بالالىق شاققا ساياحات
ۇزىك-ۇزىك سۋرەتتەر
جاز. جايلاۋ. شۇبالا قونعان كيىز ۇيلەر. قاناتتاس ءبىر اۋىلعا اپام مەنى جەتەلەپ، قىدىرىستاپ كەلگەن. ءۇش-تورت ايەل ۇيدە شاي ءىشىپ اڭگىمەلەسىپ وتىر دا، مەن سىرتتا اسىق ويناعان بالالاردىڭ قاسىندا قىزىقتاپ قاراپ تۇرمىن.
ەرەسەكتەۋ بالانىڭ ءبىرى كەنەت يىعىمنان جۇلقىپ قالدى:
— انە، سەنى تاستاپ، شەشەڭ كەتىپ بارا جاتىر!
اۋىلدىڭ ورتاسىن قاق جارىپ، تارام-تارام سوقپاق جول وتەدى. سول جولمەن تۇيەگە مىنگەسكەن ەكى ايەل سوقتىرىپ كەتىپ بارادى. ەكەۋى دە كيمەشەك كيگەن. ارتىنداعىسى اۋماعان مەنىڭ شەشەم. مەنى بوتەن اۋىلدا قالدىرىپ، جونەپ بارادى.
مەن شەشەمنەن ولمەي قالارمىن.
— الا! الا! — دەپ ارتىنان قۋىپ بەردىم. قۇلىنداعى داۋىسىم قۇدايعا جەتىپ، باقىرىپ جۇگىرىپ كەلەم. اياۋلى شەشەمنىڭ ماعان بۇرىلىپ قاراعىسى دا كەلمەيدى.
— Aپa! اپا!
باقىرۋدان وڭەشىم جىرتىلا جازدايدى. جول شەتىندەگى ۇيلەردىڭ ادامدارى ءبارى ماعان قاراپ قالعان. تەك شەشەم عانا قارامايدى. ۇزىن اياقتارىمەن تايراڭداي جەلگەن جۇردەك تۇيە وڭايلىقپەن جەتكىزبەيدى.
ءبىر ايەل كولدەنەڭنەن داۋىستاپ:
— ءاي، قاتىن، بالاڭ جىلاپ كەلەدى! — دەدى.
شەشەم ەندى عانا ماعان جالت بۇرىلىپ قارادى.
سويتسەم، شەشەم دەپ جىلاپ كەلە جاتقان ادامىم مۇلدەم بوتەن... الدىنداعىسى دا مەن تانىمايتىن باسقا ايەل.
ءوز شەشەم سول الگى شاي ىشكەن ۇيدە وتىر.
ۋاقىتتىڭ كوبىن سۋ بويىندا وتكىزەمىز. سۋ بويىندا وينايمىز. مىنە، ەندى قالجىراپ ۇيگە قايتىپ كەلەم، قارنىمدا تۇك قالماعان، اشپىن.
شەشەم قۇر تالقان بەردى. ءدامسىز قارا تالقان. جەيىن دەسەم، تاماعىمنان جۇرمەيدى...
ءبىزدىڭ اۋىلدان جوعارى ءبىر شاقىرىمداي جەردە كيىكباي اۋىلى. سوندا كۇيەۋگە تيگەن نەمەرە اپكەم تۇرادى. قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن، سول ۇيدە قازانعا قارىپ جاپقان كۇيەلەشتەۋ نان جەپ وتىرمىن.
ءبىر كەزدە ەسىكتەن شەشەم كىرىپ كەلدى. مەنى كورىپ، جىلاپ باس سالدى. نەگە جىلايتىنىنا تۇسىنبەيمىن.
سويتسەم، شەشەم مەنى اياق استىنان جوعالتىپ العان. بۇكىل اۋىلدان ىزدەپ تاپپاعان. سۋعا اعىپ كەتكەن دەپ ويلاپ، ەسى قالماعان.
بۇدان از بۇرىن شەشەم مەنى وسىندا ەرتىپ كەلىپ، نان جەگىزگەن ەكەن.
