ازوت جانە فوسفور تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ازوت جانە فوسفور» تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋ
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ «ازوت جانە فوسفور» تاقىرىبى بويىنشا العان بىلىمدەرىن قايتالاۋ، تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋ، قوسىمشا ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن كورسەتە بىلۋگە ۇيرەتۋ، ويلارىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ سىنىپتاستارىنا جانە مۇعالىمگە قارىم - قاتىناسىن نىعايتۋ، دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ.
ءتۇرى: سايىس ساباق
ءتيپى: بەكىتۋ - قورىتىندىلاۋ ساباعى
ءادىسى: وي قوزعاۋ، باقىلاۋ، ىنتالاندىرۋ، سەرگىتۋ.
كورنەكىلىگى: حەپج، سلايدتار، باعالاۋ جانە رەفلەكسيا پاراعى، كەسپە قاعازدار، سەمانتيكالىق كارتا.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، تاريح، ماتەماتيكا، ادەبيەت.
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. سايىس بارىسى:
وقۋشىلار، بۇگىنگى ساباقتا ءبىز «ازوت جانە فوسفور» تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋعا ارنالعان سايىس ساباعىن وتكىزەمىز. سايىس 4 كەزەڭنەن تۇرادى:
«تاپقىرلىق» كەزەڭى
«العىرلىق» كەزەڭى
«زەرەكتىك» كەزەڭى
«ويشىلدىق» كەزەڭى
ءار كەزەڭدەگى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلار باعالاۋ پاراعىنا ءار دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن 1 ۇپاي جازىپ وتىرادى. ساباق سوڭىندا رەفلەكسيا پاراعىن تولتىرادى.
ءى. «تاپقىرلىق» كەزەڭى. (سۇراق - جاۋاپ بەرۋ)
«ازوت» ءسوزى قانداي ماعىنا بەرەدى؟ (تىرشىلىكسىز)
سىرىڭكەدە قولدانىلاتىن فوسفور ءتۇر وزگەرىسى؟ (قارا فوسفور)
اممياكتىڭ سۋداعى ەرىتىندىسى؟ (اممياك سۋى نە ءمۇساتىر ءسپيرتى)
ءۇش ساتىدا ديسسوسيالاناتىن قىشقىل؟ (H3PO4)
ازوتتىڭ توتىعۋ دارەجەلەرى؟ (- 3، - 2، - 1، 0، +1، +2، +3، +4،+5)
قۇرامىندا قورەكتىك ەلەمەنتتەر بولاتىن زاتتار؟ (تىڭايتقىشتار)
قوڭىر ءتۇستى ۋلى گاز ( NO2)
فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (PH3)
ازوتتى اشقان عالىم (د. رەزەرفورد، 1772 ج)
فوسفور تابيعاتتا قانداي تۇردە كەزدەسەدى؟ (مينەرالدار، تاۋ جىنىستارى)
ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزدارى؟ (نيتراتتار)
ىلعال تارتقىش، اق ءتۇستى ۇنتاق زات (ر2و5)
قاراڭعىدا جارقىراپ، وزدىگىنەن تۇتانادى؟ (اق فوسفور)
NH4NO3، Al، C – قوسپاسى؟ (قوپارىلعىش زات - اممونال)
ادام سۇيەگىندە قانشا فوسفور بار؟ (600 گرامم)
نايزاعاي جارقىلىندا تۇزىلەتىن گاز؟ (NO)
فوسفوردى اشقان عالىم؟ (ح. براند)
ءتۇسسىز، وتكىر ءيىستى، اۋادان 2 ەسەدەي جەڭىل گاز؟ (اممياك)
فوسفوردىڭ س. ا. م. (31)
سەليتارالاردى اتاڭدار (ناتريي، كاليي، اممونيي نيتراتتارى)
اق فوسفور ەريتىن زات؟ (سS2)
رو4 - 3 يوندى انىقتايتىن زات؟ (كۇمىس نيتراتى)
ازوتتىڭ مەتالدارمەن قوسىلىسى؟ (نيتريدتەر)
اممياكتىڭ موليارلىق ماسساسى؟ (17 گ/مول)
ءىى. «العىرلىق» كەزەڭى.
