بەرمەيمىز.
ولەر جەردەن كەتتىك ءبىز،
جاسايدى الاش، ولمەيمىز.
جاساسىن الاش، جاساسىن!
كورىنىس
داۋىس: «الاشوردا ۇكىمەتىن بۇگىننەن قالدىرماي جاريالايمىز با؟»دەگەن ۇسىنىس بولادى.
داۋىس بەرۋ باستالىپ كەتەدى. داۋىس بەرۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا شىعىس الاشوردا 42 داۋىستى، ال باتىس الاشوردا 39 داۋىستى الادى. ءۇش ادام داۋىس بەرمەي قالىس قالادى.
باتىس الاشورداشىلار: «الاشوردا ۇكىمەتىن بۇگىننەن قالدىرماي جاريالايىق».
شىعىس الاشورداشىلار: « جوق، توقتاي تۇرىڭدار، مىناۋ تۇركىستان وبلىسى، تۇركىستانعا قارايتىن جەتىسۋ وبلىسى، سىرداريا وبلىسى بار سولاردى پىكىرىن بىلەيىك» دەيدى.
داۋىس بەرمەي قالىس قالعان ءۇش ادام: «ءبىز الاشوردا ۇكىمەتىنە قوسىلمايمىز، ءبىز تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرامىز» دەپ ساحنادان شىعىپ كەتەدى.
1. جۇرگىزۋشى: الاش دەسە، رۋحىڭ سىلكىنىپ، ۇلتتىق «مەنىڭ» ويانىپ، ماقتانىش سەزىم بيلەيدى. وسى سەزىمدى اسپان استىن الاش اتىمەن تۇندىرىپ، ءان سالعىڭ كەلەدى. ال، الاشتان قالعان ءان بار ما وسى؟
2. جۇرگىزۋشى: بار. بار بولعاندا قانداي!
زار زامان مانەرلەپ وقۋ.
1. وقۋشى: كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىرىپ، مىندىك اتقا.
ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل ءبىر زور سىن،
جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا.
زامان - اي؟
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى.
ەل باستايتىن قايداسىڭ، كوسەمدەرىم؟
ءسوز باستايتىن قايداسىڭ، شەشەندەرىم؟
تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، باستاپ توپتى
تيگىزبەسىن جۇرتقا جاۋ كەسەلدەرىن.
زامان - اي!
باي، قايداسىڭ، ورتاعا مالىڭدى سال،
ازدى - كوپتى اياماي بارىڭدى سال.
جانى ءتاتتى جاقسىلار، قايداسىڭدار؟
مۇسىلماننىڭ جولىنا جانىڭدى سال.
زامان - اي!
ەل قورعايتىن قايداسىڭ، باتىرلارىم؟
ولەڭ، كۇيدىڭ شەبەرى اقىندارىم؟
ازاماتتىڭ مىندەتى ەلدى قورعاۋ،
تونگەلى تۇر باسىنا كۇشتى تولعاۋ.
زامان - اي!
1. جۇرگىزۋشى: ايبارلى ەلدىڭ ۇلىمىن اي تاڭبالى،
كەيىپكەرى ەمەسپىن ەرتەگىنىڭ.
قازاق دەگەن جالعىز ۇلى مەن بولامىن،
جەر الەمگە جەتەدى كوپكە ءۇنىم!
2. وقۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ. ونىڭ تاعدىرى - قيىن، ءبىراق كىسى قىزىعارلىق تاعدىر. عۇمىرى اششى ارمانعا تولى، الايدا ونەگە بولارلىق عۇمىر. ماقسات - مۇراتىنىڭ مازمۇنى، كەي تۇستا قايشىلىقتارعا سوقتىردى دەسەك تە، وتە تەرەڭ. ول 1872 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 28 - دە تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزىنىڭ توسىن بولىسىندا سارىتۇبەك دەيتىن جەردە دۇنيەگە كەلدى. اكەسى بايتۇرسىن قاراپايىم شارۋا بولعانىمەن مارتتىگى، كىسىلىگى باسىم، كوزى اشىق ازامات بولسا كەرەك. 1885 جىلعى قازاننىڭ 12 - دە وياز باستىعى ياكوۆليەۆتىڭ باسىن جارعانى ءۇشىن ءىنىسى اقتاس ەكەۋى 15 جىلعا سوتتالىپ، 17 جىل بويى “يتجەككەندە” ايداۋدا بولدى. اۋىل مولداسىنان حات تانىعان احمەت تورعايداعى ەكى جىلدىق ورىس - قازاق ۋچيليششەسىن ءتامامداعان سوڭ 1891 جىلى كەرۋەنشىلەرگە ورىنبورعا بارىپ سوندا قىرعىز (قازاق) مۇعالىمدەر مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى.
3. وقۋشى ءاليحان نۇرمۇحامەد ۇلى بوكەيحان. قارقارالى ويازى، التەكە – سىرىم وبلىسى، جەلتاۋ باۋرايىنداعى مىرزاتاي قىستاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازىرگى اكىمشىلىك ايماقتىق اتاۋى بويىنشا بۇل ەلدى – مەكەن جەزقازعان وبلىسى اقتوعاي اۋدانى، ”قاراتال “ سوۆحوزىنا قارايدى. قازاقتىڭ بولاشاق ساياسي كوسەمى، ءبىر باسىندا سان ءتۇرلى عىلىم توعىسقان بىرەگەي تۇلعانىڭ ءبىلىم دارياسىنان سۋسىنداعان ىلكى قادامى بۇرىنعى مىرزاتاي اتالعان، قازىرگى قاسىم قىستاعىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشۋدان باستالادى. رەسەيدەگى جوعارى دارەجەلى اماندار دايارلايتىن ءبىلىم ورداسىنىڭ ەسىگىن 1888 جىل اشقان، ول 1892 جىلى ويداعىداي ءبىتىرىپ شىقتى.
4. وقۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ (1885 - 1935) ول 1885 جىلى 25 قاراشادا بۇرىنعى تورعاي وبلىسى، تورعاي ۋەزىنە قاراستى سارىقوپا بولىسىندا قازىرگى تورعاي وبلىسىنىڭ جانكەلدين اۋدانىندا “قىزبەل” كەڭشارىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1897 جىلى تورعاي قالاسىنداعى ى. التىنسارين اشقان ەكى كلاستىق ورىس - قازاق مەكتەبىنە ءتۇسىپ، 1902 جىلى ويداعىداي بىتىرەدى.
2. جۇرگىزۋشى: قازاقستان كارتاسىندا كارلاگ (ەرەكشە رەجيمدى قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى) پايدا بولدى. ونىڭ ءبىرى وتانعا وپاسىزدىق جاساعاندار وتباسىلارىنىڭ مۇشەلەرىنە ارنالعان لاگەر» دەپ اتالدى. ول «الجير» دەگەن اتاۋمەن كەڭىنەن ءمالىم. بۇل ازاپ لاگەرىندە ءار ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن شىققان اتاقتى عالىمدار، اقىندار، ونەر ادامدارى ۇزاق جىلدار بويى قاماۋدا بولىپ ازاپ شەكتى.
كورىنىس:
تۇرمەنىڭ قاپاس بولمەسى. ءبىر ورىس، ءبىر قازاق تەرگەۋشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتان جاۋاپ الىپ وتىر.
قازاق تەرگەۋشىسى: قالاي بوكەيحانوۆ مىرزا، قازاقستاندى رەسەيدەن ءبولىپ الماق بولعان ارەكەتىنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
بوكەيحانوۆ: ارينە مويىندايمىن. تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرۋعا ارەكەتتەنۋ قىلمىس ەمەس شىعار....