تاعى دا كيىز ءۇي تىككەن كوشپەلى اۋىل. كۇز كەزى بولار، جەردىڭ وتى قاشقان. اۋىلعا تورت-تورتتەن ساپ تۇزەگەن سالت اتتى كوپ اسكەر كىرىپ كەلەدى. باستارىندا شوشاق توبەلى شلەم-بۋدەنوۆكا. مويىندارىندا نايزالى مىلتىق. الدىڭعى بىرەۋ جەلبىرەتىپ قىزىل تۋ ۇستاعان. كىلەڭ شولاق قۇيرىق اتتار.
جۇرت ۇيدى-ۇيلەرىنىڭ ەسىكتەرىنەن باستارىن شىعارىپ قاراپ قالعان.
اسكەر اۋىلدان ەلەڭدەتىپ شىعىپ كەتىپ بارادى. داۋىستارىنان جەر سولقىلدايدى.
اۋىلدىڭ قاسىنداعى قارا جولدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، قورا-قورا مال ايداپ وتەدى. اتتى-جاياۋ ادامدار مالمەن بىرگە كەتىپ بارا جاتادى. كەيى مويىندارىنان ايقاستىرىپ تاپانشا، سۋمكا سالعان. ايقاي، شۋ، جىلاعان ايەل-قىزدار.
بۇل «كامپەسكە».
كەشقۇرىم وتباسىن اينالا وتىرىپ الىپ، ۇلكەندەر اڭگىمە شەرتەدى. ىشتەرىندە مەنىڭ اكەم، اعالارىم. «جۇرت كولحوز بولادى. ءبىر قازاننان اس ءىشىپ، ءبىر كورپەنىڭ استىندا ۇيىقتايدى»... دەگەن ءتارىزدى ۇرەيلى اڭگىمە ايتىلادى.
باي، قۇلاقتى جويادى ەكەن دەيدى.
بايى باي، تۇسىنىكتى. جويا بەرسىن. ال قۇلاقتى نەگە جويادى؟ كەسە مە سوندا؟ تۇسىنبەيمىن.
«بالشەيبەك»، «سوسياليزم»، «كومسومول» دەگەن ءتارىزدى وعاشتاۋ جاڭا سوزدەر ءجيى ايتىلادى. پالەنشە كومسومولعا جازىلىپتى دەسە، تىڭداپ وتىرعاندار ۇدىرەيىسىپ قالادى.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى بىردەن-بىر حات تانيتىن «وقىمىستى» ساتىلعان اعايىم. ول ۇلكەندىگى توقىمداي-توقىمداي قارالا قاعازدار ۇستاپ كەلەدى.
— اعا، بۇ نە؟
— كازيت.
«كازيت» تە بۇل ەل ءۇشىن سوڭعى زات.
ساتىلعان وقيدى. باسقالار جاپىرلاپ قۇلاق ءتۇرىپ تىڭدايدى. سودان سوڭ «كازيت ولاي دەپتى»، «كازيت بىلاي دەپتى» دەپ، تاراتىپ اكەتەدى.
وقىلعان گازەت جىرتىلمايدى. ۇيگە كورىك بەرەتىن كىلەم ورنىنا قابىرعاعا جاعالاتا ءىلىنىپ قويىلادى. ءار-ار جەرىندە ادامنىڭ جانە بىردەڭەلەردىڭ سۋرەتتەرى. مەن سۋرەتتەرگە تاماشالاپ قاراۋمەن بولام. مۇنشاما ۇقساس سالىنعانىنا تاڭىرقايمىن.
— اعا، كازيت قايدان كەلەدى؟ — دەپ سۇرايمىن.
— الماتىدان كەلەدى، وكىمەت شىعارادى.
— الماتى جەر ءتۇبى، ۇلكەن قالا ەكەنىن بىلەم. ال وكىمەت نە؟
— وكىمەت — ول وسى جۇرتتىڭ ءبارىن بيلەيدى. بايلاردى كامپەسكە جاسايدى. ءتۇسىندىڭ بە؟
مەن باسىمدى يزەيمىن، ەمىس-ەمىس بىردەڭەلەردى تۇسىنەتىن ءتارىزدىمىن.
جىگىت بولىپ قالعان ساتىلعان اعايىم كىشكەنتاي ويىق تەرەزەنىڭ الدىندا تىكەسىنەن تىك تۇرىپ، كىتاپ پا، گازەت پە، بىردەڭە وقىپ تۇر. قاراعىم، كورگىم كەلەدى. ءبىراق قازەكەڭ كوڭىلى تۇسكەن جەردەن ويا سالعان تەرەزە تىم بيىك، بويىم جەتپەيدى. ساتىلعاننىڭ و جاق، بۇ جاعىنا شىعامىن، كورە المايمىن.
