ساعىندىق سەنى، كوكە!
سابيلەر ولمەس بولسايشى...
اۆتور
تىم-تىم تۇنجىراڭقى سول بiر جازعىتۇرىم — بادباقىت جۇمان ويدا جوقتا ءارi اسا جۇمباق جاعدايدا باقيلىق بولعان قارالى كۇندەر، كوڭiلi جاقىن كiسiلەر بەيمەزگiل اۋىر ازادان تەڭسەلiپ، كۇڭiرەنگەن كەزدەن بiر جارىم جىل وتكەننەن كەيiن ءزۇبارجاتتى كەزدەيسوق جولىقتىردىم. بارشامىز بەيiتتiڭ باسىندا ەش اياۋدى بiلمەيتiن ءولiمنiڭ قارالى قاناتىنىڭ اۋاداعى سۋىق لەبiن سانادان تىس سوندا سەزiنiپ، تۇلا بوي تiتiرەنگەن ەدi. ءداپ iرگەسiندە ماڭگiلiك ازا مەن تويىمسىز تۇل اجالدىڭ مەكەنi — كەڭساي سەكiلدi قابiرستانى بار قالا جۇرتىنىڭ ءپاني تiرشiلiك پەن جالعان قىزىقتى قۋالاپ قانا ءومiردەن وتەتiنi العاش رەت شىنىمەن شوشىندىرسىن. ۋاي، ءتۇپتiڭ ءتۇبiندە ءولiم بارىن بiر ساتكە دە ءارi ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى ەكەن عوي:
بiزدiڭ قۇربى-قۇرداستاردىڭ اراسىن اسا مەيiرiمسiز، مەزگiلiنەن بۇرىن تىم اسىققان وبىر اجال ءۇيiرiلiپ ارالاي باستاعانى ۇرەيلi-اق؛ جاماندىق اتاۋلى قاشان دا جىلدام، جالت ەتكەن جاسىنداي ۇشقىر، ال مەنiڭ قۇرداستارىم ءومiردەن اڭساي كۇتۋگە ادەتتەنگەن iزگiلiك، جاقسىلىق پەن قۋانىش شوبىر اتتاي تىم شابان، قانشا تىربانسا دا تاسباقا iسپەتتi اياعىن ساناپ باسقان ءجۇرiسi ونبەيدi.
جەلبۋاز پەندە اتاۋلىنىڭ بiر كۇندiك جارىق، جالت ەتiپ سۋسىعان ساۋلەگە ءماز بولىپ كۇن كەشۋi دە، تiپتi بارشا ءومiرi دە ءمان-ماعىناسىز ناستە، ادامنىڭ قۋانىش-قايعىسى، الدەنەگە ۇمتىلىسى مەن ءالسiز تالپىنىستارى تۇگەلiمەن جالعان، كەشكi مۇنارداي الدامشى كوزبوياۋ عانا . ءولiم عانا ماڭگiلiك. تiرشiلiك اتاۋلىنىڭ اقىرى — اجال!
اياۋسىزدىعى، ەش شاراسىزدىعىمەن كiسiنi سورماڭداي كۇيگە بولەپ، كەرگiگە سالعانداي تىپىر ەتكiزبەيتiن توسىن بۇل جاڭالىقتى ەڭ اۋەلi كiم اشقانىن قايدام، تiپتەن ون سەگiز مىڭ عالام — كەڭ دۇنيە العاش جارالعان قادىم زامانداردان بۇلجىماي قالعان شىعار-اۋ. Iرگەدەگi ورىستار «ەففەكت بابوچكي» دەپ استارلايتىن، ال قازاقى جالپاق تiلمەن «جىندى كوبەلەكتiڭ كەساپاتى» دەۋگە كەلەتiن قۇبىلىس، سiءرا، قالاي اتالسا دا قيسىنسىزدىعى، ساناعا سيمايتىن ەرسiلiگiمەن ەرiكتەن تىس تiكسiنتەر ءارi iشتەي شاراسىز مويىنداۋعا ماجبۇرلەيتiن ۇرەيلi زاڭدىلىق. الەمنiڭ الدەقانداي قيان تۇكپiرi، ادام اياعى باسپاعان قۇلا ءتۇز، قۋ مەديەندە بايقاۋسىز ۇشقان الدەبiر قۇيتاقانداي كوبەلەكتiڭ ءۇلبiرەك قاناتتارى دiرiلدەسە، الگi كەزدەيسوق دiرiلدەن باسقا بiر ءوڭiرلەردە قۋاتتى ءدۇرiل زور اپاتتار تۋىنداۋى ىقتيمال: جەر-انا العاش جارالعانداعىداي ءدۇر سiلكiنiپ، اسپاننان وتتى تاستار تولاسسىز ءجاۋماق-دۇر، زاڭعار-زاڭعار تاۋلار ورنىنان ءتۇپ كوتەرiلە قوزعالىپ، ايپارا سۋلار ارناسىنان اسىپ توگiلەدi؛ شەكسiز مۇحيتتاردا اساۋ تولقىندار بۋىرقانا اسپانعا اتىلسا الگi كوبەلەك كiءنالiء-دۇر.
قۇداي-اۋ، بەيكۇنا پەندەنiڭ ءومiرi، بۇكiل تاعدىرى ءوزi ەشقاشان كورiپ-بiلمەيتiن سول تيتiمدەي كوبەلەك قاناتىنىڭ كەزدەيسوق دiرiلiنە عانا بايلانىستى بولۋى قانداي قورقىنىشتى؟! سولاي دەپ ويلاۋدىڭ ءوزi جانە وسىلاي ەكەنiن ايقىن بiلۋ نەتكەن باقىتسىزدىق!.. جۇمان مارقۇم سوڭعى كەزدەسۋiمiزدە وسىلاردى ايتقان. ەندi، مiنەكي، اۋەلگiدە ءزۇبارجات كوزiمە سونشالىق جىلىۇشىراعانمەن، ارادا وتكەن ازعانتاي ۋاقىتتا الدەقالاي وزگەرiپ كەتكەندiگi كەۋدەمدi قىلپ ەتكiزiپ، جۇرەگiم اڭداۋسىزدا مايدىڭ تورتاسىن iشكەندەي كiلكiسiن. بالكiم، وتكەن ۋاقىت مەن ءۇشiن عانا شولاق جiپتiڭ ءۇزiگiندەي تىم قىسقا، قارا ۇزگەن ءجۇيرiكتەي ۇشقىر شىعار، ال جاس ايەل - سىلاڭ قاققان سۇلۋ كەلiنشەكتەرگە ۇزاق عۇمىردىڭ تۇتاس، تاۋسىلمايتىن ءبولiگiندەي سەزiلەر. ەركەكتiڭ قۇشاعىنسىز وتكەن ءار كۇنi عاسىرعا بەرگiسiز شىعار، كiم بiلiپتi؟! جانە قۇمارلىقتارى مەن زيناھورلىعىن «ءسۇيۋ»، «كەش ويانعان ماحاببات» دەيتiن جالعان سوزدەرمەن ءناجiسiن كومگەن ارامزا مىسىقتاي جاسىرىپ-جابار، بۇركەمەلەپ باعار ءا؟! ايتەۋiر ايەل جانى جۇمباق الەم، سىرى اشىلماعان قۇپيا. دۇنيەنiڭ بارشا جۇمباعىن شەشسە دە، مۇقىم ادامزات ايەل جانىنىڭ قۇپيالارىن تولىق اشۋعا قابiلەتسiز. ويتكەنi، اقىلى شولاقتىقتان ءتۇزiلiپ، اقىماقتىقتان تۋىندايتىن توسىن جۇمباقتاردى شەشۋ جۇمىر باستى پەندەنiڭ قولىنان كەلمەيتۇعىن حارەكەت. سوندىقتان دا اتامىز قازاق باياعىدا-اق «ايەلدiڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەپ بiرجولا قولىن سiلتەگەن. ءارi وكiنگەن، ءارi قاۋقارسىزدىعىن امالسىز مويىنداعان.
كەۋدەمدi قاس-قاعىمدا ءوزiم دە ءمانiسiنە جەتپەگەن، جەتە دە المايتىن مۇلدەم جۇمباق ءارi سوندايلىق ورەسكەل؛ ورىنسىز قىزعانىش پا، بالكiم ءجون-جوسىقسىز كۇدiك-كۇمان با ەكەن، ايتەۋiر ءتۇسiنiكسiز بiر سەزiم اياۋسىز جايلاپ بارادى. جۇرەگiم الاۋ-دالاۋ. وسىعان دەيiن ەتەنە جاقىن ساناپ كەلگەن جاننىڭ بويىنداعى بۇرىن ەلەۋسiز كورiنەتiن كۇتپەگەن وزگەرiستەردi العاش اڭعارعاندا كiسiنiڭ الدەنەگە iشتەي ءابiرجiپ، امالسىز توسىرقاپ، الدەبiر قيماس اسىلىن ويدا جوقتا جوعالتىپ العانداي بەيۋاز كۇي كەشەتiنi بار. ءوزiن الدەنەگە كiءنالi سەزiنە مە، قالاي؟!
سول ىڭعايسىز كۇيدi بiر پاستە مەن دە باسىمنان كەشتiم. «جەسiر كەلiنشەك» دەپ اۋىر شىندىقتى مويىنداۋعا ەرiك-جiگەرiم دە جەتپەيدi - بiر كەزدەرi اراگiدiك ءدام-تۇزداس بولعان جۇمان بەيباققا اسقان قيانات جاسايتىن سياقتىمىن، ارىستاي ازاماتتىڭ ارۋاعى كورiندە اۋناپ تۇسەردەي كورiنەدi...
بiراق، بۇل راسىمەن مۇلدەم باسقا ايەل، بiز بiلمەيتiن ءزۇبارجات ەدi. تال بويىندا بۇرىن بولىپ كورمەگەن، ءاسiلi، وسىعان دەيiن بۇلايشا بادىرايىپ ايقىن اڭعارىلماي، بۇعىنىپ جاتقان الدەقانداي تارتىمدىلىق، سونشالىق سۇيكiمدiلiكپەن قۇلپىرا تۇسكەن سەكiلدi. الدە قيىندىعى مەن ازابى تاۋسىلمايتىن تۇرمىس جاسىنان بۇرىن قاجىتىپ، قاراقات كوزدەرiنiڭ الدىنا ۋاقىتىنان تىم ەرتە تۇسكەن مايدا ءاجiم ءجۇزiن سونشالىق مۇڭدى ءارi ورىنسىز جاسقانشاق ەتiپ كورسەتەتiن بiرتوعا، ارىقشا كەلiنشەكتiڭ قاباعىنا ماڭگi قوناقتاعانداي سەزiلەتiن سۋىق سىز سۇيكiمدiلiگi مەن سىمباتىن سىرتقى سۇقتان جاسىرىپ-جاۋىپ كەلدi مە؟! بالكiم، سۇلۋلىق اتاۋلى، ءاسiرەسە، جاس كەلiنشەكتەر شولەيتتە ەلەۋسiز ءوسiپ، ءجۇز جىلدا كۇتپەگەن ساتتە گۇش شاشىپ، ايرىقشا قۇلپىراتىن وتكiر تiكەندi كاكتۋستەردەي ءوزiنiڭ كيەلi ءساتiن كۇتەتiن شىعار...
بالكiم، قىس بويعى قۇرساعان قالىڭ مۇزدى جارىپ شىعىپ، بىلدىرلاپ اعاتىن بۇلاقتاي ءتوزiم مەن شىدامدىلىقتىڭ وتەۋi جەسiر كەلiنشەكتەرگە سۇلۋلىق بولىپ قايتىپ ورالاتىن بولار.
استە ولاي دا ەمەس، بۇل بۇگiن عانا قۇلپىرعان كەلiنشەككە ۇقسامايدى، تالايدان بەرi iشتەي تۇلەگەن، سۇلۋلىعىن ءوزi دە جاقسى بiلiپ، بۇرىنعىدان وزگەشە ءومiر ءسۇرۋدiڭ ءدامiن تاتقان جان.
«مەن ءبارiن قايدان بiلەيiن، ەھە-ھە!..»
بiر بەلگiلiسi — جەسiر كەلiنشەكتiڭ كوبiسi تابان استى سۇلۋلانىپ كەتەتiنi. ءومiردە حاس سۇلۋدىڭ ءبارi دەرلiك جەسiر بولاتىنى. سۇلۋلىقتىڭ ءوزi جەسiر، جالعىز ەكەندiگi!
ءزۇبارجاتتى اسا سۇرىقسىز، ەبەدەيسiز دوڭكيگەن «بالالار الەمi» دۇكەنiنiڭ قارسى الدىنان بايقادىم. ونسىز دا سۇرقاي قالاداعى تالعامسىزدىقتىڭ ەڭ سوراقى ۇلگiسi سەكiلدi، ءۇش قاباتتى بولسا دا كەلۋشiلەردiڭ ەڭسەسiن ەزگەندەي مەيلiنشە جەر باۋىرلاپ، جاتاعاندانىپ كورiنەتiن كەسپiرسiز، سۇرقاي عيماراتتىڭ نەلiكتەن بالالاردىڭ ەنشiسiنە تيگەنi دە ەشكiم ءتۇسiنبەيتiن جۇمباق. بiراق، قالاداعى كورنەكتi، iلiپ الۋعا تاتيتىن ءزاۋلiم ۇيلەر تۇگەلدەي جەكە ادامداردىڭ ەنشiسiنە الدەقاشان كەتكەن، قوعام ءبۇلدiرشiندەردi ەمەس، بiر كۇندiك تاماعىن عانا ويلايتىن توعىشارلارعا تولى. قايدا اياق باسساڭ دا قالايدا بايۋدىڭ امالىن، قالتانىڭ قامىن عانا ويلاعان جۇرت. از عانا جىلدا ادامدار بiر-بiرiنiڭ ەتiن جۇلىپ جەۋگە دايار اجداھاعا اينالعان iسپەتتi. مىنا ۇزىن كەزەكتەگiلەر دە دۇكەن سورەلەرiندەگi زاتتاردى تۇگەل سىپىرىپ كەتەدi ءالتامان. تەك ءداۋ ءارi اۋىر ەسiكتiڭ اشىلۋىن كۇتۋدە تاعاتسىزدانىپ. قولى جەتكەنiن تاڭداپ-تالعاماي، ءتۇپسiز تەرەڭ قاپشىقتارىنا توعىتار جاپاتارماعاي. سiءرا، بۇلار قوشقاردىڭ كەرسەندەي قۇيرىعى ءۇزiلiپ تۇسەتiنiن توسقان اڭىزداعى اقىماق قاسقىردان دا ارمەن. ايتەۋiر تويىمسىز، ايرىقشا اشكوز توپ. جولداعىسىن جالمايتىن قورقىنىشتى تاجال.
ول دۇكەن الدىنداعى بۋىن-بۋىن شىلاۋشىن قۇرتتاي شۇبالاڭدانا سوزىلعان كەزەكتiڭ ورتاسىندا تۇرعان-دى. جانىنداعى سۇرمەلi قالىڭ قاستارىن سەكiرتە تاستاپ، بارلىق ساۋداگەرلەردiڭ ادەتiنشە اۋىز-اۋىزدارىنا جۇقپاي، جىپىلداپ سويلەيتiن قوس كەلiنشەكپەن قىزبالانا اڭگiمەلەسiپ، جايراڭداي كۇلiپ قويادى. قايمىجىقتاي ەرiندەرiن قان قىزىل دالاپپەن وراشولاق بويامالاعان بiرi قاراتورى، ەكiنشiسi ارىقشا كەلگەن، شۇبالتا كيگەن الاباجاق گۇلدi كويلەگiنەن يىق سۇيەكتەرi ايقىندانىپ بايقالاتىن قارا سۇر كەلiنشەك. ەكەۋi دە كۇنسiگەن ۇزىن قارا شاشتارىن الاباجاق شارشىمەن شارت بۋىپ، يىقتارىنا قوبىراتىپ بوس تاستاپتى. الگiلەر اڭگiمە قىزىعىمەن دۇكەندi دە، تiپتi دۇنيەنiڭ ءبارiن دە ۇمىتقان، ال ءزۇبارجات ولاردان ارمەن. سىرتتاي مۇلدەم بەيقام، شەر-مۇڭسىز، سول بەيقامدىق پەن مۇڭسىزدىق ءوزiن ەرەكشە سۇيكiمدi ەتەتiنiن iشتەي سەزەتiن دە سياقتى. ايتەۋiر مiگiرسiز تiرلiكتiڭ كۇيبەڭi مەن تاۋسىلمايتىن قام-قارەكەتi شارشاڭقى جۇزدەرiنە ءابiرجۋ مەن لاجسىزدىقتىڭ ءمورiن ابدەن تەرەڭدەپ، مۇلدەم وشپەستەي ەتiپ باسقان جۇرتتان ەرەكشەلەپ مەنمۇندالايدى. قازiر اجەپتاۋiر تولىسىپ، تال بويى جۇمىرلانىپ العان با دەيمiن؛ دەنەسiنە جابىسقان جۇقا، ءۇلبiرەك قىزعىلتىم كەۋدەشە، جۇمىر دا ەتi تىعىز سانىن ەلەۋسiز عانا بiلدiرەتiن، سوىنمەن بiرگە ادەيiلەپ ايقىنداي تۇسكەن تiزەدەن ءسال جوعارى جۇقا اقشىل يۋبكا قۇلىن مۇشەلەرiنiڭ بار سۇلۋلىعىن سىرت كوزدەردi سۇقتاندىرا ايگiلەپ، ادەيi كيiلگەندەي. قاباعى تومپاقتاۋ، قيىقشا قارا كوزدەرiندە ءالسiءن-السiن سيقىرلى ساۋلە ۇشقىندارى ويناقشىپ، ءارi جانارىنىڭ ءتۇبiنە الدەبiر جۇمباق سىر بۇككەندەي تۇڭعيىقتانا كۇلiمكوزدەنiپ العان. اقشا ماڭدايىنا قۇلاي بەرەتiن كەكiل شاشىن اسەم قيمىلمەن كەرi قايىرعاندا دوڭگەلەكتەنگەن قوس انارى دiرiل قاعادى كوز قۇرتىنا اينالىپ. جۇمىر ساندال اعاشىنان ءتۇزۋ شابىلعانداي توق بالتىرى دا شiلدەنiڭ شiلiڭگiرiندە توتىعىڭقىراپتى، ەندi بiروڭكەي شوكولاد تۇسپەن جاناردى ەرiكسiز سۇيرەپ، تاماققا كiلەگەي ءتۇيiن تiرەلتە ارباپ، سۇقتاندىرا ىنتىق قىلادى سىرت كوزدەردi. بەۋ، سۇلۋلىق اتاۋلىدا قۇپيا تۇنەك، باسقاعا جۇمباق سىر بار، ءاسiلi! ..
قالاي ەكەنiن قايدام، ايتەۋiر بۇرىنعىدان گورi الدەنەگە كۇمپيە ۇلكەيiپ، جۇقا كەۋدەشەنi كەرگەن، دەرتە تۇسكەن قوس انارى دا ءسال قيمىلعا دiر ەتە جاناردى ارباپ، دۇكەننiڭ اشىلۋىن تاعاتسىزدانا توسقان، شىنىلى اۋىر ەسiك اشىلعان زاماتتا انتالاي باس سالۋعا ءتاستۇيiن دايارلانىپ، iشتەي اڭدىسىپ تۇرعانداردىڭ قاق ورتاسىندا سۇق كوزدەردiڭ قىزىل قۇرتىنا اينالعانى كامiل. قاراقۇرىم توپتاعى كوپ ەركەكتiڭ ءسۇزiلە كوز تاستاپ، كەبەرسiگەن ەرiندەرiن ايرىقشا اشكوز قۇمارلىقپەن جالامالاپ، بەيداۋا كۇيدە ارەگiدiك قىلعىنا جۇتىنعانى بايقالىپ تۇر: كوبiنiڭ جۇتقىنشاقتارى جوعارى-تومەن جۇگiرەدi كەپ، جۇگiرەدi كەپ تىنىمسىز. و-و، بiر ءساتتiك ءناپسiنiڭ، قۇمارلىقتىڭ جەتەگiنە ويسىز قۇلاعان ەركەكتەردەن قورقىنىشتى اڭ، جىرتقىش جوق. تويىمسىز ءناپسiنiڭ شاقىرۋىنا بەرiلمەسiن دە ولاردى...
ءومiردە كەيبiر كiسiمەن كەزدەيسوق جولىعۋ جۇرەكتi ەرەكشە ورەكپiتiپ، تۇنىق قاراسۋداي ەش اعىن-اعىس، تۋلاعان تولقىنسىز، سەلت ەتكiزەر ەرەكشە قيمىلسىز تۇنىپ، تالايدان تۇمالانىپ جاتقان تىنشۋ كوڭiلدi ويران-توپىر ەتەتiنi بار. قولامتالانىپ سونە باستاعان ەستەلiكتەر كوكiرەكتە الاعاي دا بۇلاعاي ساپىرىلىسىپ، جانىن بەيمالiم مازاسىزدىق پەن ءمانi ءتۇسiنiكسiز مۇڭ جايلاعانىن مۇندايدا اڭداپ تا ۇلگەرمەيدi ادام...
توننىڭ iشكi باۋىنداي بولماعانمەن، كوزi تiرiدە قاتارلاس جۇرگەن قايران ارىستىڭ ايرىلىسىپ كەتكەن ايەلiن... بۇرىن شىن سۇيگەن، بالكiم، ولە-ولگەنشە iشتەي ءسۇيiپ وتكەن اياۋلى جارىن ويدا جوقتا جولىقتىرۋ، سول جەسiر كەلiنشەكتiڭ ەندi سونشالىق سۇلۋلانىپ كەتكەنiنە كوڭiل سەنبەگەنمەن، بiرجولا كوزiڭ جەتۋ - بەيوپا تiرشiلiكتiڭ شىنىمەن-اق تىم-تىم الدامشى ءارi اسا قاتىگەز ەكەنiن ەرiكسiز مويىنداتقانداي.
«جارقىنىم-اۋ، بۇل الگi.... ءيا-يا، باياعى ءزۇبارجات قوي. قايتسە دە مىناۋ قايعى-شەردەن ءجۇنجiپ كەتكەن مۇڭلىق ەمەس، كەرiسiنشە توتىدايىن تارانعان سۇلۋ بوپ، التايىداي تۇلەپ اپتى-اۋ، استە، — دەپ ويلادىم بiر ساتتە-اق الدەنەگە جۇرەگiم ۋiلجي ءۇنسiز قامىعىپ. — قۇدايىم-اۋ، شىنىمەن ... شىنىمەن قايران ارىستىڭ جامباسى قارا جەرگە تيiسiمەن-اق ەتەگiنە جابىسقان شوڭاينانى جۇلىپ تاستاعانداي جىلدام ۇمىتىپ كەتكەنi مە؟ راسىمەن ادام بالاسى، ءاسiرەسە، جاس ايەلدەر وتكەنiن جىلدام ۇمىتاتىن بولعانى دا. «قاتىننىڭ قايعىسى ەتەكتە» دەگەن سۇمدىق ءسوز ءدال ايتىلعان ەكەن-اۋ. بiراق، بۇلاي بولۋى مۇمكiن ەمەس قوي. تىم قۇرىسا اسىقتاي ەكi بالاسىنىڭ اكەسi، ادال جارى ەمەس پە ەدi؟! و، وپاسىز جالعان-اي!» وسىناۋ جاعىمسىز ويدىڭ شىرماۋىنان قۇتىلا الماي تۇرعانىما ءوزىڭمنىڭ دە ىزام كەلە باستاعانداي.
— سالەمەتسiڭ بە، ءزۇبارجات! — دەدiم ءاۋ باستاعى باتىلسىزدىعىمدى كۇشپەن جەڭiپ، جانىنا اقىرىن تاياپ كەلگەنiمدە.
Iلكiدە جىعا تانىمادى ما، اۋەلدە مۇنى قايدان كوردiم دەگەن تاڭدانىستان كوز شاراسى ۇلكەيiڭكiرەي، تومپاقتاۋ ءارi قيىقشا كەلگەن قارا كوزدەرi دوڭگەلەنە ءتۇستi دە ءجۇزiنە لىپىپ قان تەپكiدi. ەلەۋسiز عانا سەلك ەتە ءتۇسiپ، قاس-قاعىمدا الابۇرتقان ديدارى تۇلا بويىنداعى بارشا وزگەرiستەرگە كەرەعار سەكiلدi: ءالi دە iشتەي الدەنەگە تولعاناتىن، الدەنەدەن ۇرەيلەنiپ، سەسكەنەتiن سياقتى ما، قالاي؟! Iزiنشە ءسال بۇيرالانا يىعىنا توگiلگەن ماقپال شاشىن ەركە قيمىلمەن سiلكiپ جiبەرگەن كۇيi:
— ءا-ا، مۇقانبىسىڭ؟ سالەم! — دەپ ەرەكشە بiر نازدى قيمىلمەن قولىن ۇسىندى دا، تابان استىندا جانارى تۇڭعيىقتانا كۇلiم قاعىپ، جايراڭداعان قالپى كەزەكتە تۇرعانداردىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعا باستاعان. قولىمنان مىقتاپ ۇستاپ، قىپشا بەلi بۇراڭ قاعا ەركiن، ءجۇدا كەربەز قيمىلدايدى. سالالى ساۋساقتارى، مامىقتاي جۇمساق الاقانى جۇرەككە ەرiكتەن تىس شوق تامىزارداي ىپ-ىسسى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەرiندەرiنە دە ەرەكشە بiر ءنار، ءتاتتi شىرىن تولعانداي القىزىلدانا البىرايدى. كۇيەۋسiز كەلiنشەكتەردiڭ دوڭگەلەنگەن قوس انارى مەن بۇلعاقتاعان بوكسەسi، قۇلىن مۇشەلەرi تۇگiلi، ەرiنi ەكەش ەرiندەرi دە نارگە تولىپ، جۇمىرلانا تۇسە مە، قالاي؟! پiل سۇيەك تiستەرi بۇرىنعىسىنشا مارجانداي تiزiلiپ تۇر، تەك ءوڭتۇستiك ايەلدەرiنiڭ ءجونسiز ادەتiمەن سول كiرشiكسiز تiستەرiنiڭ ەكi-ۇشەۋiن التىنمەن اپتاپ قويعان. بiر ەزۋلەي جىميعان شاعىندا قيالاي توگiلگەن كۇن ساۋلەسiنە شاعىلىسىپ، شۇعىلاسى كوزدi قارىقتىرسىن. كوز ۇيرەنگەنشە ءارi ەرسi، ءارi تابيعات بەرگەن سۇلۋلىققا ءجونسiز قول سۇققانداي.
«... قۇدايىم-اۋ، ويناقشىعان مىناۋ قاتىن راسىمەن باياعى ءزۇبارجات پا؟ ءوز كوزiمە ءوزiم سەنەيiن بە، سەنبەيiن بە؟» — دەپ ويلادىم تاعى دا جۇرەگiم الدەنەگە سىزداپ. كەۋدەمدە قايتادان بوي كوتەرگەن تاڭدانىس ارالاس ءتۇسiنiكسiز سەزiمدەردەن ەڭسەم ءتۇسiپ كەتكەنi. الدە كۇتپەگەن كەزدەسۋدiڭ توسىندىعى مەن جاتىرقاۋدان ارىلا الماي تۇرمىن با ءالi دە.
— مۇقان-اي، سەنi دە كورەتiن كۇن بار ەكەن عوي. وسى الماتىعا ۇنەمi كۇن ارالاتىپ كەلiپ-كەتەمiن، بiراق بۇرىنعى تانىستاردان ەشكiمدi جولىقتىرعان ەمەسپiن، — دەدi ول باستىرمالاتا. — ال، ايتشى، حالدەرiڭ قالاي؟ كەلiنشەگiڭ شە؟ ..
— شۇكiر، ءزۇبارجات، ءبارi دە بiر قالىپتى، — دەدiم اۋەلگi ىڭعايسىز كۇيدەن ارىلا الماعان قالپى قيپاقتاپ. — راسىمەن دە بiز كورiسپەگەلi كوپ بولدى عوي. بالالارىڭ ...ءوي ...كەشiرشi، iھiم...ۇلىڭ ءداۋ جiگiت بولعان شىعار؟
— ءبارi دۇرىس. مiنەكي، ءوزiمشە بيزنەسپەن شۇعىلدانامىز دەپ... — ول ۇزىن، قايقالاۋ كiرپiكتەرiنiڭ سالالارىن تومەن سالىپ، قاباعىن شىتىنا كوڭiلسiز ۇنمەن سالعىرت، ەنجارلانا ايتتى: قۋاتى مول ءتۇستiك كۇنiنiڭ ءالi قايتپاعان اپتابى ما، الدە قۇيرىق-جالىنا قول تيگiزبەي زاۋلاعان ۇشقىر ۋاقىتتىڭ پەندە ىرقىنان تىس اسەرi كiسiنi مۇلدەم وزگەرتە مە، ايتەۋiر، تابان استى بۇرىنعىدان ارمەن قاراسۇرلانىپ، قۋقىل تارتقان الپەتiندە ءجونسiز ەستيارلىق... جو-جوق... وسى كەزگە دەيiن ەشكiم اڭعارماي كەلگەن جۇمباق بەيادەپتiك جۇلگەلەنسiن. ءجۇزiندە كوپتi كورگەن ايەلگە جاراسار ايارلىق پەن دۋايپاتتىق اڭعارىلدى دا، بۇعىنىپ جاتقان دولىلىق قىلاڭىتتى. قالاي دەسەم دە، ءوزiم ءپارۋايىنان بۇرىنعى ءپارۋزالىقتى، جامالىنان ەرتە جوعالعان تازالىقتى iزدەپ اۋرەگە ءتۇستiم. الدە مەن تىم كۇمانشiل، ورىنسىز كۇدiكشiل بوپ كەتكەنمiن بە، نەمەنە؟! تەك بiر ساتكە، قاس-قاعىم قىسقا ساتكە اجارىنا بۇرىنعىشا جۇقالتاڭ قىزىل اراي تەپكiپ شىعىپ، زاماتىندا قايتادان تۇمانشا ىدىراپ، ەلەۋسiزدەنە جوعالىپ كەتكەنi. — سول جەتiمەكتi اسىرايمىن دەپ ارقا ەتiم ارشا، بورباي ەتiم بورشا بوپ ءجۇرمiن. قانشا شارق ۇرسام دا، شولكيiم جامالاتىن سۇرى جوق. مىنا ءومiردەن تۇتتاي جالاڭاش وتەتiن سەكiلدiمiن...
كۇتپەگەن اۋىر سوزدەردەن جۇرەگiم شىم ەتە تۇسكەنi. قاراۋ نيەت قاتىگەز الدەكiم اڭداۋسىزدا جۇرەگiمدi وتتاي iستiكپەن اياۋسىز، قاساقانا iسكەكتەگەن سياقتى. كوكiرەگiم بۇرىنعىدان ارمەن سىزداپ سالا بەردi. قاتتى اۋىرتىپ، شىداتپاي شىمىرلاعان. بۇرىنعى ۇياڭ، بiرتوعا ءزۇبارجاتتى بiرجولا جوعالتقانىمدى، ەندi قايتا تابۋ مۇمكiن ەمەس ەكەنiن، مەن ءۇشiن دە، باسقالار ءۇشiن دە مۇلدەم جات، كەزدەيسوق جولىققان اسا بiر كەربەز كەلiنشەك ءارi باياعى، ءارi سونشالىق بوتەن، از جىلدا وزگە جانعا اينالعان ءزۇبارجات ەكەنiن ەركiمنەن تىس پايىمدادىم جۇرەگiمە توتيايىن تامشىلاپ تۇرىپ. ۋ تامشىلاعان كوكiرەگiم شىداتپاي كۇيدiرiپ، جانىم ەزiلiپ، زiلدەن جانشىلىپ بارادى. مىناۋ قاتال، جاقسىلىعى كەمشiن ءومiردە ءبارi وتكiنشi، بارلىعى دا جالت ەتiپ سونگەن ساۋلە عانا، كوزبوياعان الدامشى!
... بەۋ، بۇل كەلiنشەك بiز سىيلاعان، مارقۇم جۇمان سۇيگەن ءزۇبارجات ەمەس. كiسi تانىماستاي، انادان قايتا تۋعانداي وزگەرگەن جان بۇل. بiراق ءدال وسى اڭداۋسىز وزگەرiسكە ەش امال، داۋا جوق. قارسى دارمەن دە قىلا المايسىڭ. قولىڭنان بار كەلەرi — ىرىقتان تىس مويىنداۋ، سوسىن iشكi بiر ءتۇسiنiكسiز ىزا مەن اشۋدان ارىلا الماۋ عانا. «سوندا... سوندا ادام اتاۋلىنىڭ بارلىعى ءومiردە ماسكا كيiپ جۇرگەنi مە؟ شىنىمەن-اق ءومiر — تەاتر، ادامدار — ءارتiس پە؟ جىلدار بويى ءوزiنiڭ، ماڭايداعى وزگەلەردiڭ دە كوڭiلiنە ۇنامدى نىقاپ كيiپ، كولگiرسiپ ءجۇرiپ، جىلدار جىلجىپ، ءساتi كەلگەندە تاعدىردىڭ، تۇرمىستىڭ يتەرمەلەۋiمەن باسقا بەتپەردەگە اۋىساتىن بولعانى عوي. و، ءومiر قانداي جالعان. پەندەلەر نەتكەن ەكiءجۇزدi!؟»
— ەندi ... ورىندى عوي. - داۋىسىم ەركiمنەن تىس كۇمiلجي، قۇمىعىپ ەستiلسiن. — جۇمىر باستى بەيشارا پەندە تۇرماق، اسپانداعى ازات قۇستارعا دا جەيتiن جەم، iشەتiن سۋ كەرەك. بiراق... مۇلدەم وزگەرiپسiڭ، ءزۇبارجات! ادام جىلداردىڭ ەركiنە باعىنىپ، ءومiردiڭ ىرقىنا امالسىز بەرiلەتiنiن بiلەمiن، دەگەنمەن ءوزiم جاقسى تانيتىن ءزۇبارجاتتى جوعالتىپ العان سياقتىمىن...
— جوعالعاندى iزدەپ اۋرەگە تۇسپە، مۇقان. بۇرىنعى كۇندەر قايتا اينالىپ كەلمەيدi، تiپتi بiرجولا ۇمىتقانىڭ ءجون. قاتىگەز ءومiر، قۋ تiرشiلiك كiم-كiمدi دە اياماي يلەكتەيدi، ال ءالسiز ايەل — مەنiڭ كەشكەن كۇنiم مەن قينالىستارىمدى ەش ادامنىڭ پەشەنەسiنە جازباي-اق قويسىن. مەيلi، ءوتتi-كەتتi ءبارi، ەندi قۇر وكiنەرiم جوق، — دەدi ول ءجۇزi سازارىپ. اعى مول قارا كوزدەرiنە اشۋ كiلكiپ، استىڭعى ەرنiن تiستەلەگەن، تومپاقتاۋ قىزىل ەرiنiندە قاتارى مiنسiز مايدا، مارجانداي تiستەرiنiڭ بوزعىلت تارتا iزi قالدى بiلiنەر-بiلiنبەس بولىپ. — ءوز جاعدايىڭدى ايتشى. جازعان-سىزعاندارىڭدى ارا-تۇرا ءار جەردەن كوزiم شالىپ قالادى.
— «جازعان-سىزعانىڭدى» دەشi ... — مىرس ەتiپ كۇلiپ، قولىمدى كەرەناۋ عانا سiلتەدiم. نە اشۋلانارىمدى، نە كۇلەرiمدi بiلە الماي ابدىرايمىن. — جەتiسكەن جاعداي جوق. تار دۇنيەنiڭ قاۋىزىنا سىيا الماي شارق ۇرىپ سولىقتايسىڭ. ءشوپ جەسەڭ قاقالاتىن، ۇرلىق قىلساڭ ولەتiن كەر زامان عوي، ءاسiلi.
— ءان-نi، سولاي! — بiر دەمدە كوڭiلi ءپاس تارتىپ، iشكi جۇمباق وكiنiشتiڭ تابى اق سۇر ءجۇزiنە لىپىپ ويناپ شىعىپ، موري كۇرسiنگەن ءزاۇبارجاتقا تاڭدانا قارادىم. كوڭiلiندەگi الاڭنىڭ سىرىن ۇقسامشى. تابان استى مىڭ قۇبىلاتىنى دا جۇمباق. — جازۋشى اتىڭ بار عوي، ەندiگi الماتىدان ءايدiك پاتەر العان شىعارسىڭ؟! كەلiنشەگiڭ ەكi قولىن جىلى سۋعا مال-ە-ەپ وتىرعان بولار، سiءرا.
— قايدا-ان... بiزدiڭ ماڭدايعا جازعانى ىلعي بوتەن جۇرتتىڭ جاپىرايعان يتارقاسى-اۋ دەيمiن. تەتەلەس ءۇش تەنتەكتi جەتەلەپ، قالانىڭ ءمۇيiزi كورiنگەن پاتەرلەرiن اداقتاپ ءجۇرiپ جاتىرمىز ءازiرگە. بۇرىن ءۇي الۋعا ازدى-كەم ءۇمiت بولاتىن، ال قازiر... ايتپاقشى، ءوز ۇلدارىڭ... iھiم... ۇلىڭ ەسەيگەن شىعار ەندiگi. — جۇماننىڭ ۇلدارى دەۋگە الدەنەگە باتىلىم جەتپەگەن، سوندا دا iلە- شالا وكiنiشتەن تiلiمدi تiستەي قويدىم. قاراقوتىرلانعان جارانىڭ اۋزىن ابايسىزدا اياماي تىرناپ، جانىن اۋىرتا جازداعان كورمادiكتiگiمە وپىندىم سول ءماۋرiتتە. ءون-بويىمدى سۇپ-سۋىق، جىلبىسقى تەر بۋعان كۇيi iشتەي قيپاقتايمىن.
— شۇكiر، سانات ءتورتiنشi سىنىپقا كوشتi بيىل جازدا، ال ارمان... ۋھ- ھ... ء-زۇبارجات كiلت كۇمiلجiپ، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيىلعان قاستارى ءتۇيiلگەن كۇيدە كوكiرەگi قاقىراي، وكپە-باۋىرى سۋىرىلا تەرەڭ كۇرسiنسiن. ءجۇزi كۇڭiرەتە قاراقوشقىلداندى دا، ادەمi يەگi ءالسiز، كەمسەڭدەپ سالا بەردi. شەرگە تۇنعان كۇرسiنiسiندە ءومiرگە نالا، اياۋسىز تاعدىرعا ايتىلعان لاعىنەت جاتقانى ءسوزسiز. ايتكەنمەن اسا بiر ءداتi بەرiكتiك، جiگەرمەن بويىن جيىپ، قىسقا ساتكە كiرپiگiنە مولتەڭدەپ iلiنگەن كوز جاسىن بايقاتپاي جiبەردi. و-ەي، بۇيتكەنشە ەڭiرەپ تۇرىپ جىلاعانى، اعىل-تەگiل جاس توككەنi جاقسى ەدi-اۋ... Iشتەي تىنعانىنشا، ايەلگە ءتان ءالسiزدiكتiڭ ىرقىنا بەرiلگەنi دۇرىس ەدi.
— قۇداي ءۇشiن كەشiرشi، ءزۇبارجات! جانىڭدى، جۇرەگiڭدi اۋىرتايىن دەگەن جوقپىن. اتتەڭ-اي! .. ەندi... ارماننىڭ ارتىنىڭ قايىرىن بەرسiن، الدى —پەيiش، ارتى — كەنiش بولسىن... — قاپىلىستا ايتار ءسوز تاپپاي، تاعى دا ىڭعايسىزدانا توسىلىپ قالدىم.
«بەيشارانى باعانادان بەرi نەگە جازعىرىپ تۇرمىن، ا؟! بiر جىلدا كۇيەۋiنەن، قارشاداي ۇلىنان ايرىلعان ايەلدiڭ، اڭىراپ قالعان انانىڭ جانىن ءتۇسiنە الامىن با مەن؟ ونى كiم ءتۇسiنەدi!؟ و، قۇدايىم-اي، ءبارiنەن دە قارشاداي سابيلەر قاپيادا ولمەس بولسايشى!..» كەۋدەم قيان دالاداعى قويشىنىڭ ىبىرسىعان كۇزگi جۇرتىندا، ا يدالادا جاپا-جالعىز قالعان جەتiم كۇشiكتەي ۇلىسىن كەپ. ەڭسەمدi بۇرىنعىدان بەتەر ەزە تۇسكەن جايسىزدىق پەن زiلدەي ءۇنسiزدiكتi جەڭە الماستان iشتەي جانتالاسۋدامىن. وحو-حو، جەر بەتiندەگi جۇمىر باستى ءاربiر پەندە ءسات سايىن اۋىر جۇك تيەلگەن سەگiز «كاماز» - دىڭ سالماعىنا تەڭ اتموسفەرالىق اۋىرلىقتى موينىمەن كوتەرiپ جۇرەتiن كورiنەدi. دانا عالىمدار سولاي دەيدi. شاراسىز ءۇنسiزدiكتەر مەن تىلسىم تىنىشتىقتاردىڭ سالماعى ودان دا اۋىر شىعار، سiءرا؟!
