بالا تاربيەسى
وسى ماقالانى وقي وتىرىپ ءوز بالالىق شاقتارىنىزدى ەسكە الىپ نەمەسە اتا انا بالساڭىزدار بالا تاربيەلەۋدەگى ءوز تاجىريبەلەنىڭىزدى كوز الدارىڭزعا كەلتىرىپ بالا تاربيەسى تۋرالى تۇجىرىمدار جاساساڭىزدار بولادى.كوپ بالالى انا، جاس ۇستاز رەتىندە ۇنەمى بالا تاربيەسى تۋرالى ماعلۇمات جيناپ ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەمىن. ءوزىم العاش انا اتانعانىمدا تۇلا بويىم تۇنعىشىمنىڭ تاربيەسىندە كوپ قاتەلىك جىبەرىپ العاندايمىن، ەندى سول قاتەلىگىمنىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا جان جاقتى ىزدەنىستە جۇرەمىن. جانە دە ىزدەنىسىم جەمىسىن بەرىپ كەلەدى.
ماعجان جۇمابايەۆ: «بالا تاربيەسى – ءبىر ونەر، ونەر بولعاندا اۋىر ونەر، جەكە ءبىر عىلىم يەسى بولۋدى تىلەيتىن ونەر. ... بالا تار ويلى اقىماق بولسا، بالا كىنالى ەمەس، تاربيەشى كىنالى، بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن مىلقاۋ جىندى بولسا، بالا ايىپتى ەمەس، تاربيەشى جازالى»، - دەپ ايتىپ كەتكەن عوي. ءبىزدىڭ داناگوي حالقىمىز ەجەلدەن-اق بالا تاربيەسىن بولاشاق تاربيەسى دەپ تۇسىنگەن. سول سەبەپتى، جامان مىنەز، قىلىقتان ساقتاندىرۋدا «ۇلعا – وتىز ۇيدەن، قىزعا - قىرىق ۇيدەن تىيۋ» سالعان. بۇل جانە دە ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىندا بالا تاربيەسىنىڭ بۇكىل اۋلەتتىڭ، بۇكىل اۋىلدىڭ اسىل پارىزى بولعانىن، وعان وتباسى، تۋعان-تۋىس، كورشى-كولەم، اعايىن بولىپ ات سالىسقانىن تانىتادى. ويتكەنى، ول باي ىس-تاجىريبەنى، جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر مەن اقىل-پاراساتتى، بىلىمدىلىك پەن دانالىقتى تالاپ ەتەدى.
ەڭ باستىسى، جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ وزىنە اتا-اناسىنىڭ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ كۇلە قاراۋىنان، جىلى-جىلى سويلەپ، جاقسى كورۋىنەن، يىسكەپ، ايالاۋىنان باقىتتى سەزىنەتىنى، ولاردىڭ قارىم-قاتىناستى ءتۇسىنۋ قابىلەتىنىڭ ارتاتىنى ەسىڭىزدە بولسىن. جىلامايتىن، مازاسىزدانبايتىن، اۋىرمايتىن ءسابي جوق. اسىرەسە، جاس نارەستە جىلاعان كەزدە قولىڭىزعا الىپ، قۇشاعىڭىزعا قىسپاساڭىز دا، جانىندا وتىرىپ ۋاتۋعا تىرىسىڭىز. مۇندايدا ءسابي اتا-انا ىقىلاسىنان، نازارىنان تىس قالماسىن. سوندا ونىڭ بويىندا سەنىمدىلىك سەزىمى قالىپتاسا باستايدى، جالعىزدىق، كەرەكسىزدىكتەن تۋىندايتىن ۇرەي، قورقىنىش، جالتاقتىق بويىن بيلەمەيدى. ءومىر تاجىريبەسى كورسەتكەنىندەي، بالا كوبىنەسە، ءتىسى وسكەندە، جۇرە باستاعانىندا، سويلەۋگە تالپىنعانىندا ەرەكشە جىلاۋىق بولىپ كەلەدى. بۇل دەنەلىك، رۋحاني قاجەتتىلىكتىڭ سالدارى. ودان قورىقپاڭىز.
