بالا جانە ونىڭ قۇقىعى
ساباقتان تىس ءىس - شارا، دوڭگەلەك ۇستەل
تاقىرىبى: بالا جانە ونىڭ قۇقىعى
ماقساتى: وقۋشىلارعا زاڭ ءبىلىمى سالاسىنان ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، ءوز قۇقىقتارىن جەتە بىلۋگە، ءوز بەتتەرىمەن سالىستىرا بىلۋگە، ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ، قۇقىقتىق بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
ادامگەرشىلىك، ادالدىق، ادىلدىك پەن مەيىرىمدىلىككە باۋلۋ ارقىلى ساياسي سانالىعى مەن تانىم بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىن قۇرمەتتەۋگە، سىيلاۋعا تاربيەلەۋ. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى، «بالا قۇقىعى» كونۆەنسياسى، زاڭدار جيناعى سلايد.
بارىسى: I. ءبولىمى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
II. ءبولىمى. نەگىزگى ءبولىمى:
قاناتتى سوزدەر:
«اتا زاڭ اركىمنىڭ بويتۇمارى بولىپ، ونىڭ ءاربىر قاعيداسى مۇلتىكسىز ورىندالعاندا عانا ورتاق ماقساتقا قول جەتكىزەمىز».
ن. نازاربايەۆ.
«بالا بول، باسقا بول – بارىنە زاڭ بىرەۋ - اق»
«تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندا بيدە يمان جوق».
ج. بالاساعۇن.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەن اتالى ءسوزدى اتامىز بەكەر ايتپاعان. ءار ادام مەملەكەتتىك زاڭداردى قۇرمەتتەپ، اتا – بابامىزدىڭ تاجىريبەسىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ وتىرۋى ءتيىس. حالقىمىز 13 جاستاعى بالانى «وتاۋ يەسى» دەپ اتادى. ال قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭى بويىنشا، قىلمىس جاساعان بالانى 14 جاستان جاۋاپقا تارتادى. 16 جاستان باستاپ تولىق اكىمشىلىك، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك باستالادى، ازامات جەكە كۋالىك الادى.
زاڭدى ءبىلۋ – زامان تالابى. بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دەموكراتياعا باعىتتالعان قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى جۇزەگە اسىرىپ، ونداعى ءاربىر ازاماتتىڭ ءوز قۇقىقتارىن جەتە ءبىلىپ، سوعان ساي سانا – سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ. ازاماتتىڭ مىندەتى – زاڭ تالاپتارىن بۇزباۋ، ەكىنشى جاعىنان، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتىن ورىنداۋ. ويتكەنى زاڭ دەگەنىمىز - ءومىردىڭ ءنارى. زاڭنىڭ مىقتىلىعى – اتىندا ەمەس، ادالدىعى مەن ادىلدىگىندە. زاڭنىڭ ەڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – قوعامداعى الۋان مىنەزدى ادامداردى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا تاربيەلەۋ.
الەمدە 1979 جىلى حالىقارالىق بالالار جيىنىن وتكىزۋ كەزىندە «بالالار قۇقىعى تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيانى» دايىنداۋ جونىندە توپ قۇرىلدى. 1989 جىلى 20 قاراشادا كونۆەنسيانى بۇۇ ءبىراۋىزدان قابىلدادى. كونۆەنسيا - الەم بالالارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى جانە ولارعا تاربيە بەرۋ جونىندەگى بىرنەشە باپتان تۇراتىن ماڭىزدى قۇجات. وندا: «قاتىسۋشى مەملەكەتتەر ءاربىر بالانىڭ ءوسىپ – جەتىلۋى قاجەتتى تۇرمىس دارەجەسىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ونىڭ قۇقىعىن مويىندايدى» دەلىنگەن.
III. ءبولىمى. «بالالار قۇقىعىنىڭ» زاڭدارى.
وي – تالقى
- بالا دەپ كىمدى ايتامىز؟
- بالانىڭ قانداي قۇقىعى بار؟
- ەڭبەك ەتۋگە؛
- ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە؛
- بالانىڭ ءوز اتىن، اكەسىنىڭ اتىن الۋعا؛
- مۇلىككە يە بولۋ؛
- قورعالۋعا؛
- وتباسىندا ءومىر سۇرۋگە، تاربيەلەنۋگە؛
- ۇلتىن تاڭداۋعا؛
- دەم الۋعا؛
- دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى.