(بەرىلگەن قوسىلىستاردىڭ فورمۋلالارىن جازىپ، توتىعۋ دارەجەلەرىن كورسەتۋ)
ءى نۇسقا. اممياك، ازوت (ءىV) وكسيدى، فوسفور قىشقىلى، ناتريي نيتراتى، كالسيي ءفوسفيدى.
ءىى نۇسقا. فوسفين، ازوت قىشقىلى، فوسفور وكسيدى، ليتيي ءنيتريدى، فوسفور (ءىىى) ءحلوريدى.
ءىىى. «زەرەكتىك» كەزەڭى (ءار وقۋشىعا 1 سۇراقتان بەرىلەدى)
فوسفور قالاي الىنادى؟ فوسفور وڭدەيتىن زاۋىتتار ورنالاسقان جەرلەردى كارتادان كورسەت.
ازوتتىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى قالاي جۇرەدى؟
فوسفوردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىن ءتۇسىندىر، اتوم قۇرىلىسىن جاز.
ازوتتىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىن، اتوم قۇرىلىسىن ءتۇسىندىر.
فوسفور قوسىلىستارى قايدا قولدانىلادى؟ سىرىڭكە قالاي جاسالادى؟ سۋرەت بويىنشا ءتۇسىندىر.
اق فوسفور مەن قىزىل فوسفوردىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىر.
تىڭايتقىشتار قانداي توپتارعا جىكتەلەدى؟ ازوت تىڭايتقىشتارىن اتا.
فوسفور جەتىسپەسە وسىمدىك قانداي كۇيگە ۇشىرايدى؟ فوسفورلى تىڭايتقىشتاردىڭ وسىمدىككە پايداسى قانداي؟
فوسفوردىڭ تابيعاتتاعى جانە بيولوگيالىق ماڭىزى قانداي؟
ازوت جانە ونىڭ قوسىلىستارى قايدا قولدانىلادى؟
فوسفور قىشقىلىنىڭ ديسساسياسيالانۋ تەڭدەۋىن جاز، يوندارىن اتا.
ازوت جەتىسپەسە وسىمدىك قانداي كۇيگە ۇشىرايدى؟ تىڭايتقىشتاردىڭ وسىمدىككە قانداي پايداسى بار؟
ءىىى. «ويشىلدىق» كەزەڭى (اينالىمدى جۇزەگە اسىرۋ)
(ءار قاتارعا تاپسىرما بەرىلەدى، جاۋابىن ءبىرىن - ءبىرى سلايد ارقىلى تەكسەرەدى.)
1 - تاپسىرما:
ا) N2 → NH3 → NH4Cl→(NH4 ) 2 SO4
ءا) P →ر2و5 →ن3رو4 → Na3رو4
دۇرىس جاۋابى:
ا) 4P + 5و5 = 2 ر2و5
ر2و5 + 3H2و = 2ن3رو4
ن3رو4 + 3NaOH = Na3رو4 + 3H2و
ءا) N2 + 3H2 = 2NH3
NH3 + HCl = NH4Cl
2NH4Cl + H2SO4 = (NH4 ) 2 SO4 + 2HCl
سەرگىتۋ ءساتى:
تەز قيمىلدا! قاتتى زاتتاردى اتاعاندا وڭ قولىڭدى، سۇيىق زاتتاردى اتاعاندا سول قولىڭدى كوتەر، گازداردى اتاعاندا قولىڭدى مۇرنىڭا اپار.
اممياك سۋى، كالسيي فوسفاتى، ازوت وكسيدى، فوسفور قىشقىلى ەرىتىندىسى، ازوت، ناتريي نيتراتى، اممياك، قىزىل فوسفور، ءمۇساتىر ءسپيرتى، ازوت ديوكسيدى، ازوت قىشقىلى، مىرىش ءفوسفيدى، فوسفين، اق فوسفور، اممونيي سۋلفاتى، كاليي فوسفاتى، ازوت پەنتاوكسيدى.