كىشكەنتاي كەزىندە بالالار قولىنا نە بولسا، سونى الادى، ءبارىن دە ۇستاپ كورگىسى كەلىپ، قىزىعادى. ۇستاۋعا بولمايتىن زاتتاردى (وتكىر، قاتتى، ءيىستى، كىر نارسەلەردى، اسىل بۇيىمداردى، قاسيەتتى كىتاپتاردى جانە تاعى دا باسقالاردى) قولىنان الاردا اتا-اناسى اشۋلانباي، ۇرىسپاي، جىلى سوزبەن ونى بەرۋگە كوندىرىپ، جىلاتپاۋعا، رەنجىتپەۋگە تىرىسقانى ءجون. تەك مۇنداي زاتتاردى بالانىڭ الۋعا بولمايتىنىن كەسىمدى تۇردە ەسكەرتكەن دە دۇرىس. مىسالى: «مۇنى بالالارعا ۇستاۋعا بولمايدى»، - دەگەندەي.
پسيحولوگ-دارىگەر جاس بالاعا اتا-اناسى ءبىر نارسە ايتاردا تىزەرلەپ وتىرىپ، ونىمەن بويى بىردەي جاعداي دا سويلەسكەن جاقسى اسەر ەتەدى دەيدى. ءيا، ءاربىر جاس بالا اتا-اناسىمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعاندى، ولاردىڭ الدىندا ەركىن ءجۇرىپ، تۇرعاندى قالايدى. ەگەردە اتا-اناسى جاس سابيىمەن ۇنەمى جوعارى وتىرىپ، تۇرەگەلىپ تۇرىپ «بيىكتەن» سويلەسەتىن بولسا، بالا «جوعارى جاققا قاراعىش» بولىپ وسەدى، كەمىستىك، السىزدىك سەزىمدەرىنە بەرىلەدى. ءسابي دە، اتا-اناسى دا بىر-بىرىنە تۋرا قاراپ سويلەسسە، ەكەۋى دە ادەمى قۋاتقا بولەنەدى.
بارلىق اتا-انا بالاسىن ەركەلەتىپ وسىرەدى. تەك، وسى ەركەلەتۋ شەكتەن تىس بولسا، ونىڭ زيانى وتە زور. كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ كوپتەگەن اتا-انالارىمىز بالاسىنىڭ قالاعان بارلىق تاعامىن ىشكىزىپ، قالاعان بارلىق كيىمىن ۇستىنە جاپسىرىپ، قالاعان بارلىق زاتتارىن ساتىپ الىپ بەرەدى. مۇنى ۇل-قىزىنىڭ مۇقتاجسىز ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋ دەپ تۇسىنەدى. سودان بالا ەشنارسەنىڭ نارقىن دا، پارقىن دا بىلمەي وسەدى. ەرجەتە باستاسىمەن-اق اتا-اناسىنا ءوتىنىش كوبەيىپ، «اسپانداعى ايدى الىپ بەر»، - دەۋدەن دە تايىنبايدى. ءتىپتى، وسە كەلە بالانىڭ ءوتىنىش، تىلەگىن بۇلجىتپاي ورىندالۋعا ءتيىستى تالاپقا، بۇيرىققا دا اينالادى.
