بالا قازىبەك
پەسا
اڭىز
قاتىناسۋشىلار:
تاۋكە حان
بەرتiس سۇلتان
تايگەلدi بي
مالايسارى باتىر
بالا قازىبەك
شابارمان
قازاقتىڭ بiر توپ باتىر-بيلەرi
سەبان راپتان - جوڭعار قونتايشىسى
قونتايشىنىڭ ءبايبiشەسi
دودا جوردجي ءباھادۇر
سىنشى قارت
جوڭعاردىڭ بiر توپ بەك-باعىلاندارى
بايتايلاق بي
جىلقىشى
بIرIنشI ءبولIم
حان ورداسى. ون ەكi قانات اق وردانىڭ iشiندەگi التىن تاقتا تاۋكە حان وي قۇشاعىندا وتىر. قازاقتىڭ بەتكە ۇستار يگi جاقسىلارى حان تاعىن جاعالاي جايعاسقان. شىبىننىڭ ىزىڭى ەستiلەر تىلسىم تىنىشتىق ورناعان. جاۋار بۇلتتاي تۇنەرiپ العان جۇرتتىڭ دەم الىستارىنا دەيiن ايقىن سەزiلەدi. ءبارi دە قيمىل-قوزعالىسسىز قاتىپ قالعان. تىنىشتىقتى تاۋكە حاننىڭ ايبارلى ءۇنi بۇزدى.
تاۋكە حان. ۋا، حالايىق، ەل شەتiنە جاۋ تيiپتi. جوڭعارلار بايتايلاق بيدiڭ اۋىلىن شاۋىپ، مال-مۇلكiن توناپ، ادامدارىن ايداپ اكەتiپتi. حابارشىنىڭ جەتكەنiن كورiپ-بiلiپ وتىرسىڭدار. ءوز اۋزىنان ەستiگەندەرiڭ ءجون شىعار. سويلە، قۇرىقباي !..
شابارمان. “جاۋ جوق دەمە، جار استىندا” دەگەندەي، تىنىش جاتقان ەلگە جاۋ تۇندە شاۋىپتى. ۇيقى دا بiر جاۋ عوي!.. ۇيقىدا جاتقان ەلگە اش قاسقىرداي تيiپ، ءشات - شالەكەتiن شىعارىپتى. ايتەۋiر، ءولiم - جiتiم جوق سياقتى. قاننەن قاپەرسiز جاتقان ەل قارسىلاسا دا الماي، قاپىدا قالىپتى. بايتايلاق بيدiڭ ءوزiن دە بايلاپ-ماتاپ، بالا-شاعاسىمەن الىپ كەتiپتi.
بەرتIس سۇلتان. جاۋ قاراسى قانشا ەكەن؟
شابارمان. ءجۇز قارالى دەيدi.
بەرتIس سۇلتان. نە ءۇشiن شاپقانىن بiلدiڭدەر مە؟
شابارمان. ول جاعىن بiلە المادىق. الىس-بەرiسi جوق سياقتى. اتا جاۋىمىزدىڭ وزدەرiنشە قىر كورسەتكەندەرi شىعار!
تاۋكە حان. قانە، تاعى كiمنiڭ قانداي ساۋالى بار! (“ءبارi ءتۇسiنiكتi عوي!” دەگەندەي، ەشكiم ۇندەمەيدi). قانە، كiم قانداي اقىل قوسپاق، نەندەي كەڭەس بەرمەك! ويلارىڭدى اشىق ايتىڭدار، تىڭداۋعا بiز بەيiلمiز. قانە، بەرتiس سۇلتان، سەن نە ايتاسىڭ؟
بەرتIس سۇلتان. مەن ءالi تولىق بiر شەشiمگە كەلە الماي وتىرمىن، حان يەم! ويلانۋعا مۇرسات بەر!
مالايسارى باتىر (كيiلiگiپ). ويلاناتىن نەسi بار؟! اعايىنىمىزدى جاۋ قولىنا بەرiپ قويىپ، جايباراقات وتىرا بەرمەكپiز بە؟! ساۋىن ايتىپ، جاساق جيناپ، قالماقتاردى ءتاۋباسىنا ءتۇسiرiپ، شاۋىپ الۋ كەرەك! كورسiن، ەل شاپقان قالاي بولارىن؟! بايقاسىن، قازاقتىڭ كۇشiنiڭ قانداي ەكەنiن!
تايگەلدI بي. ساۋىن ايتىپ، جاساق جيناۋمەن ماسەلەنiڭ ءبارi شەشiلە قويسا جاقسى. حالىق تا ۇرىس-شابىستان ابدەن شارشادى.
مالايسارى باتىر. سوندا تۇياق سەرiپپەي وتىرا بەرۋiمiز كەرەك پە، بيەكە! الدە تىشقاق لاق قۇرلى بولماعانىمىز با؟!.
تايگەلدI بي. ۋا، باتىرەكە، ءسال سابىر ەت! قازiر جوڭعاردىڭ داۋرەنi ءجۇرiپ تۇرعانىن ءوزiڭ دە بiلەسiڭ. ارتىندا سۋ بۇركiپ قاپتاعان قالىڭ ءشۇرشiت تۇر. ايتپەسە، تىنىش جاتقان ەلگە تيiسiپ نەسi بار؟! بiزگە قاراعاندا قولى دا مول، جاراعى دا سايلى. بiز ساۋىن ايتىپ، قول جيناپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ جۇرگەنشە، بولارى بولىپ، بوياۋى سiڭiپ قويادى عوي!