— ءبارiنە دە شىداپ ۇيرەندiم، — دەپ تiستەنە كەكiل شاشىن سiلكiپ قالعان ءزۇبارجات كiلت دەگبiرسiزدەندi. — مەن ىلعي وسى قالاعا كەلiپ، تاۋار اكەتiپ تۇرامىن. كوبiنە وسى دۇكەننەن الامىن. بالالاردىڭ كيiمدەرi، كەرەك- جاراقتارى ءوتiمدi عوي. جۇرت تالاسىپ الادى. بiراق، وسى ۋاقىتقا دەيiن كەزدەسپەگەنiمiز، بiر جولىقپاعانىمىز قالاي؟
— سiءرا، ءوزiڭ ەشكiمدi، بۇرىنعى تانىستاردى iزدەمەيتiن بولارسىڭ. ونىڭ ءۇستiنە قالا تىم ۇلكەن عوي. ال، مىنا سۇلۋلارىڭ كiم؟ — دەدiم الگi اۋىر ءۇنسiزدiكتiڭ شىمىلدىعى ءسال سەرپiلگەنiنە، ىڭعايسىز كۇيدەن ارىلا باستاعانىما iشتەي جادىراپ. بiراق، الگiدەن بiزگە جالتاقتاي جوسىقسىز ىرجىڭداسا كۇلiپ قاراپ، قايمىجىقتاي ەرiندەرi بiر-بiرiنە جۇقپاي سىبىرلاسقان قوس كەلiنشەككە الدەنەگە ىزام كەلسiن. تiپتi، كەۋدەمدە ءزۇبارجاتتىڭ وسى بiر جاساندى ەركەلiگi، ويدا جوقتاعى ويناقىلىعىنا دا الدەقانداي نارازىلىق، جاسىرىن قارسىلىق تۋىنداپ كەلەدi بiرسiن-بiرسiن. بiرi كەم دۇنيەنiڭ سۇلۋلىعى مەن بىلعانىشى قاز-قاتار جۇرەدi ەكەن عوي، ءاسiلi.
— وي، ايتپاشى، مۇقان، ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەپ iلكiدە سىڭعىرلاي، ەش قامسىز-مۇڭسىز كۇلگەن ءزۇبارجات كۇدiكتi ەركە ناز، توسىن ءوزiمسiنۋمەن iشتارتا يىعىمنان ۇستاي العانى. ماقپالداي جۇمساق الاقانىنىڭ ىستىق تابى ءاپ- ساتتە جازدىق جۇقا جەيدەمنەن ءوتiپ، دەنەمدi كۇيدiرە جونەلگەن. مۇنداي وت، سىرتقا تەپكەن قىزۋ العاش رەت ءسۇيiسكەن بويجەتكەندە بولۋشى ەدi ادەتتە. —بiرگە ساۋدا جاساپ جۇرگەن قۇربىلارىم عوي. شىنىمەن تانىسقىڭ كەلiپ تۇر ما؟ باسىڭدى شايقاماي-اق قوي، مەن بiلەم عوي، قازiرگi ەركەكتەردiڭ ءبارi جەلiك قۇمار، سونداي ىنتىققىش. ءاسiرەسە، اقشانى سۋداي شاشقان قازاقتار! قازiر مىنا دۇكەننەن تاۋار ساتىپ الايىق، سوسىن قالاساڭ رەستورانعا ما، وڭاشا وتىراتىن بiر جەرگە شاقىر بiزدi...
«ويپىرم-اي، جەسiر كەلiنشەكتەردiڭ اردا ەمگەن ەركە قۇلىنداي قۇباجوندانىپ، بۇلىقسىپ كەتەتiن نە پالەسi بار وسى. التايى تۇلكiدەي قۇلپىرادى-اۋ قاس-قاعىمدا. نازىمەن، ءنازiك يشاراتتارىمەن دىمىڭدى قۇرتىپ، دەگبiرiڭنەن ايىرادى عوي، ءپاتشاعارلار»، — دەپ نازالاندىم ءزۇبارجاتتىڭ الدەبiر تۇسپالمەن ايتقان لەبiزi تاعى دا جۇرەگiمدi ەرiكسiز شىمىرلاتىپ.
— ويبوي، ونداي مول اقشا تابۋ، سىلانعان ءۇش كەلiنشەكتiڭ كوڭiلiنەن شىعۋ ءۇشiن قاۋقارىڭ تىم قۇرىعاندا ءايدiك كوممەرسانتتان كەم بولماۋى كەرەك شىعار. دوڭگەلەنiپ اينالعان جەردiڭ كiندiگi قازiر الىپساتارلار بولىپ تۇر ەمەس پە؟ - ءۇنiم كەكەسiندi ەستiلگەنiن اڭداپ، تابان استى اشۋلانا ما دەپ ەدiم، ءزۇبارجات جۇلىپ العانداي:
— ءا-ا، جازعىشتاردا قاشان اقشا بولۋشى ەدi؟ الا قاعازدى شيمايلاپ، ءالiمۇلىققا جەتەمiن دەپ ءجۇرمiسiڭدەر؟ — دەدi دە سىڭعىرلاي، توقتاۋسىز كۇلدi ءماز-ماجىرا قالىپتا. ءالi دە كوزiمە ەرسi كورiنiپ تۇرعان التىن تiستەرiندە كۇن ساۋلەسi شۇعىلالانا سەكiرiپ ويناپ، جانارىمدى ۇيالتسىن. — ەش الاڭداما، ءوزiمiز دە اقشا قوسامىز عوي. تiپتi، كەرەك دەسەڭ، سونىڭ ءبارiن بiز-اق موينىمىزعا الايىقشى. ءاي، ەركەكتەر-اي، الا قاعازدا نە قۇندارىڭ قالىپ ەدi، مىنا زاماندا ءوزiڭ ايتقانداي «كوممەرسانت» بولىپ- بولىپ كەتپەيسiڭدەر مە؟ ولار دا ەشكiمنەن قور ەمەس، بiلە-بiلسەڭ iشiپ- جەگەندەرi الدىندا، ەشكiمگە باس ۇرىپ، الاقان جايمايدى. تاۋەلسiز. ال، جازعىشى بار، باسقاسى بار، ونەر ادامدارى بiر بەيشارا عوي. رەنجي كورمە، بiراق ولاردىڭ كوبi تاۋەكەلi جوق، قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيتiن ىنجىق سەكiلدi...
— ا-ا... — وسىناۋ اسا زiلدi، جiگەردi مۇقالتىپ، نامىسقا تيگەن سوزدەر جۇرەگiمدi اۋىرتا شاباقتاسىن. ءاسiرەسە، جاس كەلiنشەكتiڭ اۋزىنان ەستiلگەنi سۇمدىق، ايتكەنمەن ونسىز دا جانى جارالى جەسiرگە وكپەلەي دە المايمىن. تەك جاۋىز الدەكiم جۇرەگiمدi قاتىگەز ساۋساقتارىمەن اياۋسىز ءبۇرiپ جiبەرگەندەي كوزiم تۇمانتىپ، كوكiرەگiم بۇلقان-تالقان. — اللا كوممەرسانتتاردىڭ الدىنان جارىلقاسىن! سەن ايتقان ونەر ادامدارى ەلمەن بiرگە كورەدi دە ماڭدايىنا جازعانىن. بiردە كول، بiردە ءشول مىناۋ جالعاندا اركiمنiڭ ءوز ءناسiپ-نەسiبەسi بار شىعار.
— I-i... دەگەنمەن، ادام ءبارiبiر ءومiرگە قىزىق كورۋ، جاقسىلىق پەن قۋانىشتىڭ ءدامiن تاتۋ ءۇشiن كەلەدi، — دەپ ول انارى دiرiلدەي جەڭiل كۇرسiنiپ، قاباعى لەزدە كiربiڭ تارتقان. ءومiردiڭ بايانسىزدىعىنا وكiنۋ مە، تۇرلاۋى، ءتۇيiنi قيىندىعىنا وپىنىپ، قامىعۋ ما، الدە... وزگەگە بەيمالiم الدەنەنi اڭساۋ ما ... ايتەۋiر، دەمi ءورت بولىپ سەزiلدi ماعان. — قۇر قيال، ۇشىعى جەتكiزبەس ارمانعا ەلتي، ەلتiگە بەرەتiن ەمەس، ءومiر تىم قىسقا. شولاق! ەندەشە، ادام بارشا جاقسىلىق، قىزىقتى ءالi بويىنداعى قىزۋى قايتپاعان جاستىق شاعىندا كورۋگە تيiس. ال، باسقاسىنىڭ ءبارi قۇرعاق فيلوسوفيا، قولىنان تۇك كەلمەيتiن ءالسiز ادامداردىڭ ويدان شىعارعاندارى. سولاي ەمەس پە، مۇقان؟!
— سولاي شىعار، بiراق الگi «جاقسىلىق، قىزىقتى» اركiم ءوزiنشە ءتۇسiنەدi عوي. ءمانiسi دە ءارتۇرلi. — مانادان بويىمدى بۋعان ىزا جۋىر ماڭدا باسىلاتىن ءتۇرi جوق. كوڭiلگە تۇسكەن سىزات تارقاۋدىڭ ورنىنا بiرتە-بiرتە ءورشiپ بارا جاتقان سەكiلدi. قالتامنىڭ تىم جۇقالىعىنا قورلاندىم، وكپەسi تەسiك ءوزiمە، الدان ەش جاقسىلىق كۇتپەيتiن، كۇتە-كۇتە ابدەن قاجىعان «اتتىڭ اياعىن تاعالاساڭ، ەسەك اياعىن كوتەرگەن» ءوزiم سياقتى قالام ۇستاعاندارعا جانىم اشىدى، الدەنەگە كۇلiمكوزدەنiپ كەتكەن مىناۋ ءزۇبارجاتقا ىزالانامىن iشتەي. ونىڭ جالت-جۇلت ەتكەن التىن تiستەرiن، ءمانسiز ىرجاڭداسىپ تۇرعان اناۋ ەكi كەلiنشەكتi دە، اششى iشەكتەي شۇباتىلعان كەزەكتەگi قاراقۇرىم جۇرتتى دا سۋقانىم سۇيمەي تۇر. قالام ۇستاعانداردىڭ قايمانا جۇرتقا وڭباي مازاق بولۋعا اينالعانىنا ارلاندىم. — سەندەر... سەن... كەڭسايعا، بەيiتiنiڭ باسىنا باراسىڭ با؟
تاۋ جاققا ەرiكسiز كوزiم ءتۇسسiن: قاپتالداعى ءزاۋلiم ۇيلەر، اۋا اعىنىمەن ءالسiز تەڭسەلگەن ۇشارلىعى شاربى بۇلتتاردىڭ باۋىرىن قىتىقتاعان بيiك ۇيەڭكi مەن بۇجىر-بۇجىر ەمەندەر ءولiلەردiڭ باقيلىق مەكەنi — قارالى كەڭسايدى كوزدەن تاسالاپ، بۇركەمەلەي كولەگەيلەپ تۇر. ال تۇسكە تامان تالعار شىڭىنىڭ باسىنا ءۇيiرiلگەن قارا سۇر بۇلت ءسات سايىن تۇنەرiپ، قاتۋلانا تۇنجىرايدى. پارۋاديگار، بۇگiن جاڭبىر جاۋاتىن سيقى بار: الماتى — تالاي كۇننەن بەرi شiلiڭگiر ىستىقتان تاڭدايى كەۋiپ تالىقسىعان، تۇنشىعىپ جاتقان قاپاس قالانىڭ جۇرتى تاساتتىق جاساماي-اق قۇياتىن راحمان نۇرىنان بوي-بوي بوپ ەلجiرەپ، باستاڭعى جاسار، سiءرا؟!
قايتادان كەرi بۇرىلعانىمدا تومپاقتاۋ استىڭعى ەرiنiن ىزاقورلانا قىرشي تiستەگەن ءزۇبارجاتتىڭ كوزiندەگi شەكسiز اشۋ، مەيلiنشە جەككورۋ جانە ءتۇسiنiكسiز وشپەندiلiك ءوشiپ ۇلگەرمەگەن ەكەن. ول ول ما، الەمتاپىرىق الپەتiندەگi الدەقانداي كوگiس، ىزاقور دولىلىقتىڭ دۇلەي بوياۋى دا تارقاي قويماعانىن اڭداپ ۇلگەردiم. «قۇدايىم-اۋ، سونشا نەگە اشۋلاندى؟ تۇلان تۇتقانى نەسi، ا؟!»
— جوق، بارمايمىن! — ءسال بۇيرالانعان كەكiلiن جەلپ ەتكiزە باسىن شايقاپ، كiجiنە كەسiپ ايتتى. — وندا بارعاندا نە iستەيمiن؟ گۇل قويىپ، كوز جاسىمدى كول قىلىپ توگەمiن بە؟ — تاعى دا باسىن شايقادى. — ماقۇل، مەن كەتەيiن... انالار دا شىدامسىزدانا دىزالاقتاپ تۇر. مۇقان، كورiسكەنشە قوش بول! ..
تۇلان تۇتىپ، بويىن بۋعان الدەقانداي اشۋ-ىزانىڭ سىزىن قالدىرىپ كەتتi قاسىمنان. جۇمىر، توق بالتىرلارى ەلەۋسiز دiر-دiر ەتiپ، دوڭگەلەنگەن بوكسەسi بۇلتىڭداپ ويناق سالعان ءزۇبارجات قۇمىرسقانىڭ يلەۋiندەي قۇجىناعان، تولقىعان جۇرتتىڭ اراسىنا ەركiن سۇعىنا ەنiپ بارا جاتىر. كەۋدەمدە ەش كۇمان قالعان جوق؛ بۇل شىنىمەن باسقا، مۇلدەم وزگەرگەن ءزۇبارجات ەدi راسىندا...
«جاراتقانىم-اۋ، جۇماندى شىنىمەن تەز-اق ۇمىتىپ كەتكەنi عوي. ويعا دا العىسى، ەسكە دە ءتۇسiرگiسi كەلمەيتiن جاننىڭ تiرلiگi بۇل. سوندا... سوندا قالاي بولعانى؟! بەيساۋات، تۋاجات بiرەۋ بولسا مەيلi. Iڭكارلiك، ساعىنىش، ادالدىق دەيتiننiڭ ءبارi ءومiردەگi بوسبەلبەۋ، ىنجىق پەندەلەردiڭ جوقتان تۋدىرعان، قولدان جاساعان ەش ءمانسiز سوزدەرi، قۇرعاق قيالدان سومداعان كەۋەك ۇعىمدارى ما؟! و-و، الدامشى، وپاسىز ءومiردiڭ سۇمدىعى-اي! ءاسiلi، ادامدار بiرiن- بiرi جاقسى كورۋ، شىن ءسۇيۋ ءۇشiن اراداعى قانشاما الىس قاشىقتىقتار، وتكەلسiز اسۋلاردى سانالى، تاباندى ۇمتىلىس، ءنازiك iڭكارلiك، ءتوزiمدiلiكتەرiمەن كوكتەپ ءوتiپ، توسىن كەدەرگiلەر مەن قيىندىقتاردى ەرiك- جiگەر، قايسارلىقتارىمەن جەڭەدi. سوندا اپپاق كوڭiل، بەرiك ءسۇيiسپەنشiلiكتەرi شامشىراق. اعىسى ارىندى ۋاقىتپەن ارپالىستا ادال ماحابباتتىڭ ەش قايتالانباس ءدانiن تاۋىسىپ، شىرىنىنان قانباي iشەدi ەمەس پە؟! باقىتتان باسى اينالىپ، دۇنيە مىڭ سان بوياۋمەن قۇلپىرادى. سونىڭ ءبارi قالاي عانا تەز ۇمىتىلادى، ا؟! ال، بiرiن-بiرi شىن سۇيگەندەر كەزدەيسوق قاباق شىتىسقاندا شيەلەنiسكەن وقيعالار تiزبەگi جازدىڭ بۇلتسىز كەشiندە الىس كوكجيەكتە جاسىننىڭ توسىننان جارق ەتكەنiندەي بولىپ، كiرپiك قاققانشا زۋىلدايدى ەكەن-اۋ. پەندە بايعۇس وڭدى-سولىن اڭداپ، iشتەي جيناقتالىپ تا ۇلگەرمەس. سوسىن وكپەلەسۋ، كiءنا ارتۋ ... وشتەسiپ قوشتاسۋ! اينالىپ كەلگەندە ءبارi دە جالعان، كوكتەمگi سوقىر جاۋىنداي تىم وتكiنشi بولعانى دا»، دەپ ويلادىم تاعى دا ەڭسەمدi ەرiكسiز ەزگەن زiل سالماق، اۋىرتپالىقتان قوس تابانىم جەر تارتىپ. الگiدەن قاۋمالاعان تىم سۇرەڭسiز، اۋىر ويلار شىداتپاي، شەكە تامىرىم سولقىلداسىن. دۇك-دۇك! ..
سارى تiس ۇزىن تەمەكiنi ءوشiم كەتكەندەي قۇشىرلانا، قۇمىعا سورامىن ءۇستiء-ۇستiنە: اۋدەم جەر ۇزاي ءتۇستiم دە، ەركiمنەن تىس توقتاي قالىپ، جايمەن عانا كەرi بۇرىلدىم. ءزۇبارجاتقا اسا ماڭىزدى الدەنە ايتقىم كەلەتiن سياقتىمىن. بiراق، نە ايتارىمدى ءوزiم دە ءالi ەكشەپ العان جوقپىن. ال «بالالار الەمiنە» جۇرتتىڭ ۇسىنعان قولى جەتپەي، تالايدان مىسىن قۇرتىپ جۇرگەن زاتتار تۇسكەن-اۋ، سiءرا، بiراق بارلىق نارسە قات دۇنيەگە اينالعان شاقتا ادامدار قاي-قاي نارسەگە دە قىرىق پىشاق بولۋعا دايار ەمەس پە، ايتەۋiر كەزەكتەگiلەر بiر-بiرiنiڭ ءۇستiنە قۇمىرسقاشا ۇيمەلەسiپ، ەزiپ-جانشىپ، تاپتاپ-تالاسىپ، ولەرمەندەنە قۇجىناسىپ جاتىر ەكەن. جۇلقىنعان، جۇلمالاسقان ءداۋ قۇمىرسقالاردىڭ، ەكi اياقتى تەرميتتەردiڭ يلەۋi... جو-جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس... تابيعات ولشەپ بەرگەن ازدى-كەم نەسiبەسiن ادال ەڭبەگiمەن ايىراتىن قاسيەتتi ءجاندiكتەردەن ساداعا كەتسiن، بۇل بار بولعانى ءاسiرە اشكوز، تۋا بiتتi تويىمسىز، وبىر پەندەلەردiڭ توپىر-توپالاڭى عانا. اسقان ارسىزدىقتىڭ ايانىشتى ءارi جيرەنiشتi ايقاسى!
جولدىڭ وڭ قاپتالىنداعى بيiك ۇيەڭكiنiڭ جالپاق جاپىراقتارى اۋاداعى ءالسiز اعىنمەن اقىرىن قيمىلداپ قويادى. ارەگiدiك ۇدەي سوققان سامالمەن جانتالاسا جۇلقىنىپ، سىبدىر قاعادى تىنىمسىز. ءالi الىس بولعانمەن، مىسىق تابانداپ كەلە جاتقان كۇزدiڭ ءالسiز بەلگiلەرi جۇقا سارعىش رەڭك بولىپ، جيەگiنە بiلiنەر-بiلiنبەس جاعىلعان جاپىراقتار كوكتەمدەگiدەي كوڭiلدi ۇنمەن ەركەلەپ سۋسىلدامايدى، ەركiنەن تىس ءارi كوڭiلسiز عانا جەلپiلدەيدi، جەلكەك قاعىپ. سول جاپىراقتار اراسىندا جاسىل قانات، كiشكەنتاي ەكi سارعىش شىمشىق تىنىمسىز شىقىلىقتاپ، مازاسىزدانا ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. ەركiن قۇستار دا اينالاداعى ادامداردىڭ اشكوزدiگiن مازاقتاپ، ەرiكسiز شىقىلىقتايتىن سياقتى. «ءا-اي، مەنiڭ كiمگە كۇلگەندەي، وزگەلەردi ايىپتارلىق جايىم بار؟ كiسiلەردi كۇستانالايتىنداي كiمنiڭ شiكiءراسiمiن، ءا؟! قاتال ۋاقىت، ويدا جوقتا كۇرت وزگەرگەن زامانا بارشانى وسىعان اكەپ تiرەدi. وتكەلi بەلگiسiز اساۋ، قاندى وزەن سەكiلدi قيىن كەدەرگi. ەبiن تاپقان ارعى جاعالاۋعا وتپەكشi، ال ەبiن تاپپاعاندار قاتال تاعدىرىن قارعاپ-سiلەپ قالا بەرەر...
ءتاڭiرiم-اۋ، جاڭبىر جاۋعىزشى، ەل-سەل ەتiپ! مىناۋ قورقاۋ، تويىمسىز شاھار جەركەنiشتi، ساسىق ءتانiندەگi بارشا لاس-كۇسiنەن ارىلسىن دا. دۇنيە قايتادان جارالعانداي تازارسىن، جاڭا تۋعان نارەستەدەي پاك، باكiزە كۇيگە ەنسiنشi... سوسىن... سوسىن كوكجيەكتەن كوز جەتەر كوكجيەككە دەيiن جايناتىپ، سان بوياۋلى كەمپiرقوساعىڭدى كەرشi بiر!..»
شىن تiلەمەدiم بە، الدە جۇمىر باستى پەندەنiڭ ءالسiز تiلەگi ەسەپكە الىنباي ما، بiلمەيمiن، بiراق جاڭبىر بۇگiن جاۋمادى. قۋىقتاي تورگi بولمەدەگi ورتاسى ءتۇسiپ، iشiندەگi شيراتىلعان سىمى بوكسەگە بiلiنەتiن ەسكi ديۆاننىڭ استىنداعى شاڭ باسقان ءداۋ قارا شاباداندى ارەڭ دەپ سۋىردىم: كوپتەن بەرi مۇقياتتاپ جيناپ، كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن ءارالۋان قاعازدار — پەندە بايعۇس جارىق دۇنيەگە ەش قاعازسىز iڭگالاپ كەلگەنمەن، ودان سوڭ ولە-ولگەنشە قىر سوڭىنان قالمايتىن ءارi ەشقاشان تاۋسىلمايتىن ءتۇرلi قۇجاتتاردىڭ ءتۇپنۇسقالارى مەن سانسىز كوشiرمەلەرi. ەڭ اياعى، ءتانiڭ قارا جەرگە قويىلاردا دا ءمور باسىلعان تiلدەي قۇجات كەرەك. ونسىز ەشكiمدi قارا جەردiڭ قوينىنا تابىستامايدى بۇل كۇندە. پەندە بايعۇستىڭ كومۋسiز قالعانى دا وسى. تiپتەن، پايعامبار اباي دا قاتتى قاتەلەسكەن-سىندى. «ولەڭمەنەن جەر قوينىنا كiرەر دەنەڭ» دەيدi ول. و-ەي، ولەڭiن قايدام، الدەقانداي مەڭiرەۋ، مەشەۋ شەنەۋنiك تiلدەي قاعازعا باتتيتىپ ءمور باسپاسا، ادام بايعۇسقا قارا جەردiڭ قوينىنان دا ورىن جوق. ءتۇرلi گازەت-جۋرنالداردىڭ قيىندىلارى، ايباق-سايباق جازىلعان قولجازبالار! بۇل شابادان — مەنiڭ مازاسىز ويلارىمنىڭ ەسكi، ابدەن شاڭ باسقان قويماسى. وتكەنiم، بۇگiنiم جانە بەلگiسiز بولاشاعىم بۇل مەنiڭ!
مiنەكي، كوگiلدiر پاپكiگە بولەك سالىنعان، الدەن سارعايا باستاعان قاعازدار. مارجانداي جازۋلار. بۇل —جۇماننىڭ سوڭىندا قالعان جۇقا، جالعىز ارحيۆi. بەيشارا قايتىس بولارىنىڭ الدىندا عانا ءتۇن iشiندە اكەپ تابىستاعان ەدi ماعان. قاشانعىسىنداي قاتتى قىزۋ، اجەپتاۋiر ماساڭ كورiنەدi. ءۇستiنەن سونشالىق جاعىمسىز، تەر ارالاسقان قولاڭسا يiس مۇرىندى جارا شىعىپ، تۋمىسىنان ايالى، مۇڭدى كوزدەرiنiڭ استى شالبارلانىپ كەتكەن. اققۇباشا سۇيكiمدi ءجۇزi ەسەپسiز iشiلگەن شاراپتىڭ اسەرiنەن قاراقوشقىلدانىپ، ءتۇتiگە كوگiستەنiپ تۇر. كوپتەن سۋ تيمەگەن تولقىندى شاشتارى دا ابدەن سابالاقتانىپ، قايىزعاعى شىققان ەكەن، تiكەنەك ساقالى دا ۇستارا تiلەگەندەي. كiلەگەيلەنگەن جانارىنىڭ ءتۇبiندەگi وت ءوشiپ، ەش سەزiمسiز سىعىرايادى ولمەۋسiرەپ. قولىنداعى جۇقا، كوگiلدiر پاپكانى تۋ سىرتىنا جاسىردى ىڭعايسىزدانىپ.
«بايعۇس-اي، قۇر سۇلدەرiڭ قالىپتى عوي»، — دەپ ويلاعانمىن اۋەلدە. ەل جاتار ۋاقىتتا ەسiك ءدۇسiرلەگەن ساتتە-اق جۇرەگiم سۋ ەتە قالعان. ەڭ قيىنى، ماس دوستاردىڭ قوناعا ۇيگە كەلۋi. ماس ادام قاشان دا وكپەشiل. ال ەكi كەشتiڭ ورتاسىندا ولاردىڭ كوڭiلiن تابۋ قيىننىڭ قيىنى. بiراق وزگەلەردiڭ ءۇيiنە ماس كۇيiندە باس سۇقپايتىن جۇماندى كورگەنiمدە ءوزiمدi iشتەي جۇباتتىم. «ادام قۇلدىرايىن دەسە، تەرiس جولعا تۇسەم دەسە وپ-وڭاي ەكەن-اۋ. قانداي جايساڭ ازامات ەدi، ءجۇنجiپ بiتiپتi عوي». ايەلiم تۇنگi قوناقتى جاقتىرماعانىن سىزدى قاباعىمەن تانىتىپ، تورگi بولمەگە ەنiپ كەتكەلi باس شىعارعان جوق ءالi.
قاراڭعىلىق الدەقاشان تاس قىمتاعان قالا ميات ۇيقىعا كiرۋگە دايىن. كورشi ۇيلەردiڭ كوبiنiڭ تەرەزەسiندەگi جارىق مانا سونگەن. بەيۋاقتا سابىلىپ جۇرگەنiنە قىسىلعانداي تومەنشiكتەپ جىميدى ءجۇزi مۇڭعا تۇنىپ.
— كوزگە تۇرتسە كورگiسiز قاراڭعى تۇندە اككi قاراقشى مەن جۇرەگiن ءان تەربەگەن بوزبالا عاشىقتار عانا ءجۇرۋشi ەدi. ەكەۋiنە دە قاتىسىڭ جوق شىعار، جۇمان، — دەپ ءازiلدەدiم ءۇن-تۇنسiز سەلتيiپ تۇرعانىمدى جۋىپ-شايماق بولىپ، بiراق ول سەلت ەتكەن جوق. قايتا ماجىققان، الەمتاپىراق ءجۇزiنەن ابدەن تورىققانى انداعايلاپ قويا بەرسىن.
— ءومiردەن ءوز ورنىن تاپپاعان بەيباقتار دا وسىنداي سارساڭعا تۇسەدi، مۇقان، — دەپ دەمiنەن وت شاشا تەرەڭ كۇرسiنگەن. — ايىپ ەتە كورمە، از عانا ۋاقىتىڭدى الامىن! باقىت تۋرالى تىم جەڭiل ويلاپ كەلiپپiن، مۇقان، - دەدi ول سىقىرلاۋىق ەسكi ورىندىقتا ءالسiز تەڭسەلiپ وتىرىپ. - تىم شولاق، ءۇستiرت وي ءتۇيiپپiن. ەسiڭدە مە، بiزدiڭ جازۋشىلاردىڭ ءبارi بۇرىن باقىت دەگەنiمiز ادال ەڭبەك، ءتاتۋ-تاتتi وتباسى، مىقتى دەنساۋلىق دەپ سىقپىرتا جازاتىن. قازiر دە سولاي سويداقتاتىن شىعار.
- نەسi بار، ادامزات وسى كۇنگە دەيiن باقىتقا بۇدان ارتىق انىقتاما تابا العان جوق، -دەپ كۇلدiم بالا كۇنiمنەن بەرگi وقىعان كiتاپتارىم ويعا ورالىپ. شىنىندا دا، بiر-بiرiنەن ىجداعاتتاپ كوشiرگەندەي بارلىعىندا دەرلiك وسىلاي جازىلعانى تاڭدانارلىق-اق.
- بiر وكiنiشتiسi، ولاي عانا ەمەس ەكەن. الگi ايتىلعاندار دا كەرەك، بiراق باقىتتىڭ ءمانi ودان گورi كۇردەلi، مۇلدەم تەرەڭ كورiنەدi. بايلىق پا؟ ول دا ادامدى باقىتتى ەتە المايدى. قىتايلاردىڭ «ءۇيدi ساتىپ سالۋعا بولادى، باقىتتى ساتىپ الا المايسىڭ، كەرەۋەتتi ساتىپ الۋعا بولادى، ۇيقىنى ساتىپ الا المايسىڭ» دەيتiنi بار. ەڭ اۋىرى سول، شىنايى باقىت ءۇشiن تاعى نە جەتiسپەيتiنiن تاپ باسىپ ايتىپ بەرە دە المايمىن مەن. تەك... تاعى-تاعى بiردەڭەلەردiڭ قاجەت ەكەنiن جۇرەگiم سەزەدi.
- بالكiم... مۇمكiن ءومiر ءسۇرۋدiڭ ءوزi باقىت شىعار؟! - جۇمان ماعان تەسiلە قاراعان كۇيi ءجۇزiن تومەن سالىپ، ەكi بەتiن الاقانىمەن ۋقالاپ، بiر ءسات ءۇنسiز قالدى دا، سوسىن تەرەڭ كۇرسiندi، كوكiرەگi وت- جالىنعا تولى كۇيدە.
- ول دا مۇمكiن-اۋ. بiلەمiسiڭ، مۇقان، مەن بوس ارمان، قۇرعاق قيال جەتەگiندە ۇزاق اداسىپ ءجۇردiم. قازiر دە سونداي شىعارمىن. ويتكەنi، ەندi وزگەرە دە الماسپىن. بiر وكiنiشتiسi سول، ادامنىڭ ءوزi، جەكە باسى ورىندالۋىنا كۇش سالماعان، جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ايقاسپاعان بوس، قۇرعاق قيال ەڭ جەكسۇرىن نارسە ەكەن. وسىعان كوزiم تىم كەش جەتتi. بۇل بiر مەنiڭ عانا ەمەس، جالپى قازاقتىڭ باستى مiنi. تۋرالاپ ايتسام، قيالشىلدىقتىڭ ءوزi اسا قاۋiپتi، ەمi جوق كەسەل!
- بەكەر ولاي دەيسiڭ، جۇمان، - دەپ ەرiكسiز قارسىلىق تانىتتىم ەجەلگi جازىلماعان زاڭدى بۇزىپ. ادەتتە ماساڭ ادامنىڭ ايتقانىنا كەلiسپەۋ، قارسىلىق بiلدiرۋ كەز كەلگەن وتىرىستىڭ اياعىن داۋ-شار، كيكiلجiڭگە ۇلاستىراتىنىن اركiم-اق جاقسى بiلەدi، بiراق كوپە-كورنەۋ قياناتقا يلiگە بەرۋ دە وڭاي ەمەس. - قاتتى كۇيزەلiپ جۇرگەن شىعارسىڭ، سوسىن قيال بايعۇستى باس- كوزگە توپەلەپ وتىرسىڭ عوي. ايتپەسە، سول ەركiن قيال، رومانتيكا بولماسا، ادامزات ءالi كۇنگە باياعى ۇڭگiرلەرiندە كۇن كەشiپ، جابايى ءومiر ءسۇرiپ جۇرەر ەدi. پروگرەسستi قوزعايتىن قۇدiرەتتi كۇش-ەركiن قيال، اسقاق ارمان!
- ءاي،مۇقان-اي، رومانتيكا مەن قۇرعاق قيالشىلدىقتى شاتاستىرماسايشى... ەكەۋi ەكi باسقا دۇنيە عوي. تiپتەن سەن ايتقان رومانتيكانىڭ دا شىنايى ءومiردە تۇككە قاجەتi جوق. ەشكiمگە دە كەرەك ەمەس. ناقتى، قاتال تiرشiلiك، قاتىگەز ءومiر رومانتيكتەردiڭ بارشاسىن جۇندەي ءتۇتiپ، تۋلاق ەتەتiنi ەجەلدەن قالىپتاسقان ادەت، بۇزىلمايتىن زاڭدىلىق، - دەپ باسىن اقىرىن شايقاعان ول جۇدىرىعىمەن ەكi تiزەسiن سوعىپ-سوعىپ جiبەردi. اپ-ساتتە ەكi كوزi قانتالاپ كەتكەن. - قازiر جاتسام دا، تۇرسام دا بالامنىڭ رومانتيك بولماي ەرجەتۋiن تiلەيمiن تاعدىردان!
- سونشاما تورىعارداي نە بولدى، جۇمان؟ ءومiر توقتاۋسىز وتەدi، جاس بالالار جىلدام-اق ەرجەتiپ، جەتiلەدi. ءاربiرiنiڭ ءوز جولى، الدان كۇتكەن تاعدىرى بار.
- مiنە، مiنە، «الدان كۇتكەن تاعدىرى بار». گاپتiڭ ءبارi سول تاعدىرىڭدى تاڭداۋدا. مەن دە جازۋشى بولعىم كەلدi. «جازۋشى» دەگەن مەن ءۇشiن سيقىرلى ءسوز ەدi. كەۋدەم ىلعي الدەقانداي اسەم اۋەن، عاجايىپ ۇنگە تولىپ جۇرەتiن. جۇرەگiمدi سيقىرلى ساز الديلەيتiن. ەندi تۇك تە قالعان جوق. دۇنيە سۇرەڭسiز، تiپتەن جيرەنiشتi. بوس قۋىس، كوردەي قورقىنىشتى تۇنەك قانا بار...
- جۇمان، سەن مىقتى جازۋشىسىڭ. وعان ەشكىم ءشۇبا كەلتiرمەيدi. تەك ءوزiڭ... ءوزiڭدi ايامايسىڭ عوي، - دەدiم كۇمiلجiپ. نە ايتارىمدى، قالاي جۇباتارىمدى بiلە الار ەمەسپiن. Iشتەي ءمۇجiلiپ وتىرمىن.
- دارىنىڭدى اراققا ايىرباستادىڭ دەمەكسiڭ عوي، ول - راس. ەندi ماعان ءبارiبiر. ءبارiنە دە تويىپ بiتتiم، قاجىدىم. مۇلدەم جەرiندiم! ءومiردە ەش جارقىن ساۋلە، ءنازiك ءۇمiت جوقتىعىنا كوزiم بiرجولا جەتتi. - تاعى دا تەرەڭ كۇرسiندi.
- ابدەن تورىعىپسىڭ، سەن. باسقالار ءومiردi وسى قالپىندا قابىلداپ، تiرلiك كەشiپ ءجۇر ەمەس پە؟!
- ونىڭ دا ءجون. كوپ ادام ەش تولقۋ-تورىعۋسىز-اق ءومiر سۇرۋدە. جۇرت مەنi ازعانتاي ماقتاۋدى كوتەرە الماعاندىقتان iشiپ كەتتi دەپ ويلايدى. بالكiم، سەن دە سولاي ويلايتىن شىعارسىڭ، مۇقان؟
- جو-جوق، ولاي دەمە. ادام وزگەلەر ماقتاعانعا بولا اراق iشپەيدi. اركiمنiڭ ءوز سەبەبi بار...
- ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، - دەپ جىميىپ كۇلدi جۇمان. ەكi بەتiنiڭ ۇشىنداعى تيتiمدەي ويىق اجارىن سۇيكiمدi ەتiپ كورسەتەدi ەكەن. ءوڭiندەگi الگi بiر جيرەنiشتi كوگiس بوياۋ بiرتiندەپ تاراپ، ەپتەپ ايىققانى اڭعارىلعان. - «سەمiزدiكتi قوي عانا كوتەرەدi» دەگەنمەن، ازعانتاي ماقتاۋعا قولپ ەتۋ تىم تايىزدىقتىڭ نىشانى. شىڭعىسحان ۇلى ادام عوي، ونىڭ ءوزi دە قولاستىنداعىلارعا ايىنا بiر رەت ماس بولۋلارىنا رۇقسات ەتكەن. تiپتi ەكi رەت ماس بولعانداردى دا ازداپ ايىپتاپ، جازعىرعان كورiنەدi. ەسەسiنە، ايىنا ءۇش رەت ماس بولعانداردى اياماي ءولiم جازاسىنا كەسكەن ەكەن. وندايلاردى جورىققا، جاۋىنگەرلiك كۇزەتكە جارامايدى دەپ ساناعان عوي. قاھارلى قاھان ەلiنiڭ، حالقىنىڭ بولاشاعىن ويلاعانى ءسوزسiز. سول بiر قيىن كەزەڭدەردە، الىس-جۇلىستىڭ زامانىندا وي-ساناسىن اراق مەڭدەگەن ادامداردىڭ ۇلى ماقساتقا قول جەتكiزە المايتىنىن بiلگەن شىعار. قازiر شىڭعىسحان تiرiلiپ كەلسە، مەنi، مەن سياقتىلاردى الدەقاشان-اق ءولiمگە كەسكەن بولار ەدi. اساۋ جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، سايىن دالاعا ايداپ جiبەرەتiن شىعار، ءا؟!
ءسات سايىن قىزىلشىرايلانىپ، قان جۇگiرiپ كەلە جاتقان ءجۇزiنە تiكتەپ كوز جۇگiرتتiم. عاجاپ، ءومiردە قانشا شاراپ iشسە دە الدەبiر سۇيكiمدi قالپىن بۇزباي ساقتاپ قالاتىن كiسiلەر بار، ادەتتە وندايلاردى ماس بولعانى ءۇشiن جازعىرىپ، ايىپتاي دا المايسىڭ. قايتا iشتەي جاقىن تارتىپ، جاقسىلاپ سويلەسكiڭ، ءتۇرلi جايتتا اڭگiمەلەسكiڭ كەلەدi ەرiكسiز. مەن بiلگەلi بەرi جۇمان دا سونداي جiگiتتەردiڭ بiرi. الايدا... بويداعى تالانتتى شاراپقا ايىرباستاۋدان وتكەن باقىتسىزدىق جوق. جەر بەتiندەگi قىلمىستىڭ ەڭ ۇلكەنi مەيiرiمدi، شاراپاتتى تابيعات بەرگەن ەرەكشە قاسيەتتi، بويداعى دارحان دارىندى ازىن-اۋلاققا ايىرباستاۋ، اراق ءازازiلدiڭ قانجىعاسىنا بايلاۋ. ونسىز دا سۇرقايلار قاپتاعان ءومiردە ودان اسقان ساتقىندىق بولمايدى.
بiراق... وسىنىڭ ءبارiن وعان قالاي ايتامىن؟ ءتۇن iشiندە ءوزiممەن سىر ءبولiسiپ وتىرعان، مەنi iشتارتىپ كەلگەن نارقاسقا ازاماتتىڭ ونسىز دا جابىرقاۋ كوڭiلiنە قالاي عانا قاياۋ ءتۇسiرمەكشiمiن؟ شiركiن، جارتى جارماداي جارىلمايتىن، اعى - اق، قاراسى - قارا، ەش قيىن ديلەمماسىز ءومiر ءسۇرiپ، ەركiن كۇن كەشەتiن قۇت مەكەن قايدا بار! جوق-اۋ، ەشكiم ونى تابا الماس...
- ول ەندi... شىڭعىسحان - شىڭعىسحان عوي، - دەدiم ودان ارمەن كۇمiلجي ءتۇسiپ. - ال اراق-شاراپ جايىن قاھارلى قاعانسىز-اق شەشۋگە بولادى ەمەس پە؟! باس الماي سالىنۋ بار دا، ارا-تۇرا سىرلاس دوستارمەن ءدام تاتۋدىڭ ءجونi بولەك.