2 - تاپسىرما: سەمانتيكالىق كارتانى تولىقتىر:
(سەمانتيكالىق كارتا 2 نۇسقاعا بەرىلەدى، جاۋاپ سلايد ارقىلى تەكسەرىلەدى)
3 - تاپسىرما: ەسەپتە:
1) قاي تىڭايتقىش قۇرامىندا ازوت كوپ:
NH4Nو3، Ca(Nو3) 2
2) قاي تىڭايتقىش قۇرامىندا فوسفور كوپ:
Nا3رو4، ك2Hرو4
4 - تاپسىرما: سەنەسىڭ بە، سەنبەيسىڭ بە؟
(سۇراقتارعا «يا» نەمەسە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرۋ قاجەت)
سەنەسىڭ بە، ازوت بەيمەتالل ەلەمەنت
سەنەسىڭ بە، فوسفوردىڭ تاڭباسى “پە”
سەنەسىڭ بە، ازوتتىڭ سالماعى وتە اۋىر
سەنەسىڭ بە، اق فوسفوردان سىرىڭكە جاسايدى؟
سەنەسىڭ بە، فوسفور قىشقىلى وتە كۇشتى قىشقىل
سەنەسىڭ بە، ازوتتىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار
سەنەسىڭ بە، فوسفوردىڭ ءۇش اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار
سەنەسىڭ بە، فوسفور ءنارۋىزدا بار
سەنەسىڭ بە، اممياكپەن دەم الۋعا بولادى
سەنەسىڭ بە، ازوت ديوكسيدى وسىمدىككە پايدالى
سەنەسىڭ بە، فوسفور قىشقىلى ءدارى جاساۋعا جارامايدى
سەنەسىڭ بە، فوسفور قوسىلىستارى نان پىسىرۋدە قولدانىلادى
سەن بىلەسىڭ بە؟
(وقۋشىلارعا مىشياك، سۋرما، ۆيسمۋت تۋرالى ماعلۇمات بەرىلەدى)
مىشياك Arsenicum As
مىشياكتىڭ بارلىق تابيعا قوسىلىستارى وتە ادەمى بولىپ كەلەدى. ءبىراق قوسىلىستارى ۋلى. ورىسشا اتاۋى مىشينىي ياد“ “تىشقاننىڭ ۋى”ماعىناسىنان شىققان دەگەن بولجامدار بار. گرەكشە “كۇشتى، مىقتى” دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ بىرنەشە اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار. اق مىشياكتى ەرتەرەكتە ۋ رەتىندە پايدالانعان، ونىڭ ادامدى ولتىرەتىن مولشەرى 20 - 30 مگ. مىسالى، گاليس كنيازى دميتريي شەمياكا ورىستىڭ ۇلى كنيازى ءىى ءۆاسيلييدى وسى ۋمەن ۋلاندىرعان. ۋلىلىعىنا قاراماستان اق مىشياك ءالى كۇنگە دەيىن ستوماتولوگيادا پايدالانىلادى. سونىمەن قاتار جارتىلاي وتكىزگىش رەتىندە ميكروسحەمالار، ترانزيستورلار، كۇن باتارەيالارى جاسالادى.
سۋرما Stibium Sb
سۋرمادان جاسالعان ىدىستار ب. ز. د. 3400 جىل بۇرىنعى وڭتۇستىك ۆاۆيلونيادان تابىلعان. ستيبي - سۋرما جىلتىرى، انتيمونت - سۋرمانىڭ كۇكىرتپەن قوسىلىسى تابيعاتتا كەزدەسەتىن مينەرالدار. سۋرما مەتالداردى ەرىتۋ قابىلەتىنە يە. سۋرمانى تۇرىك تىلىندەگى سۇرمە (جاعۋ، بوياۋ) سوزىنەن الىنعان دەپ جورامالدانادى. سەبەبى ونىڭ ۇنتاعىن قاستى، كوزدى بوياۋ ءۇشىن پايدالانعان. سۋرما – ۋلى، دۇرىس قولدانعاندا عانا ەمدىك اسەرى بار، قازىردە مەديسينادا پايدالانىلادى.