«بالا قۇقىعىنىڭ» زاڭدارىنان باپتاردى ۇسىنۋ.
1 – باپ
بالا سيپاتتاماسى.
18 جاسقا تولماعان جەتكىنشەك بالا دەپ سانالادى. ال كەيبىر جاعدايدا جەرگىلىكتى ۇلتتىق زاڭدار بويىنشا كامەلەتتىك جاس ودان ەرتە كورسەتىلۋى مۇمكىن.
2 - باپ
ديسكريميناسيانى، ياعني زورلىق – زومبىلىقتى بولدىرماۋ.
بارلىق قۇقىق بارلىق بالاعا بىردەي تارايدى. مەملەكەت بالانى زورلىق – زومبىلىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن قورعاۋعا جانە ونىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالاردى قولدانۋعا مىندەتتى.
3 – باپ
بالا قۇقىعىن اناعۇرلىم تولىق قامتاماسىز ەتۋ.
بالاعا قاتىستى جاسالاتىن بارلىق ءىس - ارەكەت ونىڭ مۇددەسىن تولىق كولەمدە ەسكەرۋى قاجەت. ەگەر اتا – انا نەمەسە باسقا تۇلعا بالاعا كەرەكتى قامقورلىقتى كورسەتە الماسا، وندا بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى مەملەكەت ءوز موينىنا الۋى ءتيىس.
4 - باپ
قۇقىقتى ىسكە اسىرۋ.
مەملەكەت وسى كونۆەنسيادا كورسەتىلگەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساۋى كەرەك.
5 – باپ
وتباسىنداعى تاربيە جانە بالا قابىلەتىنىڭ دامۋى.
مەملەكەت بالانىڭ جان – جاقتى دامىپ كەلە جاتقان قابىلەتىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ تاربيەسى جولىندا اتا – انالار مەن كەڭەيگەن وتباسىلاردىڭ قۇقىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن قۇرمەتتەۋى ءتيىس.
6 - باپ
ءوسۋ مەن دامۋ.
ءاربىر بالا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنا يە جانە مەملەكەت ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى.
7 – باپ
ەسىم مەن ازاماتتىق.
بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ وزىنە ەسىم الۋعا قۇقىلى. بالا سونداي - اق ازاماتتىق الۋعا، مۇمكىندىگى بارىنشا ءوز اتا – اناسىن تانىپ بىلۋگە، ولار تاراپىنان قامقورلىق كورۋگە قۇقىلى.
8 - باپ
جەكە تۇلعالىقتى ساقتاۋ.
مەملەكەت بالانىڭ وزىندىك قايتالانباس تۇلعالىلىعىن ساقتاۋعا، ءتىپتى كەرەك بولعان جاعدايدا ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مىندەتتى. ال نەگىزگى قاسيەتتەردىڭ قاتارىنا ەسىم، ازاماتتىق جانە وتباسىلىق قارىم – قاتىناس جاتادى.
9 – باپ
اتا – انادان اجىراۋ.
بالا ءوز مۇددەسىنە قاراما – قايشى كەلەتىن جاعدايدا عانا بولماسا، اتا – اناسىمەن بىرگە تۇرۋعا قۇقىلى. سونداي – اق بالا اتا – اناسىنىڭ ەكەۋىنەن نەمەسە بىرەۋىنەن اجىراعان جاعداي دا ولارمەن بايلانىس جاساپ تۇرۋعا قۇقىلى.
10 - باپ
وتباسىنىڭ قوسىلۋى.
بالا مەن اتا – انا وتباسىن بىرىكتىرۋ نەمەسە ءوزارا قارىم – قاتىناستارىن نىعايتۋ ماقساتىندا كەز – كەلگەن ەلدەن شىعىن ءوز ەلىنە كەلۋگە قۇقىلى.
11 – باپ
زاڭسىز ورىن الماستىرۋ جانە ورالماۋ.
مەملەكەت اتا – انانىڭ نەمەسە ءۇشىنشى ءبىر جاقتىڭ بالانى شەت ەلدە زاڭسىز ۇستاپ تۇرۋىنا بولماسا ۇرلاۋىنا جول بەرمەۋگە جانە بۇل جاعدايدا ءتيىستى شارالار قولدانۋعا مىندەتتى.