ال ءبىراق كورۋىم كەرەك.
ساتىلعاننىڭ سول جاق قاسىندا قابىرعاعا سۇيەلگەن كەلساپ تۇر. كەلساپتىڭ قاسىندا سۇيەۋلى شالعى تۇر. الگىندە شەشەم كەلساپتى توسەنىش ەتىپ، ساپسىز شالعىمەن تەرى سۇرگىلەگەن. سودان سوڭ ەكەۋىن قاتار سۇيەپ قويا سالعان.
كەلساپتىڭ قول ۇستايتىن جەرى ويىق. سوعان اياعىمنىڭ ۇشىن تىرەدىم دە، ساتىعا ورمەلەگەن ادامشا سوزىلىپ، كوتەرىلە بەردىم. جالاڭ اياقپىن. كوتەرىلىپ ۇلگەرمەدىم. اياعىم تايىپ كەتتى دە، قۇلاپ ءتۇستىم. ءبىر اياعىمدى قۇشاقتاپ، زارلادىم دا قالدىم. اسىل شالعىنىڭ اششى ءجۇزى ماي تابانىمدى ىرسيتىپ سويىپ تۇسكەن.
بۇرق ەتە قالعان قارا قان جارالى اياعىمدى شەڭگەلدەپ ۇستاپ العان قولىمنىڭ سىرتىنا كول-كوسىر جايىلىپ بارادى.
Ac ۇيدەن شەشەم جەتىپ كەلدى. جاراعا كيىز كۇيدىرىپ باسىپ جاتىر. ىستىق كيىز قارىپ ءولتىرىپ بارادى.
— شىدا! شىدا! قانى توقتايدى.
سۇمبەدەن اجەم بوپكە كەلگەن. «اجە، ماعان نە اكەلدىڭ»، — دەپ، قالتا-قالتاسىن اقتارىپ جاتىرمىن. اجەمنىڭ قالتالارىندا ءتۇپ بولمايدى. ءتۇپ بولاتىن شىعار-اۋ، ءبىراق وعان مەنىڭ قولىم وڭايلىقپەن جەتپەيدى. قولتىعىما دەيىن سۇعىپ جىبەرىپ ىزدەگەندە، قالتا تۇبىنەن قولىما ىلىنبەيتىن نارسە جوق: ءجىپ-شۋ، قول ورامال، ويماق، قۇرت، كامپيت — ءبارى ارالاس.
كەشكى ۋاقىت. ءبارىمىز ۇيدە وتىرمىز. مەن اجەمنىڭ موينىنا اسىلىپ، مازالاپ ويناي بەردىم. اجەم كونبىس ءارى ءيى جۇمساق. مازالادىڭ دەپ رەنجىمەيدى. زەكىرىپ، داۋىس كوتەرگەندى بىلمەيدى. قازاندىقتىڭ الدىندا جايناپ جاتقان وتتى كورسەتىپ:
— انا وتقا تۇسەسىڭ، قوي، — دەيدى.
مەن قويمايمىن. قوي دەگەن سايىن ەرەگەسىپ كەتەم. ارت جاقتان تاعى دا جۇگىرىپ كەلىپ، موينىنا اسىلا كەتەم لەگەندە، بوپكە اجەم ەڭكەيىپ قالسىن. مەن ەكپىنىممەن ارى اسىپ، دومالاپ تۇسەيىن. جايناپ جاتقان قىزىل شوقتىڭ تۋرا ۇستىنە قۇلادىم. وتىرعاندار شۋ ەتە قالدى. اسىرەسە شەشەمنىڭ داۋىسى اششى شىعىپ كەتتى. مەن جانە ءبىر دومالاپ، شوقتىڭ ۇستىنەن ارى اسىپ كەتتىم. قازاقشىلاپ ايتقاندا، قۇداي قاققان، ەش جەرىم كۇيمەگەن.