ۆيسمۋت Bismuthum Bi
ءار ءتۇرلى اتالىپ، تانىلۋى قيىنعا تۇسكەن ەلەمەنتتىڭ ءبىرى. ونى قورعاسىن، قالايىمەن شاتاستىرعان. نەمىس تىلىندە “ۆيسمۋت” اتاۋى ارابتىڭ “سۋرماعا ۇقساس” دەگەن سوزىنەن شىققان. 1642 جىلى جارىق كورگەن “الحيميا سوزدىگىندە “بيزەماتۋم سۇر ءتۇستى، جەڭىل ءارى ارزان قورعاسىن” دەپ بەرىلگەن. 18 - عاسىردا عانا تولىق زەرتتەلگەن. ۆيسمۋت وكسيدتەرى قازىردە كەراميكالىق بوياۋلار وندىرىسىندە قولدانىلادى.
4 - تاپسىرما: ساندار سويلەيدى
(بەرىلگەن سانداردىڭ ماعىناسىن اشۋ)
7، III، V، 1669، 15، - 3، 1772، 31، 14، 78، 5
قورىتىندى:
(باعالاۋ پاراعى ارقىلى ۇپاي سانى ەسەپتەلىپ، باعا قويىلادى، رەفلەكسيا پاراعى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ساباققا كوزقاراسى انىقتالادى )
جەر بەتىندە ادام ءومىر وتكىزەر،
بار نارسەگە ءبىلىم قولدى جەتكىزەر.
بار ىزگىلىك تەك بىلىمنەن الىنار،
بىلىممەنەن اسپانعا جول سالىنار،-
دەپ ج. بالاساعۇن بابامىز ايتقانداي ءبىلىم جولىندا قاناتتارىڭ تالماسىن، تەك بيىك بەلەستەردەن كورىنە بەرىڭدەر! تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتەتىن، سانالى، ابىرويلى، ءبىلىمدى ۇرپاعى بولىپ وسىڭدەر!
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردىڭ «ازوت جانە فوسفور» تاقىرىبى بويىنشا العان بىلىمدەرىن قايتالاۋ، تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋ، قوسىمشا ماعلۇمات بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن كورسەتە بىلۋگە ۇيرەتۋ، ويلارىن جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ، تانىمدىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردىڭ سىنىپتاستارىنا جانە مۇعالىمگە قارىم - قاتىناسىن نىعايتۋ، دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ.
ءتۇرى: سايىس ساباق
ءتيپى: بەكىتۋ - قورىتىندىلاۋ ساباعى
ءادىسى: وي قوزعاۋ، باقىلاۋ، ىنتالاندىرۋ، سەرگىتۋ.
كورنەكىلىگى: حەپج، سلايدتار، باعالاۋ جانە رەفلەكسيا پاراعى، كەسپە قاعازدار، سەمانتيكالىق كارتا.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، تاريح، ماتەماتيكا، ادەبيەت.
بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ.
ءىى. سايىس بارىسى:
وقۋشىلار، بۇگىنگى ساباقتا ءبىز «ازوت جانە فوسفور» تاقىرىبىن قورىتىندىلاۋعا ارنالعان سايىس ساباعىن وتكىزەمىز. سايىس 4 كەزەڭنەن تۇرادى:
«تاپقىرلىق» كەزەڭى
«العىرلىق» كەزەڭى
«زەرەكتىك» كەزەڭى
«ويشىلدىق» كەزەڭى
ءار كەزەڭدەگى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ بارىسىندا وقۋشىلار باعالاۋ پاراعىنا ءار دۇرىس جاۋاپ ءۇشىن 1 ۇپاي جازىپ وتىرادى. ساباق سوڭىندا رەفلەكسيا پاراعىن تولتىرادى.