12 - باپ
بالانىڭ كوزقاراسى.
بالا ءوز ويىن، پىكىرىن ەركىن جەتكىزۋگە قۇقىلى جانە بالاعا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا بۇل پىكىرلەرگە ءتيىستى نازار اۋدارىلۋى لايىق.
13 – باپ
پىكىر ايتۋ ەركىندىگى.
بالا قانداي شەكارا بولماسىن ءوز ويلارىن اشىق جەتكىزۋگە، اقپارات الۋعا، سونداي – اق اقپاراتتاردى، يدەيالاردى بەرۋگە، تاراتۋعا قۇقىلى.
14 - باپ
وي، ار – نامىس جانە ءدىن بوستاندىعى.
اتا - انانىڭ بالاعا ءتيىستى دەڭگەيدە جەتەكشىلىك ەتۋى بارىسىندا مەملەكەت سول بالانىڭ وي ەركىندىگىن، ار – ۇياتى مەن ءدىنىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى.
15 – باپ
اسسوسياسيا بوستاندىعى.
بالا باسقا ادامدارمەن كەزدەسۋگە جانە اسسوسيالارعا كىرۋگە بولماسا ونى قۇرۋعا قۇقىلى.
16 - باپ
جەكە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن ساقتاۋ.
بالالار وزدەرىنىڭ جەكە، جانۇيالىق جانە وتباسىلىق ومىرىنە قول سۇعۋشىلار ەتتەرىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مىندەتتى. ال نەگىزگى قاسيەتتەردىڭ قاتارىنا ەسىم، ازاماتتىق جانە وتباسىلىق قارىم – قاتىناس جاتادى.
IV. ءبولىمى. جىلدار سويلەيدى:
1948 جىلى 10جەلتوقساندا بۇۇ – دا «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا ورتاق دەكلاراسياسى» قابىلداندى.
1959 جىلى 20قاراشادا – بۇۇ – نىڭ باس اسسامبلەياسىنا «بالالار قۇقىعى» دەكلاراسياسى قابىلداندى.
1989 جىلى «بالا قۇقىعى تۋرالى» كونۆەنسياسى قابىلداندى.
1993 جىلى 28 قاڭتاردا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ العاشقى كونستيتۋسياسى قابىلداندى.
1995 جىلى 30 تامىزدا رەفەرەندۋم ارقىلى بەكىتكەن ەكىنشى كونستيتۋسيامىزدى قابىلدادىق.
2002 جىلى 8 تامىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بالانىڭ قۇقىقتارى تۋرالى» زاڭى قابىلداندى.
V. ءبولىمى. «ءتارتىپ ورنات»
1. قۇقىق ا – ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى.
2. كونستيتۋسيا ب – مەملەكەت باسشىسى.
3. مەملەكەت ۆ – نەگىزگى ساياسي قوعامدىق ۇيىم.
4. ازامات گ – تاۋەلسىزدىك.
5. قۇقىق بۇزۋشىلىق د – زاڭدار جيناعى.
6. پرەزيدەنت ە – زاڭ شىعارۋشى ورگان.
7. پارلامەنت ج – زاڭ جۇيەسىن بۇزۋ.
8. ەگەمەندىك ز – قۇقىعى بار ەل تۇرعىنى.
1 ---- 2 ---- 3 ----- 4 ------- 5 ------ 6 ----- 7 ------ 8
د --- ا ---- ۆ ----- ز ----- ج ------ ب ---- ە ------ گ
VI. ءبولىمى. «جالعاسىن تاپ».
«بالاڭدى بەسكە دەيىن ەشتەڭەدەن تىيما،
بەستەن ون ۇشكە دەيىن قۇلىنداي قينا،
ون ۇشتەن ارى سىرلاسىڭداي سىيلا».
«جاقسى بالا – ءسۇيىنىش، جامان بالا – كۇيىنىش».
1. انانىڭ كوڭىلى -.....
بالانىڭ كوڭىلى -.......
2. بالالى ءۇي -......
بالاسىز ءۇي قۋ........
3...... – بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.