مالايسارى باتىر. سوندا جاقىنىمىزدى جات قولىنا بەرiپ قويىپ، ايعا قاراپ ات تاعالاپ وتىرماقپىز با؟! جوق، بۇل بولمايدى، بيەكە! بۇنىمىز ادامدىققا دا، ادامگەرشiلiككە دە جاتپايدى. ار-نامىستى قايدا قوياسىز؟! سونان كەيiن، اتاڭا نالەت، قۋ قالماق، شەتiمiزدەن شاۋىپ الا بەرمەي مە !..
تايگەلدI بي. باتىرەكە، مەن قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرايىق دەگەنiم جوق قوي!.
مالايسارى باتىر. سوندا سiز نە ايتپاق ەدiڭiز؟
تايگەلدI بي. ەندەشە ءسوزدi بولمەي، تىڭدا باتىر. تۋعانىمىزدىڭ جاۋ قولىندا كەتكەنi مەنiڭ جانىما باتپاي وتىر دەيسiڭ بە؟! مەنiڭ قابىرعامدى قايىستىرماي وتىر دەيسiڭ بە؟!.. بiراق، نە نارسەگە بولسىن سابىر كەرەك، اقىل كەرەك، ايلا كەرەك!.. ۇرىس-شابىسپەن ەلدi تيتىقتاتا بەرمەي، الدىمەن كەلiسiمگە كەلۋ جاعىن ويلاۋ كەرەك! قان توگiپ، قارعىس ارقالاعانشا، تاتۋلىققا شاقىرىپ، ەلدەن العىس الۋىمىز كەرەك!.. ەڭ الدىمەن، جوڭعار قونتايشىسىنا ەلشi جiبەرۋ كەرەك! مۇمكiن، ول بiلمەيتiن شىعار!
مالايسارى باتىر. سەبان راپتاننىڭ بiلمەيتiنi جەتi قابات جەردiڭ استىندا شىعار. ەلشiگە ەرiپ قويا بەرەتiن ادامىڭ دا ول ەمەس. سول جiبەرگەن ەلشiلەرiڭ ەلگە امان-ەسەن ورالسا جاقسى-اۋ! سەبان راپتاننان ايلا ارتىلعان با؟!. ءبارiن قىرىپ سالادى دا، « ەشتەڭە بiلمەدiم، ەشتەڭە كورمەدiم » دەپ تۇك بولماعانداي، وتىرا بەرەدi. قان قاقساعاندى سوندا كورەسiڭ، بيەكە!
تايگەلدI بي. جاساق جيناپ، شاۋىپ الۋ ەشقايدا قاشپاس، باتىر. الدىمەن ءبارiبiر الدىنان بiر ءوتۋ كەرەك، قونتايشىنىڭ!..
مالايسارى باتىر (تاۋكە حانعا قاراپ). ۋا، حان يەم، قالماقتا شىنىمەن-اق ۇلىمىز قۇل، قىزىمىز كۇڭ بولىپ كەتكەنi مە؟!. قول جيناپ، تاعى بiر ۇران سالساق قايتەدi!..
تاۋكە حان. بيەكەڭ، جەرiنە جەتكiزە ايتتى – اۋ، دەيمiن!.. «سابىر ءتۇبi – سارى التىن!» دەگەن. بۇل شابىس بiزدiڭ دە جۇيكەمiزگە سالماق سالىپ وتىر. بiراق سابىر كەرەك، اعايىن! بiز ءالi ەلشi جiبەرiپ سىناسقانىمىز جوق، iرiكتەپ ەلشi جiبەرiپ كورەلiك. سوندا دا يلiكپەسە، قول جاساقتاۋ جاعىن ويلانارمىز. ۇيرەنiسكەن جاۋ عوي، تاعى بiر باعىمىزدى سىناپ كورەيiك!
وسى ارادا ورداعا بالا قازىبەك كiرەدi.
بالا قازىبەك. اسسالاماعاليكۋم، حان يەم!
تاۋكە حان. ۋاعاليكۋماسسالام! بالام، قاي بالاسىڭ؟
بالا قازىبەك. اتىم – قازىبەك، اكەم - كەلدiبەك، شانشاردىڭ نەمەرەسiمiن.
تاۋكە حان. بۇندا كiم جiبەردi؟ نە ءۇشiن كەلدiڭ؟
بالا قازىبەك. اكەم كەلدiبەك “جاقسىلاردىڭ جانىنا ەرiپ، جەر كورiپ، ەل تانى!” دەپ جiبەردi. مەن اۋىلدا جۇرگەندە بالالاردىڭ باسشىسى ەدiم، ەندi اعالارىمنىڭ اتشىسى بولايىن دەپ كەلدiم. تاي بايگەسi مەن قۇنان بايگەسiن كورiپ ەدiم، ەندi ات بايگەسiنە قوسىلايىن دەپ كەلدiم!
تاۋكە حان. جارايدى، بالاقاي! تالابىڭ تاۋداي ەكەن، بارا عوي! شانشاردىڭ نەمەرەسi، كەلدiبەكتiڭ بالاسى بولساڭ، تەكتiلەردiڭ ۇرپاعى ەكەنسiڭ، تەگiڭە تارتپاي قويماسسىڭ!.. بالام، شىنىڭدى ايتشى، اتشى بولعىڭ كەلە مە، جوق الدە، باسشى بولعىڭ كەلە مە؟
بالا قازىبەك. مەن جول كورگەن اعالارىمنىڭ جانىندا باسشى بولىپ قايتەمiن، ءتايiرi. اتشى بولسام دا جارار!