ءى. «تاپقىرلىق» كەزەڭى. (سۇراق - جاۋاپ بەرۋ)
«ازوت» ءسوزى قانداي ماعىنا بەرەدى؟ (تىرشىلىكسىز)
سىرىڭكەدە قولدانىلاتىن فوسفور ءتۇر وزگەرىسى؟ (قارا فوسفور)
اممياكتىڭ سۋداعى ەرىتىندىسى؟ (اممياك سۋى نە ءمۇساتىر ءسپيرتى)
ءۇش ساتىدا ديسسوسيالاناتىن قىشقىل؟ (H3PO4)
ازوتتىڭ توتىعۋ دارەجەلەرى؟ (- 3، - 2، - 1، 0، +1، +2، +3، +4،+5)
قۇرامىندا قورەكتىك ەلەمەنتتەر بولاتىن زاتتار؟ (تىڭايتقىشتار)
قوڭىر ءتۇستى ۋلى گاز ( NO2)
فوسفوردىڭ سۋتەكتى قوسىلىسى (PH3)
ازوتتى اشقان عالىم (د. رەزەرفورد، 1772 ج)
فوسفور تابيعاتتا قانداي تۇردە كەزدەسەدى؟ (مينەرالدار، تاۋ جىنىستارى)
ازوت قىشقىلىنىڭ تۇزدارى؟ (نيتراتتار)
ىلعال تارتقىش، اق ءتۇستى ۇنتاق زات (ر2و5)
قاراڭعىدا جارقىراپ، وزدىگىنەن تۇتانادى؟ (اق فوسفور)
NH4NO3، Al، C – قوسپاسى؟ (قوپارىلعىش زات - اممونال)
ادام سۇيەگىندە قانشا فوسفور بار؟ (600 گرامم)
نايزاعاي جارقىلىندا تۇزىلەتىن گاز؟ (NO)
فوسفوردى اشقان عالىم؟ (ح. براند)
ءتۇسسىز، وتكىر ءيىستى، اۋادان 2 ەسەدەي جەڭىل گاز؟ (اممياك)
فوسفوردىڭ س. ا. م. (31)
سەليتارالاردى اتاڭدار (ناتريي، كاليي، اممونيي نيتراتتارى)
اق فوسفور ەريتىن زات؟ (سS2)
رو4 - 3 يوندى انىقتايتىن زات؟ (كۇمىس نيتراتى)
ازوتتىڭ مەتالدارمەن قوسىلىسى؟ (نيتريدتەر)
اممياكتىڭ موليارلىق ماسساسى؟ (17 گ/مول)
ءىى. «العىرلىق» كەزەڭى.
(بەرىلگەن قوسىلىستاردىڭ فورمۋلالارىن جازىپ، توتىعۋ دارەجەلەرىن كورسەتۋ)
ءى نۇسقا. اممياك، ازوت (ءىV) وكسيدى، فوسفور قىشقىلى، ناتريي نيتراتى، كالسيي ءفوسفيدى.
ءىى نۇسقا. فوسفين، ازوت قىشقىلى، فوسفور وكسيدى، ليتيي ءنيتريدى، فوسفور (ءىىى) ءحلوريدى.
ءىىى. «زەرەكتىك» كەزەڭى (ءار وقۋشىعا 1 سۇراقتان بەرىلەدى)
فوسفور قالاي الىنادى؟ فوسفور وڭدەيتىن زاۋىتتار ورنالاسقان جەرلەردى كارتادان كورسەت.
ازوتتىڭ تابيعاتتاعى اينالىمى قالاي جۇرەدى؟
فوسفوردىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىن ءتۇسىندىر، اتوم قۇرىلىسىن جاز.
ازوتتىڭ پەريودتىق جۇيەدەگى ورنىن، اتوم قۇرىلىسىن ءتۇسىندىر.
فوسفور قوسىلىستارى قايدا قولدانىلادى؟ سىرىڭكە قالاي جاسالادى؟ سۋرەت بويىنشا ءتۇسىندىر.
اق فوسفور مەن قىزىل فوسفوردىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىر.
تىڭايتقىشتار قانداي توپتارعا جىكتەلەدى؟ ازوت تىڭايتقىشتارىن اتا.
فوسفور جەتىسپەسە وسىمدىك قانداي كۇيگە ۇشىرايدى؟ فوسفورلى تىڭايتقىشتاردىڭ وسىمدىككە پايداسى قانداي؟
فوسفوردىڭ تابيعاتتاعى جانە بيولوگيالىق ماڭىزى قانداي؟
ازوت جانە ونىڭ قوسىلىستارى قايدا قولدانىلادى؟
فوسفور قىشقىلىنىڭ ديسساسياسيالانۋ تەڭدەۋىن جاز، يوندارىن اتا.