- ءاي، ەندi ماعان iشۋدەن باسقا نە قالدى؟ - بۇل اۋىر سوزدەردi ءوز بولاشاعىنان باز كەشكەن ءۇن، مەيلiنشە نەمكەتتiلiكپەن ايتقانى سونشا، ەرiكسiز جۇرەگiم سۋىلداپ، كەۋدەم سىزداي جونەلسiن. وعان ەندi راسىندا ءبارiبiر ەكەنiن سەزدiم جانە ۇگiتتەپ ەش ءابۇيiر تاپپاسىم دا بەلگiلi-تۇعىن. جۇرەگi سىزعا، تiپتi كەسەك مۇزعا اينالعان، ءنازiك ءۇمiتi ءۇزiلگەن جاننىڭ وسىناۋ شاراسىز كەيپi تەك ايانىش تۋدىرعانداي. - ال ءبارiنە ءومiر جايلى قولدان تىم تاياز تۇجىرىم جاساپ العانىم كiءنالi. باقسام، ءومiر مەن ويلاعاننان الدەقايدا كۇردەلi، ەڭ باستىسى، تىم قاتىگەز ەكەن. مەيiرىمگە، ءنازiكتiككە ءومiردە ورىن جوق كورiنەدi. ءوزiءن-وزi كiتاپپەن قورشاپ، سونىمەن عانا تاربيەلەنگەن ماعان، مەن سياقتىلارعا ءومiر مۇلدەم قيىن. ءارi ءتۇسiنiكسiز، ءارi اۋىر ازاپ. بiز سياقتى قيالشىلدارعا ساۋ جۇرگەننەن گورi ماساڭ بولۋ الدەقايدا جەڭىل، ىڭعايلى. ەش نارسەگە جەتە ءمان بەرمەيسiڭ، تالشا موينىڭا ەشقانداي جاۋاپكەرشiلiك ارتپايسىڭ. مiنە، ماسەلە قايدا! ..
- Iھ- م... - ەرiكسiز مىرس ەتتiم. سوقتالداي ازاماتتىڭ ايتىپ وتىرعاندارى ويىن بالاسىنىڭ سوزدەرi عانا. - ادامنىڭ ءبارi ۇنەمi ولاي ءومiر سۇرە المايدى عوي. ەرەسەك ادام، اقىل-ەسi ءبۇتiن كiسi تiرشiلiكتە بەلگiلi بiر مiندەتتەردi موينىنا ارتۋعا تيiس. ولاردى شەشۋ موينىنداعى پارىز، تىم قۇرىعاندا شەشۋگە تالپىنۋى كەرەك.
- ءان-نi، سول عوي مەنi قاشاندا ۇرەيلەندiرەتiن. سوندىقتان دا شاما- شارقىم جەتكەنشە ءوز-وزiمدi اراقپەن الداۋعا تىرىسامىن. تiپتi، ولاي دا ەمەس- اۋ، - جۇمان بiر عانا ساتكە ءۇنسiز قالىپ، قاباعىن شىتىنعان كۇيi ار جاعىنا قاراڭعىلىق ۇيىعان كiشكەنە تەرەزەگە ويلانا كوز تاستاعان. اعى مول قارا كوزدەرiنە مولتەڭدەپ جاس تولىپ بارا ما، قالاي؟! - مەنi ۇرەيلەندiرەتiنi ادامداردىڭ ەكiءجۇزدiلiگi مەن قورقاۋلىعى. قورقاۋلىق -مiنە، كەيبiرەۋلەردiڭ ءومiرiنiڭ مازمۇنى، تۋا بiتتi فيلوسوفياسى وسى عانا. مەن ادەبي گازەتتەگi ءتاپ-تاۋiر قىزمەتتەن نەگە كەتتiم؟ اراق iشكەنiم ءۇشiن بە؟
- اركiم ءارتۇرلi ايتىپ ءجۇر عوي... بiرەۋ ولاي دەيدi، بiرەۋ بىلاي. ال جالپى قىزمەت دەگەن قولدىڭ كiرi عانا.
- جوق، مۇلدەم ولاي ەمەس... جاقسى، ءوزiڭە ۇنايتىن قىزمەت قولدىڭ كiرi بولمايدى. ول دا ادام باقىتىنىڭ ءبولiنبەيتiن بiر بولشەگi. مۇقان، وسى ۋاقىتقا دەيiن ەشكiمگە تiس جارماعان ەدiم، قۇرساعىمدا تۇنشىقتىرعىم كەلگەن-دi، بiراق سەنiڭ بiلiپ جۇرگەنiڭ دۇرىس شىعار. ءومiردە وسىنداي جايت كەزiكسە قاپى قالىپ جۇرمە. تىم قۇرىعاندا جالعاننان جەرiنبەيسiڭ، اششى، اۋىر شىندىققا iشتەي دايىن بولاسىڭ. «يا ينفورميروۆان، زناچيت يا ۆوورۋجەن» دەۋشi مە ەدi؟!
- ءتۇسiنبەدiم، جۇمان. جۇمباقتاماي، اشىپ ايتشى ويىڭدى. نەگە دايىن بولۋىم كەرەك؟ ..
- ءوتiنەمiن، ويىمدى بولمەشi؟ - دەگەن ول اقىرىن عانا باسىن شايقاپ، ۇيپالاقتاعان شاشىن شالت قيمىلمەن كەرi قاراي قايىرىپ تاستادى دا ورىندىقتى سىقىرلاتا قايتادان العا ەڭكەيiپ، كوزiمە تiكتەپ قادالىپ قالدى. ەتi قىزارىڭقى جانارىنان وت ۇشقىندايتىنداي ءتۇيiلiپ، تiستەنiپ العان. - ماس بولۋ مەن ايىعۋ... قايسىسى ءجون، قايسىسى بۇرىس؟ ونى ەكشەپ ايىراتىن، ءادiل تورەلiك ايتاتىن كiمدەر؟ ايىققان كەزدە اينالاڭداعى ءومiردەن كورەتiنiڭ يتشiلەگەن تiرمiزiك تiرلiك، ايانباي ىرىلداسقان، بiرiءنىڭ ەتiن بiرi جەۋگە دايىن جاۋىز ادامدار. تۇپكi ارامزا ماقسات-مۇراتتارىن كولگiرسۋمەن بۇركەمەلەيتiن بەزبۇيرەكتەر. سول ما، وپاسىز جالعاننىڭ بار ۇسىناتىنى؟! ال مەن ءومiردi ادەمi ەرتەگi دەپ سەنۋشi ەدiم. قيالىمداعى ادەمi ەرتەگiنi سۇيەتiنمiن. مەن جانىڭدى باۋرايتىن سول ادەمi ەرتەگiنi جوعالتىپپىن... قايتا iزدەپ اۋرەگە دە تۇسكiم كەلمەيدi. ەندiگiنiڭ ءبارi بەكەر، ءبارi دە جالعان...
«جۇرەگiم، مەن زارلىمىن، جارالىعا
سۇم ءومiر اباقتى ەكەن سانالىعا،
قىزىل تiل، قولىم ەمەس، كiسەندەۋلi
سوندىقتان جانىم كۇيiپ جانادى دا»، -
دەپ كۇڭiرەنگەن ماعجاننىڭ مۇڭلىق كۇيi مەنىڭ دە ەندiگi جان سەرiگiم.
- بiلەمiسiڭ، ماعجاننىڭ ورنى بولەك قوي، - دەپ شامىرقاندىم الدەنەگە تۇلا بويىمدى ءتۇسiنiكسiز اشۋ-ىزا كەرنەپ. جۇماننىڭ ورىنسىز اقتالۋى، بويىنداعى بارلىق كەمشiلiكتەرiنە وڭاي ءارi قيسىندى سەبەپتەر تاۋىپ العاندىعى قىتىعىما تيە باستاعانى كامiل. مىقتى سەبەپتەردi تابۋ قيىن ەمەس، بiراق ءوز ءومiرiڭنiڭ بارلىق بۇرالاڭ-بۇلتاڭى، تىرشىلىكتە ءسوزسiز جولىعاتىن كەدەرگi اتاۋلى ءۇشiن وزگە ادامداردى كiءنالاي، كۇستانالاي بەرۋگە دە بولمايدى عوي. - قيت ەتسە بايعۇس ماعجانعا جۇگiنەمiز جاپا-تارماعاي. ال ونىڭ ۋاقىتى، زامانى بولەك، ءومiر سۇرگەن ورتاسى باسقا.
- قاتتى قاتەلەسەسiڭ، جولداس! - دەدi ول ودان ارمەن تiستەنiپ. - زامانى، ۋاقىتى باسقا بولۋى مۇمكiن، بiراق ادامداردىڭ پيعىلى، قۇلقى ءبازباياعى. ەش وزگەرگەن، جاقسارعان جوق. بiلە بiلسەڭ، ول وزگەرمەيتiن، ماڭگiلiك قۇبىلىس. ايتشى، قۇداي ءاۋ باستا ادام- اتانى جۇماقتان نەگە قۋىپ جiبەرگەن؟ حاۋا- انا ەكەۋiنiڭ بiر ءساتتiك قۇمارلىققا، عاجايىپ ءلاززاتقا بەرiلگەندiگi ءۇشiن عانا وسىنشالىق قاتال ۇكiم كەسكەن بە؟ جوق، قۇدiرەت ىنتىزارلىق پەن قۇشتارلىققا بولا جازالامايدى، ىنساپسىزدىق پەن شەكتەن شىققاندىق ءۇشiن پەندەنiڭ كوزiنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەدi. ازعىندىق پەن زۇلىمدىقتى جازعىرادى.
- ەندi ... - ەرiكسiز توسىلىپ قالدىم. شىنىمەن، جاراتقان ءوزiنiڭ قامقورلىعىنداعى بەيكۇنا ادامدارعا نەلiكتەن وسىنشاما اۋىر جازا قولدانعانىن وسىعان دەيiن ويلاپ كورمەپپiن. راسىمەن، نەگە؟!. - دiني اڭىزداردا سولاي دەيدi عوي. تىيىم سالعان المانى جەپ قويعاندارى ءۇشiن جازعىرعان شىعار...
- حا- حا ... - كەنەتتەن ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا شالقالاي كەتiپ كۇلگەن جۇمان بiراۋقىم ءسوزiن قايتا جالعاماستان باسىن شالقايتقان كۇيi تەرەزەگە قاراۋمەن بولدى. ءجۇزiنە الدەنەگە اسىعىستىق، iشتەي تىپىرشۋ، سونىمەن بiرگە الدەقانداي ۇرەيلەنۋدiڭ تابى ءۇيiرiلگەن سىندى تابان استى. بالكiم، ول قاراڭعىلىقتان قورقاتىن شىعار. قازiر سول تۇنەكتiڭ قوينىنا قايتا ەنۋدەن جۇرەكسiنەتiن بولار. - الما! - دەدi ول كiلت تاعى دا العا ەڭكەيiپ. - الما اشەيiن سىلتاۋ عانا. شاراپاتى مول، اسا مەيiرiمدi قۇداي، ادامدى شىن ءسۇيiپ جاراتقان اللا الگى اڭىزداعى الما سياقتى تيتiمدەي نارسەگە كوڭiل اۋدارۋشى ما ەدi؟! تiپتi، ول تەنتەك بالانىڭ ورىنسىز ەركەلiگiندەي ەلەۋسiز عانا نارسە عوي. بۇكiل عالام، شەكسiز كوسموستى جاراتقان قۇدiرەت سونداي تيتiمدەي نارسەگە، الگi جۇمباقتاعى الماعا بولا بۇلقان-تالقان اشۋلاندى، بارشا ادامزاتقا كوڭiلi قالدى دەۋدىڭ ءوزى اداسقاندىق. جوق، ولاي دەسەك قۇدiرەتتi قورلاعان بولار ەدiك. ەندەشە گاپ مۇلدەم باسقادا بولعانى عوي... ادامنىڭ ارامزا نيەتi، قورقاۋ پيعىلىنا وسىعان دەيiن- اق كوزi جەتكەن جاراتۋشى ەكi اياقتىلارعا جۇماقتا ورىن جوق ەكەنiن دە انىق بىلگەن. سوسىن ادامداردى قۇت مەكەننەن تىرقىراتىپ، تىرجالاڭاش قۋعان.
- قىزىق ەكەن. بiراق، ادامدار جەردە دە جامان ءومiر سۇرمەيدi عوي. اقىرزامانعا دەيiن وسىلاي ءومiر سۇرە دە بەرەر...
جۇمان قاباعىن شىتىنىپ، بەتiن الاقانىمەن تاعى دا ۋقالاپ- ۋقالاپ الدى. سوسىن ءۇنسiز، ايانىشتى كەيiپتە جىميعان.
- مۇقان، جەر بەتiندە اقىرزامان الدەقاشان باستالىپ كەتكەن، - دەدi ول جىميعان قالپى تاعى دا تەرەزەگە سەكەمدەنە كوز تاستاپ. ءجۇزi اپ-ساتتە قۋقىل تارتسىن. - ءاسiرەسە، بiزدiڭ قالادا اقىرزامان توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. الگiندە ايتتىم عوي، گازەتتەن كەتكەنiم دە سونىڭ كەسiرi. بiراق قاراۋ ادامداردىڭ كوكiرەك-كومبەسiندەگى اقىرزاماننان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ ... قايدا بارساڭ دا الدىڭنان شىعادى. ەسiڭدە مە، بiزدiڭ رەداكتور عاجايىپ كiسi ەدi عوي. بەلگiلi، ناعىز جازۋشى ەكەندiگiن بىلاي قويعاندا، اسا مەيiربان، iزگi ادام. گازەتكە سول كۇندەردە بiر توپ دارىندى جاستار جينالدى. ءبارiمiز دە رەداكتوردى شىن جاقسى كورەمiز، ەڭ باستىسى، مەيلiنشە سىيلايمىز. ال جۋرناليستەر قاۋىمىنىڭ قۇرمەتiنە يە بولۋ وڭاي ەمەستiگiن ءوزiڭ دە جاقسى بiلەسiڭ. ال باستىعىمىز الىس شەتەلدە قايتىس بولعاننان كەيiن، ءمايiتiن كەڭسايعا قويعان سوڭ-اق سۇمدىق باستالدى... ءومiرi ەل ەستiپ كورمەگەن سۇمدىق.
- ءيا، - دەدiم جۇماننىڭ ءجۇزiندەگi توسىن قۇبىلىستاردىڭ سىرىن ۇعا الماعان كۇيi. باسىن تومەن سالىپ، ەكi يiنi سالبىراعان ونىڭ قازiرگi قالپى مۇلدەم شاراسىز، ءارi قورقىنىشتى ەستەلiكتەردەن قۇتىلا المايتىن جاننىڭ بەيباق كەيپi بولاتىن. - ول كiسiنi جۇرتتىڭ ءبارi جاقسى كورۋشi ەدi عوي. اتتەڭ، شىنايى قالامگەرلەردiڭ عۇمىرى تىم قىسقا، جالت ەتكەن تاڭعى ساۋلەدەي شولاق بولاتىنى وكiنiشتi.
- ...سۇمدىق باستالدى دەدiم عوي. ءومiردە بۇعان دەيiن مۇندايدى كورiپ- بiلمەگەن بايعۇس باسىم ماڭايىمداعىلاردان، جالپى ادامداردان بiرجولا بەزiندiم. ايتشى، - دەدi ول كەنەت سەلت ەتە تiكسiنiپ، - سەن باس رەداكتورلىققا قانشا ادامنىڭ تالاسقانىن بiلەسiڭ بە؟ جۇرت قايعى جۇتىپ، ازادان تەڭسەلگەن كۇندەرi الگiلەردiڭ جازۋشىلار وداعىنا بiرiنەن سوڭ بiرi زىمىستاندانىپ كەلگەنiن، اراعا بەدەلدi كiسiلەر سالعانىن كوردiڭ بە؟ ولاردىڭ اسا جيرەنiشتi، زۇلىم استىرتىن ارەكەتتەرiنە كۋا بولدىڭ با؟
- جوع-ا، قۇداي ساقتاسىن! بiراق، ەستۋiمشە... شاماسى ون ءۇش-ون ءتورت ادام تالاسىپتى عوي، - دەدiم سول بiر قارالى كۇندەر قايتا اينالىپ كەلگەندەي بويىم تiتiرەنiپ. ءون بويىمدى سۋىق تولقىن تiكسiنتە ارالاپ ءوتتi اپ-ساتتە. - ادامدار جاقسى ورىنعا قۇمار كەلەدi ەمەس پە، گازەتتiڭ بەدەلiنە بولا قىزىققان دا. ونىڭ ءۇستiنە استىنا مiنگەن اتىنىڭ ىلعي تۇلپار بولۋىن تىلەيتىن ەجەلگى قازاقتىعىمىز بار.
- اڭگiمە گازەتتiڭ بەدەل- سەدەلiندە ەمەس. گاپ مارقۇمنىڭ جەتiسi وتپەي جاتىپ، توپىراعى كەپپەستەن وسى باقتالاستىقتىڭ باستالعانىندا. بiلەسiڭ بە، «ءولدiڭ، ماماي، قور بولدىڭ» دەگەن سول ەكەن. الگi نايساپتاردىڭ كوبiسi تiرi كۇنiندە مارقۇممەن iششا ي دەسپەگەن نەمەلەر، تiپتi، توننىڭ iشكi باۋىنداي جاقىن سىرلاس بولعان جاندار. ول ول ما، ءوزiمiزدiڭ رەداكسيامىزدان دا ءۇش-تورت ادام باستىق بولۋعا جانتالاستى. سەن... سەن قويشى اۋىلدى كوكتەمدە بولىپ كورiپ پە ەدiڭ؟
- قىزىق ەكەنسiڭ، - دەپ ەرiكسiز كۇلدiم ونىڭ توسىن ساۋالىنا تاڭدانىپ. - ءبارiمiز دە اۋىلدان، قالىڭ شەڭگەلدەن شىققان «شوپشەكتەرمiز» عوي.
- قويلى اۋىلدى بiلسەڭ، وندا تالاي كورگەن بولارسىڭ. قويدىڭ ۋىز ءسۇتiنە تويعان قويشىنىڭ قارادومالاقتارى تاڭ ازانىندا كيiز ءۇيدiڭ سىرتىن اينالا ەتەگiن ءتۇرiپ تاستاپ تiزiلiپ، «قويدىڭ ءسۇتi - قورعاسىن»، قاتالاپ قالعان iشتەرiن بوساتا الماي، كۇشەنگەننەن كوزدەرi باقىرايىپ، مىقشيىپ وتىرۋشى ەدi عوي. الگi تورتەۋi دە سول قارادومالاقتارداي تiزiلiپ، «بiرiمiزدi تاڭداڭدار!» دەپ مىقشيىپ وتىرعان ءساتiن كورسەڭ عوي... و-و، سەن سونى كورمەدiڭ، مۇقان! ال، مەنiڭ جانىما اسىرەسە باتقانى جۇرتقا بەلگiلi اقىننىڭ دا وسىنداي ارامزا، لاس ارەكەتكە كiرiسكەنi.
- ەندi... مارتەبەلi قىزمەتكە قۇمارتۋ، سوعان ۇمىتتەنۋ ارامزالىق دەۋگە بولماس...
- سەن سولاي ويلايسىڭ، - دەپ جۇمان كوزiنە قايتا-قايتا تۇسە بەرگەن ۇيپالاقتانعان شاشىن شالت قيمىلمەن تاعى دا كەرi قايىردى. بۇرىن ونشا بايقاماعانمىن با، ىلعي تiستەنiپ، كiجiنiپ سويلەۋدi ادەتكە اينالدىرعان سياقتى. - قىزمەتكە قۇمار بولۋ قىلمىس ەمەس، ال سول ءۇشiن جاسالاتىن شەكتەن تىس لاس ارەكەتتەر ارامزالىق، تiپتi، زۇلىمدىق! الگi اقىن رەداكسياداعى قىز- كەلiنشەكتەردi وڭاشالاپ الىپ، ءاربiرiنە: «مەن قالايدا باس رەداكتور بولامىن. ەگەر مەنi قولداپ داۋىس بەرمەسەڭدەر، ءتۇبiندە رەداكتور بولعاننان كەيiن سەندەردi جۇمىستان شىعارامىن»، - دەپ قوقان-لوققى جاساپ، قورقىتىپتى. وسىلايشا رەداكسيامىز قورقىنىش پەن ۇرەيگە تولدى. ەڭ باستىسى، بۇل ادەتتەگi قالجىڭى ەمەس، شىن ءسوزi. ءتۇسiنەمiسiڭ، شىرقاۋ، ءتۇپسiز كوكتەگi قىران دەپ سانايتىن، ءوزiم iشتەي قۇرمەتتەيتiن الدىڭعى اعالارىم وسىلايشا ولەكسە تiلەيتiن قۇزعىنعا اينالدى اپ-ساتتە. وسىدان سوڭ تورىقپاي كور! ..
باز كەشپەي كور مىناۋ وپاسىز، ەكiءجۇزدi جالعاننان! سول كۇنi ۇيگە ماس بولىپ كەلiپ، ءاي، وكiرتiپ اراق iشتiم تاعى دا. - ول قينالا جۇتىنعان. كومەيiنە سول ءتۇنi iشiلگەن اراقتىڭ اششى ءدامi كەلدi مە، الدە iشتەي كۇڭiرەنگەندiكتەن توتيايىنداي جاس تولدى ما، اجىراتا المادىم. تەك قىسقا عانا ءۇنسiزدiك تىم اۋىر ەكەنiن، ەكەۋمiزدiڭ دە ەڭسەمiزدi زiل سالماقپەن ەزە تۇسكەنiن پايىمدادىم.
- ولەردەي ماس بولىپ iشتiم، - دەدi ول كەنەتتەن كوزi مولتەڭدەگەن كۇيi باسەڭ ۇنمەن. -جىلاپ وتىرىپ سiمiردiم! ستاكانداعى شاراپقا اششى كوز جاسىمدى ارالاستىرىپ جۇتتىم ءزاھاردى.
ءوزiڭ ويلاشى، اقىن-جازۋشىسى، زيالىسى دەيتiن كىسىلەرى وسىنداي زىمياندىق ەتكەن جۇرت كiمگە وپا كورسەتەدi؟ قىل اياعى ولگەن ارىسىن، ارۋاقتى سىيلامايتىن، قۇرمەتتەيتىن جۇرتتان بەزiنبەي قايتەسiڭ، ا؟! مۇقان، سەن ايتشى، وسىنداي جەكسۇرىن جۇرتتان جاقسىلىق كۇتۋگە بولا ما؟
- بiلمەيمiن، جۇمان. نە ويلارىمدى، نە ايتارىمدى دا بiلمەي قالدىم. شىنىمەن سۇمدىق وقيعا ەكەن. تىڭداشى، مىنالارىڭ الدەبiر شىعارماعا سۇرانىپ تۇرعان دايىن سيۋجەت قوي. ارامزالىقتى اياماي اشكەرەلەيتiن سيتۋاسيا! ادامداردىڭ بويىنداعى زىمياندىق، جەكسۇرىندىقتى اشكەرەلەمەيسiڭ بە؟
- ءان-نi، كوردiڭ بە، بۇل سەن ءۇشiن دە ءجاي عانا سيۋجەت. شىنىن ايتسام، بۇل مەنiڭ وكiنiشتi تاعدىرىم. جيرەنەمiن ودان ەندى. تiپتi، قازiر قالام ۇستاۋعا دا جەركەنەمiن، - دەدi ول كەنەتتەن كوزiنەن وت شاشىپ. - لاس، بىلعانىش دۇنيەدەگi زۇلىمدىق پەن ايارلىق، جالعاندىق ءبارiبiر جوعالمايدى. جەكسۇرىندىقتى جەڭۋ مۇمكiن ەمەس! وپاسىز جالعان تازارۋدان كەتكەن. وسىناۋ جەكسۇرىن قالادا الدەقاشان باستالعان اقىرزاماندى ەندi ەشكiم توقتاتا المايدى. ءتۇسiنەسiڭ بە، ول مۇمكiن ەمەس!.. ونىڭ ءۇستiنە كوبەلەكتiڭ ءنازiك قاناتى الدەقاشان دiرiلدەپ قويعان...
- جوندەپ ءتۇسiندiرشi، جۇمان، - دەدiم ابى-كۇبiم شىعىپ. ءسوزiنiڭ استارىنا ميىم جەتەر ەمەس. - ەسiڭنەن اۋىستىڭ با، نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ قايداعى كوبەلەكتiڭ قاناتى؟ تiپتi، ونىڭ بiزگە، ساعان قاتىسى قانشا؟
- ءيا، سونداي كوبەلەك بار. ول تىم-تىم الىستا، جەردەگi ەرتەگi سياقتى عاجايىپ جاقتا جانە ونىڭ ءنازiك قاناتىنىڭ دiرiلiن مەن عانا سەزەمiن. سەن سونى ءتۇسiنiمەسiڭ، مۇقان؟! ەندi وقيعالاردىڭ تiزبەگiن ەشكiم، ەشقانداي قۇدiرەت توقتاتا المايدى. قۇدiرەتتiڭ ءوزi سول كوبەلەكتiڭ قاناتىنىڭ دiرiلiندە. - اقىرىن عانا ءارi ەرەكشە جۇمباق استارمەن جىميعان جۇمان قولىن وڭ قاپتالىنا سوزىپ، كiرگەن بەتتە ءوزi تەرەزە الدىنا قويعان جۇقا پاپكiنi ايالاپ ۇستادى دا، تەرەڭ كۇرسiنگەن. تىسىنا «ساعىندىق سەنi، كوكە!» دەپ iرi ءارiپتەرمەن مۇقياتتاپ جازعان بۋماعا كوزi جاساۋراعان كۇيi ۇزاق، زەر سالا ءۇڭiلسiن. سالالى ساۋساقتارى دiرiل قاعىپ، ءۇنسiز سيپالاپ وتىردى دا، كەنەتتەن ورنىنان شەشiمدi تۇردە تۇرەگەلiپ:
- مۇقان، ءازiرگە سەن ساقتاي تۇرشى مىنانى، ءوز تiرشiلiك- تۇرمىسىمدى بiر جۇيەگە كەلتiرگەندە قايتىپ الارمىن، - دەپ قيىلا ءوتiندi. ەڭسەسi ءتۇسiپ، جانى اسا قينالىپ ايتتى وسى ءۇش-تورت اۋىز ءسوزدi. يەگi تىنىمسىز دiرiل قاعىپ، قاباعىن قاتتى شىتىنا ارەڭ جۇتىنعان. سول ساتتە جۇرەگiن قانشالىقتى زiلماۋىر قايعى-مۇڭ ەزiپ تۇرعانىن، وسىعان دەيiن-اق ەل ەستiمەگەن اسا سۇمدىق شەشiمگە بiرجولا كەلگەنiن سەزسەمشi. ءاسiلi، ارا-تۇرا عانا ارالاساتىن سالەمi ءتۇزۋ ادام تۇگiلi، كۇندەلiكتi بiرگە جۇرگەن كiسiنi نە تولعاندىرىپ، قانداي اۋىر ويلار قامىقتىراتىنىن بiلۋ مۇمكiن بە؟! قاتار جۇرگەن ادامدار بiر-بiرiنiڭ قۇپيا ويلارىن، قۇبىجىق نيەتتەرi مەن كوكەيiندەگiسiن ايتقىزباي بiلەتىن بولسا، مىناۋ ءومiر تۇتاس قاسiرەتكە اينالار. قۇپياسىز، جۇمباقسىز ءومiردiڭ نەسi قىزىق! ونىڭ ءۇستiنە بەيساۋات وزگەلەردiڭ مۇڭ-نالاسى، جۇرەگiن جانشىعان اۋىر شەرiن ءۇزدiكسiز بiلiپ ءجۇرۋ بەيشارا پەندەنi بiرجولاتا ەسەڭگiرەتiپ، تiرلiكتەن تۇبەگەيلi باز كەشتiرەر، سiءرا. ونسىز دا كوپ بiلگەننiڭ قاسiرەتi مول. ال كارi اتتىڭ قۇيرىعىنداي قىسقا عۇمىردا ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل، قايعى-شەرسiز كiم بار ەكەن، ءتايiرi؟!
جۇمان شەشiمدi تۇردە قوشتاسىپ، تۇنگi قالانىڭ قاراتۇنەك قوينىنا سۇڭگiگەندە عانا تورگi بولمەنiڭ ەسiگiنەن ۇيپا-تۇيپا باسىن شىعارعان ايەلiم:
- اراق iشiپ ءلايلiگەندەر-اق وسى لاشىققا قۇمار ەكەن ءجۇدا، - دەدi بەت-اۋزى بiر ۋىس بولا تىرجيىپ. - وڭباعان القاشتار جەدەل-جاردەمدi باسقا جاقتان iزدەسە قايتەدi ەكەن؟!
- ءۇنiڭدi ءوشiر!..
ارىس ازاماتتى تويىمسىز قارا جەردiڭ قوينىنا بەرگەن ۋاقىتتان بەرi دە مارقۇمنىڭ وسىعان دەيiن رەداكسيالاردىڭ قورجىنىندا قوزعاۋسىز جاتقان بiرتالاي اڭگiمەلەرi، نوۆەللا، ەسسەلەرi ءار جەردە جارىق كوردi. تiپتi، جۇرت ونى الدەقانداي وكىنىشكە تولى ساعىنىش، دارىندى قالامىنان تۋعان دۇنيەلەرiنە دەگەن ريزاشىلىقپەن ەسكە دە الا باستاعان. ولگەندi عانا ماقتايتىن توبىر ونىڭ جەكە باسىنداعى كەمشiلiكتەرiن، تiپتi، باقىتسىزدىعىن دا ويعا الۋدان، ەندى ەسكە ءتۇسiرۋدەن قاشقاقتايدى ىلعي. تەك مىنا بiر جازعانى... «ساعىندىق سەنi، كوكە!» دەگەن كوگiلدiر بۋماداعى قولجازبالارى قوزعاۋسىز جاتىر. بۇل - اياقتالماي قالعان، سوڭعى نۇكتەسi قويىلماعان شىعارما ما، الدە بەيباق ازاماتتىڭ ءوز جانىن، جۇرەگiن كۇيزەلتكەن بارشا شىندىقتار، وكiنiش، مۇڭ-نالاسى، ارمان-ماقساتى، ءۇمiت-سەنiمiن، سىزداعان ساعىنىشىن ءبولiسكەن كۇندەلiگi مەن جازعان حاتتارى ما، ونى دا ايتا المايمىن، ءاسiلi، ءبارi دە ارالاس، تەك مارقۇمنىڭ باعا جەتپەس قىمباتتىسى، جۇرەگiنە ەڭ جاقىنى ءارi ەڭ قۇپياسى وسى جازبالار ەكەنiنە سەنiمiم كامiل. ەشبiر ءشۇبام جوق.
ەسكi ديۆاندى سىقىرلاتا قيسايتا قوزعاپ، بۇرىنعى ورنىنا جىلجىتقان سوڭ بەلiمدi جازىپ، توسەككە جانتايا كەتiپ، تاعى بiر رەت جۇماننىڭ قولجازباسىنا تولعانىسپەن ءارi قينالا كوز جۇگiرتتiم. كەزەكتi رەت ەرiكسiز ۋ iشكەندەي كوكiرەگiمە اششى زاپىران تولىپ جاتىپ وقىدىم:
«- ...ءزۇبارجات، ءجۇرشi ەندi، ءوز وتىرعىشىمىزعا بارىپ تiزە بۇگەلiكشi. - شاراسىزدىق پەن وكiنiشكە، ءوتiنiشكە تولى داۋسىم بiءرتۇرلi قۇمىعىپ، كۇڭگiرتتەنiپ ەستiلسiن. - جوندەپ، اسىقپاي سويلەسەيiك تە.
- سويلەسەتiن نە بار؟ - ءزۇبارجات ماڭدايىن قىرتىستاندىرىپ جيىرا قاباعىن تىرجىڭ ەتكiزiپ، ابدەن ازىپ جۇدەگەننەن سوڭعى كەزدە داق-داق بولىپ سەكپiل جۇگiرە باستاعان سۇرشا ءجۇزiن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتi. - بiز ەكەۋمiز ايتاتىنداي ءسوز قالدى ما؟ ويلاشى ءوزiڭ...
- ولاي دەي كورمەشi. ءوتiنەمiن، ءجۇرشi ەندi. - كونەتوز كۇرتەمنiڭ قالتاسىنان قولىمدى سۋىرىپ، وكپەلi كەلiنشەگiمنiڭ يىعىنا سالماق بولىپ ەدiم، بiلەگiمدi ىزالانا ءارi جيiركەنە سiلكiپ جiبەرگەن ول بiرەر ادىم شەگiنiپ، تiكسiنiپ تۇرىپ قالعانى. - جەپ قويمايمىن عوي سەنi.
- قىزىل ەتiمدi جەمەسەڭ دە، قۇر سۇلدەرiمدi قالدىردىڭ. ەندi ءبارi بiتتi!.. — تاعى دا بەزەرىپ السىن.
قايتا تومسىرايىسقان بiزدەر اقىرىن باسىپ جازۋشىلار ءۇيiنiڭ قارسىسىنداعى شاعىن باققا بەتتەدiك: كۇتiمi جاقسى ءتۇرلi اعاشى قالىڭ باقتىڭ تەرەڭ تۇكپiرiندەگi سىرت كوزدەن تاسالاۋ، قوڭىرقاي ۇزىن وتىرعىش ستۋدەنت كۇندەرiمiزدەن-اق بiزدiڭ ءسۇيiكتi ورنىمىز بولاتىن. تالاي رەت قولتىقتاسىپ وتىرىپ سىر ءبولiسكەن قىمباتتى تۇعىرىمىز بۇل. وندا مەن ۋنيۆەرسيتەتتiڭ ءتورتiنشi كۋرسىندامىن، ال ءزۇبارجات قىزدار ينستيتۋتىنىڭ ەكiنشi كۋرسىنىڭ كوگەن كوز شاكiرتi. الىس اۋىلدىڭ مومىن قىزى ءالi قالاعا تولىق بوي ۇيرەتپەگەن، مۇلدەم ۇياڭ. ەكەۋمiز مەنiڭ كۋرستاسىم، كۇلiمكوز سىرعانىڭ تۋعان كۇنiندە، قىزداردىڭ بولمەسiندە العاش تانىسقانبىز: ە-ە، شiركiن، سىرعا دەسە، ناعىز التىن سىرعا ەدi-اۋ، ءارقاشان كوڭiلدi، قاباق شىتۋدى بiلمەيتiن بويجەتكەننiڭ اسەم كۇلكiسi جاتاقحانادا كۇمiس قوڭىراۋداي سىڭعىرلايتىن. ءزۇبارجات سول سىرعانىڭ اۋىلداس سiڭiلiسi بولىپ شىققان. اۋەلدە ورتا بويلى، ارىقشا كەلگەن تالدىرماش، اق سۇرشا ءجۇزiنە ءالسiءن-السiن لىپىپ قىزىل اراي جۇگiرەتiن جۇدەۋلەۋ قىزعا تiكتەپ نازار اۋدارىپ، اسا كوڭiل قويعان جوقپىن. Iھiم، قايدان نازار اۋدارايىن؟! بiز دەگەنiڭ ناعىز مىقتى، ءدۇرمiز عوي. شەتiنەن وتتاي جانعالى تۇرعان تەڭدەسسiز تالانت! نايەتi بiر جىلدان سوڭ اناۋ-مىناۋ ەمەس، ەلiمiزدەگi بiلدەي ءارi جالعىز جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiن ءتامامدايمىز، سوسىن... و-و، الدا اتاق-داڭق پەن شەكسiز ءساتتiلiككە تولى جىلداردىڭ تiزبەگi توسىپ تۇر. جارقىن بولاشاقتىڭ ەش كۇرمەلمەگەن، توسقاۋىل-كەدەرگiسiز، بۇدىرسىز داڭعىلى سوزىلە-ەپ جاتىر الىس قيىرلارعا قاراي. بۇعان ەشقايسىمىزدىڭ دا تيتتەي كۇمانiمiز جوق. ال بiزدiڭ كۋرستاستاردىڭ دا iشiندە وسالى، دارىننان قۇرالاقانىن تابا الماسسىز. «اپىرىم-اي، سويتكەن قىز-جiگiتتەردiڭ كوبiسi قازiر قايدا ەكەن، ا؟!» ەڭسەسi ەزiلگەن، تۇرمىستان قاجىعان ادامنىڭ ەلەس بوپ قالعان قامسىز-مۇڭسىز كۇندەرiن جوقتايتىن ادەتi ەمەس پە، مەن دە كەيiنگi ۋاقىتتا ستۋدەنتتiك شاعىمىزدى جيi ەسكە الامىن، جۇرەگiم مۇڭعا تولىپ جوقتاۋعا كوشكەنمiن.
كوڭiلدi وتىرىستىڭ سوڭىنا تامان، ءتۇن ورتاسى اۋا شاراپقا قىزعان قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق جiگiتتەر جاعى جۇزدەرi قىزارا جايناپ، ەلەۋسiز نارسەنi دە ەرەن كۇلكiگە اينالدىرعان شاقتا ءزۇبارجاتقا دا قۇتتىقتاۋ ءسوزدiڭ كەزەگi تيدi. قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي بولمەدە بiر-بiرiنە دەس بەرمەي، گۋiلدەسiپ وتىرعاندار بiر پاسكە ءۇنسiز قالعان ساتتە ورنىنان ۇركەكتەي كوتەرiلiپ، ايتارعا ءسوز تاپپاي توسىلعان، ءۇلبiرەگەن جۇقا داستارقاننىڭ شەتiن دiرiلدەگەن ءنازiك ساۋساقتارىمەن وراشولاق شيىرشىقتاپ، تومپاقتاۋ ەرنiن ۇرەيلەنە تiستەلەگەن ءارi سۇرشا ءجۇزiنەن قان قاشىپ، قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن قىزعا بايقاتپاي عانا كوز تاستادىم، جازمىش دەمەسكە امالىم كانi، شاشىراعان، بەت-بەتiنە پىشىراعان ويلارىن بiر ارناعا توعىستىرىپ، جيناقتاعان بولار، وسى ساتتە بويجەتكەن دە باسىن انتەك كوتەرگەن: سول ءماۋرiتتە، و توبا-اي، جانارىمىز كەزدەيسوق ءتۇيiسiپ قالسىن؛ قىزدىڭ قيىقشالاۋ كەلگەن قاراقات كوزiنە توبەدەگi شامنىڭ نۇرى شاعىلىپ، قاس-قاعىمدا جاقۇتتاي ساۋلەلەنiپ كەتتi دە، iزiنشە الگi جايناعان ادەمi ساۋلە، عاجايىپ نۇردى قايقىلاۋ قالىڭ، ۇزىن كiرپiكتەرiنiڭ تاساسىندا جىلدام ءسوندiردi.
كۇتپەگەن ساتتە ۋىز سەزiمگە مەلدەكتەي تولعان جۇرەگiم الدەنەگە ماي iشكەندەي كiلكiپ، كەۋدەمنەن ۇشىپ كەتەردەي دۇك-دۇك ەتiپ ورەكپي سوقسىن، سونشالىق ءتاتتi بiر ۋ سۇيەك-سۇيەگiمدi بالقىتىپ، تال بويىمدى جايماشۋاق جىپ-جىلى اعىن تىنىمسىز شايعان. ءنازiك جiبەكتەي سۋسىلداعان مايدا، جۇپ-جۇمساق لازىمدى تولقىن باسىمدى اينالدىرىپ بارا ما، قالاي؟!
ءزۇبارجات تا قاتتى تولقىپ، الاۋلاعان ءجۇزiن تومەن سالىپ، بiر ساتكە ءون- بويى جەل ءوتiندەگi جەلكەكتەي، مىسالى قورعانسىز ءنازiك گۇلدەي مايىستى. ونىڭ يىعىنان قۇشاقتاي العان سىرعا:
- ءزۇبارجات، قورىقپا! ادەمi ءانiڭدi ايتشى، - دەپ قوي كوزدەرi كۇلiم قاقتى ودان ارمەن سۇيكiمدi بولا ءتۇسiپ. - قايران سiڭiلiمنiڭ قايتالانباس ءانiن ەستiسiنشi مىنالار. - سودان سوڭ ءبارiمiزدi ىنتىق قىلىپ سىڭعىرلاي كۇلدi تاعى دا.
بەيتانىس بويجەتكەن ءالi دە ءسال تەڭسەلە iشتەي تولقىپ، ءجۇزiن جەردەن كوتەرمەگەن كۇيi كەۋدەسiن كەرە تەرەڭ دەم الدى دا، ۇزىنشا قايقىلاۋ كiرپiگiن باياۋ كوتەرiپ سىرعاعا كوز تاستادى. ەكi بەتi بۇرىنعىدان ارمەن البىراپ، باسىن اقىرىن يزەسiن. ءسويتتi دە تاماعىن كەنەپ الىپ، سىزىلتىپ انگە باستى.