ەركەلەتىپ، الپەشتەۋدىڭ كۇشەيەتىن ءبىر كەزى بالا اۋىرىپ قالعانىندا. كوپ اتا-انا بالاسى ءسال سىرقاتتانىپ قالسا دا وعان ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ وبەكتەيدى، ايتقان تىلەگىنىڭ ءبارىن ورىنداۋعا جانتالاسادى. ال، پسيحولوگ-دارىگەر بالا اۋىرعاندا وعان وتە ايرىقشا كوڭىل بولمەۋگە كەڭەس بەرەدى. سەبەبى، كەيبىر بالالار وزدەرى اۋىرعانىندا اتا-اناسىنىڭ ەرەكشە نازار اۋداراتىنىن بايقاپ، قالاعان زاتىن الدىرتۋ ءۇشىن وتىرىك اۋىراتىن دا بولادى. جانە دە بالانى ويناتىپ وتىرىپ تاماقتاندىرماڭىز. بۇلاي جاساساڭىز، بالاڭىز تاماق ىشەردە ءسىزدىڭ وزىنە ەرەكشە ىقىلاسىڭىزدىڭ اۋعانىن، وزىمەن ويناعانىڭىزدى كۇتەتىن، سوعان ادەتتەنەتىن بولادى. ەگەردە سونداي جاعداي قالىپتاسقاندا بالاڭىزعا كوڭىل بولمەسەڭىز، ول جابىرقاپ قالادى، قىڭىر، قىرسىقتىققا سالىنادى، تاماققا تابەتى تارتپايدى.
كەيبىر بالالار «قورقىپ جاتىرمىن»، - دەپ اناسىن جانىنان شىعارعىسى كەلمەيدى. مۇندايدا ونىڭ «قۋلىعىن» بىلە تۇرا، وعان قارسى شىقپاي، ۇرىسپاي، قۇشاققا الىپ، نەدەن قورقىپ جاتقانىن بىلۋگە تىرىسقان ءجون. قورىققانى قۋلىق بولسا، ونى ءوزىڭنىڭ سەزەتىنىڭدى ءبىلدىرىپ، اكە-شەشەسىن بۇلاي الداۋعا بولمايتىنىن جايلاپ تۇسىندىرگەن دە ابزال-اق.
اتا-اناسىنىڭ بالاسىنا شەكتەن تىس كوڭىل ءبولۋى وتباسىنداعى تىنىشتىقتى دا بۇزادى، بالانىڭ دۇرىس جەتىلىپ وسۋىنە كەسىرىن تيگىزەدى. بالانى شەكتەن تىس قورعاشتاۋ دا ءقاۋىپتى. ويتكەنى، مۇنداي بالالار ءۇشىن ءبارىن دە اتا-اناسى جاساپ، جامان ۇيرەتكەنى ءۇشىن ولار ومىرگە جەتكىلىكتى مولشەردە دايىن بولماي، اتا-اناسىنان جاردەم كۇتەدى. ءسويتىپ، اكە-شەشەسىنە ءومىرباقي ماسىل بولادى. شەكتەن تىس الپەشتەۋگە ۇيرەنىپ، ونى ءوز پايداسىنا جاراتىپ، ادەتتەنگەن بالا ەشكىمنەن جىلى ءسوز ەستىمەيتىن ورتاعا تاپ بولسا، دەپرەسسياعا ۇرىنۋى دا ابدەن مۇمكىن. اتا-اناسى ومىرىنە كوپ ارالاسقان بالا ەرجەتسە دە ءبىر نارسەنى ءبۇلدىرىپ الاتىنداي، ءوز بەتىنشە ىس-ارەكەت جاساي المايدى. مىنەكي، مۇنىڭ ءبارى شەكتەن تىس ەركەلەتۋدەن، الپەشتەپ وسىرۋدەن.