تاۋكە حان (كوپكە قاراپ). ەندەشە، مەنiڭ شەشiمiم مىناۋ. بۇگiننەن قالماي ەلشiلەر جوڭعار ەلiنە ءجۇرiپ كەتۋلەرi كەرەك! ايتپەسە، ۋاقىتتان بiر ۇتىلامىز، قالماقتاردان ەكi ۇتىلامىز. باسشىلارىڭ تايكەلدi بي، سۇلتاندارىڭ بەرتiس، باتىرلارىڭ مالايسارى بولسىن! ال اتشىلارىڭ مىنا تۇرعان قازىبەك بالا بولسىن! ۇلكەندەرiڭدi كiشiلەرiڭ سىيلاڭدار، كiشiلەرiڭدi ۇلكەندەرiڭ رەنجiتپەڭدەر! جات جۇرتتىڭ الدىندا جاقسى ەلدiڭ بالاسى ەكەندەرiڭدi كورسەتiڭدەر. باراتىن جەرلەرiڭ باعى اسىپ، مەيماناسى تاسىپ تۇرعان ەل عوي. “ەلدەستiرمەك ەلشiدەن…” دەگەن. ەبiن تاۋىپ ەلدەسiپ كەلiڭدەر!..
تايگەلدI بي. ايتقانىڭىزعا قۇلدىق، حان يەم! قانجىعامىز مايلى ، ات تۇرمانىمىز سايلى تۇر!
تاۋكە حان. ەندەشە، جiگiتتەر، تۇرماڭدار!.. ارتقا كوڭiل بۇرماڭدار. الدارىڭا ولجا تولسىن! قالماقتىڭ حانى سەبان راپتان اسىپ تۋعان، سۋداي تاسىپ جۇرگەن جان عوي. “قول باستايتىن باتىرمىن، جول باستايتىن كوسەممiن، ءسوز باستايتىن شەشەنمiن!” دەپ جۇرگەن حان عوي. مۇندا قول باستايتىن باتىر بولۋ دا قىمبات، جول باستايتىن كوسەم بولۋ دا قىمبات، ءبارiنەن دە ەل تاعدىرىن شەشەتiن شەشەن بولۋ قىمبات!.. تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، ەلدەستiرمەك ەلشiدەن، جاۋلاستىرماق جاۋشىدان. ەلدەسە الماي، جاۋلاسىپ كەتسەك، سەندەردiڭ ناشارلىقتارىڭنان بولعانى. جاۋدى الماس قىلىشپەن دە كوندiرۋگە بولادى، وتكiر سوزبەن دە كوندiرۋگە بولادى، مىلتىقپەن دالدەپ اتىپ جىعۋعا دا بولادى، سوزبەن دالدەپ ايتىپ جىعۋعا دا بولادى. اۋىزدان شىققان ءسوز اتىلعان وقپەن بiردەي، قايتىپ الا المايسىڭدار. ءسوز سويلەگەندە ويلاپ سويلەۋ كەرەك!..
بەرتIس سۇلتان. تالاي قيىن iستi باستان وتكiزدiك قوي! وسى جولى سۋىن ءسۇت قىلىپ قايناتپاساق، بiزدەن قاتىن ارتىق! قاسىقتاي قانىمىزدى، شىبىنداي جانىمىزدى سالىپ كورەمiز!
تاۋكە حان. ال وندا جورتقاندا جولدارىڭ بولسىن، قىراندارىم! ساپارلارىڭ ءساتتi، قادامدارىڭ وڭ بولسىن! سەندەر ەلدiڭ ۇلكەن ءۇمiتiن ارقالاپ بارا جاتىرسىڭدار. تۇتقىنداعى ەلدiڭ دە كوز جاسى سەندەردiڭ مويىندارىڭدا. بۇل جاقتاعى ەل دە، جات ەلدiڭ تۇتقىنى بولعان ەر-ازاماتتار دا ەندi سەندەردiڭ ادىمدارىڭدى اڭدىپ، تiلەۋلەرiڭدi تiلەيدi. قاتە باسىپ ءسۇرiنiپ كەتسەڭدەر، كەشiرiم جوق، حالىقتىڭ قارعىسىن الىپ، تاباسىنا قالاسىڭدار! قيۋىن قيىستىرىپ، تىعىرىقتان شىعار جول تابا بiلسەڭدەر، حالىقتىڭ العىسىن الىپ، ەلدiڭ قۇرمەتiنە بولەنەسiڭدەر! سوندىقتان ويلانىپ سويلەپ، ابايلاپ iس قىلىڭدار!..
ءتاڭiرiم، جاقسىلىقپەن كەزiكتiرۋگە جازسىن! اقجول، قىراندارىم!..
بiرiنشi ءبولiمنiڭ سوڭى
ەكIنشI ءبولIم
جوڭعار قونتايشىسىنىڭ ورداسى. ورتاداعى التىن تاقتا سەبان راپتان قونتايشى كەكiرەيiپ وتىر. ءجۇزi ايبارلى. تۇكسيگەن ءتۇرiنەن ادام شوشىرلىق. ماڭايىندا جاعالاي جايعاسقان بەك-باعىلاندارىن كوزiنiڭ استىمەن بiر شولىپ ءوتتi دە، داۋىسىن كوتەرە ءسوز باستادى.
سەبان راپتان قونتايشى. ۋا، ارىستارىم، قازاقتان ەلشiلەر كەلiپتi. دودا ءباھادۇردiڭ كەشەگi شابىسىنان ولجالاعان مال-جاندارىن داۋلاپ. سەندەردi سول ءۇشiن جيناپ وتىرمىن. قانە، نە ايتاسىڭدار؟ قانداي اقىل قوساسىڭدار؟ نە iستەيمiز؟..