شىلدەنىڭ ىستىق كۇنى. اجەم ەكەۋىمىز سۇمبەگە، ناعاشىم ۇيىنە جاياۋ كەلە جاتىرمىز. دالانىڭ شاڭداۋىت قارا جولى. جۇرگىنشى از. بويى شاعىن اجەم اياعىن تىپىڭ-تىپىڭ تەز باسادى. مەن ەنەسىنە ىلەسكەن قۇلىن ءتارىزدىمىن، بىرەسە و جاعىنا، بىرەسە بۇ جاعىنا شىعامىن. زورعا ىلەسىپ كەلەم.
سۋدىڭ ارعى ءوڭىرى ويپات، توعايلى القاپ. ودان ءارى تاۋ. تاۋدىڭ اپپاق باسى كۇن نۇرىمەن شاعىلىپ، كوزدى ۇيالتادى. اجەمنەن ول اپپاق نە ەكەنىن سۇرايمىن. قار دەيدى. جازدىگۇنى دە قار بولا ما؟ بولادى دەيدى اجەم. قىزىق. قالايشا ەرىپ كەتپەيدى؟
تاۋدان بەرى جازىق ساردالا. دالا توسىندە جارقىراپ اققان وزەن. تاۋ وزەنى. ودان دا ءارى سارجازىقتىڭ بەتىندە تەمىر پەشتىڭ قىزۋىنا ۇقساعان جالىنداعان عاجايىپ ءبىر تولقىن بايقالادى. جەردەن بۋداق-بۋداق شىعىپ جاتقانداي بولادى. مەن قىزىقتاپ قاراپ، كوز المايمىن.
— اجە، اناۋ الىستاعى بۋداق-بۋداق تولقىن نەمەنە؟
اجەم ونىڭ ساعىم ەكەنىن ايتادى.
— ساعىم دەگەن نەمەنە؟ ءتۇتىن بە؟
اجەم كۇلەدى. ساعىمنىڭ ءتۇتىن ەمەس ەكەنىن تۇسىندىرگەن بولادى.
— قاسىنا بارىپ، قولمەن ۇستاۋعا بولا ما؟
— اقىماق نەمە، ساعىم — ول جەل سەكىلدى. جەلدى قولمەن قالاي ۇستاماقسىڭ؟
جاۋىننان سوڭ كەمپىرقوساق پايدا بولادى. ءدوڭنىڭ ار جاعىندا جاپ-جاقىن جەردە تۇرادى. مەن قانشا رەت ونىڭ قاسىنا جاقىن بارماق بولىپ جۇگىردىم. ءبىراق جەتە العان ەمەسپىن. ءبىر دوڭنەن اسسام، جانە ءبىر ءدوڭنىڭ ار جاعىنا سەكىرىپ شىعىپ، الىستاي بەرەتىن ءتارىزدى. ساعىم دا سوعان ۇقساس بولعانى عوي. كورۋىن اپ-ايقىن كورەسىڭ. ال ءبىراق جاقىنداپ، قولمەن ۇستاي المايسىڭ. قىزىق. بۇعان دا مەنىڭ اقىلىم جەتپەيدى.
مەن شارشاي باستادىم.
— اپا، سۇمبە ءالى الىس پا؟
— بۇگىن ۇشقا جەتىپ قونامىز. سۇمبەگە ەرتەڭ بارامىز.
— ءۇش الىس پا؟
— جوق، ونشا الىس ەمەس.
مەن اجەمنىڭ. ارقاسىندا كەلە جاتىرمىن. اياقتارىم تىنىعىپ، جەتىسىپ قالدىم.
جولدىڭ ەكى جاق جاعاسى بيىك شيلەر. قياقتارى جەلكىلدەپ، قاۋ بولىپ كورىنەدى. ءشيدىڭ اراسى تولى شىرىلداۋىق شەگىرتكە. توڭىرەكتى مىڭ قۇبىلتىپ، انگە تولتىرادى. ەكى كوزى مارجانعا ۇقساعان، شەكەسىندە ەكى تال قىل ءمۇيىزى بار، ۇزىن سيراق، قاناتتى كوك شەگىرتكەنى كوك شوپتەن ايىرۋ قيىن. ادام جاقىنداعان كەزدە اندەتۋىن قويا قويادى. ابدەن ۇستىنەن باسار بولعاندا، تىز ەتىپ ءبىر-اق ۇشادى. اناداي بارىپ، لاقتىرعان تاسقا ۇقساپ تورس ەتىپ، سالماقپەن قونادى. سوسىن، سەن ۇزاي باستاعاندا، تاعى دا سايراپ جونەلەدى.