بالانى جالعىزسىراتپاۋ
قازىرگى ءومىر قات-قابات شارۋاعا تولى. كوپ بالالاردىڭ اتا-اجەسى جوك، اكە-شەشەلەرى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىستا. سول سەبەپتى وتە جاستارى كۇندىز بالاباقشادا، مەكتەپ جاسىنداعىلار ساباقتان سوڭ ۇيدە جالعىز قالىپ، ءومىر سۇرۋدە. جاسىراتىنى جوق، جۇمىسباستى اتا-انالاردىڭ كەشكى، تۇنگى دەمالىسىندا دا بالاسىنا تيىسىنشە نازار اۋدارۋلارىنا ۋاقىتى، مۇرشاسى جەتپەيدى. سودان كوپ بالا ءوز بولمەسىندە وزىمەن ءوزى وينايدى، جالعىز وتىرادى. ولاردىڭ اس دايىنداپ، كىر جۋىپ، ءۇي جيناپ جاتقان اناسىنان سۇراعان ساۋالىنا دا الىپ جاتقان جاۋابى ماردىمسىز. ياعني، كوپ اتا-انا جۇمىستان كەيىن دە جاس بالاسىمەن وتىرىپ اڭگىمەلەسپەيدى، ولاردى ەشنارسەگە ۇيرەتپەيدى، ويناتپايدى، ەرتەگى ايتىپ بەرمەيدى. جاس بالانىڭ جۇرەگى تازا اينا ءتارىزدى. ول الدىندا تۇرعان، ءوزى كورگەن نارسەنى، جاعدايدى تەز قابىلدايدى، جاقسى، جاماننىڭ نە ەكەنىن ءوز بەتىنشە ايىرا المايدى. وسىنداي ۋاقىتتا اتا-اناسى ولاردى لاس، جامان ادەتتەردەن اۋلاق ۇستاۋعا، جامان بالالاردان
بالا تاربيەلەۋ تاجىريبەسىنەن
ءار ەلدە بالا تاربيەلەۋدىڭ، ونىڭ تەنتەكتىگى، جاعىمسىز قىلىقتارى ءۇشىن جازالاۋدىڭ ءارتۇرلى تاسىلدەرى، جولدارى بار.
جاپونيادا: سابيلەرگە 5-6 جاسقا دەيىن بارىنشا ەرىك بەرىلەدى. ولاردىڭ سىندىرعانىنا، بۇلدىرگەنىنە، ارتىق تا ورىنسىز ايتقان سوزدەرىنە ەشقانداي نازار اۋدارىلمايدى. سول ساعاتىندا تاربيەلەيمىز، جونگە سالامىز دەپ شارشاپ، شالدىقپايدا، جۇيكەسىن جۇقارتپايدى.
تەك ءاربىر بالا 5-6 جاستان اسقان سوڭ ولارعا باسقاشا تالاپتار قويىلادى. سەبەبى، اقىل-ەسى بار بالالار ول تالاپتىڭ كەرەكتىگىن، ءمان-ماڭىزىن تۇسىنە الادى.
قىتايدا: ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن قىتايلىق داناگويلەردەن قالعان ءبىر وسيەت: «ءبىر جىلدىق عۇمىرىڭ قالسا، ءداندى داقىل سەبىڭىز، ون جىلدىق عۇمىرىڭ بولسا، جەمىس اعاشتارىن وتىرعىز، ال ەگەردە ءبىر عاسىرلىق ءومىرىڭ بولسا، وندا ونى بالا مەن جاستاردى تاربيەلەۋگە ارنا».
ريمدە: وسىنداعى پسيحولوگيا ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىندە جاسالعان تاجىريبە قورىتىندىسى: «بالانىڭ بولاشاقتاعى قىزمەت مانسابى 2-3 جاسىنان-اق قالىپتاسادى». ياعني، دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتتەن باستاپ سابيىنە ەركىندىكتى، مەيىرىم مەن ماحابباتتى مەيلىنشە كوپ بەرگەن وتباسىنىڭ بالالارى قىزمەتتىك ءوسۋ جولىندا كەدەرگىلەرگە از كەزىگەدى. وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگى مىقتى بالا كەز-كەلگەن قيىندىقتى مويىماي كوتەرىپ، العا قاراي ۇمتىلا تۇسەدى. كەرىسىنشە، قاتال تاربيە مەن شەكتەۋلەردى وتباسىندا كوپ كورگەن بالانىڭ ومىرلىك جولى اۋىر بولادى، ءتىپتى، ولار كەيدە ىشىمدىككە سالىنىپ، قاڭعىباسقا دا اينالىپ كەتەدى. ريم پسيحولوگتارى وسى ورايدا ءاربىر بالانىڭ سەنىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى ونىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن ۇلەس قوسۋعا بولاتىنىن ايتادى.