دودا جوردجي ءباھادۇر. ولجانى قايتارۋ دەگەن نە سۇمدىق! وندا نەسiنە شاپتىق؟! قويان سياقتى قازاقتاردىڭ الدىنا ءتۇسiپ تومپاڭداي بەرگەندi قاشان قويامىز؟!. مالدارىن دا، جاندارىن دا قايتارماۋ كەرەك! ەلشiلەردiڭ ەسەبiن تاۋىپ، جاندارىن جاھنامعا جiبەرۋ كەرەك!..
سەبان راپتان قونتايشى. قابىرعاممەن كەڭەسiپ، مەن دە وسىنداي بiر شەشiمگە كەلiپ وتىر ەدiم. قازاقتار تايعا مiنگiزiپ، بiر بالانى دا جiبەرiپتi. تاۋكەنiڭ بiزدi مازاق قىلعانى عوي! جiبەرگەن ەلشiلەرiنiڭ اياقتارىن اسپاننان كەلتiرiپ، ىڭ-شىڭسىز ءبارiن قىرىپ سالىپ، اتتارىن جىلقىعا قوسا سالساق قايتەدi؟!.
دودا جوردجي ءباھادۇر. الديار، ەڭ دۇرىس شەشiم وسى. قازاقتاردىڭ كوزدەرiنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەيiك! ورايى كەلiپ تۇر!..
سەبان راپتان قونتايشى (ميىعىنان كۇلiپ). بiلگەم… بiلگەم. جارايسىڭدار، جايساڭدارىم! جاۋ ەلگە وسىلاي قاڭدى شەڭگەلiڭدi سالىپ قويماساڭ بولمايدى! بايقاسىن… بiلسiن… سەزiنسiن… جوسپار قۇرىپ، iسكە كiرiسiڭدەر! بۇگiن تۇننەن قالدىرماي، ءبارiن جايلاي سالىڭدار!
قونتايشىنىڭ ءبايبiشەسI. مىرزام، بۇنىڭىز ءجون بولا قويار ما ەكەن؟! قونتايشىلىق ابىرويىڭىزعا كولەڭكە ءتۇسiپ جۇرمەسiن! قازاق دەگەنiڭiز - قابىرعالى ەل عوي! ونىڭ ءۇستiنە «ەلشiگە ءولiم جوق!» دەگەن قاتاڭ قاعيدا بار ەمەس پە؟! جات ەلدiڭ ەلشiسi كەلگەندە قونتايشىلىق قاسيەتiڭدi ساقتاپ، ءسوزiن تىڭداۋ كەرەك! ءجۇز كiسiنi ءولتiرiپ، جايلانا الماسسىز! ءجۇز اتتى جىلقىڭا قوسىپ، بايي قويماسسىز! تاي دەگەنiڭiز، تۇلپار بولىپ جۇرمەسiن، بالا دەگەنiڭiز، سۇڭقار بولىپ جۇرمەسiن، بايقاپ كورۋ كەرەك! اسىققان شايتاننىڭ iسi! اپتىقپاعان دۇرىس بولار ەدi… بۇندايدا اشۋمەن ەمەس، سابىر مەن اقىلعا سالىپ، شەشiم قابىلداعان ءجون بولار، مىرزام!..
سەبان راپتان قونتايشى. بۇل دا بiر قۇلاققا كiرەتiن ءسوز ەكەن. (بەكتەرiنە قاراپ) سەندەر قالاي قارايسىڭدار؟
دودا جوردجي ءباھادۇر. ءيا، بiر جاعىنان حانىمدiكi دە دۇرىس ەكەن! ءوزiڭiز ايتپاقشى، اقىلعا قونادى. ءسال قايلا جاسايىق! بولماسا تاعى كورەرمiز!..
سەبان راپتان قونتايشى.ولاي بولسا، ەلشiلەردi ورداعا شاقىرىڭدار! كەلسiن! بايقاساق، بايقاپ كورەلiك! ءوزiمە ءوزi، ءسوزiمە ءسوزi ساي كەلەتiن ادامى بولسا، ونى دا كورەيiن، ساي كەلمەسە، سول ارادا جازاسىن بەرەيiن! شاقىرىڭدار، قانە!..
بiر شابارمان اسىعا باسىپ شىعىپ كەتەدi.
سەبان راپتان قونتايشى. ءاي، سىنشىم، سەن نە ايتاسىڭ؟ ەلشiلەردiڭ iشiندە سوزگە ەسە بەرسەك، سۇبەمiزدi سۋىرىپ كەتەتiنi بار ما ەكەن؟ بiلدiڭ بە؟
سىنشى قارت. بiلدiم… الديار، ءبارiن بiلدiم. سiز قازىقتاپ تاپسىرعان سوڭ كەشە ادەيiلەپ بارىپ، ەلشiلiككە كەلگەندەردiڭ ارقايسىسىمەن بiر-ەكi اۋىز تiلگە كەلiپ، ءجون سۇراسىپ كورiپ ەدiم، سويلەگەن سوزدەرiنە قاراپ، iشتەي قوراشتانىپ قالعانىم راس. استارلى ساۋالدارىما دا قايتارعان جاۋاپتارى قارنىمدى اشتىردى.