ءايبات ەدi-اۋ سول بiر ءان! قىز سىزىلتىپ سالعان ءان جۇرەك قىلىمىزدى شەرتتi، الگiندە عانا بiر-بiرiنە دەس بەرمەي، داستارقان باسىندا توقتاۋسىز دابىرلاسىپ وتىرعانداردىڭ ءبارi دە قاس-قاعىمدا دەمدەرiن iشiنەن الىپ، ءۇنسiز قالعان.
... جۇرەكتەردi ءنازiك ساعىنىش، جۇمباق مۇڭعا مەلدەكتەتكەن سىرشىل ءان قالقىدى، قالىقتادى سىزىلىپ.
...ءتۇننiڭ قاي ۋاق بولعانىن كiم بiلگەن،
ءسونiپ جاتتى جۇلدىز بiتكەن بiر-بiردەن.
ءسونiپ جاتتى ءۇمiتiمنiڭ ءبارi دە،
جانىم ىسىپ، جالىن قۇشىپ تۇردىم مەن.
بەۋ، مىناۋ جاتاقحانانىڭ اياداي تار بولمەسi اسىل انگە، اسەم اۋەنگە تارلىق جاساعانى كامiل، مۇنداي سىرباز ءاندi جۇلدىزدار سيرەگەن ايلى كەشتە، قارابارقىندانىپ جاتقان جەر-انانىڭ كەڭ ءتوسiن جۇمساق مۇنار، كۇمiس ساۋلە جاپقان سيقىرلى تۇندە تىڭداساڭ عوي. اششى ايقايى جوق سىرلى ءان ءسال اشىق تۇرعان بالكوننىڭ ەسiگiنەن سىرتقا - تۇنگi قالانىڭ تۇنەگiنە توگiلiپ، جەڭiل قانات قاققان كۇيi سىرباز قالقىدى كومەسكi جۇلدىزداردى ارالاپ.
... ەكi-i جۇلدىز - ەكi باقىت كوكتەگi،
ءتو- وبەمiزدە-ە تۇرىپ الدى، كەتپەدi.
بار اسپاننان ەكi جۇلدىز كوردiك بiز،
بiزدەر دە ەكەۋ ەدiك، جانىم، ويتكەنi ...
ءزۇبارجات اياق استى ايتقان ءانiن يىعىنان زiلماۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭiل كۇرسiنiسپەن اياقتادى. قۇس كەۋدەسى ورەكپي بiر كوتەرiلiپ، بiر باسىلادى. انگە ەرەكشە ريزا بولعاندار ساتۇر-سۇتىر قول سوعىپ جاتىر. كەيبiرەۋلەر تاعى بiر ءان ايتۋىن ءوتiنiپ، ورشەلەنە دابىرلاسۋدا...
ايقارا اشىق تۇرعان تەرەزەگە قاراعان كۇيi ءالى ءۇنسiز، تاپجىلماي وتىرمىن. بەتiم بiر ىسىنىپ، بiر سۋىنادى. الگi ادەمi اندەگi قوس جۇلدىزدىڭ بiرi تۇنگi ءتۇپسiز كەڭiستiكتi قاق جارا زاۋلاپ ءوتiپ، مەنiڭ ورشەلەنە ءدۇسiرلەپ سوققان جۇرەگiمە كەلiپ قونعان سياقتى. ماڭگi وشپەستەي بولىپ ءنازiك، جارقىن ساۋلە شاشقاندى كەۋدەمدەگى سول جۇلدىز.
ادام جۇرەگiنiڭ كەيدە وسىلايشا اڭداۋسىزدا ءارi كەزدەيسوق نۇر شاشاتىنى كەزدەسەدi ءومiردە. وسىندايدا پەندە شiركiن اينالاعا مۇلدەم باسقاشا قاراپ، ءومiردەن تەك جاقسىلىق كۇتەدi جانە ءوزi دە بارشا جاماندىقتى جەڭۋگە قابiلەتتi سەكiلدەنiپ، ءۇمiت، iڭكارلiكتi تۋ ەتەدi. بiراق، مۇنداي عاجايىپ ءسات ءومiردە مۇلدەم سيرەك بولاتىنى وكiنiشتi. تiپتi، قازiر تانىستار اراسىندا مەنi سەبەپسiز اياۋشىلاردىڭ كوبەيە تۇسكەنiن اڭعارامىن. ونى كەي ادامداردىڭ مەنiمەن جولىققاندا ىڭعايسىزدانا ءۇنسiز قالۋلارىنان، ماڭىزدى الدەنە ايتقىسى كەلگەن سەكiلدەنiپ iشتەي دايىندالعاندارىنان، iزiنشە اۋەلگi شەشiمدەرiنەن اينىپ، كىبىرتىكتەپ كۇمىلجىپ قالۋلارىنان دا سەزiلەدi... جۇزدەرiن بۇرىپ اكەتەدi كوبiسi... ورىنسىز اياۋشىلىق - ويلى ادامدى ءولتiرەتiن وسى! اينالاداعى كiسiلەر ءوزiڭدi اياي باستاعاندا ساۋدام بiتتi دەي بەر. ادامداردىڭ اياۋشىلىعى كەزدەيسوق ۇشىراسقان تiلەنشiگە جانى اشىعانداي الدامشى دۇنيە. ءپاني دۇنيەدە ادامداردىڭ ەشكiمگە جانى اشىمايدى، بۇل داۋسىز نارسە، ال جانى اشىعانسۋدىڭ استارىندا جاساندىلىق قانا بار.
«بiراق، بiر كەزدەرi مەنiڭ دە كەۋدەمدە جۇلدىز جانعان قۇدiرەتتi ساتتەر بولعانىن ۇمىتا الارمىن با مەن بايعۇس؟!» .
جىلدامداتا باسقان كۇيi جول شەتiنە بiرiنشi بولىپ ءوتiپ، سوڭىمنان iلبiپ باسىپ كەلە جاتقان ءزۇبارجاتقا مويىن بۇردىم: سوڭعى كەزدەرi بۇرىنعىدان دا ارمەن قۋقىلدانا، قۋارا تۇسكەن سۇرشا ءجۇزiن ادەتiنشە تومەن سالىپ، ەكi يiنi تۇسە، جiڭiشكە مويىنى قىلدىرىقتاي سالبىراپ كەلەدi ەكەن، بەيشارا. ابدەن ارىعاننان قوس جاۋىرىنى سىرت كيiمiن تەسەردەي شودىرايىپ، قۇنىستانا تۇسكەن سەكiلدi مە، قالاي؟ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ەتiك ساتىپ العاندا سونشالىق قۋانعان ەدi-اۋ، ەندi سول اياق كيiمiنiڭ دە تۇمسىعى اقجەمدەنiپ، بيiك وكشەسi بiر جاعىنا قيسايىپ كەتكەنiن دە اڭلادىم. كۇتپەگەن تۇستا iشiم الاۋ-دالاۋ بولىپ، تاماعىما ىستىق ءتۇيiن تiرەلگەنi. «ە-ەي، جiبەكتi تۇتە الماعان ءجۇن ەتەدi. بۇل بەيشارانى دا ءوز ورتاسىندا اشىلىپ سويلەپ، اقجارقىندانا كۇلۋدەن ايىرىپپىن عوي. نەتكەن وڭباعان ەدiم؟» جۇرەگiم سۋىرىلا تەرەڭ، iشi-باۋىرىم شەرگە تولىپ كۇرسiندiم...
ءداپ قۇلاعىمنىڭ ءتۇبiنەن «بي-يپ، بي-يپ» دەگەن كلاكسوننىڭ بەيقام الامنىڭ يمانىن ۇشىراتىن اششى، سوزىلىڭقى ءۇنi ەستiلگەن. باعانادان بەرگi بەي-جاي كۇيدەن ەندi عانا ارىلعانداي ءزۇبارجات وسى تۇستا عانا كەنەتتەن سەلك ەتتi دە، اسىعىس العا ۇمتىلدى تاپىراقتاپ. اسپان تۇستەس، كوگiلدiر ءسۇلiكتەي بوپ ىتىرىلعان «مەرسەدەس» قازiر قۇر توبىرعا عانا اينالعان جاياۋلاردى جانشىپ كەتەردەي بوپ جانىمىزدان زۋ ەتە تۇسكەن-دi. قىمبات كولiكتi اسا بiر ماقتانىشپەن جۇرگiزگەن اسپان تۇستەس كوگiلدiر كوزدi، سابانعا ۇقساس سارعىش قالىڭ شاشىن الدان سوققان جەل ۇيپالاقتاي جەلبiرەتكەن ادەمi جاس ايەل قالىڭ جاققان دالاپتان قىپ- قىزىل ەرiندەرiن قۇلاعىندا سالپىلداعان التىن سىرعالارىنا جەتكiزە اقسيا كۇلiپ، سالالى سۇق ساۋساعىن بiزگە بەزەگەن. اسا كوڭiلدi-اق. «اكەڭنiڭ، تاپ مiنگەن ماشيناڭنىڭ جەتi اتا-باباسىن... ءتاڭiردiڭ ناعىز ناقسۇيەرiندەي بولۋىن!..» تابان استىندا ميىمدى نايزاعايداي ارالاپ وتكەن ويدىڭ ءمانسiزدiگiن پايىمداۋعا دا ءاددiم جوق. تەك كەۋدەمدi كۇيدiرگەن نامىستان جارىلارداي بوپ ىزالانا، ءوشiگە تۇكiردiم تابان استىنا.
ءزۇبارجات ەندi عانا العا وزدى. سوڭعى كۇندەردەگi جىلىلىقتان جىلبىسقىلانا ەرiگەن لاس، قاراقوجالاق ۇلپا قار جەنتەكتەلە شىلپىلداپ، قادام باسقان سايىن ءتۇيiءر-تۇيiر كۇيدە جان-جاققا ۇشىپ جاتىر. تيiن تەرiسiنەن تiگiلگەن تىماعىنىڭ جيەك-جيەگi وڭەزدەنiپ قىرقىلا باستاعانىن دا وسى ساتتە عانا العاش اڭعاردىم: اقايراڭدانعان ءۇلبiرەك، جۇقا تەرiنi سىرتقى سۇقتان ءوز ءالiنشە جاسىرىپ، كوزدەن تاسالاۋ ءۇشiن شاشىن قوبىراتىڭقىراپ الەككە تۇسكەنiن دە سەزدiم ءبىر پاستە.
«بەيشارا-اي، نامىستان كۇيزەلiپ بiتiپسiڭ-اۋ»، دەپ ويلادىم جۇرەگiم شىم-شىم ەتiپ. بويىمدى سۋىق ىزعار، ءون بويدى دiرiلدەتكەن سۇمدىق لەپ قارىدى.
«بەيباعىم-اي، اقىلى دا اقشاسى دا جوق مەن بولماسام وزگە الدەكiممەن كوڭiل جاراستىرىپ، ماڭدايىڭنىڭ باعى اشىلار ما ەدi؟! الگi ورىس قاتىن قۇساپ ەل مiنبەگەن قىمبات ماشينا ىزعىتۋىڭ دا ىقتيمال-اۋ. بiراق، پەندە بايعۇس ءوزiنiڭ پەشەنەسiنە، تاعدىر-تالانىنا نە جازىلعانىن قايدان بiلمەكشi؟»
سوڭعى ايلارداعى تiرلiگiم ىلعي تەرiسiنەن كەلۋدە، تاۋسىلمايتىن وكiنiشتەن تەڭسەلەمiن تiرەك قىلار تياناق تاپپاي. تiپتi، قازiر دە تۇككە ءتۇسiنبەگەنمەن ۇلكەن اۋىرتپالىق، قابىرعا قايىستىرار زiلماۋىر سالماقتىڭ جانىمدى جانشىپ تۇسۋگە تاياعانىن كەۋدەمنiڭ انا-وۋ تەرەڭ تۇكپiرiمەن قاپىسىز، اڭداپ، جۇرەگiم سۋىلداعان. تونگەلi تۇرعان نە؟ نەدە اۋىرتپالىق، قانداي قايعى، اۋىر مۇڭ؟ بiلمەيمiن ءالi، تۇككە دە ءتۇسiنە الار ەمەسپiن. تەك وسىدان ءتورت كۇن بۇرىن ءزۇبارجات بالاباقشادان ەكi بالامدى ەرتەرەك الىپ كەتكەلi، سودان بەرi الدەبiر تۋىستارىنىڭ ءۇيiندە جاسىرىنىپ جۇرگەلi ۇرەيدەن ارىلا الار ەمەسپiن. جالعىزدىقتان قورقامىن، كۇپتi كوڭiلiمدi شاراپپەن الداعىم دا كەلگەن. وڭاشا جاتىپ وكiرiپ جىلادىم دا. بiراق بiزدiڭ ءومiرiمiزدەگi الدەنەنiڭ ءجۇرiسiنەن جاڭىلعانىن، سىيلاستىقپەن سالىنعان سۇلۋ سارايدىڭ iرگەتاسى تالقان بولعانىن سەزەمiن. بiلiنبەي وتكەن باقىتتى كۇندەرiمiز بۇرىنعى قالپىندا قايتا ورالمايتىنىنا دا بiرجولا كوزiم جەتكەندەي. قارعىس اتقىر قالا، ادام اتاۋلىنى اياۋدى بiلمەيدi، سiءرا. ءاسiلi، ءوز وتباسىن، جانۇياسىن قورعاي الماعان، باۋىر ەتi بالالارىنا باقىت سىيلاي بiلمەگەن ەركەكتەن وتكەن سورلى جوق جالعانجا. مەن سونداي بەيباقپىن...
ۇيرەنشiكتi وتىرعىشىمىز ەرiگەن قار سۋى، باقتا ءۇيiرiلiپ ۇشاتىن قارعالاردىڭ ساڭعىرىعىمەن ساتال-ساتال ەكەن، قولتىعىمداعى بۇكتەلگەن گازەتتiڭ جىرتىندىسىن توسەپ، ەكەۋمiز قاتارلاسا تiزە بۇكتiك، سونىڭ ءوزiندە دە ءزۇبارجات ارمەنiرەك سىرىلىڭقىراپ، ءجۇزiن تەرiس بۇرىپ وتىردى.
ەشقاشان ۇمىتپايمىن، وسى وتىرعىشتى العاش يەمدەنگەن دە ءزۇبارجات بولاتىن. مەن بەسiنشi كۋرستى ءتامامداپ قالعان جايساڭ كوكتەم ەدi، زادى، جازعىتۇرىم دەسە دە بولعانداي. مەملەكەتتiك ەكi ەمتيحاندى iلiنiپ-سالىنىپ ارەڭ تاپسىردىم، ءا-اي، بولاشاق جۋرناليسكە جاتتاندى بiلiمنiڭ دە ونشا قاجەتi جوق، قاتال سىناقتاردا وماقاسا قۇلاماي، جۇرت قاتارلى ديپلوم الساڭ بولعانى. ونىڭ ءۇستiنە عاشىق-قىزعا عاشىق، الداعى قىزىقتى كۇندەرگە عاشىق جاس ءۇشiن بەس جىل قاسىقتاپ جيناعان بiلiمنiڭ قۇنى بەس تيىن بولار ءساتi بار. بۇل سونداي كوكتەم! ال مەملەكەتتiك ەمتيحان تاپسىرعان كۇندەرiمدە بiر شوق قالامپىر گۇلiن ۇستاعان ءزۇبارجات قولىنداعى گۇلدەستەگە ۇقساپ قىزارىپ، وسى وتىرعىشتا جالعىز كۇتiپ الاتىن.
قۋانا كۇلiمسiرەگەن كۇيدە اسىعا باسىپ جاقىنداعان ماعان قيىقشا كوزiنiڭ استىمەن قىمسىنا قاراپ، قىسىلا جۇمساق جىميىپ وتىرادى، ەكi بەتiنiڭ ۇشى ويمالانىپ. تاقاعان سايىن ءوزiمدi iشتەي تەجەۋiمدi ۇمىتىپ، ارسالاڭداپ كۇلەمiن ءارi ەنتiككەن قالپىمدا ونى قاپسىرا قۇشاقتاي الىپ، ورنىنان تiك كوتەرiپ اكەتiپ، شىر كوبەلەك اينالدىرامىن. سوندا عانا ءزۇبارجات بارلىق سابىر-سالماقتىلىعىن ىسىرىپ تاستاپ، نازدى اشىق داۋىسپەن سىڭعىرلاي كۇلەدi دە:
— ءوي-وي، جىندىباس، بەلiمدi ءۇزدiڭ عوي، - دەپ ەركەلەي ءۇن قاتادى مارجانداي تiزiلگەن تiستەرiنە جاسىل جاپىراقتاردىڭ اراسىنان قيالاي سەبەزگiلەگەن كۇن ساۋلەسi جارقىلداي شاعىلىسىپ. — ەمتيحان-نان قا-قانشا ال-الدىڭ؟ ..
— اينالا بiزبەن قوسىلا دوڭگەلەنiپ، شىرق ءۇيiرiلەدi، توبەمiزدەن مەيiرiمدi شۋاعىن اياماي شاشقان كوكتەمگi كۇنمەن بiرگە وسىناۋ ساۋال دا ءۇزiك-ۇزiك كۇيدە مەنi شىر اينالىپ شىعادى. ماڭايداعى بارشا اعاشتار مەن اسەم يiلگەن بۇتالار، ءزۇبارجاتتىڭ قولىنداعى گۇلدەستە دە قان كوبەلەك اينالادى توقتاۋسىز. شىر اينالعان جۇمىر جەر، دوڭگەلەنگەن دۇنيە...
ءزۇبارجاتتىڭ سۇرشا ءجۇزiنە پىشاق ءجۇزiندەي جۇقالتاڭ قىزعىلت اراي جۇگiرiپ، قۋانا سىڭعىرلاپ كۇلەدi نازدى ۇنمەن؛ سول بiر ساتتە قاراشىعىنا كۇننiڭ تيتiمدەي بولشەگi، اسىل سىنىعى قوناقتاعان كوزدەرiندە الدەقانداي نۇرلى وت وينايدى جارقىلداپ...
كوزi ساۋلەلi قارعاشىم مەنiڭ!..
بۇل سونداي ءزۇبارجات ەدi-اۋ... جانىمدى ءنازiك جىرعا بولەگەن ارۋ-تۇعىن. —
ءداپ ديپلوم قورعاعان كۇنi دە ول مەنi ۇيرەنiسكەن وتىرعىشتا سونشالىق شىدىمدىلىق، اسقان ءتوزiممەن توسىپ الدى. بۇگiن دە دۇنيە ەرەكشە قۇلپىرىپ، اۋادان مايەك ساۋلاپ تۇر. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ جاتاعان، سۇرقاي عيماراتىنىڭ الدىنداعى الىپ باقباقتىڭ ءنازiك ۇپەلەگiنەن اينىمايتىن تۇربالاپان جان-جاققا توقتاۋسىز اتقىلاعان كاۋسار سۋ كۇمiستەي جالتىلداپ ءارi جiپ-جiڭiشكە جiبەك تالشىعىنداي بولىپ ەلەستەيدi. بيiككە ءوزiنە ءتان ماڭعازدىق، ەرەكشە باپپەن ورمەلەپ، اسقار شىڭنىڭ ۇشارلىعىنا شىقسا دا، ءالi اپشىنى قۋىرعانداي ىسىپ ۇلگەرمەگەن كۇننiڭ قيالاي تۇسكەن ساۋلەسiنە شاعىلىسىپ، اۋادا كۇمiس ۇنتاعىنداي جالت-جۇلت ەتكەن بۇرقاقتىڭ ءۇستiنە ءار ءتۇسi، ءار بوياۋى سونشالىق ايقىن ەرەكشە كەمپiرقوساق تاعالانا يiلiپ قالعان. وسى ادەمi كوگەن سيىر ساسكەدە بۇرقاق اتقىلاي باستاعاننان دوعالانا يiلەدi دە، ءتۇن ورتاسىنا تامان اتقىلاعان سۋ توقتاعانشا جۇرتقا قىزىق: كۇندiز جارىقتىق كۇننiڭ ساۋلەسiمەن نۇرلانا، سام جامىراي اينالادان سامالاداي جارقىراعان شامدارعا شاعىلىپ كوزدiڭ جاۋىن الادى-اي. اينالادا، تازا اۋادا الدەقانداي جەڭiلدiك سەزiلiپ، جانعا جايلى جۇمساق لەپ، جۇمباق قۋانىش قالقيدى كەۋدەنi ءنازiك iڭكارلiك، ساعىنىشقا مەيمiلدەتە. ءداپسول كۇنi، كوكتەمنiڭ جازعا اۋىسار تۇسىندا ءزۇبارجاتقا ارۋ دۇنيە مىڭ-سان مارتە اۋدارىلىپ-توڭكەرiلگەن شىعار-اۋ. بiز ءۇشiن كەڭ دۇنيە تەك كۇلكiدەن عانا تۇراتىن-دى سول كۇنi. Iشەك-سiلەم قاتا توقتاۋسىز كۇلiپ، بۋىن-بۋىنىم بوساعانى سونشالىق، ءزۇبارجاتتىڭ جانىنا ەرiكسiز سىلق ەتە ءتۇسiپ، ەبەدەيسiز وتىرا كەتتiم دە، ارىقشا يىعىنان ابايلاپ قۇشاقتادىم.
«اينالايىن، تەپەڭكوك، كەكiلiڭە بولايىن، كۇلتەلەنگەن جiبەكتەي، ساۋىرىڭا بولايىن، ءتۇبi تۇسكەن شەلەكتەي...»1. قيالىمداعى ءجۇيرiك اتتىڭ شابىسى ەركەلەتكەن ءسوز سارىنىنا، ەكiنiڭ بiرi بiلە بەرمەيتiن الدەبiر كۇيدiڭ اۋەنiمەن ۇيلەسiپ تاپتى-اۋ، ءاسiلi.
— نە دەپ ىڭىلداپ وتىرسىڭ، جۇمان؟-دەپ تاڭدانا سۇرادى ءزۇبارجات باسىن قيسايتا بەتiمە ءۇڭiلiپ. وسى بiر ەركە ءارi جان-تانەمەن ماعان iشتەي بەرiلiپ، ءمولدiرەپ وتىرعان قالپىندا ول جاۋتەڭنەن — تۇلكiنiڭ كiشكەنتاي سۇيكiمدi كۇشiگiنەن اۋمايتىن سياقتى.
— ايتساڭشى، ول نەمەنە؟!
بiلمەيمiن، — دەپ كۇلدiم الدەنەگە ىڭعايسىزدانىپ ءارi بەتiمە الابۇرتا قان تەۋiپ. — ۇمىت بولىپ بارا جاتقان «تەپەڭكوك» دەگەن ەسكi كۇي عوي. بۇرىنعىلار وسى كۇيدiڭ اۋەنiنە ءارتۇرلi ءسوز سارىنىن سالىپ تارتاتىن بولسا كەرەك...
- قايتالاپ ايتشى، مەن دە تىڭدايىن. ءوتiنەمiن، ەستiرتiپ ايتشى ەندi...
- نەعىلاسىڭ ونى، اشەيiن ءمانسiز، ماعىناسىز سوزدەردiڭ جيىنتىعى عوي.
- جو-جوق، ايتشى ەندi. مەنiڭ دە ۇيرەنگiم كەلەدi.
- قويمادىڭ عوي، جارايدى. بiراق، سەن رەنجي كورمە. اينالايىن، تەپەڭكوك، كەكiلiڭە بولايىن، كۇلتەلەنگەن جiبەكتەي ساۋىرىڭا بولايىن، ءتۇبi تۇسكەن شەلەكتەي...
قازاق حالقىنىڭ اسا اسەرلi، سىرشىل «تەپەڭكوك» كۇيiنە بايلانىستى ادەمi اڭىز ساقتالعان. ەرتەدە بiر حاننىڭ جاۋگەرشiلiكتە قولعا تۇسكەن باسىتاز، ەرنi جالاق، كورگەن ادام ايايتىن بەيشارا قويشىسى بولىپتى. بiردە حاننىڭ جالعىز ۇلى اڭ اۋلاپ كەلە جاتىپ، الگi قويشىنىڭ وزەن جاعاسىندا جىلقىنىڭ قۋ باسىن قۇشاقتاپ: «مەنi تولىباي سىنشىنىڭ بالاسى دەپ كiم ايتادى؟» دەپ جىلاپ وتىرعانىن بايقاپ قالسا كەرەك جانە وسى وقيعا جايىن اكەسiنە ايتىپ كەلەدi. مۇنى ەستiگەن حان قويشىنى ورداعا شاقىرتىپ الىپ: «سەن سىنشى بولساڭ، مەنiڭ ەڭ تاڭداۋلى بەس ءجۇز جىلقىمنىڭ iشiنەن شاباتىن حاس تۇلپار بار ما، ايقىنداپ بەر»، - دەيدi. قويشى حاننىڭ iرiكتەلگەن جىلقىلارىن اسىقپاي ارالاپ، ەشبiر جىلقىعا كوڭiلi تولماي، قاھارلى حانعا كەلiپ: «حان يەم، سiزدiڭ سايىن دالانى سايرانداپ، كوك وزەننiڭ تۇنىعىنان سۋ iشكەن جىلقىڭىزدىڭ ءبارi سىرتى تۇكتi، iشi بوقتى ماستەك ەكەن. Iشiندە شاباتىن تۇلپار جوق ەكەن، تاقسىر!» - دەيدi.
اۋەلدە اشۋعا بۋلىعىپ، قاھارعا مiنگەن حان كوپ ۇزاماي ساباسىنا ءتۇسiپ، قويشىعا جەتكiلiكتi قاراجات، الىس جولعا قاجەتتi كەرەك-جاراعىن بەرiپ، قايدان بولسا دا حاس تۇلپار تاۋىپ كەلۋگە پارمەن ەتەدi.
قويشى شاھاردان-شاھار كەزسە دە، ءتوڭiرەكتەگi بازارلاردى تۇگەل اداقتاي ارالاپ شىققانمەن ەشبiر تۇلپار تابا الماي، ەڭ سوڭىندا ءوزiندەي بەيباق قويشىدان قوتىر تايدى ساتىپ الىپ كەلەدi. حان قويشىعا: «بiر ايدان سوڭ الامان بايگە بولادى. وسى اتىراپتاعى جۇرتتىڭ جەلمەن جارىسقان، اۋزىمەن قۇس تiستەگەن تۇلپارلارى جينالماقشى. اكەلگەن تايىڭدى وسى بايگەگە قوساسىڭ»، - دەپ قاتاڭ بۇيىرادى. جارلىقتى ورىنداعان قويشى الگi تايدى بiر ءۇيiر جىلقىعا اپارىپ قوسادى. اسقا ون كۇن قالعاندا حاننىڭ ۇلى ءۇيiرگە بارىپ قاراسا، ءالi سول قالپىنداعى ارىق جاۋىر تايدى باياعى قويشىنىڭ مiنiپ جۇرگەنiن كورiپ: «حان يەمنiڭ بايگەگە قوساتىن تۇلپارىن مiنiپ جۇرگەنiڭ قالاي؟» دەپ اشۋلانىپ سۇراسا، ول: «حاننىڭ 500 جىلقىسىنىڭ iشiندە وسىدان باسقا ۇشىعىنا شىعاتىن جىلقى كورمەدiم»، -دەيدi. ارادا كوپ كۇن وتپەستەن بايگە بولىپ، الگi جاۋىر تاي ءبارiنەن وزىپ كەلسە كەرەك. سوندا قويشى تەپەڭ كوكتi: «كەكiلiڭە بولايىن، كۇلتەلەنگەن جiبەكتەي، ساۋىرىڭا بولايىن، ءتۇبi تۇسكەن شەلەكتەي دەپ ەركەلەتكەن ەكەن».
بiر ءسات ءۇنسiز قالدىم. ءالi دە ولەڭنiڭ جالعاسىن توسقان ءزۇبارجات قولىنداعى گۇلدەستەنiڭ كۇلتەلەرiن شىمشي جۇلمالاپ وتىرعان قالپى ءجۇزiن ماعان تاڭدانا بۇرىپ:
— بiتتi مە؟ — دەپ سۇرادى الدەن ۋاقتان سوڭ. — بار بولعانى وسى-اق پا؟
— قايدان بiلەيiن، مەنiڭ بiلەتiنiم وسى عانا. تىم ەرتە زاماننان ءۇزiگi عانا جەتكەن ەمەس پە؟!
— سونى ايتامىن. اسا ادەمi ەكەن. بiر وكiنiشتiسi، قازاقتىڭ نەبiر عاجايىپ ءجادiگەرلەرi بiزگە وسىلاي ءۇزiك-ۇزiك كۇيiندە عانا جەتكەن-اۋ.
ەندi مەن ءزۇبارجاتتىڭ ءجۇزiنە اڭتارىلا قارادىم. ءالi دە قارشاداي بولسا دا ويى تەرەڭ، سۇڭعىلا ەكەن عوي. سوسىن قۇلپىناي تاتيتىن قىزىل ەرنiنە قادالىپ، ۇزا-اق... ءجان-تانiممەن بەرiلە ءسۇيدiم. «قۇدايىم-اۋ، سوندا، سول كۇندەردە ءزۇبارجاتتىڭ ەرنi نەگە قۇلپىناي تاتيتىن ەدi، ا؟! العاش ءسۇيiسە باستاعان بويجەتكەن قىزداردىڭ ەرنi نەلiكتەن ەرەكشە ءتاتتi!؟»
ۇزىن كiرپiكتەرiن اقىرىن قاماستىرىپ، باسىن كەۋدەمە سۇيەپ وتىرعان ءزۇبارجات كەنەتتەن كوزiن الاڭ ەتكiزiپ اشىپ الدى دا، كوزدەرi نۇرلانا بەتiمە جالت قاراپ:
— تىڭداشى، جۇمان، ادام ايتسا سەنبەيتiن ەرەكشە بiردەڭە كورسەتەيiن بە؟ — دەپ سۇرادى نازدانا.
— ءجايشىلىق پا؟ — دەدiم اقشا ءجۇزiن الاقانىممەن ءنازiك سيپالاپ. ەش الاڭسىز، قامسىز كۇيدە ەركەلەيتiنi iشi-باۋىرىمدى ەگiلتە تۇسەتiن iسپەتتi. جانى ءنازiك، تىم سەنگiش قىزدى ەركەلەتكەن دە ءومiردە بiر عانيبەت-اۋ!..
— قولى بار اعاش-ش... — كوز شاراسى ۇلكەيiپ، ەرەكشە اسەرلەنiپ ايتتى ءۇش اۋىز ءسوزدi.
— نەمەنە؟ — دەپ مىرس ەتتiم بۇرا تارتىپ. — باسقا ەشتەڭەسi جوق پا ەكەن؟
— كەتشi، ۇياتسىز! — كومەيiسدە كەپتەلiپ قالعان انايى ءسوزدi ۇقتى ايتقىزباي. بالەكەت قىز قاپىسىز سەزiپ، تiپتەن ءارiرەك ىعىسىپ وتىردى ىڭعايسىزدانا. تابان استىندا نارتتاي قىزارىپ كەتكەن ءزۇبارجات ءسال تومپاقتاۋ ەرنiن بۇرتيتىپ، قولىمدى يىعىنان سiلكiپ تاستاماق بولىپ اۋرە. — مەن ساعان شىن ايتىپ وتىرسام...
— كەشiرشi، جانىم! ەندi قايتا ايتپايمىن. — ءالi دە ءوز قالجىڭىما كوڭiلiم تولىپ، سىلق-سىلق كۇلە بەرەمiن. — قويدىم دەيمiن ەندi. قولى بار اعاشىڭدى كورسەتە قويشى، كiپ-كiشكەنتاي وكپەشiلiم مەنiڭ! جادىراپ كۇلشi ەندi... ەش زiلi جوق ءازiل عوي اشەيiن.
— انە! — ول الگi اعاشتى ءسۇيiر يەگiمەن نۇسقادى. ءالi اشۋى تارقاي قويماعانى تومسىرايعان ءجۇزiنەن اڭعارىلىپ تۇر. — بiراق، مەن كiشكەنتاي ەمەسپiن...
— ارينە كiشكەنتاي ەمەسسiڭ. اشەيiن ەركەلەتكەنiم عوي، — دەدiم ونىڭ بۇرتيعان قالپىن ودان ارمەن قىزىق كورiپ.
ءزۇبارجات يەگiمەن نۇسقاعان وڭ قاپتالىمىزداعى ءزاۋلiم، جۋان بۇتاقتارى ەرەسەن اربيعان كارi ەمەننiڭ قالىڭ جاپىراعى لەنيننiڭ بيiك گرانيت تۇعىرداعى اسا زور قولا ءمۇسiنiن كوزدەن مۇلدەم تاسالاپ، قالىڭ جاپىراقتاردىڭ بiر شەتiنەن عانا قولا ءمۇسiننiڭ الدەقايدا الىسقا، الدەبiر قياندارعا قاراي ەنتەلەي ۇمتىلىپ سوزعان جۋان قولى، اشىق الاقانى بايقالىپ تۇر. تۇعىر جوق، قولا ءمۇسiن دە مۇلدەم كورiنبەيدi. تەك اۋاداعى اعىنمەن ءالسiز سىبدىرلاسقان جاسىل جاپىراقتار جانە بوس كەڭiستiككە عانا iلiنiپ قالعان، كوزگە توسىن ءارi ەرسi الىپ قول عانا. شىنىمەن-اق مىناۋ كارتايعان ەمەننiڭ تابيعات-انادان كومەك سۇراپ سوزعان قولى دەسەڭ دە كiسi سەنەرلiك. وسىناۋ توسىن كورiنiستە جۇرەكتi قوبالجىتاتىن، بويدى ەرiكسiز تiتiركەنتەر بولەكشە بiر قورقىنىش بار. ءالi جاپ-جاسىل كارi اعاش، اۋاعا عانا iلiنiپ قالعان يەسiز ءارi جانسىز كۇڭگiرت سۇر ءتۇستi جۋان بiلەك، قولا الاقان... ءبارi مۇلدەم سايكەسسiز، كوزگە ەرسi كورiنەدi، ءجۇدا. اناحرونيزم! الدە ەسi دۇرىس ادامنىڭ ەشبiرiنە سىزبالارى ءتۇسiنiكسiز ابستراكسيونيستتەردiڭ بارشا الەمنەن iزدەپ تاپپاي جۇرگەن گارمونياسى وسى ما؟ الە ۇلى جازۋشى فەودور دوستويەۆسكييدiڭ «بۇل زاماندا جۇرتتان جارقىراعان ايقىندىق تالاپ ەتۋ ءاسiرەلiك بولار ەدi» دەگەن ۇلاعاتى دا ويىما ورالىپ، كەنەتتەن تاعى دا ەرiكسiز كۇلiپ جiبەردiم ءوز-وزiمە يە بولا الماي. ارتتا جىلىستاپ قالعان بالا كۇنiمدەگi اۋىلداعى گەوگرافيا ءپانi مۇعالiمiنiڭ اۋزىنان ەستiگەن توسىن ءسوز ەسiمە ءتۇستi ويدا جوقتا. «اعاي، سiز بiلەسiز بە، — دەپ سۇراپ ەدiم بەسiنشi سىنىپتا وقىپ جۇرگەنiمدە، — وسى لەنينگە نەگە ىلعي وڭ قولىن العا قاراي سوزىپ تۇرعان ەسكەرتكiش ورناتادى؟»
سۇلۋ مۇرت اعاي ءسالi كiدiرە كۇمiلجiپ ءارi جان-جاعىنا الاقتاپ بارىپ: «ءا-ا، ول ءسۇيiكتi لەنين اتالارىڭنىڭ بار بالەنi iرگەدەگi قىتايدان كورەسiڭدەر دەپ تۇرعانى عوي...» مiنە، ويلانۋعا، كۇماندانۋعا مۇمكiندiك قالدىرمايتىن اعايدىڭ بۇلجىمايتىن ايقىندىعى وسى! ءوز-وزiمنەن ءماز بولىپ، بار داۋسىممەن كۇلدiم.
— حا-حا!.. — كۇلمە دەيمiن، جۇمان! لەنين اتانىڭ قولىنا كۇلمە! — ءزۇبارجات گۇلدەستەمەن يىعىمنان ەركەلەي ۇرعىلادى. — شەگiڭ ءۇزiلiپ قالادى...
... بيiك بiز وكشەلەرi تاس جولدىڭ شەكەسiنە شەگە قاداعانداي جيi تىقىلداپ، قولتىقتاسا ءداپ قاسىمىزدان بەيقام ءوتiپ بارا جاتقان قوس قۇربى اڭداۋسىزدا ەستiلگەن قاتتى كۇلكiدەن ۇرگەدەك جۇرەكتەرi جارىلا شوشىنىپ: «ءولا! سونشاما تارقىلداعاندارى نەسi؟!» — دەپ ىرشىپ تۇسكەن. جانارى دوڭگەلەنە ءتۇسiپ، ءبار ءسات ءجۇزiمە ءۇنسiز تاڭدانا قاراعان ءزۇبارجات تا بەيتانىس بويجەتكەندەردiڭ وسى شوشىنۋىنان سوڭ قوسىلا سىڭعىرلاپ الا جونەلدi.
بiر كەزدەرi بۇل سويتكەن ءزۇبارجات ەدi عوي... ەندiگiسi نە؟! كەيiنگi iستەگەن قىساستىعى، بالالارىمدى جاسىرىن ۇرلاپ اكەتكەنi نەسi، ا؟!
— مەن سەنi ءتۇسiنبەيمiن، — دەدiم داۋسىم ءۇزiلiءپ-ۇزiلiپ، — تۇككە ءتۇسiنە الماي ميىم قاتتى. ايتشى، تابان استىندا نە بوپ قالدى؟! ايتشى، ءزۇبارجات، وسىنشا بۇلقان-تالقان بولاتىنداي، بالالاردى مەنەن جاسىرىپ، كورسەتپەي قوياتىنداي نە ءبۇلدiردiم؟!
— ەشتەڭە-ە... — قىستىققان داۋسىنا وكسiكتi دiرiل ارالاسىپ، بiر ساتتە عانا قوس جانارى جاسقا تولا مولتەڭدەپ شىعا كەلگەن-دi، كiرپiك قاقسا مونشاق-مونشاق توگiلگەلi تۇر. سىرتقا شىقپاعان كوز جاسىنىڭ كۇيiگi اۋىر، iشتەي ۇگiتiلۋ، جۇرەكپەن جىلاۋدان اسقان قايعى-شەر جوق. ول ماعان كوز جاسىن، ءنازiك ايەلگە ءتان ءالسiزدiگiن كورسەتكiسi كەلمەدi مە، iلە ءجۇزiن باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتi. — بiز جانۇيا بولىپ جارىتىپ تۇرا المايمىز، جۇمان! اقتىق ءوتiنiشiم بولسىن، بالاپاندارىمدى اۋرە-سارساڭعا سالماي، تيتiمدەي جۇرەكتەرiن تiلگiلەپ اۋىرتپاستان ايىرىلىسايىقشى. — تەرiس قاراپ وتىرىپ، تiستەنiپ ايتتى وسىناۋ زiلماۋىر سوزدەردi.
دۇنيە توڭكەرiلiپ بارا جاتىر. ونسىز دا سۇرىقسىز، كiر-قوجالاق اينالانى قالىڭ قارا تۇمان جاپقان iسپەتتi. تۇك كورمەيمiن، ەشتەڭە ەستiمەدiم. دەم دە الا الماي قالدىم تابان استىندا. ەر ءولiپ، ەدiل ءبۇلiنگەن سىندى. بiراق بۇل — مۇمكiن ەمەس! جوق، مۇمكiن ەمەس! قۇلاعىمنىڭ جارعاعىن الگi زiلدi ءوتiنiش تەسiپ وتكەندەي قۇر كۇڭگiرلەيدi.
— نە؟! — شوشىنعان، جانۇشىرا قاتتى شىققان داۋسىمنان ول سەلك ەتە قالىپ، باسىن قايتا ءارiرەك سىرعىپ، ەتەك-جەڭiن جيناقتاي تاس ءمۇسiن بوپ وتىرعان. — نە دەدiڭ، ءزۇبارجات، قايتالاپ ايتشى!
ءزۇبارجات كەنەتتەن بەتiن ەكi الاقانىمەن تارس جاۋىپ، باسىن جيiلەتە شايقاعان كۇيi iشiنەن قاتتى وكسiپ جiبەرسiن. «شيق» ەتۋگە ۇقسايتىن وسىناۋ اششى وكسiكتە بارشا نالا، مۇڭ، ادامنىڭ قابىرعاسى كۇتiرلەپ سىنار شەر مەن اۋىر ازا جاتتى.