قازاق دانالىعى: «بالاڭدى بەس جاسقا دەيىن پاتشاڭداي سىيلا، ون بەس جاسقا دەيىن قۇلىڭداي جۇمسا، ون بەس جاستان كەيىن دوسىڭداي سىيلا».
ا.س.ماكارەنكونىڭ پايىمداۋىنشا: ول حالىق الدىندا بالا تاربيەسى تۋرالى لەكسيا وقىپ تۇرعانىندا ءۇش جاسار بالاسى بار ءبىر كەلىنشەك وعان:
- انتون سەمەنوۆيچ، ايتىڭىزشى، بالانى قاي جاستان باستان تاربيەلەۋ قاجەت؟، – دەپ سۇراق قويادى. تانىمال پەداگوگ:
- بالاڭىز نەشە جاستا؟، - دەيدى.
- ءۇش جاستا.
وسى ءسوزدى ەستىگەنىندە ا.س.ماكارەنكو بىلاي دەيدى:
- بالاڭىز ءۇش جاستا بولسا، ءسىز شىندىعىندا بۇل بالانى تاربيەلەۋدە ءۇش جىل كەيىن قالىپ قويدىڭىز...
بالانى جازالاعان دۇرىس پا؟
ءبىرقاتار اتا-انالار بالاسىن جونگە سالۋ ءۇشىن ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن ۇرادى، ولارعا ۇرسادى، ءارتۇرلى تيىمدار سالادى. ەتنوگراف جاعدا بابالىق ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، دۇنيەدە ادامدى ۇرىپ-سوعۋ ءتارىزدى جازالاردىڭ ءجۇز جيىرما ءتۇرى بار. ال بالانى جازالاۋ دەگەنىمىز ونى مىندەتتى تۇردە تاياققا جىعۋ ەمەس. اتا-انا تاراپىنان ءبىر نارسەگە رۇقسات بەرمەۋ، شەكتەۋ قويۋ، وكپەلەۋ، سويلەسپەي قويۋ دا جازا تۇرلەرىنە جاتادى. نەگىزىندە، جازالاۋدىڭ تاربيەلىك ىقپالى بولاتىن دا جاقتارى بارشىلىق. مىسالى، ءسىز بالاڭىزدىڭ جەڭىل-جەلپى بۇزىقتىعىنا ءمان بەرمەي، كەشىرە سالساڭىز، ول ءوزىنىڭ وسىنداي ىس-ارەكەتتەرىنىڭ ەلەۋسىز، جازالاۋسىز قالاتىنىنا سەنىپ، ونى قايتالاي بەرەتىن بولادى. سونان جەڭىل-جەلپى بۇزاقىلىق ۇلكەن تەنتەكتىككە دە ۇلاسادى. الايدا ەستە بولاتىن ءبىر جاعداي، بالانى ۇنەمى قاتال تاربيەلەپ، ونىڭ ءاربىر ارەكەتىنە ءجونسىز ەسكەرتۋ جاساي بەرمەڭىز. مۇنداي بالا جاسقانشاق بولىپ وسەدى. جانە دە ورىنسىز ايتىلعان سىن-ەسكەرتۋلەر بالانىڭ ءوزىن-وزى باعالاۋىن، وزىنە دەگەن سەنىمدىلىگىن دە تومەندەتەدى. ولار وسكەندە ءوز بەتىمەن ارەكەت جاساۋعا قورقادى. اتا-اناسى ۇنەمى كەمشىلىگىن كورىپ، ۇرسۋ ەستي بەرگەن بالانىڭ كوپ ىسكە دەگەن ىنتا-ىقىلاسى مەن قۇشتارلىعى دا جويىلادى.