سەبان راپتان قونتايشى (ماسايراپ). ءاي، سىنشىم-اي، سەن ساۋالىڭا جاۋاپ بەرەر ادامدى ەلشiلەردiڭ اراسىنان تابا الماي دال بولساڭ، مەن تەڭ سويلەسۋگە جارايتىن قازاقتى كەڭ بايتاق دالاسىنان كەزiكتiرە الماي قور بولىپ ءجۇرمiن عوي!.. حا-حاا-حا!.. (كۇلەدi). ءسوزiڭدi جالعاي بەر، سىنشىم. ءيا ، سودان…
سىنشى قارت. سودان… «الىستان كەلدi عوي، ات-تونى قانداي، سايلى ما ەكەن؟»- دەگەن ويمەن مiنiپ كەلگەن اتتارىن بايقاستاپ كورۋ ءۇشiن قوراعا كiرسەم، بiر بالا شالقاسىنان ءتۇسiپ، ۇيىقتاپ جاتىر… ۇلكەندەردiڭ iشiنەن سiزدiڭ ءوزiڭiزگە دە، ءسوزiڭiزگە دە ساي كەلەتiن ەشكiمدi تابا الماي…
سەبان راپتان قونتايشى. تابا المايسىڭ!.. حاا…حاا…
سىنشى قارت. ءيا، تابا الماي… كوڭiلiم جايلانىپ قالىپ ەدi، بالانى كورگەندە شوشىپ كەتتiم!..
سەبان راپتان قونتايشى (ءۇدiرەيە قالىپ). نەگە؟ نەگە شوشىدىڭ؟ تايعا مiنiپ كەلگەن تاز بالادان با؟
سىنشى قارت. ءيا، الديار، سول بالادان…
سەبان راپتان قونتايشى ( شىدامسىزدانىپ ). اۋزىڭنان ءبوزiڭ ءتۇسiپ ، نەمەنەگە كۇمiلجiپ تۇرسىڭ؟ ايتساڭشى، تەزiرەك!
سىنشى قارت. الديار تاقسىر، ايتايىن دەپ…
سەبان راپتان قونتايشى (اقىرىپ). ايتپايسىڭ با ەندi!
سىنشى قارت. بالانىڭ ەكi اياعى ەكi جاقتا، ەكi قولى ەكi جاقتا، قۇلاش ۇرىپ جاتىر ەكەن. اۋزىنان جالىن اتقىلاپ جاتىر. بۇنىسى «ءسوزiم جەتكەنشە سويلەيمiن، قولىم جەتكەنشە سەرمەيمiن، اياعىم جەتكەنشە قارعيمىن، دۇنيەنiڭ ءتورت بۇرىشىنا بولسا دا ءسوزiمدi جەتكiزۋگە جارايمىن، حالىقتى ءالi-اق اۋزىما قاراتامىن!..» - دەگەن يشاراتى سياقتى كورiندi ماعان، الديار.
سەبان راپتان قونتايشى. سەنiڭ دە كوزiڭە شەل قاپتاپ، كوكiرەگiڭدi تۇمان باسايىن دەگەن ەكەن، ءا!.. كوزiڭە بالا ەمەس، جىن كورiنگەندەي قالتىراپ تۇرسىڭ عوي! ە، سىنشىم-اۋ، وسى جاسقا كەلگەنشە بiر جاڭىلماپ ەدiڭ، اۋزىڭنان قاعىنىپ، اقىلىڭنان الجاسا باستاپسىڭ-اۋ! ول ءوزi بالا بولسا، جاتقان جەرi اتتاردىڭ اراسى بولسا، قايبiر جەتiسكەن نەمە دەيسiڭ! كوپ بولسا اتتارىنا يە بولىپ قايتار! ول ەر جەتiپ، سۇبەمiزدi سۋىرعانشا تالاي ءومiر وتەر!..
وسى كەزدە القىنا-جۇلقىنا شابارمان كiرەدi.
شابارمان. الديار تاقسىر، ەلشiلەر كەلiپ تۇر! كiرسiن بە؟
سەبان راپتان قونتايشى. كiرسiن! كورەيiك اۋسەلەلەرiن..
شابارمان شىعىپ كەتەدi دە، ارتىنشا-اق قازاق ەلشiلەرi كiرەدi.
سەبان راپتان قونتايشى (ءتۇسiن سۋىتىپ). ءيا، قازاقتار، جاۋعا شاباتىنداي نەمەنەگە توپتالىپ كەلدiڭدەر؟!. ايتارلارىڭدى تەزiرەك ايتىڭدار! قۇلاعىمىز سەندەردە…
تايگەلدI بي (كۇمiلجiپ). ولەڭدi وزگەگە بەردiك، ءورلiكتi تومەنگە بەردiك ، الديار تاقسىر، يiلiپ الدىڭا كەلدiك . بەرسەڭ الىپ، بەرمەسەڭ قاجىپ كەتەمiز. ەندiگi ءسوزدi ءوزiڭە سالدىق!
سەبان راپتان قونتايشى ( وكتەمسي ). ولاي بولسا، بiر جاۋابىن بەرەرمiز. جاۋاپ قايتپاي قالاتىن كۇن بولسا، ات–توندارىڭنىڭ اماندىعىندا ەلدەرiڭدi تاپقان دا تەرiس بولماس!
ءسوز وسى جەردەن ءۇزiلiپ، وردانى ءۇنسiزدiك جايلايدى. قونتايشىنىڭ قاھارلى مىسى باسىپ، قازاقتار جاعىنان ەشكiم سۋىرىلىپ شىعىپ، ءسوز الا قويمايدى. سوندا ەسiك جاقتا وتىرعان بالا قازىبەك ءتوڭiرەگiنە بiر قاراپ الىپ، بەرتiس سۇلتاننىڭ الدىنا جەتiپ بارادى .
بالا قازىبەك.
ەردەن ەردiڭ نەسi ارتىق،
ەپتەستiرگەن ءسوزi ارتىق.