VII. ءبولىمى. ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
كونۆەنسيادا ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋگە، بالانى اتا – اناسىنان، ولاردىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە، ءوزى تۇراتىن ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنا، قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ جونىندە ايتىلعان.
ءبىز تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەلمىز. وزىمىزگە ءتان ەلتاڭبا، ءانۇران، تۋىمىز بار. سونىڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى – 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋسياسى قابىلدانعان.
كونستيتۋسيا 98 باپتى بىرىكتىرىپ 9 بولىمنەن تۇرادى. ادامنىڭ قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرى وسى بولىمدەردە جازىلعان. ءار ادام ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋى كەرەك. بۇگىن وسى ماسەلەلەردى قاراستىردىق. «زاڭ ءبىلۋ – زامان تالابى». «بالا قۇقىعى». «زاڭعا باعىنۋ – ادامزات مىندەتى».
مەن مىندەتتىمىن:
- ءبىلىم الۋعا
- ءتارتىپ ساقتاۋعا
- مەكتەپ مۇلكىن ساقتاۋعا؛
- ۇلكەندەردى سىيلاۋعا؛
- انا ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا؛
- ءاردايىم تازا، ۇقىپتى جۇرۋگە؛
- تەمەكى شەكپەۋگە، سپيرتتىك ىشىمدىكتەر ىشپەۋگە.
بۇگىنگى ءىس – شارامىزدى قورىتىندىلاي كەلە، سىزدەرگە كوپ العىس ايتامىن. زاڭدى اياققا باسپايىق، اعايىن! ساۋ بولىڭىزدار!
تاقىرىبى: بالا جانە ونىڭ قۇقىعى
ماقساتى: وقۋشىلارعا زاڭ ءبىلىمى سالاسىنان ماعلۇمات بەرە وتىرىپ، ءوز قۇقىقتارىن جەتە بىلۋگە، ءوز بەتتەرىمەن سالىستىرا بىلۋگە، ومىردە قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ، قۇقىقتىق بىلىمدەرىن تولىقتىرۋ.
ادامگەرشىلىك، ادالدىق، ادىلدىك پەن مەيىرىمدىلىككە باۋلۋ ارقىلى ساياسي سانالىعى مەن تانىم بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ.
ەلىمىزدىڭ اتا زاڭىن قۇرمەتتەۋگە، سىيلاۋعا تاربيەلەۋ. پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ.
كورنەكىلىگى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى، «بالا قۇقىعى» كونۆەنسياسى، زاڭدار جيناعى سلايد.
بارىسى: I. ءبولىمى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
II. ءبولىمى. نەگىزگى ءبولىمى:
قاناتتى سوزدەر:
«اتا زاڭ اركىمنىڭ بويتۇمارى بولىپ، ونىڭ ءاربىر قاعيداسى مۇلتىكسىز ورىندالعاندا عانا ورتاق ماقساتقا قول جەتكىزەمىز».
ن. نازاربايەۆ.
«بالا بول، باسقا بول – بارىنە زاڭ بىرەۋ - اق»
«تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندا بيدە يمان جوق».
ج. بالاساعۇن.
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەن اتالى ءسوزدى اتامىز بەكەر ايتپاعان. ءار ادام مەملەكەتتىك زاڭداردى قۇرمەتتەپ، اتا – بابامىزدىڭ تاجىريبەسىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ وتىرۋى ءتيىس. حالقىمىز 13 جاستاعى بالانى «وتاۋ يەسى» دەپ اتادى. ال قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتا زاڭى بويىنشا، قىلمىس جاساعان بالانى 14 جاستان جاۋاپقا تارتادى. 16 جاستان باستاپ تولىق اكىمشىلىك، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك باستالادى، ازامات جەكە كۋالىك الادى.
زاڭدى ءبىلۋ – زامان تالابى. بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دەموكراتياعا باعىتتالعان قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسى جۇزەگە اسىرىپ، ونداعى ءاربىر ازاماتتىڭ ءوز قۇقىقتارىن جەتە ءبىلىپ، سوعان ساي سانا – سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋ. ازاماتتىڭ مىندەتى – زاڭ تالاپتارىن بۇزباۋ، ەكىنشى جاعىنان، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتىن ورىنداۋ. ويتكەنى زاڭ دەگەنىمىز - ءومىردىڭ ءنارى. زاڭنىڭ مىقتىلىعى – اتىندا ەمەس، ادالدىعى مەن ادىلدىگىندە. زاڭنىڭ ەڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – قوعامداعى الۋان مىنەزدى ادامداردى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا تاربيەلەۋ.