ۇشتا الدەكىمنىڭ جەر ۇيىندە وتىرمىز.
توتە وقۋ دەيتىن ءسوز شىققان. اۋىلدىڭ بار ادامىن وقۋعا، حات تانۋعا شاقىرادى. شالدارعا دەيىن قويىندارىنا قاعاز، قارىنداش سالىپ جۇرەدى. جۇرت ءبىر ۇيگە جينالىپ، ساباق وقيدى. وقىتۋشى ساتىلعان.
مەن ەسىكتى اقىرىن اشىپ، سىعالاپ قارايمىن. تاقتاعا جازىلعان ءارىپتىڭ بىرەۋىن ساتىلعان ءوزىنىڭ زىڭگىتتەي وقۋشىلارىنىڭ بىرىنەن: «مىناۋ قاي ءارىپ؟» — دەپ، تاياقشامەن كورسەتىپ، سۇراپ تۇر. اناۋ جاۋاپ بەرە المايدى، شاتىپ-بۇتادى.
ول قاي ءارىپ ەكەنىن مەن بىلەمىن. ەسىكتى كەڭىرەك اشىپ، ايقايلاپ ايتىپ جىبەرەم دە، تۇرا كەپ قاشام.
كەيدە ساتىلعان وقۋشىلارىنا داپتەر، قارىنداش ۇلەستىرەدى. ءبىر داپتەر، جارىم قارىنداش ماعان دا ءتيىپ قالادى. (قارىنداشتىڭ ازدىعىنان ەكى ادامعا بىرەۋىن ءبولىپ بەرەتىن). قۋانىشىم قوينىما سىيماي، ۇيرەنىپ العان ارىپتەردى شيمايلاپ جازۋمەن بولام.
بالالىق شاقتىڭ ەڭ ارعى تۇكپىرىنەن ەسىمدە قالعان سۋرەتتەر، مىنە، وسى ءتارىزدى: بىرەۋىنە بىرەۋى جالعاسپايدى، ۇزىك-ۇزىك. ماس بولىپ نەمەسە ۇيىقتاپ وتىرىپ كورگەن كينو ءتارىزدى. باسى بولسا، اياعى جوق. اياعى بولسا، باسى جوق. كوگەندەگەن قوزىداي ۋاقىتتىڭ جەلىسىنە ءتىزىپ تاستاپ، رەت-رەتىمەن بايانداۋعا كەلمەيدى.
قوستوبە، «زاستاپ»، شەكارا
قازاقستان كارتاسىنان الماتىنى كوزىڭىزدى جۇمىپ تۇرىپ تاۋىپ الاتىنىڭىزعا مەن داۋلاسپايمىن. استاناعا ءدال بارىپ تىرەلگەن ساۋساعىڭىزدى ەندى تاۋ سىلەمىمەن شىعىسقا قاراي سىرعىتىڭىز. توقتاڭىز! مەن اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ۇركەردەي شاعىن اۋىل قوستوبە، مىنە، وسى ارادا، شەكارانىڭ ءدال تۇبىندە.
مەنىڭ قوستوبەم.
مەنىڭ تەكەسىم.
انە ءبىر كوكشىل جىپتەي تارتىلعان جىڭىشكە وزەندى كوردىڭىز بە؟ تەكەس سول. بەلگىلى ىلە وزەنىنىڭ باسى.
قوستوبەدە، نەگىزىنەن، قۇرماندار تۇرادى. قۇرماننىڭ كيىكباي، نايزا دەپ اتالاتىن ەكى رۋى. ءبىز نايزامىز، دۇرىسى بەسنايزا.
بەسنايزا ەكىگە بولىنەدى: بەينازاق، جولىش. ءبىز جولىشپىز.
بەسنايزالار ەجەلدەن جاۋىنگەر، ۇرى ەل بولعان. رۋدىڭ بەسنايزا اتانۋى دا تەگىن ەمەس. ءبىر ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان سورايعان بەس نايزانىڭ ۇشى شىعىپ تۇرىپتى، سودان بەسنايزا اتانىپتى دەگەن ءسوز بار.