ازوت جەتىسپەسە وسىمدىك قانداي كۇيگە ۇشىرايدى؟ تىڭايتقىشتاردىڭ وسىمدىككە قانداي پايداسى بار؟
ءىىى. «ويشىلدىق» كەزەڭى (اينالىمدى جۇزەگە اسىرۋ)
(ءار قاتارعا تاپسىرما بەرىلەدى، جاۋابىن ءبىرىن - ءبىرى سلايد ارقىلى تەكسەرەدى.)
1 - تاپسىرما:
ا) N2 → NH3 → NH4Cl→(NH4 ) 2 SO4
ءا) P →ر2و5 →ن3رو4 → Na3رو4
دۇرىس جاۋابى:
ا) 4P + 5و5 = 2 ر2و5
ر2و5 + 3H2و = 2ن3رو4
ن3رو4 + 3NaOH = Na3رو4 + 3H2و
ءا) N2 + 3H2 = 2NH3
NH3 + HCl = NH4Cl
2NH4Cl + H2SO4 = (NH4 ) 2 SO4 + 2HCl
سەرگىتۋ ءساتى:
تەز قيمىلدا! قاتتى زاتتاردى اتاعاندا وڭ قولىڭدى، سۇيىق زاتتاردى اتاعاندا سول قولىڭدى كوتەر، گازداردى اتاعاندا قولىڭدى مۇرنىڭا اپار.
اممياك سۋى، كالسيي فوسفاتى، ازوت وكسيدى، فوسفور قىشقىلى ەرىتىندىسى، ازوت، ناتريي نيتراتى، اممياك، قىزىل فوسفور، ءمۇساتىر ءسپيرتى، ازوت ديوكسيدى، ازوت قىشقىلى، مىرىش ءفوسفيدى، فوسفين، اق فوسفور، اممونيي سۋلفاتى، كاليي فوسفاتى، ازوت پەنتاوكسيدى.
2 - تاپسىرما: سەمانتيكالىق كارتانى تولىقتىر:
(سەمانتيكالىق كارتا 2 نۇسقاعا بەرىلەدى، جاۋاپ سلايد ارقىلى تەكسەرىلەدى)
3 - تاپسىرما: ەسەپتە:
1) قاي تىڭايتقىش قۇرامىندا ازوت كوپ:
NH4Nو3، Ca(Nو3) 2
2) قاي تىڭايتقىش قۇرامىندا فوسفور كوپ:
Nا3رو4، ك2Hرو4
4 - تاپسىرما: سەنەسىڭ بە، سەنبەيسىڭ بە؟
(سۇراقتارعا «يا» نەمەسە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرۋ قاجەت)
سەنەسىڭ بە، ازوت بەيمەتالل ەلەمەنت
سەنەسىڭ بە، فوسفوردىڭ تاڭباسى “پە”
سەنەسىڭ بە، ازوتتىڭ سالماعى وتە اۋىر
سەنەسىڭ بە، اق فوسفوردان سىرىڭكە جاسايدى؟
سەنەسىڭ بە، فوسفور قىشقىلى وتە كۇشتى قىشقىل
سەنەسىڭ بە، ازوتتىڭ اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار
سەنەسىڭ بە، فوسفوردىڭ ءۇش اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار
سەنەسىڭ بە، فوسفور ءنارۋىزدا بار
سەنەسىڭ بە، اممياكپەن دەم الۋعا بولادى
سەنەسىڭ بە، ازوت ديوكسيدى وسىمدىككە پايدالى
سەنەسىڭ بە، فوسفور قىشقىلى ءدارى جاساۋعا جارامايدى
سەنەسىڭ بە، فوسفور قوسىلىستارى نان پىسىرۋدە قولدانىلادى
سەن بىلەسىڭ بە؟
(وقۋشىلارعا مىشياك، سۋرما، ۆيسمۋت تۋرالى ماعلۇمات بەرىلەدى)
مىشياك Arsenicum As
مىشياكتىڭ بارلىق تابيعا قوسىلىستارى وتە ادەمى بولىپ كەلەدى. ءبىراق قوسىلىستارى ۋلى. ورىسشا اتاۋى مىشينىي ياد“ “تىشقاننىڭ ۋى”ماعىناسىنان شىققان دەگەن بولجامدار بار. گرەكشە “كۇشتى، مىقتى” دەگەندى بىلدىرەدى. ونىڭ بىرنەشە اللوتروپيالىق تۇروزگەرىسى بار. اق مىشياكتى ەرتەرەكتە ۋ رەتىندە پايدالانعان، ونىڭ ادامدى ولتىرەتىن مولشەرى 20 - 30 مگ. مىسالى، گاليس كنيازى دميتريي شەمياكا ورىستىڭ ۇلى كنيازى ءىى ءۆاسيلييدى وسى ۋمەن ۋلاندىرعان. ۋلىلىعىنا قاراماستان اق مىشياك ءالى كۇنگە دەيىن ستوماتولوگيادا پايدالانىلادى. سونىمەن قاتار جارتىلاي وتكىزگىش رەتىندە ميكروسحەمالار، ترانزيستورلار، كۇن باتارەيالارى جاسالادى.