مالدان مالدىڭ نەسi ارتىق،
بiر-اق اسىم ەتi ارتىق.
جەردەن جەردiڭ نەسi ارتىق،
بiر-اق ۋىس ءشوبi ارتىق.
مiندەتiنە العان سوزدەن شەگiنگەن جiگiتتەن،
اشتان ولگەن ايۋدىڭ ءوزi ارتىق!
سودان كەيiن iلە – شالا قونتايشىعا بۇرىلىپ، قارسى الدىنا قاسقايىپ تۇرا قالادى.
بالا قازىبەك (ورشەلەنiپ ). ەل ەبەنەك ەمەس، ەر كەبەنەك ەمەس. دات، تاقسىر!
سەبان راپتان قونتايشى. وي، ءوزiڭ ءجونiڭدi ايتشى، اتىڭ كiم ؟
بالا قازىبەك. اتىم - قازىبەك، اكەم - كەلدiبەك بي، اتاقتى شانشار ابىزدىڭ نەمەرەسiمiن. ۇلتىم – قازاق، رۋىم – قاراكەسەك!
سەبان راپتان قونتايشى. ال، بالاقاي، داتىڭدى ايتشى!
بالا قازىبەك. بiز قازاق دەگەن مال باققان ەلمiز. ەشكiم سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمiز. جايلاپ جاتقان مەكەنiمiز، قاسيەتتi قازاق دالاسى. ەلiمiزدەن قۇت – بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرiمiزدi جاۋلار باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكi تاققان ەلمiز. ءدام – تۇزىمىزدى اقتاي بiلگەن، دوسىمىزدى ساقتاي بiلگەن ەلمiز. اسقاقتاعان حان بولسا، ورداسىن ويرانداپ، وت باسىن تاپتاي بiلگەن ەلمiز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولام دەپ تۋمايدى. انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولام دەپ تۋمايدى. جاۋ – جالەمدە تۇتقىن بولعان ۇل – قىزىن قاماتىپ وتىرا المايتىن، ولارسىز iشكەن استى جۇتىنا المايتىن ەلمiز. تەمiرمiن دەمە، تەگiڭ تات، جاڭبىرمەنەن شايىلار. شىمىرمىن دەمە، شىنىڭدى ايت، شىمشۋىرمەن قايرىلار. جاڭا ۇيرەنگەن جاس تۇلپار جارىسقالى كەگەنبiز. قاسارىسقان حان بولساڭ، قارىسقالى كەلگەنبiز . سەن قالماق بولساڭ، بiز – قازاق، قارپىسقالى كەلگەنبiز. سەن تەمiر بولساڭ، بiز – كومiر، ەرiتكەلi كەلگەنبiز. ەگەسەتiن ەر شىقسا، يiتكەلi كەلگەنبiز . تانىمايتىن جات ەلگە، تانىسقالى كەلگەنبiز. تانىسۋعا كونبەسەڭ، شابىسقالى كەلگەنبiز. قازاق – قالماق بالاسىن، تابىستىرۋعا كەلگەنبiز. تابىسپاققا كونبەسەڭ، تۇرىساتىن جەرiڭدi ايت. سەن قابىلان بولساڭ، بiز – ارىستان، الىسقالى كەلگەنبiز. تۇتقىر قارا جەلiممiن، جابىسقالى كەلگەنبiز. قانە، حانىم، تىڭدايىق، قايتاراسىڭ با، مال – جاندى، بiتiمiڭ مەن ءجونiڭدi ايت !
سەبان راپتان قونتايشى (ءجۇزi جىلىپ ). بالا بولساڭ دا ءسوزiڭ نەتكەن زور ەدi. ءوزiڭ سوزگە كەلگەن بالا بولاتىن بولساڭ، وتىرعان ورنىڭ قانداي تومەن ەدi. بىلاي، جوعارى شىقشى، جوعارى !
بالا قازىبەك. بiزدiڭ قازاقتىڭ سالت – ءداستۇرi بويىنشا جاسىنا قاراي وتىرادى. اعالارىم توردە وتىرعاندا، مەن ءوزiمدi توبەدە وتىرعانداي سەزiنەمiن.
سەبان راپتان قونتايشى. بالاقاي، الىستان ات ارىتىپ كەلگەنiڭ كورiنiپ تۇر. اشۋىڭ بويىڭدا تۇر ەكەن. قالماق تا قازاق سياقتى سوزگە توقتاعان ەل. ءوزiڭە ءسوزiڭ ساي ەكەن. مەن حان تاعىنا وتىرعالى، باسىما باقىت قۇسى قونعالى ەشبiر جانعا ەسە جiبەرiپ كورگەن جوق ەدiم. ءسوزiڭە لايىق ءسوز تابا الماي قينالىپ قالدىم. بۇل جەڭiلگەندiگiمنiڭ بەلگiسi. مىقتىنى مويىنداۋ قانعا سiڭگەن قاسيەت. مەن سوزدەن ۇتىلدىم. تۇتقىنداعى ادامدارىڭنىڭ ءبارiن مال – مۇلكiمەن شاشاۋ شىعارماي الدارىڭا سالىپ بەرەم. (ەسiك جاقتا تۇرعان شابارمانعا قاراپ ) قانە، تۇتقىنداعى باستى ادامداردى وسىندا الىپ كەلiڭدەر! قانداي ارىز – ارماندارى بار ەكەن؟!.
شابارمان بوجەك قاعىپ شىعىپ كەتەدi.
بالا قازىبەك. ءتاڭiر جارىلقاسىن، الديار!