— قۇداي تiلەۋiڭدi بەرسiن، جۇمان، — دەدi ول ەكi الاقانىن بەتiنەن الماستان، — ەندi ماعان ەشتەڭەنiڭ قاجەتi جوق. ءتوزiمiم تاۋسىلدى، ءۇمiتiم باياعىدا ءۇزiلدi. ايرىلىسقان ادامداردىڭ الدى دا، سوڭى دا بiز ەمەسپiز.
— نەگە؟! — سايىن دالانىڭ ءتوسiندەگi ەركە، جەلدەي ازات اقبوكەنگە تۇتقيىلدان قورعاسىن وق تيگەندە وسىلاي جانۇشىرار. بالكiم، قىل باۋىزدامعا قىلپىعان پىشاق تاقالىپ، اپپاق جۇلىنعا وتكiر ءجۇزi تيگەندە قۇرباندىققا شالىنعان بەيكۇنا جانۋار ءوستiپ ىشقىنار! مەن دە قاپەلiمدە ورنىمنان قالاي ىرشىپ تۇرعانىمدى اڭداماي دا قالدىم. — نەلiكتەن بۇلاي بولدى، ءزۇبارجات؟!
— ابدەن شارشادىم. ەندi مەن ءۇشiن ءبارiبiر، — دەدi ول اسا ماجىعىپ. ەشقانداي وكiنiش، تولقۋ، سەزiم اتاۋلى سەزiلمەگەن باسەڭ ءۇنi دە سونشالىق سۇلەسوق، ءپاس. ۇزىن كiرپiگiنە iلiنە بەرگەن مونشاقتاي ءتۇيiر جاستى ساۋساق ۇشىمەن ىزىلانا سiلكiپ جiبەرiپ، استىڭعى ەرنiنە كوگiستەۋ iزدەر قالدىرا قىرشي تiستەلەپ، سىزدى قاباعىن ودان ارمەن قاسارىسا ءتۇيiپ وتىر. ابدەن سۇرلانىپ، قانىن iشiنە تارتىپ العان. — بiلەسiڭ بە، مەن قاتتى شارشادىم.
— سوندا... سوندا... — ءالi دە اۋزىما ءجوندi ءسوز تۇسەر ەمەس. ادام ابدىراعاندا اقىل-ەستەن ايرىلادى زاماتتا. — مەن قايتەمiن، ءزۇبارجات؟!
ول وسىعان دەيiن بويىندا بولىپ بولىپ كورمەگەن ەرiك-جiگەر، الدەقانداي ادۋىن اشۋمەن بارىنشا تiستەنiپ باعۋدا. تiستەنگەنi سونشالىق، جاعى جارىلىپ كەتەردەي...
— سەن!.. ەندi... — بiر ءماۋرiتكە عانا كۇمiلجiپ قالعان ول قالتاسىنان ابدەن ۋماجدالعان كونەتوز بەت ورامال سۋىرىپ، جاساۋراعان كوزiنە تاقاي بەرiپ، ويىنا الدەنە ورالعانداي قولىن كiلت تومەن ءتۇسiرiپ، شەتiن ءۇستiء-ۇستiنە وراشولاق ۋماجداي باستاعان. Iشتەي قاتتى كۇيزەلiسiن بوتەن iستەرمەن ەلەۋسiز ەتۋگە تىرىسقان جاننىڭ جاندالباسا ارەكەتi وسى شىعار. — سەن ەر-ازاماتسىڭ عوي، ايتەۋiر بiر كۇنiڭدi كورەرسiڭ دە. بوستاندىقتى ءسۇيۋشi ەدiڭ، ەركiندiكتi ءبارiنەن جوعارى قويادى ەمەسسiڭ بە، ەندi جۇگەن-نوقتاڭدى ەشكiمگە باسىبايلى ۇستاتپاي جۇرەسiڭ دە... بۇدان بىلاي ەشكiم ساعان «اراق iشپە»، «ۇيگە تىم كەش كەلمە!» دەپ ايتپايتىن بولادى. — ەرiندەر ءالسiز كەمسەڭدەپ، قىسىلا ءارi قولايسىزدانا جىميدى. ءاسiلi، جىميعانسىدى. جوق، بۇل شىنايى كۇلكi ەمەس، جانى شىداتپاي اۋىرعان دارمەنسiز ادامنىڭ سونشالىق قينالعان ءساتiندەگi بەيشارا، سونشاما مiسكiن كەيپi. — ايتەۋiر مەن بۇدان بىلاي ايتپايتىن بولامىن...
— مازاقتاماشى!. — داۋىسىم ارەڭ شىققان. جانتالاسىپ قالتامنان تەمەكi سۋىرۋعا تىرىستىم: قولىم ىرقىما باعىنباي، دiر-دiر ەتەدi، اتەڭەنالەت، قۋ شىرپى دا قايتا-قايتا سىنىپ جاتىر ەرەگiسكەندەي. جايشىلىقتا جۇيكەنi تىنشىتاتىن تەمەكiنiڭ ءدامi دە مۇنشا ۋداي بولار ما؟! تاماعىم قۇرعاپ، بايقاۋسىزدا كومەيiمە قىرعىش تiرەلگەندەي ارەڭ جۇتىندىم. قۇپ-قۇرعاق بوپ كەپكەن تiلiم تاڭدايىما جابىسىپ، جۇتقىنشاعىما ىستىق ءتۇيiن كەپتەلسiن. بiر جۇتىم اۋاعا زار بولدىم اپ-ساتتە. و-ەي، ادامدار بiر-بiرiمەن كەزدەسەدi، قوشتاسادى... ول — ءومiر زاڭى — ودان ءارi قاراي جا ءومiر جالعاسادى دەگەنمەن، ول وڭاي ەمەس. تابىسۋ وڭاي بولسا دا، ويدا جوقتا قوشتاسۋ مۇلدەم قيىن. ەڭ باستىسى، ەكi قارعامنان ايرىلعالى تۇرمىن. ولار ەندi تiرi جەتiمگە اينالماقشى. اركiمنiڭ تۇرتپەگiن كورمەك، اۋىزدارىنان انا ءسۇتi كەپپەستەن تاعدىردىڭ كەرمەك ءدامiن تاتپاقشى.
— ال، بالالار شە؟ مەن ولارسىز قايتiپ ءومiر سۇرمەكپiن، ءزۇبارجات!؟ سونى ويلادىڭ با، قابىرعاڭمەن كەڭەستiڭ بە، سەن؟ سانات تا، ارمان دا ەستيار تارتىپ قالدى، ەرتەڭ ولار مەنi جوقتامايدى دەيمiسiڭ، ءزۇبارجات! جامان بولسام دا ارقا سۇيەيتiن اكەلەرiمiن عوي، مەنسiز قوس ءبۇلدiرشiنiم جاۋتاڭكوز بوپ وسەدi ەمەس پە؟ — بالالارىمدى ءوزiممەن بiرگە اۋىلعا الىپ كەتەمiن. — جۇرەگiم تابانىما ءتۇستi، ويتكەنi، ول «بالالارىمدى» دەپ نىعارلاپ، بوتەن ادامشا ەرەكشە مانمەن ايتتى. «بالالارىمىز» دەگەن جوق، تiپتi، «بالالار» دەسە دە ءۇمiتiم ءۇزiلمەس-تi، العاش رەت ونىڭ اۋزىنان «بالالارىم» دەگەن ءسوزدi ەستۋ اۋىر ەدi. مەن مۇلدە بوتەن، سانات پەن ارمانعا ەش قاتىسى جوق ادام سەكiلدiمiن. مىناۋ قاتىگەز الەمدە بۇدان بىلاي جاپا-جالعىز، قاراقان باسىم عانا قالعانىن ءۇنسiز پايىمداپ، قاراڭعى تۇندە جالعىزسىراۋ، ءۇمiتسiزدiك پەن iشكi تورىعۋدان تiلكەم ويعا مۇڭىن شاعا ۇلىعان جارالى كوكجالداي iشتەي زارلانىپ تۇرمىن. كۇيگەن جۇرەك كەۋدەمدi ورتەپ بارادى. ال ءزۇبارجات وسىعان دەيiن-اق ءبارiن كەسiپ-پiشiپ، وزگەرمەستەي بiرجولا شەشiپ قويعان سىندى ەش قينالماي سويلەپ وتىر.
— «شولمەك مىڭ كۇن سىنبايدى، بiر كۇن سىنادى، جۇمان. مەنi قايتا ۇگiتتەپ، العان بەتiمنەن قايتارامىن دەپ بوس اۋرە بولماي-اق قوي، ءبارiبiر وسى شەشiمiمنەن قايتپايمىن ەندi. — جارايدى... — داۋىسىم ءوزiمە ازەر ەستiلiپ، iشi-باۋىرىم سۋىرىلا تەرەڭ كۇرسiندiم. جاۋىز الدەكiم جۇرەگiمە وتكiر تىرناعىن اياماي، اسقان وشپەندiلiكپەن باتىرسىن كەپ. — ماقۇل! ەگەر بiر-بiرiمiزدi ءتۇسiنە الماساق، ءتۇسiنiسكiمiز كەلمەسە، مەن قايتەيiن. تەك، ءزۇبارجات... بالالارىما حات جازىپ، حابارلاسىپ تۇرۋعا مۇمكiندiك بەر. ولاردىڭ ايتقاندارىن دا ماعان جاسىرماي جازىپ تۇرشى. مەنiڭ دە سوڭعى ءوتiنiشiم بولسىن، وسىعان ۋادە بەرشi، ءزۇبارجات!
— جاقسى، بۇعان كەلiستiم. سولاي ەتكەنiمiز ءجون شىعار. جۇمان، ساۋ بول!
— پويىزعا شىعارىپ سالايىن دا... قوس ۇلىمدى كورiپ قالايىن.
— جو-جوق. ەندi كەرەگi جوق. ءبارiن بiر-اق شورت كەسكەن، بiرجولا جالتاقتاپ بۇرىلماعان دۇرىس شىعار. ءبارiبiر وتكەن كۇندەردi، وكسiكپەن وتكiزگەن كۇندەرiمدi كەرi قايتارعىم كەلمەيدi...
جالاڭ باسىمدى قوس قولداپ اياماي قىسىپ، شىلقىلداپ سۋ سiڭگەن وتىرعىشتا تەڭسەلiپ وتىرمىن. اقىرىن تەڭسەلەمiن. جۇرەگiمدi تىرنالاعان جابايى مىسىق مياۋلاعانىن بiرتە-بiرتە كۇشەيتiپ، جانۇشىرعان ويبايعا كوشكەن-سىندى. اينالا، بۇكiل دۇنيە قاپ-قاراڭعى، ءولi تۇنەك.
قاراڭعى... جارىق ساۋلە، كiشكەنتاي نۇر بولسا، كانەكي؟!»
...تور كوز داپتەردiڭ پاراعىنا بالانىڭ ەبەدەيسiز قولىمەن، بiراق مەيلiنشە ىجداعاتتىلىقپەن جازىلعان iرi ءارiپتەر ساناتتىڭ ساعىنىقشا تولى حاتتارى. جۇماننىڭ كiشi ۇلى ارماننىڭ ايتقاندارىن ءزۇبارجات مارجانداي ەتiپ تiزiپتi. جۇمانعا بەرگەن ۋادەسiن بۇلجىتپاي ورىنداعان ەكەن. بۇل جازبالاردى جۇمان بەي ب ا ق مۇقياتتاپ بولەكشە جيناقتاپتى.
ساناتتىڭ العاشقى حاتى
«كوكە، بiزدiڭ جاعدايىمىز وتە جاقسى. كۇندە اۋىلدا ارمان ەكەۋمiز ەمiن-ەركiن وينايمىز.
كوكە، بiزدi كوپ ويلاپ قامىقپا، قارنىمىز اشىپ جۇرگەن جوق، بiراق كوڭiلسiزبiز. بiزبەن بiرگە ءوزiڭ بولماعان سوڭ ويىننىڭ دا، اۋىلدىڭ دا تۇك قىزىعى جوق ەكەن. كوڭiلسiز ويىندار ءبارiمiز بiرگە وتكiزگەن بiر كۇنگە دە تاتىمايدى. ەشقانداي بالالارعا قوسىلماي، بولەك ويناپ جۇرگەنiمiزدi كورگەن ۇلكەندەر: «ە-ە، بەيشارالار-اي، «جەتiم قوزى تاسباۋىر» دەگەن، وزگە قارادومالاقتارعا جولاماي، جەكە-دارا وينايتىندارىن ايتسايشى تيتiمدەي جۇرەكتەرiن ۇلكەن ساعىنىش سىزداتادى عوي دەپ سويلەپ قالادى. نەگە ويتەدi، كوكە؟! ال جەتiم قوزى تاسباۋىر» دەيتiندەر نەسi؟ بiز جەتiم ەمەسپiزبiز عوي. مامامىز بار، بiزدi جانىنداي جاقسى كورەتiن اينالايىن كوكەمiز بار. ال كەيبiر كارi شالدار، جامان شالدار: «ءا-ا، قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا، جو-جوق، اي ساۋلەسiنە بوككەن ايدالا مەڭiرەۋ ەلسiزگە قاراپ ەسi كەتە ۇليتىن ۇيالاس ءبولتiرiكتەر عوي. بەزبۇيرەك، قانىپەزەر ءبولتiرiكتەر! وزدەرiندەي بالالارعا قوسىلماي ويناۋلارىن، ىزاقور شاراقورلىقتارىن قارايسايشى. ءومiرگە كورسەتكەن قىرلارى عوي» دەيدi. بiلمەيدi ەكەن، ارماندا قايدان بiلسiن، بiراق ءبولتiرiك دەيتiن قاسقىردىڭ بالاسى ەكەن. بiز بۇرىن، قالادعى زووپاركتەگi كورگەن ءداۋ قاسقىر شەن! ولار ادامداردان الدەقايدا جاقسى ەمەس پە؟! ولار ەشكiمگە تيiسپەي سوقتىقپاي، ءوز جايلارىمەن توردى ارلى-بەرلi كەزiپ جۇرەتiن دە قوياتىن. ال وسى اۋىلدىڭ ادامدارى، ءاسiرەسە بiزدەن ۇلكەندەۋ بالالارى ىلعي تيiسۋگە قۇمار. ارمان ەكەۋمiز ولارمەن تالاي توبەلەستiك. ۇلكەن كiسiلەر ۇناتپاعانىڭا، جەككورگەنiڭە قاراماي ماڭدايىمىزدان سيپاپ، قالتالارىنداعى ەرiپ كەتكەن، كiر-كiر كامپيتتەرiن قولىڭا تىقپالايدى. اۋزىڭا ساپ، جەپ قويعانىمىزدى توسادى تۇرىپ اپ. ولاردىڭ سىرتقى كiر، قاعازىنا قىل جابىسقان كامپيتi كiمگە كەرەك؟! ايتشى، كوكە، ءبولتiرiك بولۋى جامان با؟!
كوكە دەسە، قولىم تالىپ كەتتi، مەن ءالi جازۋدى تولىق ۇيرەنگەنiم جوق قوي. ەندi ايتىپ وتىرمايتىن، مامام، جازسىن، ماقۇل ما!؟ ءالi ايتاتىن كوپ...
ساناتتىڭ ايتقانى
«...كوكە، ارمان توسەك سالعانعا شىداماي ۇيىقتاپ قالدى. ويىننان شارشاعان عوي. مەن دە قاتتى شارشادىم، بiراق اينالايىن كوكەمدi ودان قاتتى ساعىندىم. ارماننىڭ اقىلى جوق قوي، ىلعي توبەسۋگە قۇمار. ءالi كiشكەنتاي، سوسىن اقىلى جوق. ول قازiر اۋىلداعى، كورشi ۇيلەردەگi ءوزiمەن جاستى بالالاردىڭ اتامانى بوپ الدى. كەيدە توبەلەسكەن كەزiندە ودان ءوزiم دە قورقىپ كەتەمiن. ويتكەنi، باسقا بالالار سويلەپ، تiپتi كەيبiر جىلاپ ءجۇرiپ توبەلەسەدi عوي، ال ارمان تiستەنiپ الىپ، ەشتەڭە دەمەستەن توبەلەسە بەرەدi، توبەلەسە بەرەدi.. قاشان جەڭگەنشە تۇك سويلەمەيدi. كەيiن ەكەۋمiز عانا قالساق اۋىرعان، كوگەرگەن جەرiن سيپالاپ، ەشكiمگە كورسەتپەي جىلاپ الادى. مەن ونىڭ يىعىنان قۇشاقتاپ وتىرىپ، باسىنان سيپاپ وتىرىپ جۇباتامىن. ول ءالi كiشكەنتاي عوي، كوكە. ول دا ءوزiڭدi قاتتى ساعىنىپ ءجۇر، كوكە!
بiراق، ابدەن سوتقار بولىپ الدى. جوق، ول ءوزi ەشكiمگە ءوزi باستاپ تيiسپەيدi، ال سوقتىققان بالالاردى ايامايدى. ۇلكەن كiسiلەردi دە...
انەكۇنi ەسiكتiڭ الدىندا ويناپ جۇرسەك، ۇيدەن ءسۇت الۋعا كەلگەن كورشi اپاي بiلەگiمiزدi ۇستاپ اپ: «ءۇي، كورگەنكوز بەيشارالار-اي تiرi جەتiمەك بوپ قايبiر جەتiسiپ ءجۇرسiڭدەر ەكەن. اكەلەرiڭ جامان عوي»، — دەدi. ارەڭ شىداپ تۇرعان ارمان قولىن جۇلىپ الىپ، الگi ۇلكەن كiسiگە «بىلشىلداماڭىزشى!» دەپ سالدى. سوسىن الگi ايەلمەن مامام ۇرسىپ قالدى. كوكە ايتشى، سەن ەڭ جاقسى ادامسىڭ عوي... اراق iشپەسەڭiز... قازiر سول جامان اراقتى iشپەيتiن شىعارسىز... ماماما ەندi iشپەيمiن دەڭiزشi سوسىنن بiز ۇيگە قايتاتىن شىعارمىز.مامام ەرنiن تiستەپ، باسىن شايقاپ وتىر. ۇيگە قايتقىسى كەلمەيتiن شىعار، ال ارمان ەكەۋمiزدiڭ قايتقىمىز، سiزبەن بiرگە، ءبارiمiز بiرگە بولعىمىز كەلەدi. ۇلكەن كiسiلەردiڭ بالالاردى كiشكەنتاي سانايتىنى، ولاردىڭ ەشتەڭە سۇرامايتىنى جامان عوي. بiز وسكەندە ونداي بولمايمىز. مەن دە، ارمان دا. كiشكەنتاي بولعانىڭ ءۇشiن عانا ەشتەڭە ايتا الماۋ ەڭ جامان نارسە ەكەن.
كوكە، مەن ارماننىڭ قىزىعىن ايتىپ بەرەيiن بە؟ ايتىپ بەرەيiنشi، احا، ايتپەسە ول وياۋ بولسا مۇنى ماعان ايتقىزبايدى. ال ءوزiڭ...ءوزiڭiز: «اۋىر بولسا دا ءارقاشان شىندىقتى ايتا بiلۋ كەرەك. ادام شىندىق ارقىلى عانا ادام»، — دەيتiن ەدiڭiز عوي. بiراق، ارمان ءوزiڭiڭ iستەگەندەرiن وزگەگە ايتسام ماعان وكپەلەپ قالادى. ال باسقا بالالارمەن بiردەن توبەلەسەدi.
بiز ماقتانى ورتەپ جiبەردiك. مامامنىڭ اۋىلداعى كiسiلەر ماقتا ەگەدi عوي، سiز بiلەتiن شىعارسىز، سول ماقتا سۇمدىق جاندى ەكەن. وتكەندە مامامنىڭ اعاسى سۇلتان كوكە تراكتوردىڭ تەلەجكiسiنە تيەپ اكەلiپ، ەسiكتiڭ الدىنا تەڭ-تەڭ اپپاق ماقتالاردى جيناپ قويدى. ماقتانىڭ ءۇستiنە شىعىپ ويناعان تاماشا. ءارi جۇمساق، ءارi جىپ-جىلى. ءۇستiنەن تومەن سىرعانايسىڭ، ءارi-بەرi اۋناپ، اسىر سالساڭ دا ەش جەرiڭ اۋىرمايدى. تەك، بيiكتەن قۇلاماساڭ بiتكەنi.
وتكەندە ارمان ۇيدەگiلەردەن تىعىلىپ،قالتاسىنا شاقپاق سالىپ الىپتى. جوق، تىعىلىپ تەمەكi تارتۋ ءۇشiن ەمەس، كوكە، بiز تەمەكi شەككەن جوقپىز كەيبiر جامان، بۇزىق بالالار قۇساپ. ارماند بiلەسiز عوي، ول ءتۇرلi نارسەگە قىزىققىش ەمەس پە؟! ءوزiڭiز: «وسى سارى بالام زەرتتەۋگە قۇمار. ويىنشىقتارىن بۇزىپ، iشiندە نە بارىن بiلسەم دەيدi. كەيiن زەرتتەۋشi عالىم، ايتپەسە مينا قويىپ جاراتىن ءساپور بولدى»، — دەۋشi ەدiڭiز عوي. سوسىن ارمان ماعان: ماقتانى جاعىپ كورەيiكشi، — دەدi الگi شاقپاعىن كورسەتiپ.
مەن ۇلكەنمiن عوي بiردەن قارسى بولدىم.
— جوق، ويتۋگە بولمايدى. بiلەسiڭ بە بiزگە كوكەمiز «وتپەن ويناماڭدار» دەۋشi ەدi عوي، — دەدiم.
— ءسال عانا، مىنا تەڭنiڭ تيتتەي شەتiن عانا جاعىپ كورەيiك، — دەپ كونبەدi ارمان. — تiپتi، بۇل وتقا جانبايتىن دا شىعار...
سوسىن ماقتانى جاقتىق... جوق، جوندەپ جاعىپ ۇلگەرمەدiك، ارماننىڭ قولىنداعى جانعان شي تەڭدەردiڭ اراسىنا ءتۇسiپ كەتتi بايقاۋسىزدا. بiر ۋاقتا اقىرىن ءتۇستiن شىعىپ، قىپ-قىزىل جالىننىڭ تiلi كورiندi الگi جەردەن. ەشكiمگە ايتپاي اۋەلi الگi ماقتانىڭ ءۇستiنە ەكەۋمiز كەزەكتەسiپ شاپتىردىق، بولمادى، وت وشپەي قويدى. سوسىن جانتالاسىپ قۇم، توپىراق شاشتىق. سوندا دا سونبەي قويدى. سوسىن ءورتتi كورiپ ۇيدەگiلەر، كورشiلەر ءبارi جابىلىپ ءسوندiردi. مامام: «قۇلىنشاقتارىم-اۋ، وزدەرiڭ ورتەنiپ كەتسەڭدەر قايتەسiڭدەر؟! سوندا مەنiڭ كۇنiم نە بولادى؟»، دەپ بiزدi قۇشاقتاپ جىلادى. قاتتى جىلادى اۋەلi، سوسىن قۇشاقتاپ جىلادى. قاتتى جىلادى اۋەلi ، سوسىن بiزگە قاتتى ۇرىستى.
كوكە، سەن بiزگە رەنجiمەيسiڭ عوي، ءا؟! ءاسiرەسە، ارمانعا ۇرىسپاڭىزشى... ول سول ورتتەن كەيiن ونسىز دا قاتتى وزگەرiپ، بۇرىنعىدان ىزاقور، وتە اشۋلانشاق بولىپ كەتتi. ەشكiمدi ايامايدى...
سۇلتان اعانىڭ ايەلi — شىرىن تاتە بiزگە قاتتى ۇرىسىپ: «قىرىلعىرلار، بۇل تiرi جەتiمدەر ءتۇبi ءبارiمiزدi تiرiدەي ورتەپ تىنادى. بۇيتە بەرسە، جەرگە كومەتiن سۇيەگiمiزدi دە تاپپاي، كۇلiمiزدi ايدالاعا شاشار»، — دەپ قارعاپ-سiلەدi. ءاسiرەسە، ارمانعا قاتتى ۇرىسىپ، بەتiنەن شاپالاقپەن ۇرىپ-ۇرىپ جiبەردi. ارمان جىلاعان جوق، تەك تiستەنiپ، كوزدەرi تiكiرەيiپ السىن. مەن يىعىنان قۇشاقتاپ، شاشىنان سيپاپ ەدiم، مەنiڭ دە قولىمدى قاعىپ جiبەردi.
ول تۇستەن كەيiن ۇيدەن قاشىپ كەتiپتi. ءبارiمiز تۇستە ءشاي iشiپ وتىرعاندا قالتاسىنا ەكi تiلiم نان سالىپ اپ، تاس جولدى جاعالاپ كەتە بەرiپتi. ۇيدەگiلەر، ءاسiرەسە مامام سابىلىپ iزدەپ، كەش تۇسە ارەڭ تاۋىپ اكەلدi. الىستاعى كورشi اۋىلعا جەتiپ قالعان ەكەن. جولاي ابدەن جىلاپ، شارشاعان سوڭ جولدىڭ جيەگiندەگi جاڭعىلدىڭ ءتۇبiنە ۇيىقتاپ قاپتى. مامامنىڭ جىلاعانىن كورسەڭiز عوي، كوكە! ونى الىپ كەلگەن سوڭ ەكەۋمiز جالعىز قالىپ، ونى قۇشاقتاپ وتىرىپ مەن دە جىلادىم. ول دا. بiراق، ەندi بiز جىلاعانىمىزدى ەشكiمگە... ەشكiمگە كورسەتپەيمiز. تەك ەگەر جىلاساڭ وسىلاي ەكەۋمiز جەكە قالعاندا عانا جىلاۋعا تيiسپiز. بiز كۇشتi بولۋىمىز كەرەك قوي، كوكە! ال كەشكiسiن سۇلتان اعا ايەلiن اياماي ۇردى، كوكە! شىرىن تاتە دە جىلادى.
ارمان ءبارiبiر قاشىپ كەتەمiن دەپ ءجۇر. الماتىعا قاشامىن دەيدi. مامام «قوي، ويتپە، جولدى بiلمەيسiڭ، اداسىپ كەتەسiڭ»، دەسە، «تاس جولدىڭ ءبارi قالاعا، الماتىعا بارادى»، — دەيدi.
كوكە، ونى مەن جالعىز قاشىرمايمىن عوي. اۋىلعا كەلiپ، بiزدi ءوزiڭ الىپ كەتكەنiڭiزدi كۇتەمiز، كوكە! وعان دەيiن قالاي دا شىدايمىز. تەك، تەزiرەك كەلشi، كوكە! بiز سەنi قاتتى ساعىندىق كوكە...
...قۇدايىم-اي، نەتكەن باقىتسىز بەيباق ەدiم مەن؟! مىناۋ توڭكەرiلگەن شاراپتىڭ دا ءزاھارىن-اي... بارلىق قايعى-مۇڭسىز، باقىتتى كۇندەرiم قۇلاعان بوتەلكەدەي بiرجولا تاۋسىلعانى شىعار. كوز جاسىنا ارالاسقان شاراپتىڭ ءدامi قانداي جەكسۇرىن بولسا، بۇدان بىلاي مەن iشكەن سۋ، جەگەن اس، جۇتقان تازا اۋام دا سونداي جەكسۇرىن، ارام. قۇيتاقانداي بالاپانىمنىڭ ءتاتتi ەتiنە العاش رەت اششى تاياق تيiپتi. بوتەن الدەكiمنiڭ، الدەقانداي تومەن ەتەكتi ايەلدiڭ قولى تيiپتi. تiرi جەتiم دەپ جەرگە تىعىپتى.
سول ما ەدi iزدەگەنiڭ، ءزۇبارجات؟! وسى قالادا دا سەنiڭ قولتىعىڭا سۋ ءبۇرiككەندەر الىس تۋىسقاندارىڭ بولاتىن. اتەڭە نالەت، بiز پاتەردەن پاتەر جاعالاپ ەكi بالانى امان-ەسەن ءوسiرۋگە ءتۇن ۇيقىمىز ءتورت ءبولiنگەن، جانىمىز قينالعان كەزدە سولاردىڭ بiرi دە قولىن سوزعان، قولتىعىمىزدان دەمەگەن جوق، ەندi... ءيا-يا، قوس قۇلىنشاعىم ءوسiپ بالاباقشانىڭ ەرەسەكتەر توبىنا بارعاندا جاڭبىردان كەيiنگi ساڭىراۋقۇلاقتاي تابىلا كەتكەن. «اعايىن بار بولساڭ كورە المايدى، جوق بولساڭ بەرە المايدى» دەگەندiعاسىردان عاسىرعا، اتادان بالاعا وتكەننەن بۇگiنگە جەتكiزگەندەر ونى توبەدەن العان جوق. كوزiمەن كورiپ، جۇرەگiمەن سەزiپ جەتكiزدi. ولار تيتتەي شالىس باسقانىڭدى كەشiرمەيدi «قايتا سۋ ءتۇبiنە يتەرەر. ۇيىققا باتىرعاندى مارتەبە كورiپ، اياقتان شالا تۇسەر. تابان استى تابىلا كەتكەن، سىرىن بiلمەس تۋىستان قۇداىم ساقتاسىن!
تابان استى بويىمدى ءتۇرشiگiپ، جانىمدى مىلقاۋ قورقىنىش، قانداي ارەكەت جاساسام دا جەڭiلمەيتiن، بوي بەرمەيتiن ناعىز ۇرەي جايلاسىن. مەنiڭ بۇدا ەندiگi بار عۇمىرىمنىڭ بۇدان بىلايعى سۇرەڭسiز كۇندەرiمە وسى مەڭiرەۋ قورقىنىش، يمانىڭدى ۇشىراتىن ۇرەي عانا ايىرماس سەرiك. سوسىن مىنا شاراپ... و-و، مەن جالعىزدىقتان قورقامىن! اتقان كۇلكiسi ەستiلمەيتiن تىنىش ءۇيدiڭ ماڭگiلiك ۇرەيiن ەڭسەمدى ەزiپ، جۇرەگiمدi جانشيدى ءسات سايىن.
و-و مىنا ستاكانداعى قويۋ شاراپ قاندايكرمەك ەدi؟! تاڭدايىم دا بۇكiل ءومiرiم سياقتى كەرمەك تاتىپ بارا ما؟ بiلمەيمiن...
قۇدايىم-اي، قوس قاراشىعىم الدەن-اق جەتiمدiكiتڭ قورقىنىشتى زاردابىن شەگiپ، كوزتۇرتكi كورە باستاپتى-اۋ. ادامداردىڭ اراسىنداعى ءومiر قورعانسىز بالالار ءۇشiن قيىن بولارىن نەگە ۇققىڭ كەلمەدi، ءزۇبارجات؟!جارالى قاسقىرداي ەش ءۇمiتسiز كۇنi كەشۋ ءنازiك جۇرەكتەرiن ماڭگi جارالايتىن ۇققىڭ كەلمەيتiنi قالاي، جانىم؟ قايتا ورالساڭدارشى، قۇلدىقتارىڭ بولايىن! ءزۇبارجات مەن سۇيگەن، مەنi سۇيگەن سۇرشا قىز، سەن مۇلدەم باسقا جان، ەلدەن ەرەكشە جان ەدiڭ عوي. ەندiگiڭ نە؟! بiراق، مەنiڭ ءوزiم شە؟ مەن وزگەرگەن جوقپىن با؟ مىناۋ كۇرت وزگەرگەن دۇنيە وسىعان دەيiنگi مەنiڭ يدەالدارىمدى كۇيرەتiپ، تابان تiرەر تيەك قالدىرماسا قايتەيiن؟! مەن سەنگەن جاقسىلىق، ادامدىق، زiگiلiك اتاۋلىنىڭ كۇلi كوككە ۇشتى كۇتپەگەن كەزدە. وسىعان دەيiن سەنگەندەرiمنiڭ ءبارiنەن ازعانتاي ۋاقتا ايىرىلۋ ءالسiز پەندە ءۇشiن وڭاي جايت پا؟ جۇرەگiم بوس قۋىسقا اينالدى. قۇدايىم-اۋ، دiندارلار ءوزiڭە پiر جاساما دەمەۋشi ما ەدi، ال مەنiڭ پiرiم ادامدىق، بار جاقسىلىق تااۋلى بولاتىن. مۇنداي پiرلەرi جوق كiسi جەر باسىپ قالاي جۇرمەكشi. بiراق، ازعانتاي كۇندە بۇلاردىڭ ەشكiمگە قاجەتi بولماي قالعانىن قايتەيiن.
بۇلعاق زامان... بۇلعاق زاماندا ءومiر ءسۇرۋ وڭاي بولمايتىنى ادامزات تاريحىندا تىڭ جاڭالىق ەمەس. «وتەپلi كەزەڭدە ءومiر ءسۇرۋدi قاس دۇشپانىما تiلەمەيمiن»، دەۋشi ەدi عوي اۋزى دۋالى دانىشپاننىڭ بiرi.
ءزۇبارجات، سەن ماعان «ماسكۇنەمگە، ناعىز اۋزى كەپپەيتiن القاشقا اينالىپ باراسىڭ»، دەپ رەنجۋشi ەڭ ىلعي. جۇرەگiڭدە سەزiم جوق، سەنiمنەن ايىرىلعان ادام قالاي عانا قالىپتى ءومiر سۇرمەكشi.
ءبالiكiم، ادامزات تاريحىنداعى بۇلعاق كەزەڭدەردە ءوزiنە-وزi قول جۇمساپ، جۇمباق جاعدايدا ولەتiن ۇلىلاردىڭ وسىلاي بار سەنiمiنەن جۇرداي بوپ ايىرىلىپ، جۇرەگi بوس قارا قۋىسقا عانا اينالعان بايعۇستار شىعار. قاراپايىم پەندە تابانى ءبۇرسiز، ءداتi ءالسiز مەنەن نە كۇتتiڭ؟!
مەن سياقتى بادباققا ءومiر جۇمباق الدەنەلەردi جانە سول iزدەگiلەرiن تاپپاي الاسۇراتىن، تiرشiلiكتiڭ بار قىزىعىنان بەزiنەتiن ماڭگiلiك اداسقاندار عانا سىرلاسىم. ولارمەن قاراڭعى تۇندە، ۇرەيگە تولى قاراڭعى بولمەدە قاراقان باسىم قالعاندا كەڭiستiك ارقىلى تiل تابىسامىن.
«ادامنىڭ اداسۋى وڭاي، قايتا شىعر جول تابۋى ازاپ. شىتىرمان شىرعالاڭنان كوتەرiپ، لاۋحىل-ماحپۇزعا جازىلعانعا جۇگiن»، — دەيدi ماڭگiلiك ءجويت.
«جول iزدەمەيتiن، جوق iزدەمەيتiن، جوعالعانىمدى قايتادان كەرi، قايىرا السام عوي، شiركiن! وتكەن باقىت كۇندەرiم شاتتىق پەن قۋانىشتى ساتتەرiم تۋعان جەرگە قايتا ورالعان جىل قۇسىنداي قايتىپ كەلسە. ءوز باقىتىن باعالاي بiلمەگەن اڭداۋسىزدا ۇركiتiپ، ۋىسىنان ۇشىرىپ العان بەيباققا ءومiر شiركiن تاعى بiر مۇمكiندiك بەرسە دەيمiن!
ال قاراتۇنەك كەڭiستiكتە ەشقانداي ءۇن جوق. ءوولi ءۇنسiزدiك وكپەنi اياماي سىعىنداپ، زiل سالماقپەن ەڭسەنi ەزە تۇسەدi. جىم-جىرت ۇرەيلi ءۇنسiزدiك، مەڭiرەۋ قورقىنىشتان قۇتقارا جالعىز سەرiگiم-بiرتiندەپ بويدى جاۋلايتىن ، بالبىراۋعا باستايتىن اينالايىن شاراپ قانا... قايعى ارقالاعان ماڭداي بايباقتىڭ جالعىزدىقتان باسقا سەرiگi بار ما؟!
سوندا دا ءووس ۇلىنىڭ ءار قىلىعى، شات-شادىمنانا كۇلكiلەرi بiر ءسات كوز الدىمنان كەتپەيدi. جايشىلىقتا ەلەۋسiز، ءجاي عانا نارسە سياقتى بوپ كورiنەر جايتتىڭ ءبارi جالعىزدىقتان ەلەگiزiپ، ەسiككە جالتاق-جالتاق قاراعان جان ءۇشiن باسقاشا مانگە، مۇلدەم جاڭا ماعىناعا يە بولادى ەكەن-اۋ. ءاربiر ساتتەرi ەستەن كەتپەس ەستەلiك. ۇمىتىلىپ بارىپ كوز الدىما قايتا ورالعان عاجايىپ سۋرەتتەر مەنiڭ سەرiكتەرiم.
...سول كەشتە اي شىعىستان قىپ-قىزىل بولىپ نۇرلانىپ ەرەكشە بالقىپ تۋعان. بiراق ىزى-قيقۋ، كوزدi قارىقتىرعان جارىقتار تاڭعى دەيiن بiر سونبەيتiن ۇلكەن قالادا اي دەگەنiڭ نەمەنە، بار بولعانى كوزگە ەرەكشەلەنiپ كورiنەتiن بەلگiلi اسپان دەنەسi عانا. ەشكiمدi ەلەڭ ەتكiزبەيدi، جۇرەكتەرگە ەرەكشە ءنازiك ساۋلە قۇياتىن عاايىپ قاسيەتتەن جۇرداي.شiركiن مۇندايدا اۋىلدا جۇرسەڭ عوي... اق تۇنگi سامالمەن اقىرىن عانا توقىعان اق سەلەۋلi دالانى جاپا-جالعىز كەزiپ، الدەن ساۋلاپ قۇيىلعان اپپاق ساۋلە ەركە قىلىقپەن جۇرەگiڭڭدi ءتۇرتiپ وياتىپ، تامشىعىنداي ۋىز ساۋلەلەردi ۋىستاپ سiمiرسەڭ شiركiن! جاننىڭ مەيiرi مەن شارقاتقا. iزگiلiك توالدى دەيسiڭ بiر. كەڭ دالانىڭ ءتوسiن ارشىنداي باسىپ، ءون بويىڭ الدەقانداي جۇمباق قۋانىش پەن ەرنەۋiنەن اسا توگiلگەن شاتتىقا تولى.
ماعىناسىز تiرشiلiكتەن iزدەپ بوسقا تىراشتانۋدان وتكەن ازاپ جوق. سور تۇرتسە پەندە بايعۇستى وزەن ءۇستiنەگi سەڭدەي تولقىننان تولقىن قاقاپاقىلداپ، اساۋ اعىس ويىنشىققا اينالدىرادى ەكەن؟! ايىقپايتىن سورعا جولىعاردى ادام شiركiن قاقاپانعا تۇسۋگە تيiس تۇلكiدەي تىم كوپ سابىلىپ جورتاقتاپ، قۇيرىعى جەر يiسكەمەي، بiر ءماۋرiت ءوزiنە ەسەپ بەرمەي كەتەiن كقرiنەدi. سور تۇرتكەن بايعۇس ەندi قاراقان قارا باسىم جالعىزدىقتان جۇرەگiم اش قاسىقرداي زورلانا ۇلىپ، قاۋىمالاعان اۋىر ويلارعا اراشا تالانۋدامىن.
قۇر وتكەن كۇندەردiڭ وتى ولمەۋسiرەپ وشكەن. ەندiگiسi وشاقتاعى جارقى-جىلۋى جوق قولامتا، جۇرەكتi، ىستىن سەزiمدi باسقان بوپىراعان كۇل. قاپيادا قولدان ۇشىرعان، قوساقانا داڭعويلىق، تايىزدىق، ءوزiم بiلەرمەندiك، قيسىق-قىڭىرلىقتان ۇركiتiپ لعان باقىتىمدى كەرi قايتارىم الا الارمىن با؟ قايتىپ ورالىپ سوعار ما سول كۇندەرiم!؟
مانگە تولى ءافساناداعى اناسى كۇيiنەتiن بولادان وتكەن سورماڭدايمىن عوي مەن دەگەن. ۋا، قالاي ەدi ءوزi!...
ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكi ءدۇنi بورتەدە. قىرعاۋىلى قىزىل ەكەن، قۇيرىق ءجۇنi ۇزىن ەكەن... توقتاشى، قالام، ءدلمارسiنتiن، ەسiل ەرتەگiنiڭ iزiنە ءتۇسiپ نەم بار، سىزداعان جۇرەكتiڭ جارسسىن جاز، ءسات سايىن ءون-بويىمدى ۋ بوپ جايلىپ بارا اتقان وكiنiشتi ايت!