سۋرما Stibium Sb
سۋرمادان جاسالعان ىدىستار ب. ز. د. 3400 جىل بۇرىنعى وڭتۇستىك ۆاۆيلونيادان تابىلعان. ستيبي - سۋرما جىلتىرى، انتيمونت - سۋرمانىڭ كۇكىرتپەن قوسىلىسى تابيعاتتا كەزدەسەتىن مينەرالدار. سۋرما مەتالداردى ەرىتۋ قابىلەتىنە يە. سۋرمانى تۇرىك تىلىندەگى سۇرمە (جاعۋ، بوياۋ) سوزىنەن الىنعان دەپ جورامالدانادى. سەبەبى ونىڭ ۇنتاعىن قاستى، كوزدى بوياۋ ءۇشىن پايدالانعان. سۋرما – ۋلى، دۇرىس قولدانعاندا عانا ەمدىك اسەرى بار، قازىردە مەديسينادا پايدالانىلادى.
ۆيسمۋت Bismuthum Bi
ءار ءتۇرلى اتالىپ، تانىلۋى قيىنعا تۇسكەن ەلەمەنتتىڭ ءبىرى. ونى قورعاسىن، قالايىمەن شاتاستىرعان. نەمىس تىلىندە “ۆيسمۋت” اتاۋى ارابتىڭ “سۋرماعا ۇقساس” دەگەن سوزىنەن شىققان. 1642 جىلى جارىق كورگەن “الحيميا سوزدىگىندە “بيزەماتۋم سۇر ءتۇستى، جەڭىل ءارى ارزان قورعاسىن” دەپ بەرىلگەن. 18 - عاسىردا عانا تولىق زەرتتەلگەن. ۆيسمۋت وكسيدتەرى قازىردە كەراميكالىق بوياۋلار وندىرىسىندە قولدانىلادى.
4 - تاپسىرما: ساندار سويلەيدى
(بەرىلگەن سانداردىڭ ماعىناسىن اشۋ)
7، III، V، 1669، 15، - 3، 1772، 31، 14، 78، 5
قورىتىندى:
(باعالاۋ پاراعى ارقىلى ۇپاي سانى ەسەپتەلىپ، باعا قويىلادى، رەفلەكسيا پاراعى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ساباققا كوزقاراسى انىقتالادى )
جەر بەتىندە ادام ءومىر وتكىزەر،
بار نارسەگە ءبىلىم قولدى جەتكىزەر.
بار ىزگىلىك تەك بىلىمنەن الىنار،
بىلىممەنەن اسپانعا جول سالىنار،-
دەپ ج. بالاساعۇن بابامىز ايتقانداي ءبىلىم جولىندا قاناتتارىڭ تالماسىن، تەك بيىك بەلەستەردەن كورىنە بەرىڭدەر! تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەسىمىن الەمگە پاش ەتەتىن، سانالى، ابىرويلى، ءبىلىمدى ۇرپاعى بولىپ وسىڭدەر!
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: سۋدىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى، ماڭىزى جانە تابيعاتتاعى اينالىمى (پرەزەنتاسياسىمەن)