سەبان راپتان قونتايشى. ءسوز ساپتاسىڭ ۇنادى، بالا. الماس قىلىشتاي جارقىلداپ، قيىپ تۇسەدi ەكەنسiڭ! ەندi بiرەر ساۋال قويىپ، وي ورامىڭدى بايقايىق، جاڭىلىپ كەتسەڭ ءوز وبالىڭ ءوزiڭە، ال جاس تۇلپارداي ءسۇرiنبەي وتسەڭ، سىي – سياپاتىم تاعى بار. كەلiسەمiسiڭ وسىعان؟
بالا قازىبەك. شەشiنگەن سۋدان تايىنباس بولار!..
سەبان راپتان قونتايشى. ەندەشە بiلسەڭ ايتشى… اۋەلiندە نە بار؟ ورتاسىندا نە بار؟ اقىرىندا نە بار؟
بالا قازىبەك. ارعا مiءناجات ەتiلسە، بارعا قاناعات ەتiلسە، اۋەلiندە - ىنتىماق، ورتاسىندا - بەرەكە، ارتىندا - شۇكiرشiلiك تۇرماس پا!..
سەبان راپتان قونتايشى. ىم…ىم…مم…ال، اسپان مەن جەردiڭ اراسى قانشالىق جەر؟
بالا قازىبەك. بiر-اق شاقىرىم جول عانا. ولاي دەيتiنiم، ەشكiم اسپان مەن جەردiڭ اراسىن قۇلاشتاپ ولشەگەن جوق، قادامداپ باسقان جوق. كۇن كۇركiرەپ جاۋعاندا، ەل ءدۇرلiگiپ ساساتىن، قۇلاقتارىن باساتىن. سوندا كۇن كۇركiرi شاقىرىم جەردەن جەتەتiن. كەمپiرقوساق سوزىلىپ، اسپان مەن جەردi تابىستىرىپ كەتەتiن. دوعالانعان يiنi شاقىرىمداي-اق جەردەن وتەتiن.
سەبان راپتان قونتايشى. ءا… ءاا…ولاي بولعاندا، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسى قانشالىق جەر؟
بالا قازىبەك. نەبارi كۇنشiلiك جەر عانا. ولاي دەيتiنiم، ازاندا شىعىستان اتقان كۇن ىمىرتتا باتىسقا شارشاپ باتادى. كۇنشiلiك جەر ءجۇرiپ ءوتiپ، ۇياسىندا قالجىراپ جاتادى. ال كەرەمەتتi كوزبەن كورگەن، شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىندا زىمىراعان كۇنگە ەرگەن ادامزاتتى ەستiگەن ەمەسپiن.
سەبان راپتان قونتايشى. اينالايىن، قازىبەك، سەن شىنىندا دا جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار ەكەنسiڭ! سەنiڭ العاشقى ايتقان ءسوزiڭە قارىمتا قايتارا الماي، قانشا تەمiر بولسام دا ەرiدiم دە يiلدiم. مiردiڭ وعىنداي سوزدەرiڭنەن بۋىندارىم شىمىرلاپ، قانشا تىرىسسام دا سiرەسiپ تۇرا المادىم. قاسارىسساڭ حاندى دا جەڭەتiنiڭە كوزiم جەتتi. ال، مىنا جاۋابىڭا كوڭiلiم تولىپ، جاستىعىڭنان جاسقانباي، قيىننان قيىستىرعان قيۋىڭا ۇيىدىم. بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەنسiڭ! داۋىسىڭ قازدiكiندەي قاڭقىلداپ شىعادى ەكەن، وسى وقيعادان بiر بەلگi بولسىن، سەنi بۇدان بىلاي قاز داۋىستى قازىبەك دەپ اتايتىن بولايىق! سونىمەن بiرگە كەلiسiم بويىنشا ساعان قوس توعىز جۇلدە بايلادىم، بۇدان بىلاي قوس سىباعالى بولسىن دەپ…
بالا قازىبەك. ءتاڭiر ريزا بولسىن، الديار!
وسى كەزدە ورداعا بۇعاۋدان بوساتىلعان بايتايلاق بي باستاعان بەس-التى ادام كiرەدi.
شابارمان. الديار تاقسىر، تاپسىرماڭىز بۇلجىماي ورىندالدى. تۇتقىنداردىڭ ءبارiن بوساتىپ، مال - ءمۇلiكتەرiن تولىعىمەن قايتارىپ بەردiك!..
سەبان راپتان قونتايشى ( بايتايلاق بيگە قاراپ ). سولاي ما، بيەكە؟ مال -جانىڭىزدى تۇگەندەپ الدىڭىز با؟
بايتايلاق بي (تۇكسيiپ). سولايى سولاي عوي!.. بiراق، وزەگiمiزدi ورتەگەن اشۋ - ىزامىز بەن وكپە - رەنiشiمiزدi دە ءوزiمiزبەن بiرگە الىپ كەتiپ بارامىز!..
سەبان راپتان قونتايشى. وندا سiز دە، بيەكە، وكپە-رەنiشiڭiزدi بiزگە قالدىرىپ، ونىڭ ورنىنا ءۇش توعىز ايىبىمىزدى دا الدىڭىزعا سالىپ، ايداپ الىپ كەتiڭiز!
جىلقىشى. الديار، مەنiڭ دە ايتپاعىما قۇلاق سالىڭىز!