ورىس تەرگەۋشىسى: قىلمىس ەمەس؟! (ستولدى پەرىپ پەرىپ قالدى). قالاي قىلمىس ەمەس؟! ەگەر رەسەيگە باعىنىپ كەلگەن ءاربىر حالىق ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ ءبولىنىپ شىعا بەرسە، رەسەيدە نە قالادى؟! جو وق. بۇل تەك جاۋدىڭ ارەكەتى.
قازاق تەرگەۋشىسى: ءما، مويىنداڭىز دا قولىڭىزدى قويىڭىز. (قاعاز قالام ۇسىنادى)
بوكەيحانوۆ: (قاعازعا ءۇڭىلىپ) مىنا قاعازدا حالىققا قارسى ارەكەت ەتتى دەلىنگەن عوي. بۇعان قول قويا المايمىن.
ورىس تەرگەۋشىسى: «ءجا، جەتەدى! مەن ءقازىر باسشىلارعا بارىپ باياندايمىن. جەندەتكە تاپسىر كەرەك. مىقتى بولسا شىداپ كورسىن. مەن ءقازىر كەلەمىن.
قازاق تەرگەۋشىسى: (ەسىكتى بارىپ قاراپ كەلەدى) اعاتاي اي، مەن سىزگە نە جاقسىلىق جاساي الام؟ ءسىزدى قاشىرۋعا دا شامام جەتپەيدى. بار بيلىك وسىلاردىڭ قولىندا. بىزگە دە سەنبەيتىنىن سەزەمىز.
بوكەيحانوۆ: سەن قۋىرشاقسىڭ عوي، شىراعىم. مەندە ءبارىن تۇسىنەم.
قازاق تەرگەۋشىسى: اعاتاي اي بارىبىردە مويىنداتپاي قويمايدى عوي. ازاپ شەگىپ قايتەسىز. ودان دا قول قويا سالمايسىز با؟
بوكەيحانوۆ: ەي شىراعىم اي، ارتىمدا ماعان قاراپ قارا ورمانىم – حالقىم تۇرعان جوق پا؟ مەن ءوزىمدى الداسام دا ونى الداي المايمىن.
قازاق تەرگەۋشىسى: ءسىزدى لەنين مەن مۇستافا شوقايمەن كەزدەسكەن دەيدى، سول راس پا؟
بوكەيحانوۆ: ول تۇرمەنىڭ اڭگىمەسى ەمەس شىراعىم، قايتەسىڭ.
قازاق تەرگەۋشىسى: «اعاتاي، مەن دە ەلىمە، حالقىما پايدامدى تيگىزسەم دەيمىن. ءبىراق قالاي؟ بىلمەيمىن....
بوكەيحانوۆ: (كۇبىرلەپ) ءبارى الدامشى، ءبارى جالعان بولعانى ما؟
قازاق تەرگەۋشىسى: اعاي سىزگە نە بولعان، ءما سۋ ءىشىپ جىبەرىڭىز. ءقازىر جاڭاعى جان العىشتا كەلىپ قالار.... قۇدايىم اي سونشاما دارمەنسىز ەتىپ جاراتارمىسىڭ؟! كەلىپ قالدى بەكەم بولىڭىز.
بوكەيحانوۆ: راحمەت، مەن ءۇشىن قام جەمە، باۋىرىم. (بولمەگە ورىس تەرگەۋشى جانە جەندەت كەلەدى)
قازاق تەرگەۋشىسى: (ۇشىپ تۇرىپ) جولداس كاپيتان ايتقانىنان قايتار ەمەس.
ورىس تەرگەۋشىسى: (مىرس مىرس كۇلىپ) وندا ءوز وبالى وزىنە. (قاسىنداعى جەندەتكە الىپ كەت دەپ بەلگى بەردى. جەندەت سۇيرەي باستاعان كەزدە بوكەيحانوۆ جەندەتتى يتەرىپ جىبەرەدى دە بىلاي دەيدى)
ەي، حالقىم
ەلىمىز ءۇشىن
ەتەگىمىزدى تۇرگەن ەكەنبىز،
بار الاشقا ۇران ساپ،
ەلدىككە شاقىرىپ جۇرگەن ەكەنبىز.