الەمدە 1979 جىلى حالىقارالىق بالالار جيىنىن وتكىزۋ كەزىندە «بالالار قۇقىعى تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيانى» دايىنداۋ جونىندە توپ قۇرىلدى. 1989 جىلى 20 قاراشادا كونۆەنسيانى بۇۇ ءبىراۋىزدان قابىلدادى. كونۆەنسيا - الەم بالالارىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋ تۋرالى جانە ولارعا تاربيە بەرۋ جونىندەگى بىرنەشە باپتان تۇراتىن ماڭىزدى قۇجات. وندا: «قاتىسۋشى مەملەكەتتەر ءاربىر بالانىڭ ءوسىپ – جەتىلۋى قاجەتتى تۇرمىس دارەجەسىن قامتاماسىز ەتەدى جانە ونىڭ قۇقىعىن مويىندايدى» دەلىنگەن.
III. ءبولىمى. «بالالار قۇقىعىنىڭ» زاڭدارى.
وي – تالقى
- بالا دەپ كىمدى ايتامىز؟
- بالانىڭ قانداي قۇقىعى بار؟
- ەڭبەك ەتۋگە؛
- ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە؛
- بالانىڭ ءوز اتىن، اكەسىنىڭ اتىن الۋعا؛
- مۇلىككە يە بولۋ؛
- قورعالۋعا؛
- وتباسىندا ءومىر سۇرۋگە، تاربيەلەنۋگە؛
- ۇلتىن تاڭداۋعا؛
- دەم الۋعا؛
- دەنساۋلىعىن ساقتاۋعا قۇقىلى.
«بالا قۇقىعىنىڭ» زاڭدارىنان باپتاردى ۇسىنۋ.
1 – باپ
بالا سيپاتتاماسى.
18 جاسقا تولماعان جەتكىنشەك بالا دەپ سانالادى. ال كەيبىر جاعدايدا جەرگىلىكتى ۇلتتىق زاڭدار بويىنشا كامەلەتتىك جاس ودان ەرتە كورسەتىلۋى مۇمكىن.
2 - باپ
ديسكريميناسيانى، ياعني زورلىق – زومبىلىقتى بولدىرماۋ.
بارلىق قۇقىق بارلىق بالاعا بىردەي تارايدى. مەملەكەت بالانى زورلىق – زومبىلىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن قورعاۋعا جانە ونىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالاردى قولدانۋعا مىندەتتى.
3 – باپ
بالا قۇقىعىن اناعۇرلىم تولىق قامتاماسىز ەتۋ.
بالاعا قاتىستى جاسالاتىن بارلىق ءىس - ارەكەت ونىڭ مۇددەسىن تولىق كولەمدە ەسكەرۋى قاجەت. ەگەر اتا – انا نەمەسە باسقا تۇلعا بالاعا كەرەكتى قامقورلىقتى كورسەتە الماسا، وندا بۇل جاۋاپكەرشىلىكتى مەملەكەت ءوز موينىنا الۋى ءتيىس.
4 - باپ
قۇقىقتى ىسكە اسىرۋ.
مەملەكەت وسى كونۆەنسيادا كورسەتىلگەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساۋى كەرەك.
5 – باپ
وتباسىنداعى تاربيە جانە بالا قابىلەتىنىڭ دامۋى.
مەملەكەت بالانىڭ جان – جاقتى دامىپ كەلە جاتقان قابىلەتىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ تاربيەسى جولىندا اتا – انالار مەن كەڭەيگەن وتباسىلاردىڭ قۇقىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن قۇرمەتتەۋى ءتيىس.
6 - باپ
ءوسۋ مەن دامۋ.
ءاربىر بالا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنا يە جانە مەملەكەت ونىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى.
7 – باپ
ەسىم مەن ازاماتتىق.
بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ وزىنە ەسىم الۋعا قۇقىلى. بالا سونداي - اق ازاماتتىق الۋعا، مۇمكىندىگى بارىنشا ءوز اتا – اناسىن تانىپ بىلۋگە، ولار تاراپىنان قامقورلىق كورۋگە قۇقىلى.