ەرتەدە بiر بەيشارا كەمپiر ولەر ادجدىندا جاقىدارمەن ارىزداسىپ-قوشتاسىپ جاتادى. قۇداي جالعىز ۇل بەرگەنمەن، سول نەمەنi نامىسسىز، وي-ساناسىز ەتiپ بەرسە، اتا-انا بەيشارا بولماي، نە بولماق؟! وسى ساتتە اردىڭ-گۇردiڭ، اۋمەسەر ۇلى سىرتتان «ويبايلاپ» جىلاپ كەلiپ، و دۇنيەگە اتتانعالى جاتقان اناسىنىڭ تiزەسiن قۇشاقتاي قۇلاپتى. وتكەن كۇندەرiنە كەشiرiم سۇراي جىلاپتى. سوندا بويى تiكسiنگەن اشۋلى انا ءالسiز ۇنمەن: «ەي، بەيباق، نايزا الىپ جاۋعا بارمادىڭ، دىراۋ قامشى الىپ داۋعا بارمادىڭ، جەر ايداپ ەگiن ەكپەدiڭ، قۇرىق-نوقتا ۇستاپ مالعا كەتپەدiڭ، قان ساسىپ بiر كوردەن شىعىپ ەڭ، بوق ساسىپ بiر كورگە كومەرسiڭ. مەن سەنiڭ نەڭە ماقتانباقپىن، مەن سەنiڭ نەڭدi كەشiرمەكپiن؟» — دەگەن ەكەن. ءاز انا بالاسىنىڭ ىنجىق بوپ، قور بوپ قالىپ بارا جاتقانىنا سوڭعى دەمi بiتكەنشە كۇيiنiپ ايتقان. قۇدايىم-اي، مۇنداي اۋىر ءسوزدi سۇيەگi شىن اسىل ۇرپاعىن سۇيگەن انالار عانا ايتا الادى. انا دەگەن مەيiربان، كەشiرiمدi عانا ەمەس، شىنداپ كەلگەندە، اسا قاتال دا. بەۋ مەن دە سول اردىڭ-گۇردiڭ ۇلدان اۋمايمىن. ءومiرiمدە نە تىندىردىم؟ نە بiتiردiم؟ قول جەتكiزبەس قيالدى قۋدىم، ساعىمنىڭ سوڭىنان سابىلدىم... كۇيدە جىلشىپ، سيقىرلى مۇناراعا مالىنا قارابارقىندانىپ جاتقان الىس جوتالاردى جاڭعىرتا كۇلسەم دەيسiڭ. الىستان گۇمپ-گۇمپ ۇرگەن الىپسوقتاردىڭ ەرiنشەك داۋسى تۇنگi ادەمi سيمفونيانىڭ ەرەكشە اككوردتارى. اراگiدiك اۋلاقتان شىنجىرلارى تۇسامىستان ءنازiك ۇنمەن سىڭعىر ەتەت سەكiرiپ جايىلعان اتتاردىڭ سۇلباسى ەمiس-ەمiس قاراۋىتادى. تۇنگi شەكسiز اسپاننىڭ ءار تۇسىنان ەلەۋسiز كورiنەتiن سيرەك جۇلدىزدار دا الىس اۋىلداردىڭ وتى ءالi سونە قويماعان وشاقتارىنداي ءالسiز جىلتىرايدى. تۇنگi دالا وتتارىندا سيقىر بار. تۋ الىستان ءالسiز جىلتىراپ قانا كورiنگەن جۇمباق وتتار ادامدى نەلiكتەن اربايدى، تابان استى جانىڭد جۇمباق مۇڭعا بولەيتiنi نەسi، مۇنى ەشكiم ءتۇسiندiرiپ بەرە الماس.
ءبالiكiم، ەڭ العاشقى ادامدار، مىلقاۋ قورقىنىش تۇنعان كوزگە تۇرتكiسiز قاراڭعى تۇندە ۇرەيلەرi ۇشقان، جان-جاعىنان جابايى جىرتقىش اڭدار انتالاعان ءالسiز بەيباقتار تۇنگi وتتارعا جانسالا ۇمتلىپ، جاندارىن ۇرەي مەن ءۇمiتسiزدiك، قايعى-شەر تورلاعان شىعار-اۋ. كiم بiلiپتi... جۇزدەگەن مىڭ جىلدار وتكەنمەن ادامداردىڭ وتتى بiر جاعىنان مەيرiبان دوس تۇرتاتىنى بiر جاعىنان تiلسiز جاۋ سانايتىنى سول جابايى كەزiمiزدەن ادامزات ساناسىندا ۇمىتىلماستاي جازىلىپ قالعان قورقىنىشتى ەستەلiكتەرگە بايلانىستى شىعار. ونى دا كiم بiلiپتi؟! ءبارi دە كۇمان، جورامال عانا.
تاۋدىڭ الىس اڭعالارىنانا ارەگiدiك لەكiتە سوققان تۇنگi سامال قالانى ەرەكشە بiر مەيiرىممەن ايمالاپ، بار دەنەنi، شاشتى جەڭiل جەلپiپ، كۇڭگiرتتەنە كورiنگەن ءزاۋلiم اعاشتاردىڭ جاپىراقتارىن سىبدىرلاتا ەركەلەپ ويناۋدا. ۇلكەن سارايدىڭ سىرتقى شامدارى سامالداي جارقىراپ تۇرعانمەن، ماڭىنداعى قاراڭ-قۇراڭ كiسiلەر سيرەپ قالىپتى.
— وبۋي، باستالىپ كەتiپتi. بiزسۇيرەتiلiپ جەتكەنشە، كۇتiپ تۇرۋشى ما ەدi؟ — دەدi ءزۇبارجات وكپەلەگەندەي ۇنمەن. قيىقشا كوزدەرi اشۋلى وتپەن جىم ەتتi. — مىگنالار دا سۇيرەتلiپ بولمايدى عوي... ەندi كiرە الساق دە.
— قويساڭشى، بالالاردىڭ جازىعى نە؟ ءسال كەشiگiپ كورەمiز، وندا تۇرعان نە بار!؟
— كۇيiنگەنiمنەن ايتقانىم عوي. كوپ كۇتكەن كونسەرتكە ۋاقىتىندا كەلiپ، ەلمەن بiرگە كiرگەن دە بiر عانيبەت ەكەن!
— ءجا، كونسەرتتiڭ باسى نە، ورتاسى نە، اياعى نە ءبارiبiر. بiر تۇسىن كورسەڭ، قالعان ءبولiگi دە سودان اسىپ-تاسىپ كەتە قويمايدى. بەلگiلi عوي...
— ارينە، ساعان ءبارiبiر. ەشكiمدi مەنسiنبەيسiڭ، جۇرتتىڭ ءبارi سەن ءۇشiن قۇر سۇلدە ەلەۋسiز جاندار. ويتكەنi، سەن ناعىز ەگويسسiڭ!
— توقتاي تۇرشى، ءزۇبارجات! بالامداردىڭ كوزiنشە تىم باساسىڭ دەيمiن...
— قايتەيiن ەندi پالەن ۋاقتا سەنiڭ اۋزىڭ اراقتان بوساپ، ءبارiمiز كونسەرت كورەمiز دەگەندە... وعان دە كەشiگiپ قالدىق. قازiر جۇرتتى ورنىنان كوتەرiپ، ارالارىنان قىسىلىپ، — قىمتىرلىپ وتەمiز.
— ەندi، ايتا بەرمەكشi! — «اراقتان اۋزىڭ بوساپ» دەگەنi جۇرەگiمiزدi شىم ەتكiزگەن. كونسەرتكە كوڭiل كوتەرۋگە كەلدiك پا دەسەم، جۇيكەڭ داكەدەي جۇقالانىپ بارادى عوي، سەنiڭ.
ول ىڭعايسىزدانا بiر ەزۋلەي جىميىپ، ءجۇزiن بۇرىپ اكەتتi. سوسىن كiم بiزگە بۇرىلىپ:
— اياقتارىڭدى جىلدام باسىڭدارشى. تەزiرەك جەتەيiك تە، — دەدi الگi قاقتىعىستا ۋىپ-شايعان بولىپ.
رەسپۋبليكا سارايىنىڭ شىنىلى داربازاداي ءداۋ ەسiگiنiڭ الدى قىراڭ-قۇراڭعا تولى ەكەن. ىلعي جاس بالالارىن جەتەكتەگەن كەلiنشەكتەر مەن ءالi جاس ەركەكتەر. ءبارi دە قولدارىنداعى بiر جاپىراق قاعاز-بيلەتتەرiن شىنىلى ەسiكتiڭ اۋزىندا ەكi قولىن كەڭ جايىپ، قاباعىن قارس جاۋىپ تۋعا سەكپiل بەت كەۋدەلi كەلگەن جۋانتىق سارى قىزدىڭ بەتiنە تاقاپ، جان-جاقتان شۋىلداسۋدا. بەتi كوگiستەنە قىزارعان الگi نەمە دە بەرiسەر ەمەس. باسىن شايقاپ، كەۋدەسiن ودان ارمەن كەرiپ، اقىرعى ءولiسپەي-بەرiسپەي شەگiنبەۋگە انت بەرگەن جاۋجۇرەك ساربازداي تاپجىلمايدى. ءون-بويىن اشۋ-ىزا، شەكسiز دولىلىق پەن كوكبەتتiك ايىقپاستاي بۋىن العان.
— توقتاڭدار! — دەگەن اششى داۋىسى قۇلاق جارعاعىن جارىپ جiبەرەردەي ەستiلسiن. — ءبارiڭ ەنتەلەمەي، توقتاڭدار! بالالارمەن كiرۋگە بولمايدى! قازاقتاردىڭ تiرلiگi وسى، قايدا بارسا دا بالاسىن شۇبىرتىپ ەرتiپ ءجۇردi. ال ولار سوسىن شۋىلداپ جۇرتقا كونسەرت كورسەتپەيدi.
— وندا تۇرعان نە بار؟ — دەدi توپتىڭ ورتاسىنان سۋىرلىپ العا وزعان اڭ كويلەكتi، سۇڭعاق بويلى قارا تورى تiستەنiپ. — بالالار ءسۇيiپ تىڭداماعان اندە قانداي قاسيەت بار، جاس بالالار كورمەگەن كونسەرت كiمگە كەرەك!؟ بiز دە، بالالار دا كiرەدi، كiرۋگە تيiسپiز...
— جوق، كiرگiزبەيمiن! ەشكiمدi دە كiرگiزبەيمiن، — دپ شاڭك ەتتi بيلەت تەكسەرۋشi قىز. مىنانىڭ ىزعارلى اشۋ تورلاعان ءارi سەكپiلدەرi ودان ارمەن باتتيا ءتۇسiننەن شوشىنعان جاس بالالاردىڭ بiرازى اكە-شەشەسiنiڭ قولىنان تارتقىلاپ، «قايتايىقشى»، — دەپ قىڭقىلداي باستاسىن. جالعىز كوكبەت ادامنىڭ كوپتi اشۋىمەن بەيادەپتiلiگiمەن ىعىستىراتىنىن كورiپ، تاڭداي باس شايقاعاننمىن. — وسى جەردەن مەنiڭ ءولiگiمدi اتتاپ وتپەسەڭدەر. بiراق، سوندا ا وتكiزبەيمiن! زالداعى جۇرت كونسەرتتi ۋ-شۋسىز تاماشالاۋعا تيiس.
— ءوي، نە دەپ تۇرسىڭ ءوزi! ول زالىڭا وڭشەڭ بەدەۋ قاتىن، بەلi كەتكەن ەركەكتەر عانا جينلدى ما؟ ولاردىڭ دا بالالارى بار شىعار، — دەدi اق كويلەكتi جiگiت ءسال جىميىپ. كوزiندە قۋاقى ۇشقىندار جالتىلداپ ويناسىن. — توقتاشى، ءوزiڭنiڭ كۇيەۋiڭ بار ما! ايتشى...
— ونى نە قىلاسىڭدار؟ ايتپايمىن، — دەپ ودان ءارi قىزاراقتاپ دولىرا تۇسكەن كەۋدەلi قىز قىسقا قيدىعان شاشىن جەلپ-جەلپ ەتكiزە باسىن شايقادى. — ونىڭ كونسەرتكە ەش قاتىسى جوق.
— ءجاي، كۇيەۋiڭە جانىم اشىپ تۇرعانى. بايعۇستىڭ توبەسiنە قۇمانمەن ءشاي قايناتاتىن قالقام ەكەنسiڭ. دولىلىتان جارىلىپ ولمەي قالاي ءتىرi جۇرەسiڭ؟!
— شارۋاڭ بولماسىن مەندە. بايىمدا جوق، بالام دا جوق. ونى قايتپەكپiن؟ ءبارiبiر ەشقايسىڭدى بالامەن كiرگiزبەيمiن!..
قالىڭ كوپتiڭ اراسىنان الدەبiر كەلiنشەكتiڭ «و سالداقى مىستان!» دەپ اشىنعان داۋسى ەرiكسiز قاتتى ەستiلگەن. انتالاپ تۇرعاندار ەرiكسiز جiبەردi. شاراسىزدىق مىناۋ ەسiكتi كەرiپ تۇرعان تومەن ەتەكتi ايەلدiڭ تابان استى الىنبايتىن كەدەرگi اينالىپ، ونى قالاي جەڭۋدi بiلمەي توسىلعانداردىڭ امالسىزدىق كۇلكiسi.
— ءيا، مەن مىستانمىن! كيكيمورا! مەن گورگونامىن، — ەدi سەكپiل بەت قىز ەكi يىعى سەلكiلدەپ.
قايران مۇحاڭنىڭ «كوپ يت جەڭە مە، كوك يت جەڭە مە!!» دەيتiنi مىناۋ بيلەت تەكسەرۋشiگە جۇرمەيتiن، وتپەيتiن بولىپ شىقتى. ادامدار اشادىلدىق، زۇلىمدىق الدىندا قورعانسىز بالاداي ەكەن.
— جارايدى، ءزۇبارجات، ھ-دەدiم مەن دە بۇدان ارعى ءتاجiكەلەسۋi تۇك شەشپەيتiنiنiنە كوزiم بiرجولا جەتiپ، كوڭiلiم سەنiپ. —سەن ءوزiڭ كونسەرتكە كiرە بەر. مەن، بالالارمەن اناۋ الاڭدا بiراز قىدىرايىن. اسىقپاي كورە بەر. ەگەر جالىعىپ كەتسە، بالالاردى ۇيگە الىپ قايتا بەرەمiن...
— شىنىمەن سويتەسiڭدەر مە؟! — ءزۇبارجات ءاۋلi iشتەي قۋانىپ كەتتi دە، iزiنشە تومسىرايا قالدى. قاپ، ءبارiمiز بiرگە كورگەندە تاماشا بولاتىن ەدi. بۇيتەتiندەرiن، تابان استى بالالاردى كiرگiزبەي قوياتىنىن كiم بiلگەن؟ بۇرىن كەلگەن كiسiلەردiڭ ءبارiن كiرگiزە بەرۋشi ەدi عوي. وڭباعاندار زاڭدارىن كۇندە وزگەرتە مە، نەمەنە؟!
— جارايدى، بارا بەرسەي. ەندi مۇنداي كونسەرتكە بابالار ەسەيگەندە كەلەمiز دە...
ءزۇبارجات ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، شىنىلى ەسiكتiڭ ارعى جاعىنا ءوتiپ بارادى. ارىقشا يىعىن قايتا-قايتا قومداپ، بiزدiڭ ەسiك الدىندا يiرiلiپ قالعانىمىزدى ءوزiن كiءنالi سەزiنگەندەي ىڭعايسىزدانا كۇلiمسiرەيدi. توپتىڭ اراسىنان وسىلاي بiرتiندەپ بiرازى ونىڭ سوڭىنان iلەستi. ءبارi دە ارتتارىنا جالتاق-جالتاق قاراپ، كوززدەرiنە شاراسىزدىقتىڭ جاسى ءمولتiلدەپ تۇنا كۇلiمسiرەيدi.
قۇداي-اۋ، كiشكەنتاي ءسابيiڭ بولعاندىقتان ءجاي عانا كونسەرتتiڭ ءوزiنە باس سۇعا المايتىن قانداي بەيباق زامان؟! ىلعي قاراكوز قازاقتاردى سول قازاقتاردىڭ جيىنىنا جولاتپايتىن سۇمدىق زاڭ، قاتال ەرەجەنi كiم، قانداي قارا جۇرەك ويلاپ شىعارعان دەسەڭشi. تاعى دا قازاقتاردى بiر كەمسiتiپ قالۋدىڭ امالى، ەكiنشi سورتتى ەكەنiڭدi يشارالاپ، تۇسپالداپ ۇقتىرۋ...
تەرەڭ كۇرسiندiم دە، ەكi ۇلىمنىڭ قولىنان جەتەكتەپ، اپپاق ساۋلەگە مالىنعان الاڭنىڭ ورتاسىنا قاراي اياڭدادىم. كەڭ الاڭنىڭ ارعى شەتiندە ماڭىنا شارشىلاپ تاس تاقتا توسەلگەن ۇلى ابايدىڭ ەسكەرتكiشi.
سامالاداي جارقىراعان شام ساۋلەلەرiمەن كۇندiزگiدەن دە زورايىپ، ەرەكشە مۇڭلى ءارi ويلى قالىپتا انتەك العا قاراي ۇمسىنعان ۇلى بەينە. اقىننىڭ ەسكەرتكiشiنە تاپ كەلگەنiمiزدە موينىن سوزا اسپانداي قاراعان ارمان:
— ءماسساعان! مىنا كiسiنiڭ ءداۋiن-اي، — دەدi iشەگiن تارتا تاڭقالىپ. — جەرگە تۇسسە دجەكي چاندى دا، ۆان داممدى دا بiر- اق قولىمەن بىت- شىتىن شىعاراتىن شىعار.
— اقىماقسىڭ عوي، — دەپ جاقىندا عانا تۇسكەن تiسiن الاقانىمەن كولەگەيلەي شيقىلداپ كۇلدi سانات. — ول جەرگە تۇسپەيتiن ەسكەرتكiش قوي. ءوزiڭ ويلاشى، ەسكەرتكiشتiڭ ءبارi جەرگە ءتۇسiپ ءجۇرiپ كەتسە قايدا بارادى؟ ولار وسىلاي بiز ۇلكەيگەنشە تۇرا بەرەدi ەمەس پە، كوكە؟ سولاي عوي...
— ءيا، ەسكەرتكiشتەر جۇرمەيدi، — دەدiم تابان استى ابدىراپ ءارi توسىلىپ. شىنىندا دا، الەمدەگi، تiپتi، وسى ءوزiمiزدiڭ الماتىداعى ەسكەرتكiشتەر تاس تۇعىرلارىن جايىنا تاستاپ، جەر بەتiمەن ءجۇرiپ كەتسە تiرi ادامدار قايتەر ەكەن؟! تىراعايلاپ جان-جاققا بەزiپ كەتە مە، الدە تiرiلiپ كەلگەن تۋىسقانىن كورگەندەي تاس ەسكەرتكiشتەردi قۋانا قۇشاقتاي ما؟ سiءرا، تiرiلiپ كەتكەن ءمۇسiندi تاس-تالقان ەتكەنشە تىنىم تاپپاس. — اباي اتالارىڭ تiرiلiپ كەتسە، دجەكي چان مەن ۆان دامم عانا ەمەس، جەر باسىپ جۇرگەن تالايىمىزدىڭ بىت-شىتىمىزدى شىعارار ەدi.
— كوكە، — دەدi تاعى دا سانات ءالi دە الىپ ءمۇسiننەن كوزiن ايىرماعان قالپى. -ەسكەرتكiشتi كiمگە، نە ءۇشىن قويادى؟
— ەندi ... ەسكەرتكiشتi... — اۋزىما قاپەلiمدە ءسوز تۇسپەي قالسىن. - ونى ەندi وتە جاقسى ادامدارعا قويادى عوي. ەلگە ەڭبەگi سiڭگەن ادامدارعا.
— ايتشى، كوكە، كەيiن سiزگە دە وسىنداي ەسكەرتكiش قويا ما؟ - دەپ سۇرادى ارمان مەنiڭ بەتiمە قاراپ.
— ؟! ..
كiشكەنتاي ۇلىمنىڭ سۇراعىن ەستiمەگەندەي ءۇن-تۇنسiز تەرiس اينالىپ، جىلدامداتا جان قالتامنان سۋىرعان سارى تiس تەمەكiنi تۇتاتقانسىپ تۇرىپ قالدىم. ماڭدايىمنان شىپ-شىپ شىققان تەردi سۇرتۋگە دە ىڭعايسىزدانامىن. «ەسكەرتكiش قوياتىنداي قاي ەڭبەگiم بار؟!» كەنەت سانات:
ءتۇ- ۋ، تiپتەن اقىماق ەكەنسiڭ عوي، — دەدi ارماننىڭ يىعىنان جۇلقىپ قاپ. — مۇنداي ەسكەرتكiشتەردi تەك ولگەن ادامدارعا قويادى ەمەس پە؟! ال بiزدiڭ كوكەمiز تiرi عوي... ول ەشقاشان ولمەيدi، بiلدiڭ بە؟
ءون- بويىمدى سۋىق تەر جاپسىن. بالامنىڭ تiلەگi ءتۇسiنiكتi، جەر بەتiندەگi ءاربiر بالا اكەسiنiڭ تiرi بولعانىن قالايتىنى زاڭدى. بiراق، مىناۋ ءومiردە iزدەگەنiن تابا الماي، سۇيرەتiلiپ قانا جۇرگەن مەن شىنىمەن تiرiمiن بە؟! شىن تiرiلەر ءومiردە قانداي بولادى، ا!؟
جۇرەگiم تابانىما ءتۇسiپ كەتكەن سيقتاندى.
— بالالارىڭىز قيىن سۇراقتارمەن تۇيىققا تiرەدi مە؟ — الگiندەگi اق كويلەكتi جiگiت تەتەلەس ۇل مەن قىزىن قولدارىنان جەتەكتەپ، قاسىمىزعا تاپ كەلگەنiن اڭداماي دا قالىپپىن. — مەنiڭ بالالارىم دا سويتەدi، — دەپ جىلى جىميدى. — قازiر كiشكەنتاي بالالاردىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەننەن قيىن ەشتەڭە جوق. قينالعاننان قارا تەرگە ءتۇسiپ، قيپاقتاۋعا، كەيدە جالتارۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ- اي. وتكەندە ۇلىم «ادامدى بومبا تەز ءولتiرە مە، پيستولەت پە؟» دەپ سۇراعانى. ال جاۋاپ بەرiپ كور...
— ءيا، — دەدiم كوبiنە ۇلدارىمنىڭ سانسىز ساۋالدارىنا جاۋاپ تاپپاي ءوزiمنiڭ دە جاندالباسالايتىنىم ويىما ورالىپ. — ءبارi دە شەتiنەن اكسەلەراد پا، ايتەۋiر ادام ويىنا كiرiپ- شىقپايتىن سۇراقتاردى توپەلەيدi عوي. ءبارi دە جەر-جاھانداعى سۇمدىقتاردى جيناپ- تەرiپ كورسەتەتiن قازiرگi تەلەديداردىڭ كەسiرi. قاي- قايداعىنى كورiپ الىپ، قيىن سۇراقتاردى جاۋدىراتىندارى راس، جiلiكتەپ ءتۇسiندiرمەسەڭ، سىرعىتپالارىڭا ەش قاناعاتتانبايدى دا.
— ءانi، بۇگiنگi اكەلەردiڭ ازابىن بۇرىنعىلار باستان كەشپەدi-اۋ. ايتپاقشى، سiزدiڭ ايەلiڭiز دە كونسەرتكە بiر ءوزi كiرگەن بولدى عوي. سiز دە بالالارمەن قىدىرىپ، ۋاقىت وتكiزiپ جۇرگەن شىعارسىز؟
— ءيا، بۇل زاماندا ەركەك بولۋ، اكە بولۋدان قيىن ەشتەڭە جوق، — دەپ كۇلدiم اشىق-جارقىن جiگiتتiڭ جورامالىن قۇپتاپ. — كەلiنشەكتەر كوڭiلدi كونسەرت، ەر- ازاماتتار ازاپ كورەدi. ءبارi دە بۇگiنگi زاماننىڭ زاڭدىلىعى.
— اتەڭەنالەت، — دەدi بەيتانىس جiگiت تابان استى ءتۇتiگiپ. — بالالارمەن كونسەرتكە كiرگiزبەيتiنi قورلىق ەكەن. باياعىدا اۋىلدا تار كلۋبقا كارi- جاس، بالا- شاعا دەمەي تايلى-تاياعىمىزبەن جاپاتارماعاي بارىپ، جابىلا كورۋشi ەك... ادەمi اسەر الاتىنبىز. قالادا وسىنداي قيسىنسىز ءتارتiپ ەنگiزiپتi قاساقانا.
— دۇرىس تا شىعار. كوڭiل كوتەرۋگە كەلگەندەردiڭ مازاسىن الماسىن دەيدi دا. دەمالسىن، ەركiن تىنىقسىن دەگەندەرi عوي.
— قويىڭىزشى، بالالاردىڭ كوڭiلدi كۇلكiسiنەن سولاردىڭ سىڭعىرلاعان داۋىستارىنان ارتىق قازاققا قانداي دەمالىس بولادى دەيسiز. اشەيiن، ورىستاردان ۇيرەنگەن ورىنسىز ادەتتەرiمiز، - دەدi اق كويلەكتi جiگiت ودان ارمەن قىزبالانىپ. — ناعىز وڭباعاندىق! ولارعا نەمەنە، كوبi باياعىدان قالالاردا تۇرادى، بالالارىن قالدىرىپ كەتەتiن كەمپiر- شالدارى قاستارىندا. ال بiز ... سولاردىڭ تيتiمدەي قۇجىرالارىن تالاسىپ- تارماسىپ پاتەرگە جالداپ جۇرگەن بەيشارا قازاقتار قايتپەكشi؟! تيتiمدەي بالالارىن كiمگەن سەنiپ قالدىرسىن، ا!؟ ءجونسiز ادەتتi تەز جۇقتىرامىز، بiز. كiم كورiنگەننiڭ ايتاعىنا ەرiپ، سولاردىڭ سالتتارىن قابىلداۋعا تىم قۇمارمىز. ۇشقالاق ەمەسپiز بە!؟
يىعىمدى كوتەردiم. بۇگiنگi كەشتە مەن جاۋاپ تابا المايتىن قيىن سۇراقتاردىڭ قاپتاۋىن- اي.
مەن قايدان بiلەيiن، ەحە-ھە! ..
— ۋاي، توقتاي قالىڭىز، - دەدi بەيتانىس جiگiت بiلەگiمنەن شوشىنا ۇستاي الىپ. — بالالار سۋ بۇرقاق جاققا جۇگiرiپ كەتiپتi عوي. بiرەۋ-مiرەۋi سۋعا كەتiپ جۇرمەسiن...
بiز بiرەر اۋىز تiل قاتىسقانىمىزشا بالالار تەز-اق تiل تابىسىپ ۇلگەرگەن سىڭايلى. بiرiن-بiرi قۋالاپ، جان-جاعىنان توگiلگەن شام ساۋلەلەرiمەن سان الۋان تۇسكە بويالعانداي بولىپ اتقىلاعان بۇرقاقتىڭ ماڭىنا بارىپ تا ۇلگەرiپتi كوزدi اشىپ-جۇمعانشا. شiركiن-اي، ادامنىڭ جۇرەگi ەڭ تازا، اشىق كەزi وسى شاق-بالالىق كۇندەرi عوي. بiرiن- بiرi جاتىرقاۋدى، بوتەنسiپ سىرتقا تەبۋدi بiلمەيتiنi سودان. ال بiر ەركە بالانىڭ تىنجىسىنىڭ ءوزi تالايدى ءابiگەرگە سالار، iشتەرiن تىنجى تەسكەن ءتورت بالانىڭ باسى قوسىلسا... اي استى، اسپان استى ىزى-قيقۋعا اينالادى دا. ال بۇرقاقتىڭ ماڭايىنا جينالعان جاس بالالار قاراقۇرىم. كوبi الگiندە كونسەرتكە كiرە الماي، تاۋانى شاعىلعان وڭشەڭ قارادومالاقتار. قۇلاق جارعان شۋىلدارى تۇنگi قالاعا كۇمiس نۇرىن توككەن دوڭگەلەنگەن جارىق ايدىڭ قىتىعىن كەلتiرiپ، ماڭايدى دۋمانعا مالىپ تۇر. ءتۇرلiء-تۇستi شامداردىڭ ساۋلەسiنە شاعىلىپ، قىزىق، كوك، جاسىل، كۇلگiن ... كۇمiس تۇستەس بولىپ اتقىلاعان سۋ تامشىلارىنا ءسۇيسiنە قاراپ، تۇنگi بۇرقاقتى اينالا قۋالاسپاق ويناۋعا كiرiسiپتi كوبi: سوڭىنان قۋعان ارمانعا جەتكiزبەي، قۇلدىراڭداپ بەزiپ كەلە جاتقان سانات قاسىمىزدان زۋىلداپ وتە بەرiپ:
— كوكە، كوكە، قاراشى، مەنiڭ شاشىما قاراڭىزشى... جەلبiرەيدi، — دەپ الدان سوققان جەلدiڭ ەكپiنiمەن جەلپiلدەگەن شاشىن سيپالاپ، سىقىلىقتاي كۇلدi. ونىڭ سوڭىنان تومپاڭداپ كەلە جاتقان ارمان جىلارمان كۇيدە تاماعىنا وكسiك تىعىلىپ:
— كوكە، ساناتقا ايتشى، توقتاسىن دا. بەتiمە سۋ شاشتى دا، ەندi ءوزiنە شاشتىرماي قاشىپ ءجۇر. ونى ۇستاپ بەرiڭiزشi، كوكە! — دەدi كiجiنiپ.
— بالام-اۋ، مەن ۇستاپ بەرسەم ول قاتتى وكپەلەيدi عوي، — دەپ كۇلدiم قولىمداعى تەمەكiمدi تاستايتىن قوقىس سالعىش ءجاشiككە بەتتەي بەرiپ. سىرتىنا «پاريجگە بارعىم كەلەدi» دەپ جازىلعان اۋدەم جەردەگi تەمiر ءجاشiكتiڭ ماڭىندا دا ەكiء-ۇش ادام قاراڭدايدى. تۇنگi قالاداعى وسىنداي ءجاشiكتەردەن تاماق تەرگەن ءۇيسiز-كۇيسiز بەيشارالار سياقتى. «بۇنداي بايعۇستاردى قالا ورتاسىنان، جاس بالالار وينايتىن جەردەن اۋلاققا اكەتسە قايتەدi؟! جاپپاي اۋرۋ، iندەت تاراتىپ جۇرمەسiن...» دەگەن جيرەنiشكە تولى وي سانامدى نايزاعايداي وسىپ وتكەن. بiراق، اۋمالى-توكپەلi تاعدىردىڭ اۋىر ازابىن تارتىپ جۇرگەن سورماڭدايلاردى جازعىرا دا المادىم. - ءوزiڭ قۋالاپ ۇستاپ السايشى.
— ۇستاتپايدى عوي ول. ۇلكەندiگiن پايدالانادى... سانات توقتا دەيمiن، — دەپ ايقايلادى ەندi ارمان سۋ بۇرقاققا قاراي بەتتەپ. — توقتا دەيمiن، مەن تيiسپەيمiن ساعان. سۋ دا شاشپايمىن! - كiشi ۇلىم سىرى ءوزiنە عانا ءمالiم كiشكەنتاي قۋلىعىنا باسۋدى ويلاعان سياقتى. — تەك توقتاساڭ بولدى...
— الدايسىڭ عوي، — دەپ سىڭعىرلاي سىقىلىقتاپ كۇلگەن سانات توقتاماستان تاعى دا بۇرقاقتى اينالىپ جۇگiرە باستاعان. — قۋسىڭ، ءا، اياماي بەتiمە سۋ شاشايىن دەپ تۇرسىڭ عوي.
— توقتاسايشى قورقاق، — دەدi ارمان ەندi شىنداپ جىلامسىراپ. — سەن سۋ شاشقاندا، نەمەنە، مەن ساعان شاشپايمىن با؟! توقتا دەيمiن، قاشپا! شىن قازاق بولساڭ، قاشپا، قورقاق!
الگiدەن اۋدەم جەردە ۇلى مەن قىزىن ويناتىپ، ءسال بولەكتەنiپ كەتكەن الگi اق كويلەكتi جiگiت بالالارىن تاڭقالدىرا قارقىلداپ كۇلسiن. كوزiنiڭ الدىن قولىمنىڭ سىرتىمەن سۇرتكەن كۇيi بەرi تامان ءسال جاقىنداپ:
— تەتەلەستەر عوي، ءا، اعا؟! — دەدi داۋسىنا مەيiرiم، الدەقانداي iزەت، كiشiلiك تۇنىپ. — اجەم مارقۇم «تەتەلەس تەنتەكتەردi تاربيەلەگەننەن، بiر وتار قوي باققان جەڭiل»، دەۋشi ەدi. بiز دە اعام ەكەۋمiز ءۇپiرلiء-شۇپiرلi، تەتەلەس بوپ وسكەن ەكi ۇل ەك. سiءرا، سوندا تالاي-تالاي تەنتەكتiك جاساعان شىعارمىز بiز دە... سوسىن ايتقانى بولار، دەيمiن.
— توقتاسايشى، قورقاق! — دەپ اششى داۋىسپەن ايقايلادى ارمان اعاسىنا قۋىپ جەتۋدەن بiرجولا كۇدەرiن ءۇزiپ. — سانات دەسە، سەن قازاق ەمەسسiڭ! كوكەم «قازاق قورقاق بولماۋى كەرەك، ەشتەڭەدەن قاشپاۋى تيiس» دەيدi عوي. ال سەن قورقاق قاشاسىڭ كەپ...
سانات بۇرقاق ءتۇبiندە كiلت توقتاي قالدى. الدەبiر iشكi ىزا، ءتۇسنiكسiز تولقۋدان ءون-بويىنىڭ ءالسiز دiرiلدەگەنi بايقالسا دا ورنىنان تاپجىلار ەمەس. ءتوزiمدiلiك، الدەقانداي نامىسقويلىقپەن ارماندى توسىپ، قيمىلداماي تۇر. اسىقپاي جانىنا تاياپ كەلگەن ارمان بۇرقاق شەتiنەن كiشكەنە الاقانىمەن سۋ iلiپ الىپ، ءۇستiنە شاشقاندا دا سەلت ەتكەن جوق.
جۇرەگiم ۋiلجiپ، مايداي ەرiپ بارادى. «قۇدايىم-اۋ، وسى قوس قۇلىنشاعىمدى مەنەن كورi باقىتتى ەتە گور! امان-ەسەن ەرجەتاپ، ايتۋلى ازاماتتار بولسىن!» — دەپ كۇبiرلەدiم iشتەي ەزiلiپ تۇرىپ. قاسيەتتi مiءناجاتتاي قايتالادىم ءۇستiء-ۇستiنە.
— ءتپا-تپا، تiل-كوزiم تاسقا! — دەدi الگi بەيتانىس جiگiت تە الدەقانداي تولقىعان ۇنمەن. — ۇلدارىڭىزدىڭ نامىسقويىن-اي! «قازاق قاشپايدى» دەگەنگە كiلت توقتاعانىن قاراڭىزشى. بۇنى ءوزiنiڭ بويىنا شاق ءارi ۇلكەن ەرلiك-اۋ. كiشiڭiز دە وجەت ەكەن!.. ايتقانىن iستەرiپ، دەگەنiن ورىندادى عوي، ءتۇپتiءڭ-تۇبiندە.
— ءا-ا، كوبiنە جانجالدى ءوزi باستاپ، سوسىن ءوش الۋعا جانى قۇمار، — دەپ جىميدىم ەكi ۇلىمنان كوز ايىرماي تۇرىپ. ساناتتىڭ تاعى دا بۇرقاقتان سۋ الۋعا ەڭكەيە بەرگەنiن نازارىم شالعان بەتتە:
— ءاي، سانات، سەن ۇلكەنسiڭ عوي. ەندi بiر-بiرiڭمەن تاتۋلاسىپ ويناساڭدارشى كەرiسە بەرمەي. كونسەرتكە كەلدiڭدەر ەمەس پە، وزدەرiڭ ءان ايتىڭدار ەندەشە، — دەدiم بۇرقاققا جاقىنداي ءتۇسiپ. — ونسىز دا ءۇستi-باستارىڭ مالمانداي بولىپتى عوي.
ساناتقا سۋ شاشقالى بەرi ونىڭ قاسىندا ءۇنسiز تۇرىپ قالعان. ارمان اۋەلi ۇلى ابايدىڭ قاراكولەڭكەدە ودان ارمەن بيiكتەي ءارi سۇستانا تۇسكەن ەسكەرتكiشiنە، سودان سوڭ دوڭگەلەنگەن ايعا جالتاق-جالتاق قاراپ الىپ، كەنەت... جiڭiشكە داۋىسپەن ءان شىرقاي جونەلدi شىرىلداپ. وڭ قولىن جۇرەك تۇسىنا قويىپ، تولقي تۇرىپ، بەرiلە شىرقادى، قۇلىنشاعىم مەنiڭ! ءالi قاتايماعان داۋسى... قۇلاق جارعانداي. ال ساۋلەسi ءالسiرەي باستاعان شامداردىڭ جارىعىمەن كومەسكiلەۋ يiلiپ اتىلعان بۇرقاق سۋى دا دوعالانا ازايىپ بارادى. بيiك ەرنەۋ قورشاعان بۇرقاقتىڭ بiر قاپتالى مۇلدەم بەتi جىبىرلامايدى، تىنشۋ تاۋىپتى. تەك تاۋدان سوققان ەركە سامال سۋ بەتiن ءسال عانا دiر ەتكiزiپ، جىلدام جۇگiرiپ وتكەن ۇساق تولقىن سۋ بەتiن قوزعاپ، دiرiل قاقتىرىپ ويناعانىن ۇدەتكەن سياقتى.
«... مەنiڭ ەلiم، مەنiڭ ەلiم،
گۇلiڭ بولىپ ەگiلەمiن،
جىرىڭ بولىپ توگەلەمiن، ەلiم،
تۋعان جەرiم مەنiڭ، قازاقستانىم!..»
بۇرقاق باسىندا ويناپ جۇرگەن بiروڭكەي قارادومالاقتاردىڭ بارلىعى بiر ساتكە ويىندارىن دوعارىپ، ەڭسەلەرiن كوتەرە، قولدارىن جۇرەك تۇسىنا قويدى دا، ەرەكشە بiر رۋح، بالالىق اسقاقتىقپەن وسىناۋ ۇلى ءاندi شارىقتاتا جونەلسiن.
«...كەڭ ەكەن جەر دەگەن،
جەرگە ءدان شىقتى عوي.
نامىسىن بەرمەگەن،
قازاعىم مىقتى عوي».
مىنا كiشكەنتاي بالالاردىڭ ەشقايسىسى ءانشi ەمەس، بiراق ەشبiر ءانشi وسىلارداي بەرiلiپ، شىن جۇرەكتەن ءان ايتىپ كورگەن جوق ەشقاشان. ايتا دا المايدى... اي ساۋلەسiنiڭ استىندا، تۇنگi قالانىڭ اسپانىن تiلگەن كiشكەنتاي بالالاردىڭ داۋىسى سول كۇنi الگi الاڭدا سابيلەرiن ويناتقان كiسiلەردiڭ جۇرەگiندە ماڭگi جازىلىپ قالعانى كامiل. وىس كەزدەيسوق كونسەرتتi كورگەندەر، كۋا بولڭاندار باقىتتى!..»
بۇدان كەيiنگi ەكiء-ۇش پاراق قاعاز بالالاردىڭ — ساناتتىڭ بiرنەشە سويلەم جازىلعان حاتى مەن ارماننىڭ ايتقاندارى بولىپ شىقتى.
كۇيەۋiنiڭ كوڭiلi بiرجولا سۋىنىپ، تاعدىردىڭ سالىمىنا كونسiن دەگەنi مە، ءزۇبارجات بارلىق جاي-جاپساردى ايەلگە، جەسiر كەلiنشەكتەرگە ءتان قاتىگەز اياۋسىزدىقپەن بiرiن دە قالدىرماي جازعان ەكەن. نەتكەن ءداتi بەرiك، جۇرەگi تاستان جارالعانداي ەدi، ءزۇبارجات!؟ قۇدايىم-اۋ، جولىنان اداسقان جۇمان بەيشارانىڭ كەمشiلiگi، قاتەلiگi شاشىنان اسار. سويتسە دە، بiرەۋدi ءاۋ باستا شىن سۇيگەن ادام ونىڭ بارلىق ارمان-قيالدارىن، بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرiن، سونىمەن قاتار بارشا كەمشiلiكتەرiن دە قوسا سۇيۋگە تيiس ەمەس پە؟ ولاي بولماسا، تiرشiلiكتiڭ بار ىزعارىنا توتەپ بەرۋگە جارايتىن ءتوزiمدiلiك پەن شىدامدىلىق قوسا جۇرمەيتiن ماحابباتتىڭ، بەرiك ەمەس ءسۇيiسپەنشiلiكتiڭ نەسi ءسان!؟ كiم بiلسiن، ءبارi دە ايەل جۇرەگiنiڭ قۇپياسى عوي. بiراق، بiراق، سول ءنازiك كەلiنشەكتەر كوڭiلi قالسا قاتال، قارا تاس بوپ كەتەتiنi قالاي؟ سiءرا، دالالىق داناگوي اتالارىمىز «اتىڭا سەنبە — تۇگi بار، قاتىنىڭا سەنبە ە جiگi بار دەپ تومەن ەتەكتi اتاۋلىدان بەكەردەن-بەكەر بەزiنبەگەن-اۋ. ول ازداي «بۇزىلعان قاتىن بۇرالقى يتپەن تەڭ» دەپ جانە ۇستەمەلەگەن، ءا!؟ قوي، ويباي، وسى جەردەن توقتايىن، بۇلاي تەرەڭدەي، جالعاستىرا بەرسەم ءوز كەلiنشەگiم توبەمە ىستىق سۋ قايناتىپ جۇرەر...