سەبان راپتان قونتايشى. سەن كiمسiڭ ءوزi؟ الدىمەن ءجونiڭدi ايتپايسىڭ با؟
جىلقىشى. مەن قازاقتىڭ جىلقىشىسى ەدiم. جىلقى كۇزەتiپ ءجۇرiپ قولعا ءتۇستiم. مۇندا كەلگەننەن كەيiن بiر سودىر ساباپ تونىمدى تارتىپ الدى. بەرگiم كەلمەي قارسىلاسىپ ەدiم، ۇرىپ تiسiمدi سىندىردى. اتىمدى الىپ، ۇيقىم بۇزىلدى. تiسiم سىنىپ، ءسوزiم بۇزىلدى. بۇعان وسىنداعى كوپشiلiك نە دەر ەكەن؟!
سەبان راپتان قونتايشى. بۇل نەمەنە، باسىندا بiتكەننەن كەيiن اياعىندا ەسەلەپ داۋلاي بەرۋ كەرەك پە؟! تون دەگەنiڭ بiر توقتىشاقتىڭ تەرiسi شىعار. ات دەگەنiڭ سىرتى تۇكتi، iشi بوقتى بiر تاي شىعار. ال تiس سىنسا اۋىز iشiندە، قول سىنسا جەڭ iشiندە ەمەس پە؟!
بالا قازىبەك. تiسi سىنسا اۋىز iشiندە، قولى سىنسا جەڭ iشiندە جۇرە بەرۋ كەرەك دەگەن نە ءسوز! ونىڭ ءۇستiندەگi جالعىز تونى ءجاننات ەمەي نەمەنە؟! اۋزىنداعى وتىز تiسi بولات ەمەي نەمەنە؟! استىنداعى جالعىز اتى قانات ەمەي نەمەنە؟! قونتايشىنىڭ بiزبەن بiتiسكەندiگi راس بولسا، ءجانناتىنان ايىرماي، بولاتىنان مايىرماي، قاناتىنان قايىرماي، العانىن قايىرۋ كەرەك! قازاق قالماقتىڭ ساتىپ العان ق ۇلى ەمەس!.. بۇل دا بiرەۋدiڭ ارداقتاپ اسىراعان ۇلى. ەرiكتi ۇل كورiكتi بولىپ قايتۋى كەرەك!..
سەبان راپتان قونتايشى (جىلقىشىعا قاراپ). ءما، مىنا مەنiڭ iشiگiم، ءجانناتىڭا ءجانناتىم بولسىن! (iشiگiن يىعىنا جابادى). مىنا بولات سەمسەرiم، بولاتىڭا بولاتىم بولسىن! ( سەمسەرiن الىپ بەرەدi). انا الباردا جەر تارپىپ تۇرعان قارا قاسقا تۇلپارىمدى ال، قاناتىڭا قاناتىم بولسىن!..
جىلقىشى iشiكتi كيiپ، سەمسەردi بەلiنە بايلاپ الادى.
جىلقىشى ( ءجۇزi جايناپ ). ال وندا مەنiڭ دە داۋىم بiتتi. ەندi قوش ايتىسۋعا بولاتىن شىعار!..
بالا قازىبەك. ءتاڭiر جارىلقاسىن، سiزدi الديار! بiز جۇرەلiك. ارتىمىزدا قۇلاعىن ءتۇرiپ ەلەڭدەپ، جۇرەگiن ۇستاپ الاڭداپ وتىرعان ەلiمiز بار. ەرتە كۇندi كەش قىلماي، جولعا شىعالىق!
سەبان راپتان قونتايشى. جاقسى… جاقسى… قاز داۋىستى قازىبەك بالا. جولدارىڭنان قالماڭدار! ( بەكتەرiنە قاراپ ) ەلشiلەردiڭ سىي-سياپاتىن تۇگەندەپ، اتتاندىرىپ سالىڭدار!..
قازاق ەلشiلەرi قوشتاسىپ، شىعىپ كەتەدi. قاباعى ءتۇسiپ، باسى سالبىراپ كەتكەن قونتايشى ايدىڭ-كۇننiڭ امانىندا تونالعانداي بولىپ، ەسەڭگiرەپ تۇرىپ قالادى.
دودا جوردجي ءباھادۇر. الديار، قارشاداي عانا بالاعا وسىنشا ەسە جiبەرiپ، قاراسۋعا مالشىنىپ، سونشا دiرiلدەپ كەتكەنiڭiز نە؟ توقتاۋ بەرمەس اساۋ تاسقىنعا دا قارسى ءجۇزiپ، اسۋ بەرمەس اسقار شىڭدى دا باعىندىرىپ ەدiڭiز!.. بۇگiن سiزدi مۇلدە تانىماي قالدىق قوي!
سەبان راپتان قونتايشى. سەندەر بiلگەن دە، سەزگەن دە جوقسىڭدار. سول بالا ءسوزدi وڭمەنiمنەن سۇققىلاپ تۇرىپ ايتقان كەزدە ەكi جاق قاپتالىنان ەكi ايۋ اۋىزدارىن اشا وت بۇركiپ: «تىرپ ەتiپ كورشi، كورەيiك!» دەگەندەي انتالاپ تۇردى. مەن سودان قاتتى قورىقتىم! سەندەرگە كورiنبەگەنمەن، ماعان انىق كورiندi. سودان سول بالا بولسا دا پالەدەن قۇتىلعانشا اسىقتىم!.. اسىقتىم… اسىقتىم…
جوڭعاردىڭ بەك - باعىلاندارى دا قونتايشىنىڭ قاھارىنان جاسقانىپ، ءلام-ميم دەپ تiل قاتا الماي، باستارى سالبىراپ، يiندەرi ءتۇسiپ، سولمىرەيىپ تۇرىپ قالادى.
سوڭى
You Might Also Like