8 - باپ
جەكە تۇلعالىقتى ساقتاۋ.
مەملەكەت بالانىڭ وزىندىك قايتالانباس تۇلعالىلىعىن ساقتاۋعا، ءتىپتى كەرەك بولعان جاعدايدا ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مىندەتتى. ال نەگىزگى قاسيەتتەردىڭ قاتارىنا ەسىم، ازاماتتىق جانە وتباسىلىق قارىم – قاتىناس جاتادى.
9 – باپ
اتا – انادان اجىراۋ.
بالا ءوز مۇددەسىنە قاراما – قايشى كەلەتىن جاعدايدا عانا بولماسا، اتا – اناسىمەن بىرگە تۇرۋعا قۇقىلى. سونداي – اق بالا اتا – اناسىنىڭ ەكەۋىنەن نەمەسە بىرەۋىنەن اجىراعان جاعداي دا ولارمەن بايلانىس جاساپ تۇرۋعا قۇقىلى.
10 - باپ
وتباسىنىڭ قوسىلۋى.
بالا مەن اتا – انا وتباسىن بىرىكتىرۋ نەمەسە ءوزارا قارىم – قاتىناستارىن نىعايتۋ ماقساتىندا كەز – كەلگەن ەلدەن شىعىن ءوز ەلىنە كەلۋگە قۇقىلى.
11 – باپ
زاڭسىز ورىن الماستىرۋ جانە ورالماۋ.
مەملەكەت اتا – انانىڭ نەمەسە ءۇشىنشى ءبىر جاقتىڭ بالانى شەت ەلدە زاڭسىز ۇستاپ تۇرۋىنا بولماسا ۇرلاۋىنا جول بەرمەۋگە جانە بۇل جاعدايدا ءتيىستى شارالار قولدانۋعا مىندەتتى.
12 - باپ
بالانىڭ كوزقاراسى.
بالا ءوز ويىن، پىكىرىن ەركىن جەتكىزۋگە قۇقىلى جانە بالاعا قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا بۇل پىكىرلەرگە ءتيىستى نازار اۋدارىلۋى لايىق.
13 – باپ
پىكىر ايتۋ ەركىندىگى.
بالا قانداي شەكارا بولماسىن ءوز ويلارىن اشىق جەتكىزۋگە، اقپارات الۋعا، سونداي – اق اقپاراتتاردى، يدەيالاردى بەرۋگە، تاراتۋعا قۇقىلى.
14 - باپ
وي، ار – نامىس جانە ءدىن بوستاندىعى.
اتا - انانىڭ بالاعا ءتيىستى دەڭگەيدە جەتەكشىلىك ەتۋى بارىسىندا مەملەكەت سول بالانىڭ وي ەركىندىگىن، ار – ۇياتى مەن ءدىنىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى.
15 – باپ
اسسوسياسيا بوستاندىعى.
بالا باسقا ادامدارمەن كەزدەسۋگە جانە اسسوسيالارعا كىرۋگە بولماسا ونى قۇرۋعا قۇقىلى.
16 - باپ
جەكە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن ساقتاۋ.
بالالار وزدەرىنىڭ جەكە، جانۇيالىق جانە وتباسىلىق ومىرىنە قول سۇعۋشىلار ەتتەرىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە مىندەتتى. ال نەگىزگى قاسيەتتەردىڭ قاتارىنا ەسىم، ازاماتتىق جانە وتباسىلىق قارىم – قاتىناس جاتادى.
IV. ءبولىمى. جىلدار سويلەيدى:
1948 جىلى 10جەلتوقساندا بۇۇ – دا «ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا ورتاق دەكلاراسياسى» قابىلداندى.
1959 جىلى 20قاراشادا – بۇۇ – نىڭ باس اسسامبلەياسىنا «بالالار قۇقىعى» دەكلاراسياسى قابىلداندى.
1989 جىلى «بالا قۇقىعى تۋرالى» كونۆەنسياسى قابىلداندى.
1993 جىلى 28 قاڭتاردا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ العاشقى كونستيتۋسياسى قابىلداندى.