ساناتتىڭ حاتى
«ساباعىم جاقسى، كوكە، «ءبارi» «بەس!» وتكەندە مامانىڭ تۋعان كۇنiندە نەگە كەلمەدiڭ، كوكە؟! بiز، ارمان ەكەۋمiز سەنi ابدەن كۇتتiك. قايتا-قايتا تاس جولعا قارادىق. جول سوزىلىپ جاتىر، ال كوكەمiز جوق.
ساعىندىم! ساعىندىم!.. ساعىندىم عوي مەن سەنi، كوكە! ارمان دا ابدەن ساعىندى. كەلشi، تەزiرەك! كەلشi، جاراي ما؟ اينالايىن، كوكەتاي، مەنi الىپ كەتشi قاسىڭا. اكەتشi مەنi. ارماندى دا قوسا الا كەت.
ارمان «مەن ايتايىنشى، كوكەمە مەن دە ايتايىنشى» دەپ قىڭقىلداپ وتىر قاسىمدا. «قوي» دەسەم قويمايدى. ايتسىن، ءيا، كوكە. مەن وعان ىلعي جازۋ ۇيرەتiپ ءجۇرمiن، كوكگە حاتتى ءوزiڭ جازاتىن بول دەيمiن. ۇيرەنگiسi كەلەدi، بiراق تۇك تە ۇيرەنە المايدى، تۇك ۇيرەنە المايدى. بiلمەيمiن، ميى جوق پا ءوزiنiڭ. وعان ەندi مامام جازىپ بەرەدi عوي. مەنiڭ قولىم قاتتى شارشاپ، تالىپ كەتتi، كوكە! ساعىندىم عوي، كوكەتايىم مەنiڭ!..»
قۇدايىم-اۋ، وسى ساتتە كوز الدىما كiشكەنتاي ساناتىمنىڭ بۇلدىر بەينەسi كەلدi ماڭدايىن جيىرىپ، قىزىل تiلiن بiر جاعىنا شىعارا تولعانىپ حات جازىپ وتىرعان. ءنازiك ساۋساقتارى سىنىپ كەتەردەي مايىسىپ، قارشاداي كۇنiندە ساعىنىشقا تولى ىستىق سالەم جولداعان ساناتىم مەنiڭ!..
جۇرەگiم جانعا باتا اۋىرتا سىزداپ، الىستاعى بەيكۇنا ءسابيiمنiڭ سارتاپ ساعىنىشى iشi-باۋىرىمدى اياۋسىز ورتەپ بارا جاتىر. كور كەۋدەمە اۋا، بiر جۇتىم دەم جەتەر ەمەس. تiلiنiپ تۇسكەن جۇرەگiم اششى تۇزعا اۋناتقانداي اشيدى.
وڭاشادا تالاي زار قاقتىرىپ، بەبەۋلەتكەن قينالىس پەن كوكiرەكتە شەمەن بوپ قاتقان اششى شەردەن ىشقىنا ىڭىرسىعان داۋسىمنىڭ ەرiكسiز شىعىپ كەتكەنiن سەزبەي دە قالدىم مەن زارلىق. قۇلاققا ۇرعانداي قارالى تار بولمە گوي-گوي ىڭىرسۋعا، اششى شەردiڭ امالسىز وكسiگiنە تولىپ، كۇڭiرەنiپ كەتكەن. ۇلىمنىڭ ءالسiز قولدارىمەن ايباق-سايباق ەتiپ جازعان بiر جاپىراق حاتىن سۇيە بەردiم، ءۇستiء-ۇستiنە سۇيە بەردiم...
مەن بۇدان بىلاي باۋىر ەتi بالالارىمنىڭ جۇمساق ماڭدايى مەن تومپاق بەتتەرiنەن ەشقاشان ءسۇيۋ جازباعان، تەك وسىنداي حاتتارىن عانا باۋىرىما باسىپ وتەتiن بەيباقپىن. ولاردى كورە المايتىن، كورۋ ماڭدايىما جازباعان ءمۇساپiرمiن، مەن! و، قۇداي، قاي قىلعان قىساستىعىڭ، ءالسiز مەنi سالعان تالقىڭ ەدi بۇل؟!
ارماننىڭ ايتقانى
«كوكە، انەۋكۇنi، انادا دەيمiن، بiزدiڭ ۇيگە بوتەن بiر كiسi كەلدi». (وسى تۇستا ءزۇبارجات تولقىپ، سەنiمسiز ەكiۇداي كۇي كەشكەن بە، ايتەۋiر مارجانداي جازۋلارى قاتارىن بۇزا اق پاراقتىڭ سىزىقتارىنان بۇرالاڭداي شىعىپ، قيسايىپ كەتكەن كورiندi. دەگەنمەن، اقىرىنا دەيiن بiرiن قالدىرماي جازۋعا بەل بۋعانى بايقالىپ تۇر. ءارiء-سارi كۇيiن جەڭiپ، بويىنداعى بار قاتالدىقتى ۋىسىنا جيعانى اڭعارىلعان. «و، ايەلدەر، ايەلدەر-اي، نەتكەن قاتىگەز، اياۋسىز ەدiڭدەر، سەندەر!؟» تiپتi تانىمايتىن كiسi ءوزi. ول باستىق شىعار: ءداۋ-داۋ گۇلi بار قىزىل گالستۋك تاعىپ الىپتى موينىنا شiكiرەيتiپ. تiپتەن، جالتىلداعان التىن تiستەرi دە بار. اۋزىن باقاداي اشىپ، قارقىلداپ كۇلگەندە كوردiم: اۋزى تولا التىن ەكەن. مامام، سانات، الگi كiسi ءبارiمiز ءشاي iشتiك. ءداۋ ديپلوماتىن سارت ەتكiزiپ اشقان سوڭ iشiنەن جالتىراق قاعازعا ورالعان بوتەلكە سۋىرىپ اپ، ۇستەلدiڭ ءۇستiنە ابايلاپ قويدى دا، مامام ەكەۋiنiڭ ىدىسىنا ءبولiپ قۇيدى. ءوزiنشە بولىپ، «سەندەرگە وسى ناعىز بولادى دەپ سانات ەكەۋمiزگە ليموناد قۇيىپ بەردi دە، سوسىن ورنىنان تۇرەكەلiپ: «قىمباتتى دا ءسۇيiكتi ءزۇبارجات (ماماما قاراپ، التىن تiستەرiن كورسەتiپ كۇلدi ىرجىڭداپ)، سەنi تۋعان كۇن تويىڭمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! ءۇش ۇيقتاسام ءتۇسiمە كiرمەگەندە، ويدا جوقتا سەنi جولىقتىرعان جومارت تاعدىرىما مىڭ دا بiر راحمەت»، — دەدi سىزىلىپ سويلەپ. ىزديىپ قالىپتى، كرۋتوي قۇساپ. سوسىن ءوزi قولىنداعى اراعىن iشiپ سالدى، مامام دا كiشكەنە كiشتi، تيتiمدەي عانا اۋىز تيدi. مەن ەشتەڭە iشپەي قويدىم. كەرەگi جوق ونىڭ ليمونادىنىڭ ماعان. ەشكiمنiڭ دە ليمونادى كەرەك ەمەس. سوسىن الگi بوتەن ادام تاعى دا ورنىنان قايتادان ۇشىپ تۇرىپ: «Iشسەڭشi، ءزۇبارجات! ءوتiنەمiن، وسىنى عانا تاۋىسىپ iشiپ قويشى»، — دەپ جالىندى قايتا-قايتا. مامامنىڭ قارسى بولىپ باس شايقاعانىنا قاراعان دا جوق. اياعىندا ادەمi قوڭىر توپىليi، قىپ-قىزىل ناسكيi بار ەكەن. ءوزiنشە ورىندىققا شالقايىپ وتىرعاندا كوردiم عوي، مەن. سانات تومەن قاراپ، قوزعالماستان وتىرىپ-وتىرىپ، سوسىن ستاكانداعى تولى ليمونادىن الگi بوتەن كiسiنiڭ اياعىنا ادەيiلەپ توگە سالدى. مەنiڭ كۇلكiم كەلدi. ول بولسا شالبارىنىڭ بالاعىن قاققىلاپ: «ءوي، اكەڭنiڭ اۋزىن... توپاس نەمە-اي، مۇنىڭ نە سەنiڭ، ادەيiلەپ توككەنiڭ قالاي؟» دەپ قاتتى اشۋلاندى. نەگە ەكەنiن مەن بiلمەيمiن عوي، بiراق ۇيالعانىنان قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن مامام ساناتتى شاپالاقپەن بەتiنەن بiر تارتتى. اياماي، سونداي قاتتى ۇردى. سانات تiپتەن ورىندىقتان قۇلاپ قالا جازدادى دەيمiن، كوكە، سويتسە دە ول مىقتى عوي، ءبارiبiر جىلاعان جوق. ۇلكەن جiگiت بولعان سوڭ جىلامادى عوي. تۇك جىلاماي قويدى، كوكە. ۇندەگەن دە جوق. تەك تومەن قاراعان كۇيi ەكi كوزiنەن دومالاق-دومالاق جاس توقتاماي اعا بەردi، اعا بەردi. ال مەنiڭ جىلاعىم كەلiپ كەتتi، كوكە! سوسىن ۇيدەگi گازدىڭ ءتۇبiنە بارىپ، بار داۋسىممەن باقىرىپ-باقىرىپ جىلادىم، كوكە! سوسىن الگi ادام اشۋلانىپ كەتiپ قالدى ۇيدەن. ول كەتكەن سوڭ مامام سانات ەكەۋمiزدi باۋىرىنا قاتتى قىسىپ الىپ، وكسiپ-وكسiپ جىلادى، كوكە. «كiءناسiز بالالارىما دا قولىم تيدiەاۋ، اقىرى» دەپ داۋىس ساپ جىلادى، كوكە! «قۇلىنىم، كەشiرشi، كەشiرiڭدەرشi مەن سالداقىنى!» دەپ جىلادى، كوكە، موينىمىزدان تاس قىپ قۇشاقتاپ. مەن دە قوسىلىپ تاعى دا توقتاماي جىلادىم. ال ءوزiمiزدiڭ سانات ءبارiمiزدەن مىقتى ەكەن، ەش جىلاعان جوق، تۇك ۇندەمەدi دە، تەك ءۇڭiرەيiپ كەتكەن كوزدەرiنەن دومالاق-دومالاق جاس اعا بەردi، اعا بەردi...
كەيiن مامام بiزگە كەڭ ەتiپ توسەك سالىپ بەردi. ءوزi دە توسەگiنە سىرت كيiمiمەن جاتتى، كوكە. بiراق تۇك ۇيىقتاعان جوق-اۋ دەيمiن. تەك كورپەسiن بۇركەنiپ الىپ، جىلاي بەردi، جىلاي بەردi. سانات تا كورپەنi باسىنا بۇركەنiپ، وكسiپ-وكسiپ جاتتى. بiر ءتۇرلi قاتتى قورقىپ، زارەم قالماي كەتتi، كوكە، سوسىن ونىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، قاتتى-ە قۇشاقتاپ جاتتىم. مەنiڭ دە كوزiمنەن جاس ءوز-وزiنەن توقتاماي اعا بەردi، اعا بەردi، تiپتi، مايكiمنiڭ ءبارi شىلقىلداعان سۋ بولىپ قاپتى، كوكە! بiلمەيمiن، ادامنىڭ كوز جاسى تاۋسىلمايدى ەكەن عوي، كەلە بەرەدi توقتاماي، كەلە بەرەدi.
تۋعان كۇن تويىندا ءوستiپ جىلاي بەرە مە، كوكە؟ سەن بiرگە بولعاندا بiز ءبۇيتiپ جىلاماۋشى ەدiك قوي، ءيا. قۋانىپ، ءبارiمiز شاتتاناتىن ەدiك، ماگنيتوفونعا قوسىلىپ بيلەيتiنبiز. مامام ەكەۋiڭ قوسىلىپ ءان ايتاتىن ەدiڭدەر. سەن ءبارiمiزگە ءايبات تاقپاق وقىپ بەرۋشi ەدiڭ. ال بۇگiن بiز نەگە جىلاي بەردiك، ا؟! مامامنىڭ تۋعان كۇنiنە نەگە كەلمەدiڭ، كوكە، نەگە عانا كەلمەدiڭ؟
بiز سەنi ساعىندىق، كوكە... سانات ەكەۋمiز دە ءجۇدا قاتتى ساعىندىق. كۇتiپ ءجۇرمiز، ىلعي كۇتiپ ءجۇرمiز ءوزiڭ كەلەدi دەپ. سەن بiزگە قاشان كەلەسiڭ، كوكە!؟ جاي عانا حات كەلەدi، تەك حات كەلەدi، ال ءوزiڭ جوقسىڭ. سانات ەكەۋمiز كەلگەن حاتتاردىڭ ءبارiن مۇقياتتاپ جيناپ ءجۇرمiز. بiرەۋiن دە جىرتقان جوقپىز، دالاعا دا تاستاعان ەمەسپiز. ءبارi دە ساناتتىڭ توسەگiنiڭ استىنا تىعۋلى جاتىر. ەشكiمگە دە بەرمەيمiز ول حاتتاردى. مامام سەنi الىستا-ا ءجۇر دەيدi. باستىقتارى وتە قاتال، اشۋلى، بiزگە جiبەرمەيدi دەيدi. ال سانات وعان سەنبەي ءجۇر، كوكە. جاقسىلىپ، ابدەن جالىنىپ سۇرانساڭ جiبەرەتiن شىعار، ءيا، كوكە! وسى حاتىمىزدى العان سوڭ سۇرانشى باستىعىڭىزدان. سانات پەن ارمان الىستا ساعىنىپ ءجۇر ەكەن دەپ ايتشى وعان. قالاعا قايتقىسى كەلەدi ەكەن دەشi. مەن قازiر ساعىزدىڭ كوپ-كوپ فانتيگiن جيناپ ءجۇرمiن، ادەمi فانتيكتەر. كورشiلەردiڭ بالالارىنا دا فانتيكتەرiڭدi تاستاماڭدار، ماعان اكەپ بەرiڭدەر دەدiم، كوكە. سولارىمنىڭ ءبارiن باستىعىڭىزعا بەرەيiن. تەك ءوزiڭدi بiزگە بiر رەت جiبەرسiنشi. كەلشi، كوكەتايىم مەنiڭ، تەز-تەز كەلشi...»
ۋماجدالعان جاستىعىمدى ءۇنسiز قۇشاقتاپ، ۇزاق جاتتىم. زiل تارتقان باسىمدى كوتەرگiم كەلمەيدi.
تاماعىم ۋداي اشىسىن. ال الاعاي دا بۇلاعاي كەۋدەم دە زاپىرانعا، اششى وكسiككە تولى. تاماعىما وتتاي ىستىق ءتۇيiن تiرەلiپ، جۇتىنا دا الار ەمەسپiن. «ءبارiنە دە مەن، تەك قانا ءوزiم كiءنالiمiن. ول اۋىر كۇنامدi ەندi ەشتەڭەمەن دە جۋىپ كەتiرە المايمىن. كەشiرiڭدەر مەنi، كەشە گورiڭدەر، قوس قۇلىنشاعىم! مەن ءۇشiن مىنا ءومiردە، جالعان دۇنيەدە نە ءمان-ماعىنا قالدى؟ بۇدان بىلايعى بوس، قۋ مەديەن ايدالاداعى جالعىز اعاشتاي، بۇتاقسىز داراق سىندى يتشiلەگەن تiرشiلiكتiڭ نە قاجەتi بار؟.. مەن كiمگە كەرەكپiن، سەندەر بولماساڭدار، قۇلىندارىم!؟»
دولى مiنەز، شايپاۋ ايەلدەي باسىمدى قوس قولىممەن اياماي توقپاقتاپ، ۋىستاپ شاشىمدى جۇلدىم. Iشتەگi ءورت، قورلانعانىمدى بiلگەننەن تۋعان اششى وكiنiش، داۋىسى جوق قىزعانىش، جۇرەكتەگi قاندى جارا جازىلمايدى ەندi. ابايسىزدا كۇشالا جەگەن قاڭعىباس يتتەي ۇلىپ، قىستىعىپ جىلادىم اعىل-تەگiل. ەشتەڭە دە كومەكتەسەر، زiلدەي شەر-شەمەنiم سەيiلەر ەمەس. كۇيگەن كوكiرەكتەگi زاھار-زاپىراندى قايتiپ باسارمىن، ەي، قاتىگەز تاعدىر!؟ جۇرەگiم كۇيگەن تەرiدەي قاپ-قارا جيدiپ، كۇل بوپ جاندى، بiر شوكiم كۇل عانا قالدى كەۋدەمدە. جۇرەگi قايعى-قاسiرەتتەن جانىپ كەتكەن بادباقىت پەندەلەر جەر باسىپ قالاي جۇرمەكشi، ەي، جاراتقان؟! ەي، سونشالىق قاتىگەز، اياۋشىلىقتى بiلمەيتiن قۇداي، ىشقىنعان، سورعا تۇنعان داۋسىم كەرەڭ قۇلاعىڭا جەتتi مە، جەتپەدi مە؟! ايتشى ماعان سونى...
ينە جۇتقانداي iلميiپ، ورنىمنان ارەڭ سوزالاڭداپ تۇرەگەلدiم دە، كوپتەن جينالماي، ىبىرسىپ جاتقان اۋىزعى بولمەگە بەتتەدiم ءتالتiرەكتەي باسىپ. قالت-قۇلت ەتە سۇيرەتiلiپ جۇرگەنiم بولماسا، ەدەندi سەزiنەر ەمەسپiن. Iشiپ تاۋىسقان شاراپ بوتەلكەلەرi پىرداي بوپ سۋلاپ جاتىر ءار جەردە. اياعىم تيiپ كەتسە دوڭگەلەي جونەلiپ، بiر-بiرiنە سوعىلادى شىلدىرلاپ. تالايدان جەلدەتiلiپ، تازارتىلماعان بولمەدە اراقتىڭ، كۇلiمسi تەمەكi، مەن اششى تەردiڭ قولاڭسا يiسi تۇنىپ قالعان. جيرەنە لوقسىدىم. سوڭعى اقتىق شەشiمiمنەن مەنi ەندi ەشكiم دە، ەشتەڭە دە قايتارا المايدى. شەشiمiمدi وزگەرتپەيمiن. قايتۋعا قاقىم جوق.
ەڭ سوڭعى اۋىر ءارi ابزال بورىشىمدى ادال اتقارۋعا تيiسپiن عوي. بالالارىنىڭ الدىنداعى پارىزىن ادال، مەيلiنشە جاۋاپكەرشiلiكپەن اتقارا بiلمەگەن پاقىر ءوزiنiڭ ءادiل ءارi قاتال ارىنىڭ الدىنداعى قاسيەتتi بورىشىن اقتىق رەت جانە ورىندى اتقارۋدان قاشپاۋعا تيiس!.. ءيا-يا، تابانىنىڭ ءبۇرi جوق، نامىسى قورلانعان جاندار وزگەلەردiڭ كوزiنە كۇيiك، ءوسiپ كەلە جاتقان ەش كiءناسiز بالالارىنىڭ بەتiنە قارالى تاڭبا بولىپ باسىلماعانى، قاسيەتتi جەردiڭ بەتiن تاپتالماعانى دۇرىس. جارىق دۇنيە، جەر بەتiنەن ءوز ورنىن تاپپاعان بەيشارا تەزدەتiپ باقيلىق دۇنيەمەن قاۋىشقانى ءجون.
توقتا، قوس قۇلىنشاعىم، مەنiڭ قوس قاناتىم شە؟! وزگەلەردiڭ ءبارi بۇل كۇنi بەزiنسە دە، ولار، مەنi جانىنداي جاقسى كورەتiن قوس قۇلىنىم قيمايدى عوي. توقتاشى، قالاي بولعاندا دا مەن ولاردى بiر كورۋiم، اقتىق رەت ماڭدايلارى مەن بەتتەرiنەن ءسۇيۋiم كەرەك قوي... ايالدا، جۇمان! اۋىر بورىشىڭدى اتقارۋدى ءسال كەيiنگە شەگەرۋگە تيiسسiڭ. ءولiمنەن، ءار ادامعا ەرتەلi-كەش كەلەتiن اقيقات اجالدان قاشقانىم ەمەس، مەيلi، اياۋسىز ءولiم كەلە بەرسiن، كiدiرمەي ەسiگiمدi قاقسىن، بiراق سوڭعى رەت سانات پەن ارماندى كووۋگە تيiسپiن. سوسىن ... سوسىنعىسىن كورە جاتارمىن تاعى دا. بiراق، قالايدا ولاردى بiر رەت كورۋiم كەرەك.
الىس كوكجيەك ەلەڭ-الاڭداعى جۇمساق، ءنازiك ساۋلەنi قۇشتى. شىعىستان تاڭ قۇلانيەكتەنiپ، اسپان مەن جەردiڭ استاسقان شەبiندە بوزالاڭ بiرتiندەپ قويۋلانىپ كەلەدi. اينالا الدەبiر جۇمساق نۇر، تاڭعى ساۋلەنiڭ بوياۋىمەن استە-استە ايقىندانا كورiنiپ، ءتۇنi بويى دۇنيەنi تۇمشالاعان قاپاس قاراڭعىلىق اقىرىنداپ سەيiلiپ بارا جاتقان عاجايىپ ءسات. قاراكولەڭكە اتاۋلى كۇن باتىسقا قاراي ەلەۋسiز عانا سىرىلىپ، ءتۇننiڭ ەتەگi ءتۇرiلiپ كەلە جاتىر. تەك بيiك اعاشتاردىڭ ءتۇبiندە قويۋ كولەڭكە ۇيلىعىسىپ، تال-تەرەكتەردiڭ بۇجىر دiڭدەرi قاراڭ-قۇراڭ كورiنگەنمەن، اعاشتاردىڭ ءالi تاڭعى سامال ىرقىنا بەرiلiپ، ساپىرىلىسقان قوزعالىسقا تۇسە قويماعان، قيمىلسىز عانا قالقىعان بۇلتتارعا قاراي سوزىلعان بيiك ۇشارلىعى تاڭ نۇرىنا مالىنىپ، اشىق جاسىل تۇسپەن مەنمۇندالاي باستاسىن.
وڭ جاق قاپتالدا دوڭگەلەنiپ قالىپ بارا جاتقان تەگiستiك تە الىپ كەۋدەسiن كەرە كەڭ تىنىستاپ، تاڭعى جارىقپەن شەكسiزدەنە تۇسكەن سەكiلدەنگەن.
تاڭ اتىپ كەلەدi! مەنiڭ الىس جولعا اتتانعانداعى العاشقى تاڭىم! ءزۇبارجاتتىڭ اۋلىندا مەنi نە كۇتiپ تۇر، ولار... ءاسiرەسە، بالالارىم قالاي قارسى الماق؟! تiپتi، ولار مەنiڭ وسىلاي ويدا-جوقتا كەلە جاتقانىمدى بiلمەيدi دە عوي... ءۇش ۇيقتاسا تۇستەرiنە كiرە قويماس. ە-ە، ءزۇبارجاتتىڭ ءۇي-iشiندەگiلەر مەنi كiسiمiسiڭ دەسە جاقسى-اۋ. قايدا-ان، كiسi ءولتiرگەن قاراقشىنى، اۋىر قىلمىسكەردi كورگەننەن ءارi شوشىنار. تومسىرايار! قازاق بەلگiلi عوي، كەشەگi سىيلاپ، قۇراق ۇشقان ادامىن بiر اينالىمنان سوڭ-اق ەتi ءمۇجiلگەن سۇيەكتەي كۇرەسiنگە لاقتىرۋعا قۇمبىل. ەھە-حە، بارا كورەمiن دە... بiلە بiلسە، مەن ولارعا ەمەس، بالالارىما كەرەكپiن، سولاردى كورۋگە كەلە جاتىرمىن. ال قالعان قاراقۇرىم ادامداردىڭ ماعان، مەنiڭ ءومiرiمە ەش قاتىسى جوق. ءزۇبارجات ەكەۋمiزدiڭ تاعدىرىمزعا مۇرىن تىققىسى، ارامىزعا تۇسكiسi كەلەتiندەر... مەيلi، قۇدايىم الدارىنان جارىلقاسىن، اداسقاننىڭ الدى — ءجون، ارتى — سوقپاق!
قاپاس قالانىڭ ساسىق اۋاسى، قاتال، قىتىمىر مiنەزi مەن ادەتتەرi ابدەن ەڭسەمدi ەزiپ، ءوزiم دە ەرiكتi تۇتقىنعا اينالىپ كەتكەنiمدi ەندi عانا سەزiنiپ كەلە جاتقاندايمىن. جالداپ العان جەڭiل ماشينا الىس ءوڭتۇستiكتەگi قالانى بەكتە الىپ، جەر تانابىن قۋىرا تۇسكەن سايىن بويىم جەڭiلدەنiپ، iشتەي رۋحتانا ءتۇستiم. كەۋدەمدi الدەقانداي جەڭiلدiك، سەرگەكتiك الديلەپ، قاۋمالاعان سانسىز اۋىر ويلاردان ارىلا دا باستاعان سەكiلدiمiن. ايتەۋiر، بويىم بۇعان دەيiن بولىپ كورمەگەندەي قۋناق. عالامدا وسىناۋ شەتسiز-شەكسiز، قيىرىنا كوز جەتكiزبەيتiن سايىن ەركiندiككە تولى كەڭiستiك جانە كوكiرەگi مۇڭ مەن نالاعا تولى بەيشارا پەندە — مەن عانا بارمىن. بiراق، وسىناۋ ۇلان-عايىر دالا تالايدان بەرi داۋاسىز دەرتكە شالدىققان iشتەي ارپالىس، قينالىستار مەن وكiنiشتەردەن ارىلا الماي جۇرگەن بالاپانىن — ءوزiمدi ەمدەپ جازارىنا نىق سەنەمiن. ۇلى دالادان اسقان ەمشi جوق الەمدە! جان جاراسىن جازاتىن جالعىز سول عانا.
تاڭعى شۋاق كوڭiلiمدi سەرگiتiپ، بويىمدى وسىعان دەيiن بولىپ كورمەگەن، بولسا مەن كوپتەن بەرi جادىمنان شىعارىپ، بiرجولا ۇمىتقان عاجايىپ ەركiندiك، ءۇلپiلدەك جەڭiلدiك بيلەدi. ۇمىت بولا باستاعان، تالايدان بەرi ىڭىلداپ ايتىپ كورمەگەن تاماشا ءاننiڭ اۋەنi كەلدi قۇلاعىما. سول اۋەنگە قوسىلىپ، الگi ءاندi شىرقاعىم كەلدi-اي... كەنەت ءدال قارسى الدىمىزدان، وڭ جاق قاپتالعا تاياۋ تۇستاعى قالىڭ بۇتا ءتۇبiنەن ەكi كiشكەنتاي قۇس — بوزتورعايلار ما، الدە، بۇتانى پانالاپ جاتقان قوس بۇلدىرىق پا، اسپانعا اتىلىپ، بiرتiندەپ بيiككە زىمىراپ ۇشتى. سiءرا، باسقا قۇس سەكiلدi، ايتپەسە، بوزتورعاي بiردەن شىرقاۋ كوككە ۇمتىلىپ، اسەم ءانiن شىرقاعان قالپىندا ءتۇپسiز اسپاندا قارا نوقاتتاي iلiنiپ قالار ەدi، بۇلدىرىق بوسا بولماسا، بەلگiلi، ولار بۇلايشا بiرلi-جارىم ەمەس، كوبiنە توپتانىپ ۇشادى.
— قۇستان ۇيقىسىنان ويانىپ جاتىر، — دەدi سول جاعىمداعى موسقال جۇرگiزۋشi ءتۇنi بويى بiر ءسات مىزعىماعاندىقتان قىزارىڭقىراپ كەتكەن كوزدەرiن الگi قۇستاردان ايىرماعان قالپى باسەڭ داۋىسپەن. — تاعى بiر تاڭ اتتى!
— ءيا، ءومiردiڭ بۇلجىمايتىن زاڭى سولاي، — دەدiم مەن دە قۇستاردىڭ سوڭىنان ءۇزدiگە ءۇڭiلiپ. — تاڭ توقتاۋسىز اتادى. بiرەۋلەر ءار تاڭنىڭ اتۋىن اسىعا توسادى، بiرەۋلەر... ماڭگi تاڭ اتپاسا ەكنە دەپ تiلەيدi.
— ونىڭىز راس. بiراق اللانىڭ بۇلجىمايتىن ەتiپ جازعان زاڭىنا ەشكiم قارسى تۇرا المايدى. شىعار كۇندi توقتاتۋ مۇمكiن ەمەس! ايتقانداي، ءان سالعىڭىز كەلسە... قىسىلماي ايتا بەرiڭiز.
— نەگە، مەن نەگە ءان سالۋىم كەرەك؟ — جۇرگiزۋشiنiڭ بەتiنە تاڭدانا قارادىم. سابىرلى كiسi سەلت ەتكەن جوق، تەك ءسال عانا ءۇنسiز جىميىپ، جولعا قاراي يەك قاقتى دا:
— اشەيiن ايتقانىم عوي. تالاي جولاۋشىم وسىنداي ادەمi تاڭدا ءان سالعاندارىنا ۇيرەنiپ كەتiپپiن. راس ايتسام، اتقان تاڭنىڭ كوكجيەگiنە كوز جەتكiزبەيتiن دالانىڭ بiز بiلمەيتiن بiر قۇدiرەتi بار ما، ايتەۋiر، ءداپ وسىنداي شاقتا كوبiسi ءان سالادى. العاشقى كەزدە توسىرقاپ، بiءرتۇرلi ىڭعايسىزدانىپ جۇرەتiنمiن. بiرەۋدiڭ اسا قۇپياسىن بiلiپ قويعانداي كۇي كەشەتiنمiن. قازiر ۇيرەنiپ الىپپىن. ءوزiم دە وسىنداي ادەمi تاڭدى، شىققان كۇندi انمەن قارسى العىم كەلەدi، — دەپ اقىرىن كۇلiمسiرەدi. قىزاراڭقى قوي كوزدەرiنiڭ قيىعىنا جىلت ءۇيiرiلiپ، مەيiرiمگە تۇنعان سياقتاندى. — اقىماقتىق قوي اشەيiن!..
— نەگە؟! قايتا بۇل عاجايىپ جايت ەكەن. تiپتەن سiز تىم اڭعارىمپاز كورiنەسiز، — دەدiم الاۋلاعان ءجۇزiمدi ءسال عانا اشىق تۇرعان تەرەزەگە قاراي بۇرىپ. — الگiندە مەنiڭ دە بiر ءان ايتقىم كەلگەن ەدi قارادان-قاراپ. بiراق... الگi قۇستار ويىمدى ءبولiپ كەتتi ەمەس پە!؟
— باسە، iشتەي ءسال ىڭىلداي باستاعان سەكiلدi كورiنiپ ەدiڭiز. شiركiن، ءان ايتا بiلۋ دە عاجايىپ ونەر-اۋ! جوق، قازiرگi زامانداعى جارتىلاي جالاڭاش قىزداردىڭ ساحنادا ەكi يىعىن جۇلىپ جەپ، جۇلقىنىپ تۇرىپ ايتاتىن ءبالدۋ-بالدۋiن ايتىپ وتىرعانىم جوق... ناعىز ءانشiنi، ۇمىتىلمايتىن ناعىز اندەردi ايتامىن.
— مەن ءان ايتا المايمىن، — دەدiم قاباعىمدى ءسال شىتىنىپ. — تەك ەسiمدە ءۇزiك-ۇزiك اۋەندەر ساقتالىپتى... كەيدە سولاردى iشتەي ىڭىلدايتىنىم بار. بiراق، ءومiرiمدە داۋىستاپ ءان سالماپپىن، ال ءان ايتقان كiسiلەردi تىڭداعاندى جاقسى كورەمiن. ونى جاسىرمايمىن.
— ءا-ا، جەڭiل قۇتىلدىڭىز، ءا! — دەپ كۇلدi جۇرگiزۋشi باسىن شايقاپ. — وپ-وڭاي جالتارىپ كەتتiڭiز. مەن دە ... تىڭداعانىم بولماسا... تەك وسى كۇنi بiر اۋەن قۇلاعىمنىڭ ءتۇبiندە ىزىڭداپ تۇرىپ الاتىن بولدى. باياعىدا-ا... بالا كۇنiمiزدە ايتقان جاراپازان ىلعي ەسiمە تۇسەدi.
— ءماسساعان، سiز جاراپازاندى بiلەسiز بە؟ ءوتiنەمiن، ايتىڭىزشى، اعاسى! جاراپازاندى ءۇزiك-ۇزiك كۇيدە ارا-تۇرا ۇلكەن كiسiلەردەن ەستيتiنمiن. بiز بالا بولعاندا جاراپازان ايتۋ ۇمىتىلا باستاعان ەدi عوي. ال تولىق نۇسقاسىن ەشقاشان تىڭداپ كورمەپپiن.
— كارi شال قۇتىرىپتى دەپ كۇلiپ جۇرمەيسiڭ بە؟ جاسىڭ كiشi عوي، «سەنگە كوشكەنiمدi ايىپ ەتپە.
— جو-جوق، ول نە دەگەنiڭiز؟ «سiز-بiز» دەپ سىزىلعاننان سول دۇرىس بولادى. شىن ايتامىن، كۇلمەيمiن. اقىل-ەسi دۇرىس ادام جاقسىلىق تiلەيتiن جاراپازانعا كۇلمەيتiن شىعار؟ كۇلمەۋگە تيiس. ال مەن نەگە كۇلمەكپiن؟!
— جارايدى، ايتسام ايتىپ كورەيiنشi. قايتا، وسىنداي مiءنايi سەبەپپەن تولىقتاي ەسiمە ءتۇسiرiپ تە الارمىن. تەك سەن كۇلمە، جاراي ما؟
مەن ءۇنسiز باسىمدى يزەدiم كەلiسكەنiمدi بiلدiرiپ. «Iھiم» دەپ تاماعىن قايتا-قايتا كەنەپ العان جۇرگiزۋشi كەنەت قۇلاققا جاعىمسىزداۋ قىرىلداق ۇنمەن توسىن انگە باسسىن...
«...ايتامىن جاراپازان ءجونiڭiزگە،
بايلاي بەر پارشا ورامال بەلiمiزگە.
بايلاساڭ پارشا ورامال بەلiمiزگە،
بارامىز ماقتاي-ماقتاي ەلiمiزگە
احا-اۋ،
ورازاڭ قابىل بولسىن، ۇستاعان جان،
مەككەدە، مادينەدە تۇرادى ازان.»
... جۇرگiزۋشi قىرىلداعان داۋسىنان ءوزi دە ىڭعايسىزدانىپ، شوشىدى ما، بiر پاستە باياۋ ىڭىلعا كوشسiن. قازاق ءانiنiڭ عاجايىپتىعى وسى بiر جۇمساق ءارi جۇرەككە جىلى ىڭىلدا. سان عاسىردان بiزگە وزگەرمەي جەتكەن وسىناۋ ىڭىلدا الىس جولعا مiنگەن اتتىڭ تۇياق دىبىسى، جەلمەن سىڭسىعان شيدiڭ مۇڭلى ءۇنi، شەكسiز-شەتسiز دالانى كەزگەن سامالدىڭ لەبi تۇنىپ تۇرعان سياقتى. سوندىقتان جۇرەككە جاقىن، سوندىقتان iشi پىسسا ىڭىلدايدى بۇل قازاق.
«...مiنگەنi پايعامباردىڭ اق اتان-دى،
ءار ۇيدە مۇنداي تۇرساڭ، تاڭ اتادى.
بۇل ءۇيدiڭ ۇلى قايدا، قىزى قايدا؟
كەمپiر-شال ىڭىرانىپ كوپ جاتادى.
احا-وۋ،
مۇحاممەد ايتتى دەگەن جاراپازان،
مەككەدە، مادينەدە تۇرادى ازان.
يل-لا-لوۋ، ءازiر مازان، سايرا مازان،
مۇحاممەد ايتتى دەگەن جاراپازان».
يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي تاڭعى توسىن ءانiن تەرەڭ كۇرسiنiسپەن اياقتاعان موسقال جۇرگiزۋشi ءسال قىزارابورتكەن ءجۇزiن ماعان اقىرىن بۇرىپ:
— قالاي، iنiشەك، بارىلداعان داۋىسىم قۇلاعىڭا جاقپادى-اۋ دەيمiن، — دەپ ىڭعايسىزدانا جىميدى. وڭ قولىمەن جەلكەسiن قاسىپ: — كەيدە ماسايعاندا وسىلاي ءان ايتقىم كەلiپ كەتەدi ەمەس پە؟ سوندا ۇيدەگi جەڭگەڭ شىر-پىر بولىپ: «اينالايىن، اعاتاي، ءومiر بويى بار جيعان-تەرگەنiمدi سۇراعانىڭنىڭ ءبارiن بەرەيiن، تەك بۇدان بىلاي ءان سالا كورمەشi»، — دەپ جالىناتىنى بار. سوندايدا ءوزiن باقىتسىز سەزiنەتiنiن قايتەرسiڭ؟! ەندi قايتەيiن، ءانشi قىلىپ تۋماعان اكە-شەشەمە وكپەلەيمiن بە؟
— ءيا، جەڭگەيدiڭ ايتقانى ءجون، ءانشi ەمەس ەكەنسiز. وعان ەش كۇمiن جوق. ايتسە دە ءانشi ەمەستەر دە ءومiردە باقىتتى ءومiر سۇرەدi عوي. شىنايى ماحابباتتىڭ ءوزi دە باقىت ەمەس پە؟!
— ونىڭ راس، iنiشەك! بiراق ەش ماحاببات ماڭگiلiك باقىت سىيلامايدى، تەك وعان دەگەن سەنiمدiلiكتi مىقتاپ بەكiتەدi. مەنiڭشە، باقىت دەگەنiڭنiڭ ءوزi ادامنىڭ سولايشا سەزiنۋi عانا، ايتپەسە، سىرتتاي ادامداردىڭ تiرشiلiگiندە بiر-بiرiنەن ايىرماشىلىق مۇلدەم از. ءبارi دە ۇيىقتايدى، تاماق iشەدi، قۋانادى، مۇڭايادى...
— فيلوسوف ەكەنسiز، اعاسى!
— ءا-ا، ادام الىس جولدا كوپ جۇرگەن سايىن ءتۇرلi ويلارعا جيi بەرiلەدi. ءارتۇرلi جاعداي، قيلى تاعدىرلارعا ۇنەمi كۋا بولادى ەكەن. سولاردان ءوزiمشە وي تۇيگەنiم، جاساعان قورىتىندىم عوي.
شىعىستان قىزارىپ كوتەرiلگەن كۇننiڭ بiر پۇشپاعى اقىرىن قىلتيدى دا، دۇنيە جارقىن ساۋلەگە مالىنىپ سالا بەردi. سايىن دالا التىن جاپقانداي تiپتەن قۇلپىرىپ، تاڭعى تازا اۋادا التىن ۇنتاقتار قالىقتاعان سياقتى. سول ءسات سول قاپتالدان قالىڭ توعاي كوزگە شالىنىپ، زۋىلداعان جەڭiل ماشينا سوعان جاقىنداي تۇسكەن سايىن اۋانى جيدەنiڭ حوش يiسi جايلاپ بارا جاتتى. كولiك سالونىندا قىزعان ماي، رەزينانىڭ جاعىمسىزداۋ يiسi اقىرىنداپ سەزiلiپ تۇرعان ەدi، جيدە توعايى قاپتالداسا تۇسكەن سايىن التىن ساۋلە استىندا التىن تۇستەس سارعىش مايدا گۇل شاشقان جيدەلەر قالىڭداي بەرەدi دە، الگi جۇپار تاناۋدى جارىپ جiبەرە جازداسىن-اي. ءار-ار تۇستان ومارتالار كورiنەدi شاعىن اسەم ۇيلەر سياقتانىپ.