تەكەستىڭ كۇنگەي-شىعىس بەتىندە بىرەۋىنە بىرەۋى جالعاسا بىتكەن ەكى قىرات-توبە تۇر. «قوستوبە» دەگەن ءسوز سودان شىققان.
قوستوبەنىڭ تاپ ىرگەسىنەن شەكارا كۇزەتەتىن قالاشىق (زاستاۆا) ورنادى. قازاقتار «زاستاپ» دەيدى. كونفيسكاسيالاۋ كەزىندە شەكارادان اۋا قاشقان بايلاردىڭ قورا-جايلارى يەسىز قالعان. سولاردى جاماپ-جاسقاپ جوندەدى دە، سولداتتارعا مەكەن-جاي ەتتى.
شەكاراشىلاردىڭ كوبى ورىستار. قازاقشا بىلمەيدى. ءبىرلى-جارىم قازاق سولداتتار بار، اۋدارماشىلىق جاسايدى. ۋكراين، بەلورۋس دەيتىن دە ۇلتتار بارىن قاراڭعى حالىق بىلە قويمايدى. ءتۇسى سارىنىڭ ءبارىن ورىس دەپ قارايدى.
تۋ سوناۋ ۋكراينادان، ىشكى روسسيادان اكەلىنگەن، باسقا ورتا، باسقا جاعدايدا وسكەن ورىمدەي جاس سولداتتار مۇنداعى تىرشىلىككە ءبىر دەگەننەن بەيىمدەلە كەتپەيدى. ەلگە دە، جەرگە دە جۇعىمدارى از. تاۋلى ايماقتا ءجون تاۋىپ ءجۇرىپ-تۇرۋدىڭ ءوزى ولار ءۇشىن اۋەلگى كەزدە وڭايعا تۇسپەيدى. سوندىقتان سولداتتار شەكاراعا ناريادقا بارىپ قايتقاندا اداسپاس ءۇشىن، ولار جۇرەتىن سوقپاق جولداردىڭ بويىنا سىرعاۋىل اعاشتار قاداپ، ول باستارىنا سىپىرعى تارىزدەندىرىپ قويعان.
مال — ادامنىڭ باۋىر ەتى
اۋىلدا كۇندە جينالىس. ەلدى كوللەكتيۆكە تارتۋ.
سالاقتاتىپ سۋمكا سالعان وكىلدەر كەلەدى. وكىل كەلسە، جينالىس شاقىرىلادى. قاراڭعى حالىق اڭقاۋ بالا ءتارىزدى: كىم نە ايتسا، اۋىزدارىن اشىپ تىڭدايدى. وكىل بوپ كەلگەن ادامدى قۇداي كورەدى.
كولحوز جونىندە، بولاشاق ءومىر جونىندە نەشە الۋان گۋ-گۋ اڭگىمەلەر. كولحوز بولمايمىن دەپ قاشىپ جاتقاندار بار.
قازاقتىڭ بار ءومىرى مالمەن بايلانىستى. مال — تاماق، مال — كيىم، مال — كولىك، مال — وتىن (وتقا مال تەزەگى جاعىلماي ما؟)، مال — باسپانا (كيىز ءۇيدىڭ بار جامىلعىسى مالدىڭ جۇنىنەن جاسالماي ما؟). - جەر-سۋعا سىيماي جاتاتىن مالدان بۇل كەزدە تامتىق قالماعان...
قازەكەڭ مال باعۋدىڭ عاسىرلار بويعى ازابىنان «قۇتىلعان».
مال جوق بولعان سوڭ، ەندى الگى اتالعاننىڭ ءبارى جوق.
جەۋگە تاماق بولماعاننان وتكەن ايانىشتى نە حال بار ەكەن؟
جوقشىلىق تەك ءبىزدىڭ ولكەدە بولماسا كەرەك. ىشكەرگى الماتى، شەلەك توڭىرەگىنەن جان باعىس ىزدەپ، جەك جات-جۇراعاتتارىن ساعالاپ شۇبىرىپ كەلىپ جاتقان جۇرت. تۇر-تۇستەرىنەن كىسى قورىققانداي.