1995 جىلى 30 تامىزدا رەفەرەندۋم ارقىلى بەكىتكەن ەكىنشى كونستيتۋسيامىزدى قابىلدادىق.
2002 جىلى 8 تامىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى بالانىڭ قۇقىقتارى تۋرالى» زاڭى قابىلداندى.
V. ءبولىمى. «ءتارتىپ ورنات»
1. قۇقىق ا – ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى.
2. كونستيتۋسيا ب – مەملەكەت باسشىسى.
3. مەملەكەت ۆ – نەگىزگى ساياسي قوعامدىق ۇيىم.
4. ازامات گ – تاۋەلسىزدىك.
5. قۇقىق بۇزۋشىلىق د – زاڭدار جيناعى.
6. پرەزيدەنت ە – زاڭ شىعارۋشى ورگان.
7. پارلامەنت ج – زاڭ جۇيەسىن بۇزۋ.
8. ەگەمەندىك ز – قۇقىعى بار ەل تۇرعىنى.
1 ---- 2 ---- 3 ----- 4 ------- 5 ------ 6 ----- 7 ------ 8
د --- ا ---- ۆ ----- ز ----- ج ------ ب ---- ە ------ گ
VI. ءبولىمى. «جالعاسىن تاپ».
«بالاڭدى بەسكە دەيىن ەشتەڭەدەن تىيما،
بەستەن ون ۇشكە دەيىن قۇلىنداي قينا،
ون ۇشتەن ارى سىرلاسىڭداي سىيلا».
«جاقسى بالا – ءسۇيىنىش، جامان بالا – كۇيىنىش».
1. انانىڭ كوڭىلى -.....
بالانىڭ كوڭىلى -.......
2. بالالى ءۇي -......
بالاسىز ءۇي قۋ........
3...... – بالالى بولعاندا بىلەرسىڭ.
VII. ءبولىمى. ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
كونۆەنسيادا ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋگە، بالانى اتا – اناسىنان، ولاردىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە، ءوزى تۇراتىن ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنا، قورشاعان ورتاعا، تابيعاتقا قۇرمەتپەن قاراۋعا تاربيەلەۋ جونىندە ايتىلعان.
ءبىز تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەلمىز. وزىمىزگە ءتان ەلتاڭبا، ءانۇران، تۋىمىز بار. سونىڭ ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى – 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا كونستيتۋسياسى قابىلدانعان.
كونستيتۋسيا 98 باپتى بىرىكتىرىپ 9 بولىمنەن تۇرادى. ادامنىڭ قۇقىقتارى، بوستاندىقتارى مەن مىندەتتەرى وسى بولىمدەردە جازىلعان. ءار ادام ءوز قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋى كەرەك. بۇگىن وسى ماسەلەلەردى قاراستىردىق. «زاڭ ءبىلۋ – زامان تالابى». «بالا قۇقىعى». «زاڭعا باعىنۋ – ادامزات مىندەتى».
مەن مىندەتتىمىن:
- ءبىلىم الۋعا
- ءتارتىپ ساقتاۋعا
- مەكتەپ مۇلكىن ساقتاۋعا؛
- ۇلكەندەردى سىيلاۋعا؛
- انا ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاۋعا؛
- ءاردايىم تازا، ۇقىپتى جۇرۋگە؛
- تەمەكى شەكپەۋگە، سپيرتتىك ىشىمدىكتەر ىشپەۋگە.
بۇگىنگى ءىس – شارامىزدى قورىتىندىلاي كەلە، سىزدەرگە كوپ العىس ايتامىن. زاڭدى اياققا باسپايىق، اعايىن! ساۋ بولىڭىزدار!
بقو، شىڭعىرلاۋ اۋدانى،
ا. تيحونەنكو اتىنداعى ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
ەكونوميكا جانە قۇقىق ءپانى ءمۇعالىمى
كەنجەبەكوۆا مەيرامگۋل جولدىگالييەۆنا
ا. تيحونەنكو اتىنداعى ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
ەكونوميكا جانە قۇقىق ءپانى ءمۇعالىمى
كەنجەبەكوۆا مەيرامگۋل جولدىگالييەۆنا
You Might Also Like
-
1 - جۇرگىزۋشى: ارمىسىزدار، قۇرمەتتى اتا - انا، قىمباتتى ۇستازدار، وقۋشىلار.