حوش يiسكە ەلتiدiم بە، كوزiمدi ەرiكسiز جۇمىپ، وسىناۋ جۇپاردى قۇشىرلانا، اسقان قۇمارلىقپەن ءۇستiءن-ۇستiن جۇتتىم. تاناۋدى كەرنەگەن ادەمi يiس بويىمداعى جەڭiلدiك سەرگەكتiكتi ودان ارمەن ۇدەتiپ، كوڭiلiمە قانات بiتكەندەي جەڭiلدەنە ءتۇستiم.
— پاھ! — دەدi جۇرگiزۋشi دە تامسانىپ. — قايران جيدەنiڭ جۇپار يiسiن-وي« ەشتەڭەمەن شاتاستىرا المايسىڭ عوي، مۇنى. بiر قاراعاندا كوزگە سۇرەڭسiز، اربيعان كورiكسiز اعاشتاردىڭ وسىنداي عاجاپ يiسi بولادى دەگەنگە كiم سەنەدi!؟
— جيدە گۇلدەگەندە قۇلپىرىپ كەتەدi، ءا! — دەدiم مەن دە قۋانىش سەزiمiمدi جاسىرا الماي. — دۇنيەدە سۇلۋلىق اتاۋلىنىڭ فورماسى مۇلدەم كوپ ەكەن عوي. جيدە كەشتەۋ گۇل شاشقانمەن، ول گۇلدەگەندە ودان اسقان سۇلۋ اعاش بولمايتىن سياقتى.
— بالا كۇنiمiزدە اۋىلدىڭ iرگەسiندە قالىڭ جيدە توعايى وسەتiن. ول كەزدە ادام از با، الدە ادامداردىڭ بويىنداعى تويىمسىزدىق از با، ايتەۋiر ودان ەشكiم ورىنسىز وتىن شاۋىپ، بالتا سiلتەمەيتiن، — دەدi موسقال جۇرگiزۋشi الدەنەگە قامىعا كوڭiلi ءپاس تارتىپ. — قازiر سونىڭ جۇرناعى عانا قالدى. ءبارiن جۇرت تۋ-تالاقاي شاۋىپ، وتقا جاقتى. ەشكiمدi دە كiءنالاعىم كەلمەيدi، جۇرت قايتسiن، وتىن جوق، گازى دا جوق، كۇندiءز-تۇنi توقتاۋسىز كەلiپ تۇرعان. قىستا سۋىقتان قاتىپ ولمەيدi عوي ەندi.
— بارلىق جەردە سولاي. ادامدار شاراسىزدىقتان قالاي دا امان قالۋدىڭ قولدان كەلگەن امالىن iستەۋگە ءماجبۇر. مىڭ كۇنگi جۇماقتان، بiر كۇنگi جارىق دۇنيەنi ارتىق سانايتىن پەندە بايعۇستىڭ قولدان كەلەرi سول عانا.
— ءيا، مەن دە سونى ايتىپ وتىرمىن. ايتايىن دەگەنiم، وسىنداي جيدە گۇلدەگەندە ۇلكەن كiسiلەر بiزدەردi، مايدا بالالاردى الگi توعايعا اتتاپ باستىرمايتىن.
«جيدە گۇلi ادامدى اقىرىن ماس قىلىپ، ەسiنەن تاندىرادى، اراسىندا ۇيقتاپ قالعان كiسi سول ورنىندا تiل تارتپاي كەتەدi»، — دەپ قورقىتۋشى ەدi. وسى كۇنi ىلعي ويلايمىن، سول شىنىمەن راس پا ەكەن؟! بۇرىن-سوڭدى سولاي ولگەندە بولىپ پا ەكەن؟
— كiم بiلiپتi، بولسا بولار. بالكiم، گۇلدەگەن اعاشتاردى سىندىرا بەرمەسiن دەپ ايتاتىن شىعار!.. قالاي دەگەنمەن بۇل دۇنيە جارالعالى بەرi بiزدiڭ قازاقتارمەن بiرگە جاساسىپ كەلە جاتىر عوي اۋليە دەپ، قاسيەتتi اعاش دەپ سانايتىنى دا سوندىقتان شىعار... ونىڭ ءۇستiنە جيدەنiڭ قاسيەتتi قۇرمامەن دە قۇداندالىعى بار عوي.
— ول قانداي قۇداندالىق؟ ءتۇسiنبەدiم، iنiشەك.
— ە، ازداپ ۇقسايتىندىقتارىن ايتامىن. تۇپتەپ كەلگەندە قۇرما دەگەنiڭiز اراب جەرiنiڭ، وازيستەرiنiڭ وسىعان ۇقساس جيدەسi عوي.
— ءا-ا!..
ءزۇبارجاتتىڭ اۋىلى مەن سوڭعى كورگەندەگiمنەن ەتەگi قۋسىرىلىپ، ابدەن سۇرقى قاشىپتى. قازiر دە كەنت اتالعانمەن بiراتولا ءجۇنجiپ، ازىپ-توزعانىن جاسىرا الماستان ءبۇرiسiپ جاتىر. كۇتiم كورمەگەن قوراش، سىرتقى سىلاعى شۇبارلانىپ تۇسكەن تامداردى جايلاعان جوقشىلىق پەن جەتiمسiزدiك جان-جاقتان انتالايدى قازiر. Iرگەلەرi سوگiلiپ، تەرەڭ جارىقتاردان ۇرەي سىعالاسا، بiر كەزدەرگi بيiك قابىرعالارى بiر جاعىنا قاراي قيسايعان يەسiز ۇيلەردiڭ اينەكسiز تەرەزەلەرiنە قورقىنىشتى، ىزعارلى كولەڭكە ۇيىعان. ماڭايلارىندا بەيسەۋەت قىبىرلاعان جان جوق. كۇن كورiس قامىمەن بەتi اۋعان جاققا امالسىز كوشiپ كەتكەندەردiڭ بۇرىنعى قۇتحانالارى دا ءومiردiڭ جالعان، ادام ارمانىنىڭ الدامشى ەكەنiن ەرiكسiز ەسكە سالعانداي. ايتپەسە، وسى ۇيلەردە تۇرعان جاندار كەزiندە بولاشاققا تالاي ادەمi جوسپار قۇرىپ، تالاي رەت ماقسات-مۇراتتارى تۋرالى جاقىن ادامدارىمەن سىر ءبولiسكەن شىعار-اۋ. ەندi قۇلاققا ۇرعانداي جىم-جىرتتىق پەن ۇرەيلi ءۇنسiزدiكتi تامداردىڭ مورىپ، ءمۇجiلگەن دۋالىنا، بiر كەزدەرi حوش يiستi ءتۇتiن بۇرقىراعان پەشتەردiڭ جارتىلاي قۇلاعان مۇرجاسىنا ارەدiك-ارەدiك قوناقتاپ، ۇزىن ايدارلارىن جەلپۋiشتەي اشىپ-جاۋىپ سۇڭقىلداعان اساسىق كوكەكتەردiڭ مۇڭلى داۋىستارى عانا بۇزۋدا. ەگەسiز قالعان ۇيلەردiڭ كوبi اڭعال-ساڭعال ەسiك-تەرەزەلەرiنەن ەركiن كiرiپ-شىققان جاس تولدەر، قارىندارى شەرميگەن جەتiم بۇزاۋلار عانا كولەڭكەلەيتiن ورىنعا اينالعان. قازاقتىڭ تiلەۋi جامان قۇس دەيتiنi راس، وسىنداي قايعىلى ۇيلەرگە ساسىق كوكەك قۇمار قاشاننان.
بۇرىن تالاي كورگەن اۋلىم عوي، بiراق مەن سوڭعى كورگەننەن بەرگi از عانا جىلدار iشiندە وسىنشالىق سۇرقى قاشىپ، بەيشارا كۇيگە تۇسكەنi جۇرەگiمدi ەرiكسiز سىزداتسىن. تۇگiن تارتساڭ مايەگi شىققان ءتۇستiكتiڭ قۇتتى جەرiنە ورنالاسقان اۋىلداردىڭ كوبi دە وسىنداي شەرمەندە كۇيدە. جەرi سونشالىق باي ولكەنiڭ تۋ-تالاقايى شىعىپ، توزعانىن كورۋدەن اسقان ازاپ جوق. وسىنىڭ ءبارiنە كiم كiءنالi؟ ۋاقىت پا، قالىپتاسقان قاعيدالار، ماڭگi بۇزىلمايتىن سياقتى كورiنەتiن ەرەجەلەر مەن ۇستانىمداردىڭ تابان استى تاس-تالقانى شىققان زامانا ما، ونى ەشكiم ءدوپ باسىپ ايتىپ بەرە المايتىن سياقتى. ايتەۋiر، ەل-جۇرتتىڭ كوپشiلiگi وسىناۋ ەلەڭ-الاڭدا بiرجولا ابدىراپ، قايدا بارارلارىن، نە iستەۋ كەرەك ەكەندiگiن پايىمداۋعا مۇمكiندiگi تاۋسىلىپ، شىعار جول تۇيىققا تiرەلگەن. باسار تاۋ، بابار جەرi جوق سياقتى. ەندi اۋىلدى بەيشارا كۇيدەن قۇتقاراتىن ەشكiم دە جوق.
باقىت قاسيەتتi وشاق بولسا سەنiمدiلiك پەن شىدامدىلىق، ءۇمiت سونىڭ ءۇش تاعانى، بەرiك تۇعىرى، ەڭ وكiنiشتiسi سول، باسىنان باقىت بەيمەزگiل ۋاقتا ۇركiپ ۇشقان مىناۋ بەيشارا اۋىلدا ءتوزiم مەن شىدامدىلىق شەكتەن اسارلىق بولعانمەن، ەرتەڭگi كۇنگە تيتتەي ءۇمiت جوق، سەنiمدiلiكتەن بiرجولا ايرىلعان. سىرى دا، سىنى دا كەتكەن اۋىلدارىم-اي، سەنiڭ جايىڭا جانى اشىپ، قامقور بولار كiم بار ەندi مىنا جالعاندا؟! ال جەر بەتiندە ءۇمiتسiز ءومiر سۇرۋدەن اسقان قاسiرەت جوق، تiرلiكتەن كوڭiلi قالعاندار پاقىرلار ايتسا، تiپتەن مۇمكiن ەمەس. ە-ەي، بەيشارا، بەيامال قازاقتىڭ قوڭىر اۋىلدارى —اي، زاماننىڭ تالكەگiنە، اسا قيىن سىناعىنا سiزدەر دە، قازiر قامىعىپ، قۇسادان قابىرعامنىڭ كوبەسi سوگiلiپ جۇرگەن ءوزiم دە توزە المادىق. كەرەگەمiز قيراپ، شاڭىراعىمىز ورتامىزعا ءتۇستi-اۋ. بiراق، مەن دە ءالi ازداپ بولسا دا ءۇمiت بار، و-و، ءزۇبارجات بالالاردى ەرتiپ، كۇلiمسiرەپ ۇيگە قايتىپ كەلسە... ءومiرiمدi قايتادان، وتكەننiڭ ءبارiن بiرجولا ءوشiرiپ، تازا اق پاراقتان قايتا باستار ەدiم-اۋ. وسىعان دەيiن كەتكەن قاتەلiگiمنiڭ ءبارiن جوندەر ەم. تەك... تەك، ولار تۋعان وتان، قاراورماندارىنا قايتىپ كەلسە ەكەن!..
ەي، اۋىل، سiزدە سونداي ءۇمiت بار ما!؟ اتار تاڭ، الداعى كۇندەردەن قانداي ءۇمiت، قانداي جاقسىلىق كۇتەسiز، سiز؟! ۇندەمەيسiز، ءا، ويتكەنi الدان كۇتەرiڭiز قاراتۇنەك ۋاقىت، جىلت ەتەر ساۋلە ۇشقىنى بايقالمايتىن قيىن كۇندەر. بiر قۇلاعان، قيراعان نارسەنiڭ قايتا قالپىنا كەلۋi ... و-و، وتە قيىن!
... بۇرىنعى اسەم كەنتتiڭ ورتاسىندا جاپا-جالعىز سوستيىپ تۇرىپ، اۋىر ويلاردىڭ تۇڭعيىعىنا ەرiكسiز سۇڭگiگەنiمدi سەزبەي دە قالعاندايمىن. مىناۋ اۋا، كەڭiستiكتiڭ ءوزiندە قايعى-مۇڭ قالىقتاپ جۇرگەندەي، قاپاس قۇشاعىنا شىم باتىرعانى. قايدا بارسام دا شەر مەن نالا قىر سوڭىمنان بiر ەلi قالماي، وكشەمدi باسا وڭمەندەپ قۋالايتىن سەكiلدi. كەنەت... ەركiمنەن تىس سەلت ەتiپ، ەڭسەمدi تۇزەپ الدىم. قۇدايىم-اۋ، بۇل راسىمەن سول ما؟!
سىرتى تالعامسىز الەمiشتەنگەن، داڭعاراداي دۇكەننiڭ الدىنا اسىعا باسىپ جاقىنداعان جاس ايەل، سىلاڭداعان سىمباتتى كەلiنشەك شىنىمەن-اق ءزۇبارجات پا!؟ مەنiڭ سۇيگەن ايەلiم... شىنىمەن بiز قوشتاسقان ۋاقىتتان بەرi وسىنشالىق وزگەرگەن بە؟
جات باۋىر تارتىپ، بiرتiندەپ ۇمىتا باستاعان بولارمىن مەن دە، ايتەۋiر تاپ باسىپ جىعا تاني الماي، ءارiء-سارi كۇيگە تۇسكەنمiن. بiر ويىم «سول» دەيدi، جىلت ەتە تسۇكەن كەرباق بiر ويىم: «كەلە سالعان بەتتە ونىمەن ۇشىراسا كەتۋ مۇمكiن بە؟ كەزدەيسوقتىق دەسەڭ دە، تىم-تىم سەنiمسiز جايت. جوق، كوڭiلiڭمەن وشە باستاعان بەينەسiن باسقا بiرەۋمەن، بوتەن الدەكiممەن شاتاستىرىپ تۇرسىڭ. كوپ كۇتكەن ارمان ەتكەن ءساتiڭدi ۇشقىر قيالىڭمەن تىم جىلدامداتقىڭ كەلەدi...» دەپ ات-تونىن الا قاشۋدا.
اقىرىنداپ الگi دۇكەنگە قاراي جاقىندادىم. ءاۋ باستان-اق بالالارىما ازدى-كوپتi بازارلىق الا بارۋدى جۇپتاپ قويعانمىن. ەندi كiدiرۋدiڭ قاجەتi جوق. شاڭ تۇتقان شىنىلى ەسiكتiڭ سالپىنشاق قوڭىراۋلارىن شىلدىر ەتكiزiپ اشىپ، تابالدىرىقتان iشكە اتتاعانىمدا، سورە ءتۇبiندە تۇرعان ەكi موسقال ساتۋشى ايەل ءجۇزiمە اڭتارىلا قارادى.
ال ار جاقتاعى كiشكەنە تۇكپiردەن — ءزۇبارجات، جوعارىلاپ وتە بەرسەيشi... ويپىر-اي، وسى بولمەگە العاش اتتاپ باسقانداي، ىلعي سوستيا قالاتىنىڭ-اي، — دەگەن ەركەكتiڭ مايموڭكە ءارi قۇمارلىققا تولى ءسال قارلىعىڭقى داۋىسى ەستiلگەن.
كوز الدىمدا كەڭ دۇنيە، ساتۋشى ەكi ايەل، ونى-مۇنى زاتتار تiزiلگەن سورەلەر شىرق ءۇيiرiلiپ اينالىپ بارا جاتتى...
ساناتتىڭ حاتى
«ءو-و، كوكە، بiر ارماننان ايرىلدىق قوي، كوكە! ەندi ول بiزگە جوق! سiزدi سونشا ساعىنىپ، ساعىنعان سوزدەرiن ماعان عانا سىبىرلاپ ايتۋمەن ءوتتi. بiلمەيمiن، بiز — سiز دە، مەن دە، مامام دا قۇدايعا نە جازدىق؟! مەن كۇندە جىلاپ ءجۇرمiن، جىلاپ ءجۇرمiن، بiراق ول ەندi قايتىپ كەلمەيدi بiزگە. ۇلكەن كiسiلەر سولاي دەپ جۇباتادى ىلعي. مامام دا بۇرىنعىدان كوپ جىلايتىن بوپ الدى. قاراڭعى تۇندەردە مەنi قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسىپ جاتىپ جىلاي بەرەدi، جىلاي بەرەدi. سوسىن مەن دە قوسىلىپ ەڭiرەيمiن!
كوكە، بۇل حاتتى جاسىرىنىپ جازىپ ءجۇرمiن. ەشكiمگە كورسەتپەي، كۇندە از-ازدان جازامىن. ايتپەسە، ۇلكەندەر تارتىپ الادى بۇل حاتتى. ساعان... سiزگە ارماننىڭ سۋعا كەتiپ ولگەنiن ەستiرتپەيمiز دەپ ءجۇر ءبارi. بارلىعى دا سiزدi جەك كورەدi. نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، ايتەۋiر سiز تۋرالى ەشتەڭە ايتقىلارى كەلمەيدi. ءاسiرەسە، مامام!
كوكە، انادا اۋىلعا جامان وسەك تاراعان. سiز وسىندا، ورتالىققا جاسىرىن كەلiپسiز عوي. سوسىن...بiزگە، ارمان ەكەۋمiزگە كەلمەي كەرi قايتىپ كەتiپسiز. ەشقايدا سوقپاپسىز.
كوكە، ول ءوتiرiك قوي. ايتىڭىزشى، كوكە، ول ناعىز ءوتiرiك ەمەس پە؟! سiز اۋىلعا جەكتەن بولساڭىز، مiندەتتi تۇردە ماعان، ارمانعا كەلەر ەدiڭiز عوي. ەشتەڭەگە، بۇلاردىڭ جەك كورگەنi، ۇناتپاعانىنا قارامايتىن ەدiڭiز، ءا؟! ويتكەنi، بiز بۇلاردىڭ ەمەس، سiزدiڭ بالالارىڭىزبىز عوي. بiزدiڭ ارامىزعا ەشكiم تۇرا المايدى ەمەس پە!؟ بiز سiزدi ۇزاق كۇتتiك، ەندi مەن ءوزiم كۇتەتiن بولامىن، كوكە!
كوكە، سiز اۋىلعا كەلە العان جوقسىز، كەلە الماي ءجۇرسiز عوي، ءيا. ارمان دا سiزدiڭ كەلگەنiڭiزگە، بiزدi كورمەي كەتكەنiڭiزگە ەش سەنگەن جوق. ول سiزدi، اينالايىن كوكەمiزدi ىلعي كۇتۋمەن ءجۇردi. مۇنداعىلاردىڭ ەشقايسىسىنا ەركەلەپ كۇلگەن، ولارمەن تيتتەي ويناعان ەمەس ەشقاشان. ءبارi ونى «قاسقىردىڭ ءبولتiرiگi» دەيتiن. تiپتi، كورشiلەردiڭ بارلىق بالاسى ارماننان ۇرەيلەرi ۇشاتىن، كوكە! ول: «ءبارiبiر الماتىعا، كوكەمنiڭ قاسىنا كەتەمiن»، — دەپ جيi ايتاتن ماعان.
سۋعا كەتiپ ولگەن كۇنi دە ماعان الماتىعا قاشىپ كەتكەلi جۇرگەنiن قۇپيالاپ ايتتى. بiر تابا ناندى قوراداعى ءشوپتiڭ اراسىنا تىعىپ قويىپتى. سونى كورسەتتi. «جولدا قارنىم اشسا، كەرەك بولادى» دەگەن. مەن وعان سەنگەن جوقپىن. ويتكەنi، ول ءالi كiشكەنتاي ەدi عوي. بيىل كۇزدە عانا بiرiنشi سىنىپقا بارۋعا تيiس بولاتىن.
كوكە، حاتىمدى ىلعي تىعىلىپ جازىپ جۇرگەننەن كەيiن تۇك اياقتاي الماي قويدىم. باستاپ جازعانىما بiر اپتادان استى... جو-جوق، ون كۇننەن بۇرىن باستاعانمىن. ايتپەسە ەندiگi سiزگە سالىپ جiبەرەتiن ەدiم عوي.
ارمان كانالداعى سۋعا كەتەتiن كۇنi ۇيدە ەكەۋمiز عانا قالعانبىز. كۇن جەل، اسپان قاپ-قارا بۇلت بولىپ تۇردى. مەنiڭ باسىم اۋىرىپ، تورگi بولمەدە جاتقانمىن. سiزدi، ءوزiمiزدi ويلادىم. ساعىندىم سونداي، كوكە! بiر ۋاقتا سىرتتان ارمان جۇگiرiپ كiردi دە: «ءجۇر، كانالعا بارىپ شومىلايىق»، — دەدi. مەن «بارماساڭشى، ءجۇزۋ بiلمەيسiڭ عوي»، دەدiم. ول ەشكiمدi ، ىزالانسا مەنi دە تىڭدامايدى عوي. قايتادان سىرتقا كەتiپ قالعان. كورشiلەردiڭ ءوزiندەي ءتورت بالاسىن ەرتiپ اپتى. انالار جەلدەن قورقىپ، بارمايمىز دەسە، «تاسپەن ۇرام» دەپ ءبارiن الدىنا ساپ ايداپ كەتiپتi. ول سونداي باتىل ەدi عوي، كوكە، ەشكiمنەن، ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن. «ارعى بەتكە ءجۇزiپ وتەمiز»، — دەپتi، كوكە! ارعى بەتتە نە ەدi وعان، قاسىندا كوپiر تۇر عوي. ايتەۋiر ارعى بەتكە ءجۇزiپ وتكiسi كەلiپتi دە تۇرىپتى، كەلiپتi دە تۇرىپتى، كوكە... ساعىنىشى شىعار سۋعا ءتۇسiرگەن...
سوسىن اعىپ جاتقان سۋدىڭ جاعاسىنا بارىپ، كيiمدەرiنiڭ ءبارiن شەشiپتi. تىر جالاڭاش شەشiنiپتi، كوكە. تiپتi، ءومiرi ەشكiمگە شەشكiزبەيتiن ءتۇرسيiن دە شەشiپ تاستاپتى.
اۋەلi جۇقا كويلەگiن مۇقياتتاپ بۇكتەپ، ونىڭ ءۇستiنە ءتابiشكەلەرiن ەڭ ءۇستiنە ءتۇرسيiن بۇكتەپ قويىپتى، كوكە. اياق كيiمدەرiن شەشكەندە ۇنەمi ءار جاققا لاقتىرىپ تاستايتىن ارمان كiپ-كiشكەنتاي ءتابiشكەلەرiن دە ءتارتiپتەپ ادەمiلەپ قويىپ، ونىڭ ءۇستiنە مۇقياتتاپ جيناپ قويىپتى، كوكە! سوسىن شەشiنبەي تۇرعان بالالاردى شاپالاقپەن بiر-بiر ۇرىپ: «ناعىز قورقاق ەكەنسiڭدەر، ءبۇيتiپ تۇرا بەرسەك ارعى بەتكە ءجۇزiپ وتە المايمىز»، — دەپ ءوزi سۋعا سۇڭگiپ كەتiپتi، كوكە!
اينالايىن كوكە، مۇنىڭ ءبارiن الگi بالالار ايتتى كەيiن. ۇلكەندەر «بوي جاساعانى عوي» دەيدi وزدەرiنشە بiلگiشسiنiپ. بiلمەيمiن، ول نە ەكەنiن. ال ارمان ارعى بەتتەن نە iزدەگەنiن، نەلiكتەن ول جاققا ءجۇزiپ وتۋگە قۇمار بولعانىن دا بiلمەيمiن. ايتپەسە، ولار سۋعا تۇسكەن جەردiڭ قاسىندا ءداۋ كوپiردەن كۇندە وتەمiز ءارi-بەرi. تالاي وتكەنبiز دە.
ەندi مەن iستەيمiن، كوكە؟! ارماىنسىز قالاي جالعىز جۇرەمiن بۇل اۋىلدا؟.. كوكە-ە، قاشان كەلەسiڭ ماعان!؟ كەلشi... كەلشi، كوكە!»
جۇماننىڭ سوڭعى حاتى
«و-و، جاۋىز قۇداي، بۇيتكەنشە مەن ولسەم ەتتi! قارشاداي بالانىڭ ءومiرiن قيعانشا، ءبار-بارiنە جازىقتى مەنiڭ قارا باسمىدى جازاعا تارتساڭ بولماي ما! بولاشاعى، ءۇمiتi الداعى قارشاداي بالانى قاپيادا العانشا، مەنi... ەشكiمگە كەرەگi جوق پاقىردى جازالاساiڭ، قاھارىڭا ۇشىراتساڭ قايتەر ەدi؟! الدە... الدە، ابدەن قارتايعانشا بويىندا قاۋقار، جۇرەگiندە وت قالماعان كارi شال — سەنiڭ كۇشiن بەيكۇنا بالالار، قورعانسىز سابيلەرگە عانا جەتە مە؟
و، ساعان لاعىنەت اۋىز دۇنيە! ەي، الدامشى جالعان، قۋ تاعدىر اياعىمنان شالىپ، اداستىرايىن دەسەڭ، بار قاھارىڭدى، جازاڭدى ءومiردەن ەش وكiنبەي وتەتiن ماعان، مەنىڭ باسىما اياماي توكپەدi بە، سەن جاۋىز! قارشاداي بالانىڭ شىراعىن اياۋسىز ءسوندiرگەن ءۇشiن ساعان لاعىنەت! ەندi مەن كiمگە كەرەكپiن!؟ كiمدەر ءۇشiن جەر باسىپ جۇرمەكشiمiن، و-و ، قۋ تاعدىر!
قۇلىنشاعىم مەنiڭ، ساناتتىڭ، بۇل بالكiم ساعان جازعان ەڭ سوڭعى، اقتىق حاتىم شىعار. ءيا، سولاي! بۇدان كەيiن ەشقاشان قولىما قالام ۇستاماسپىن. ۇستاي الماسپىن. سەن ءۇشiن، بەيۋاقتا باقيلىق بولعان ارمانىم ءۇشن ءۇلiگلi، اتىن ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەتiن ابزال اكە بولا الماعانىم دا اقيقات، ءال-ازiر كiشكەنتاي، تىم جاسسىڭ-اۋ، ءتۇسiنە دە قويماسسىڭ، بiراق مەن وسى جاقتا، سەندەردەن تىم شالعايدا ءجۇرiپ، ارامىزدا قاتىگەزدiك سۋىقتىقپەن ءبولiپ جاتقان توقتاۋسىز ۋاقىت، الىس كەڭiستiك ارقىلى تيتiمدەي جۇرەكتەرiڭە، ءالi قايعى-شەردi تولىق قالپىندا سەزiنە قويمايتىن كiرشكسiز جۇرەكتەرiڭە ءوز بويىمداعى بار جاقسىلىعىمدى (ەگەر دە ونداي قاسيەتتiڭ تيتتەي ءبولiگi مەنەن تابىلسا، ارينە)، قايتالانباس ساعىنىشىم مەن ماحابباتىمدى، ادامدىق پەن پاكتiگiمدi سiڭiرگiم كەلۋشi ەدi. (كەيiن ءوزiڭ ويلانشى، ادام ساعىنىشسىز مىناۋ قاتىگەز دۇنيەدە قالاي ءومiر ءسۇرiپ،ويناپ-كۇلiپ جۇرە الماقشى؟!) ءيا، سول اق تiلەگiمدi ورىنداي الدىم با، جوق پا، بiلمەيمiن. ەندi بiلە المايتىنىم دا اتقان تاڭداي، مىناۋ جاۋىز قالانى قىمتاپ كەلە جاتقان قارا نيەت تۇندەي اقيقات. ايتەۋiر ءوز ءالiمشە ءۇمiتتەنگەنiمە حاق. ۋاقىت ۇشقىر، ەرتەڭ-اق تەز ەرجەتەسiڭ عوي، بالام، سوندا مەنiڭ جانىمدى. ءتۇسiنەرسiڭ دەپ تiلەيمiن تاعدىردان. (مەن قازiر قۇدايمەن دە جاۋ بوپ الدىم، سوندىقتان وعان جالىنىپ-جالبارىنىپ المايمىن، مiءناجات ەتە الماسپىن). جۇرەگiڭمەن، جانىڭمەن ءتۇسiنگەن شاعىڭدا قابiرستانداعى كوپ بەيiتتiڭ اراسىنان جەرمەن-جەكسەن بولىپ، اياققا تاپتالعان ەلەۋسiز قابiرiمدi iزدەپ تاۋىپ الىپ، باسىما ەكi اق قايىڭ وتىرعىز... قوسبالاپان سەندەردi ەسiمە سالىپ، تاۋدان سوققن جەلەمiكپiن جاپىراقتار سىبدىرلاپ. ەگەر قۇلپىتاس قويعىڭ كەلسە، وندا...تiرi بوپ كەلدi، تۇك بiتiرمەي كەتتi» دەپ، جازا سال. ال ءتۇسiنبەسەڭ... وندا دا وكiنبەيمiن. قۋانىش پەن وكiنiش دەيتiن سەزiمدەر مەن ءۇشiن الدەقاشان وتى وشكەن. ماڭدايىما ەكەۋiڭدi بەرگەن جومارت تاعدىرىما، شاراپاتتى قۇدايعا مىڭ مارتە شۇكiرشiلiك ايتۋشى ەدiم iشتەي... سان-ميلليون رەت قيتالاعانمىن. ەندi... ەندi مىناۋ جارىق دۇنيە، كەڭ اسپاننىڭ استىندا ارمانىم جوق، شەكسiز اسپانىم شوكiمدەي، شالقىعان دۇنيە بولادى توقىمداي بولدى، كوڭiلiم قاراڭعى كورگە اينالدى. قۇدايىم-اۋ، ەندi مەنi قۋراعان دۇنيەگە نە بايلايدى، كiم ۇستايدى؟ جوق، ەشكiم جوق مەنiڭ قاسىمدا. ال... وسىناۋ ءالسiزدiگiم ءۇشiن كەشiر مەنi. مۇنىم سۋ جۇرەكتiiك شىعار، ءاسiلi. مەيلi، مەنi سوڭعى جىلدارى ەسالاڭ بوپ كەتتi دەپ جۇرگەندەرiڭ دە ايتقانى بولىپ ايدارىنان جەل ەسسiنشi بiر... قاشان دا ءالسiز، ەرiك-جiگەرسiز جاندارعا كەشiرiمدi، كەڭ بول، قۇلىگشاعىم مەنiڭ سوڭعى دەمiم بiتكەنشە سانات دەگەن اتىڭدى قاسيەتتi سۇرەدەي سان قايتالاپ جاتىرمىن...
ءزۇبارجات، مەن ساعان دا مىقتى تiرەك ءسۇيiكتi جار بولا المادىم. قايتەيتiن، قاتال تاعدىر ءاۋ باستان وعان جازباعان شىعار، تۋراسىن ايتسام، ماڭدايىمىزعا ونى جازباپتى. قاتىگەز قۇدايدىڭ تiرi ادامعا تۋماي جاتىپ سىزىپ بەرگەن كiتابى — لاۋحىل-ماحپۇزدا مۇلدەم باسقا جازۋلار تاڭبالانعان ەكەن. بالكiم، بۇل ءوزiمدi وسىلاي الداۋسىراتقانىم شىعار، رۋحى ءالسiز ادام ءار iسكە سەبەپ iزدەۋگە شەبەر عوي ءاماندا، ەندi ەشتەڭە دەپ اقتالعىم كەلمەيدi. اقتالا الماسىمدى دا بiلەمiن. جوق، سەنiڭ الدىڭا ەمەس ءومiرگە باقىتسىز ەتiپ اكەلگەن قوس بالامنىڭ الدىندا كiءنالiمiن مەن!.. مەيلi، ءوز قايعى-مۇڭىمدى، قاسiرەت-شەرiمدi ءوزiم موينىما ارتىپ، شەرiمدە كۇيدە ارقالاپ كەتۋگە مiندەتتiمiن ەندi. ورىنداۋعا تيiس بiر عانا پارىزىم كۇتiپ تۇر الدان جانە ونى ءمۇلتiكسiز ورىندايتىنىم دا ادان انىق.
ادام ءوز قولىنداعى باقىتىن باعالاي بiلمەي، بiر ۇشىرىپ العان سوڭ، ونىڭ قايتا اينالىپ كەلۋi مۇمكiن ەمەس. مۇنى جاپپاي بiلسەك تە، قۇرىق-جۇگەن تيمەگەن ايابىرت اساۋداي ەتەكتەن قاشاتىنىمىز دا راس. ءاسiلi، باقىت ادامعا بiر-اق رەت بەرiلەدi ەكەن، ال سونى باعالاي الماعان سوڭ، ۇركiتiپ العانان كەيiن اياماي بارماق شايناپ وتكەن، وكiنiشپەن وكiسiككە عۇمىردان نە پايدا؟!
سەن باللاردى اۋلىڭا الىپ كەتكەن كۇنi باۋىرىم سۋىرىلدى، ال تۋعان كۇنiڭدە ساناتتىڭ بەتiنە اياۋسىز تيگەن شاپالاق جۇرەگiمە قانجار بولىپ قادالعان. ايتشى، ءزۇبارجات، باۋىرى، توقتاماي سوعىپ تۇرار جۇرەگi جوق ادام قايتiپ ءومiر سۇرمەكشi؟! ال قۇلىنشاعىم ارمان اققان سۋعا جالعىز كەتكەن جوق، مەنiڭ جانىمدى ءوزiمەن بiرگە مۇزدايوزەنگە قوسىپ الا كەتتi. جەر باسىپ، ماڭگi تىنىشتىق تاپپايتىن تiرi ارۋاقتاي بولىپ جۇرگەنiمشە قۇلىنىم تىم ەرتە، بەيمەزگiم كەتكە قاراڭعى قاپاسقا كوپ كەشiكپەي مەن دە جەتەيiن. وزگەلەرگە قاراپ ءوتiرiك كۇلiپ ءوزiمiە قاراپ كۇڭiرەنە جىلاپ جەر باسىپ جۇرگەنiمشە رۋھىم ارماننىڭ پاك رۋھىمەن نەعۇرلىم تەزiرەك توقايلاسىن. جەر بەتiندە ساعىسىسىپ وتكەندەر، ول دۇنييەدە ءسوزسiز ۇشىراسادى دەسدi عوي دiندارلار. بالكiم، سولاردىڭ ءسوزi شىندىققا اينالار دەپ تiلەيمiن. ءبار-بارiنە ءوزiم عانا كiءنالiمiن عوي، ەگەر مەن باسقاشا، ەل قاتارلى عۇمىر كەشكەنiمدە تاعدىرىمسىز دا مۇلدەم بولەكشە بولار ما ەدi؟! قايدان بiلەيiن، قارعىباۋدان بوسانىپ كەتكەن الاساپىران، قۇتسىز ۋاقىتتىڭ ەلەۋسiز قۇرباندارى بiز شىعارمىز، ءاسiلi. ەڭ اۋەلi مەن شىعارمىن... مەيلi ەندi وتكەن كۇندەرiمدi كەرi قايتارا المايتىنىمىز داۋسىز. «اھ» ۇرىپ ق ر وكiنگەنننەن كەلەر ەش قايران جوق ەكەنiن دە جاقسى بiلەمiن، بiراق ەزiپ تاپقان قايعى- قاسiرەتتi بۇدان بىلاي ارقالاپ جۇرۋگە ال-دارمەنiم جوق، توزە الار ەمەسپiن. سوندىقتان دا ەڭ سوڭعى جانە بiردەن-بiر دۇرىس شەشiمگە بەل بۋدىم. ءومiردiڭ تەزiنە، قيىن سىناعىنا قارسى تۇرا الماعان سۋجۇرەك بولارمىن، ءبالiكiم، سودان دا اسا جەڭiل ءارi وڭاي جول، ورەسكەل شەشiمدi تاڭداپ وتىرعان بولارمىن. مەيلi، مەنiڭ ماڭدايىما جازىلعانى وسى بولدى اقىرى. ءولiم، ارسىز، اياۋسىز اجال قورقىنىشتى بولادى دەۋشi ەدi، ولاي دا ەمەس ەكەن عوي، مەن تيتەي دە ۇرەيلەنiپ وتىرعانىم جوق. قايتا وسىناۋ قارا شەڭبەر، ساڭىلاۋسىز تۇيىقتان شىعاتىن امال بارىنا قۋاناتىن سياقتىمىن.
قۇلىنىم، باۋىر ەتىم سانات ساعان امانات!
بiلەمiن، ساعان دا قيىن، اسا قيىن بولارمىن بiلەمiن، جو-جوق، مەنi جوعالتۋدىڭ ەمەس، ساناتتى جالعىز جەتiلدiرۋدiڭ وڭاي ەمەستiگiن ايتىپ وتىرمىن. و-و، مىناۋ الماعايىپ ەر-ازاماتتاردىڭ قابىرعاسى كوك قامىستاي مايىسقان قيىن زاماندا ول ەسەيiپ، وڭ مەن سولىن تانىعانشا ،ەر جەتكەنشە قانشاما ۋاقىت پەن ءتوزiم كەرەك دەسەڭشi.
تەك مەنiڭ بiر عانا ءوتiنiشiم، ونى ادال ازامات قىلىپ تاربيەلەشi ساناتتىڭ ادال ادامنىڭ ءومiردە جولى اۋىر» دەسەدi، مەيلi، ءومiردە ولار بولماسا، ادامزاتتىڭ جەر باسىپ جۇرگەنi دە بەكەر. ال مەن... ەندi مەنiڭ قالىڭدىعىم - قارا تۇنەكتiڭ ءتۇپسiز قوينى، شىن سۇيەرiم-اق سوڭكە سۇيەگi ساۋدىراپ كارi اجال، و-ەي! جۇرەگiمدە تالايدان بەرi بەرiش بوپ قاتقان قاندى ايىقپاس دەرتتiڭ دەگبiرiمدi الىپ سىزداۋىن-اي.
ادام ادەمi عۇمىر كەشۋi تيiس. ادەمi ءان سەكiلدi. ال ادەمi ءان كوكiرەكتە وشپەس iز، ماڭگi ساعىنىش، ءۇمiت قالدىرىپ تەز اياقتالۋى كەرەك. ودان وزگەنiڭ ءبارi پاقىر پەندەنiڭ ءوزiءن-وزi الداۋى، ءپاني جالعاندا قيماعان سۋ جۇرەكتگi عانا...
مiنەكي، اۋىزعا ۇيدەن، اشىق قالعان گازدان ءسال كۇلiمسi يiس سىزدىقتاپ كەلiپ تۇر. بۇل اقيقات اجالدىڭ يiسi! باسىمنىڭ زiل تارتىپ بارا جاتقانى نەسi؟! و-ەي، جاتايىنشى جاستىققا... ءسال عانا مىزعىپ الايىن. مەن كوپ شارق ۇردىم، شارشادىم. ءالiم بiتiپ قالجىرادىم. ۇيقىم كەلiپ بارادى، ۇيقىم... ماڭگi ايانبايتىن ءتاتتi ۇيقى... قوش بول، قۇلىنشاعىم! ساناتىم، ساعىندىم سەنi... ارماندى دا ساعىندىم... قوش، قارالى كۇندەر، مەن قۋانىشى كە بولعان ايانىشتى تاعدىرىم! قوش بول، ءزۇب...ءار...جات!..
«دۇرى-ەس... بەۋ، كۇلiمسi يiسi كەڭسiرiككە جات بولعانمەن، بiلدiرتپەي عانا لازىمدى ۇيقىعا شاقىرىپ، ءابجىلانداي توقتاۋسىز ىسىلداۋىن قاراشى-ەي. ءۇزدiكسiز ىسىلداعان ءۇننiڭ قۇلاققا جاعىمدىسىن قاراي گورi!..
مىناۋ ماڭگiلiك وشپەيتiن اۋەن، اجالدىڭ ءار ادامى ءتۇبi ەستۋگە تيiس ادەمi ءانi ەمەس پە، ىڭسىپ سالعان. دۇرىس، ىسىلدا، ىسقىر، سالا ءتۇس سۇمدىق ءانiڭدi. بۇل مەن ەستiگەن سوڭعى ءان، ءوزiم قوسىلىپ سالعان ءولiمنiڭ قۇدiرەتتi ءانi بولسىن!..»
قاشانداعىداي ماس كۇيiندە گازدى اشىق قالدىرىپ، توسەكتە ۇيىقتاپ قالعان بايعۇس جۇماننىڭ كوگەرiپ iسiنiپ كەتكەن دەنەسiن كورشiلەرi ەكi كۇننەن كەيiن عانا تاۋىپ الىپتى. تiرشiلiكتە تاتار ءدامi از بولدى عوي بايعۇستىڭ...
You Might Also Like
-
جامبىل وبلىسى تالاس اۋدانى قاراتاۋ قالاسى «ءۇمىت» مەكتەپ–ينتەرناتى 9 سىنىپ وقۋشىسى ابدراسيلوۆا اقجان جەتەكشىسى: اديلوۆا دينا