شىعىس ويشىلدارى بالالاردىڭ قاتەلىك جاساۋلارىنا رۇحسات ەتۋ كەرەك، - دەيدى. سەبەبى، قاتەلەسكەن سايىن بالالاردىڭ تاجىريبەسى ارتا تۇسەتىن كورىنەدى. قاتەلەسۋ، ونى تۇزەتۋ ۇستىندە بالالار وزدەرىنىڭ قولىنان قانداي ىستەردىڭ كەلەتىنىن دە ءتۇسىنىپ، باسقالاردىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولماي وسەدى. تەك، بالانىڭ قاتە قىلىعىن تىيعان كەزدە ونىڭ ورنىنا باسقا ءبىر دۇرىس قىلىقتى كورسەتۋ، ۇيرەتۋ قاجەت. ويناعاندا دا، ءبىر نارسەمەن شۇعىلدانعاندا دا وسى قاعيدا اتا-اناسىنىڭ ەسىندە بولسا، نۇر ۇستىنە نۇر جاۋادى. بالالىق قىزىعۋشىلىق كوپ قاتەلىكتەرگە ۇرىندىراتىندىقتان، ول ءۇشىن جازالاماي، كەرىسىنشە، وعان تالداۋ جاسالىپ، دۇرىس باعاسى بەرىلىپ وتىرسا، قاجەت كەزىندە قاتەلىگىن قايتالاي بەرمەۋى ءۇشىن بالانى جازالاپ قويسا دا ارتىق ەمەس. الايدا كەشىرىم وتە ءجيى جازالاۋ شەكتەن تىس بولماسىن.
ەلىنىڭ سۇيىكتى پەرزەنتى ەتىپ ۇل-قىزىن وسىرگىسى كەلگەن اتا-انا ەڭ اۋەلى بالالارىن ەڭبەككە باۋلۋعا، قالاعان ءىسىن ۇيرەتۋگە، تۇسىنبەگەن ماسەلەلەرىن ۇقتىرۋعا ءتيىستى. ول ۇلكەن توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەدى. ەڭبەككە باۋلۋ بالالاردىڭ جاس شاعىنان باستالاتىن بولعاندىقتان، ولارعا بەرىلەتىن تاپسىرمالار: قوقىستى شىعارۋ، دۇكەننەن نان اكەلۋ ءتارىزدى ءبىرسارىندى بولماسىن. ءجاسوسپىرىم ۇيدەگى ءبىر جۇمىستا كومەكتەسۋگە نيەت تانىتسا، قولىنان قاقپاڭىز، تيىم سالماڭىز. جەتكىنشەك اتقاراتىن شارۋا، جۇمىس ءارتۇرلى، قىزىقتى بولسا، ونىڭ ەڭبەككە باۋلۋدا پايداسى زور. اسىرەسە، ءاربىر وقۋشىنىڭ كۇن ءتارتىبىنىڭ كەستەسى بولۋعا ءتيىس. بۇل بالانى جاۋاپكەرشىلىك پەن تارتىپكە ۇيرەتەدى، جاقسى تىنىعۋىنا جاردەمدەسەدى.
بالا – ءبىزدىڭ باۋىر ەتىمىز، باقىتتى بولاشاعىمىز. حالقىمىز: «ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى»، - دەمەكشى، بالا تاربيەسىنە وتباسىندا ومىرگە كەلگەن كۇنىنەن باستاپ ايرىقشا ءمان بەرەيىك.
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تۇركىستان قالاسى
مكقك «بولاشاق» ياسلي-باقشاسىنىڭ تاربيەشىسى ەسەنكابىلوۆا اكنۋر سەريكوۆنا
You Might Also Like
-
28-گۆاردياشى پانفيلوۆشىلار وزدەرىنىڭ قانىمەن وشپەس داڭققا يە بولدى. حالقىمىز ولار تۋرالى ولەڭ-جىر شىعاردى، اڭىز ەتەدى. ولاردىڭ ەسىمدەرى حالقىمىزدىڭ گيتلەرشىل باسقىنشىلارعا قارسى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ...
-
جاقسى رەپەتيتوردىڭ ەڭ الدىمەن تاجىريبەسى، كاسىبي ءبىلىمى جانە ديپلومىنىڭ بار ەكەنىن ءبىلىپ الۋ كەرەك دەپ ويلايسىز با؟ وندا قاتتى قاتەلەسەسىز. بۇل ماسەلەنىڭ ەشقانداي ءمانى جوق. ناعىز ۇستازدىڭ ءىشىن...