شەشىنگەن سۋدان تايىنباس،
ويىمىز ءبىر، ماقسات ءبىر،
سورلى ەلىمنىڭ شىركىن اي
جىرتىلعان جاعاسىن بۇتىندەپ.
جىعىلعان تۋىن كوتەرسەك.
بار الاشتىڭ ۇرپاعى بولىپ قايتادان،
ۇرانداپ اتقا قونساڭ ءبىر،
دۇنيە ءدۇر سىلكىنەر ەدى، دەپ ايتا الام
سوندا مەنىڭ بولماس ەدى اۋ ارمانىم
ارنار ەدىم، سول ەلىمنىڭ جولىنا
مىنا قىسقا عۇمىرىمنىڭ قالعانىن.
1. جۇرگىزۋشى: قاپيادا
قاۋىپ الار قارماقتار،
ويدى وراپ،
قىردى جاپقان كارلاگتار.
قايدا بارساڭ
قان ساسىعان ىرگەلەر،
ءتىرى ولىككە تولعان ءىشى تۇرمەلەر.
كورىنىس:
كۇي ويناپ تۇرادى. بەس ارىستى اسكەرلەر الىپ شىعادى. اتۋعا دايىنداپ تۇرعىزادى.
اسكەر: ءيا، سوڭعى ءسوزدى كىم ايتادى ىشتەرىڭنەن؟
ماعجان: ەي، تاكاپپار دۇنيە،
ماعان دا ءبىر قاراشى،
تانيمىسىڭ سەن مەنى،
مەن قازاقتىڭ بالاسى
(مىلتىق داۋسى ەستىلەدى)
2. جۇرگىزۋشى: قازاقستاندا 101مىڭ ادام رەپرەسسياعا ۇشىرادى، ءقازىر ولاردىڭ بارلىعى اقتالدى.
ەندى بىزگە قايتا ورالدى زاڭعارلار،
ستاليندىك توزاقتاردا جانعاندار.
احمەتتەر، جۇسىپبەكتەر، ساكەندەر،
ءىلياستار، بەيىمبەتتەر، ماعجاندار.
(الاش زيالىلارىن ەسكە الۋ 1 مينۋت ۇنسىزدىك)
1. جۇرگىزۋشى: ءوشىپ كەتىپ ءبىر جىلى جەر بەتىنەن،
وزگە ورىندا بالالاپ وسكەن ەلمىن.
اقتالدى بوزداقتاردىڭ اق تالابى،
قۇرباندارىم، جازىقسىز قۇرباندارىم.
2. جۇرگىزۋشى: بەت باعدارىن باقيعا بۇرعاندارىم،
قارالى جىلدارداي بوپ قاراۋىتىپ،
حالقىمنىڭ ماڭگى ەسىندە تۇرعاندارىم
قۇرباندارىم جازىقسىز قۇرباندارىم.
ءمۇعالىم ءسوزى: وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جەكە ەل، مەملەكەت بولامىز دەگەن الاش زيالىلارى اڭساعان ارماندارىنا جەتە الماي ارماندا كەتتى. الاش زيالىلارى تۇڭعىش ۇلتتىق يدەيا كوتەرىپ، تۇڭعىش پارتيا، ۇكىمەت قۇرىپ مەملەكەتتىلىكتىڭ العى شارتىن جاساپ كەتتى.
قازاقستان بۇگىندە ەگەمەندى ەل بولىپ دۇنيە جۇزىنە تانىلۋدا. ءبىزدىڭ وتانىمىز ەگەمەندى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى. تاريح بىزگە تاۋەلسىزدىكتى تارتۋ ەتتى. ەندى ءبىزدىڭ پارىزىمىز - ۇلتتىق رامىزدەردى قاستەرلەۋ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋ، مادەنيەتتىڭ بيىك شىڭىنا كوتەرىلۋ. ساباعىمىزدى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ مىنا سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «ءار ۇرپاق وزىنە ارتقان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاۋى كەرەك».
You Might Also Like