كوكتەم. كۇن قىزۋ. اۋىلدىڭ قاسىنداعى توبەسىز ەسكى تامنىڭ بىرەۋىسىن ءبىر جاس جىگىت مەكەندەيدى. اياق-قولدارى شەلەكتەي بوپ كوگەرىپ ءىسىپ كەتكەن. كوزدەرى قاپ-قارا، ادەمى. وقتا-تەكتە ەل قىدىرىپ، قايىر تىلەيدى. وزىندە جوق ەل وعان نە بەرۋى مۇمكىن؟
جاركەنتتەن ءبىزدىڭ ءۇيدى ميات تۇتىپ مۇقامەدي، ءجۇنىس دەيتىندەر كەلگەن. ءجۇنىس شال، مۇقامەدي ونىڭ بالاسى. جىگىت. ايەلدەرىنىڭ اتتارى ەسىمدە قالماعان.
مۇقامەديدىڭ مەن قۇرالپى ءبىر ەر بالاسى بار، اتى سادىق. ەكەۋىمىز بىرگە وينايمىز.
سادىقتىڭ سارى رەزينكادان ىستەلگەن ءمۇيىزاتارى بار (روگاتكا). ءبىز، قوستوبەنىڭ بالالارى، بۇرىن مۇندايدى كورمەگەنبىز. ءبىزدىڭ قارۋ-جاراق قورىمىزدا مۇنداي اسپاپ بۇرىن-سوڭدى بولماعان. ءبىزدىڭ قارۋلارىمىز: ساداق، ساقپان.
— بۇنىمەن اتسا، ادام دا ولەدى، — دەيدى سادىق.
ءبىز سەنەمىز. كەرەمەت قارۋىنا بولا باسقا بالالار سادىقتان يمەنەدى.
ادال ەتتىدەن ءجۇنىس، مۇقامەديلەردە ءبىر كارىلەۋ تورى ات بار. بىزدە تۇك جوق. ەكى ءۇيدىڭ اياق لاۋ ەتەرى سول عانا. وتقا جاعاتىن كوك تال توعايدان سونىمەن اكەلىنەدى.
اۋىلدىڭ ءدال قاسىنداعى تۇبەكشەگە تۇساپ قويعان تور ات ءبىر كۇنى تۇساۋىمەن تەكەسكە ءتۇسىپ، ءولىپ قالىپتى. ىشىنە سۋ تولعان قارنىن قامپيتىپ، بىرنەشە ادام جاعاعا سۇيرەپ شىعاردى. مال يەلەرىنىڭ سونداعى بوزداپ جىلاعانىن كەرسەڭىز. شال دا، مۇقامەدي دە، ايەلدەرى دە، ءتىپتى كىشكەنتاي سادىق تا مال ەمەس، ەڭ ءبىر اياۋلى جاقىن ادامدارى ولگەندەي كوزدەرىنىڭ جاسى كول بولىپ، ەڭىرەپ ءجۇر. قازاققا مالدىڭ قانشالىق جاقىن ەكەنىن مەن سوندا ءبىلدىم. ءبىر ءۇيدىڭ بۇكىل ۇمىت-تىرشىلىگى، كۇن كورىسى تورى اتپەن قوسا ولگەندەي ەدى.
وقيمىن!
جاز كەزىندە ءوزىمىز ۇيدە باردا كۇندىزى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىكتەرى ەش جابىلمايدى. دالادان جارىق پەن تازا اۋا كىرگىزىپ، ەسىك جابىق بولسا، مۇرىندى دەرەۋ بىتەپ قالاتىن كوپ يىستەن جانىمىزدى ساقتاپ تۇرادى. ەگەر بار بولىپ، قارىنعا تاماق سالىپ السا، جان ساقتاۋدىڭ بۇل تا تاپتىرمايتىن ءتاسىلى. ال جوق بولسا، ۋاقاسى جوق. ادام تاماق ىشپەي دە ءومىر سۇرە الاتىنىن ءبىز تاجىريبەدە كورىپ جۇرگەن جاندارمىز.
ەسىك جابىق كەزدە ءۇي ىشىندەگى ادامدار بىرەۋىن بىرەۋى ازەر كورەدى. داستارقانداعى تاماقتى ازەر تانيدى. اينەكتەرىن كىر باسقان ءبىر عانا ويىق تەرەزە ۇيگە تۇسەر جارىقتىڭ قاس جاۋى.
الگىندەي تەرەزەدە جەلدەتكىش بولا ما؟
ەسىك جابىق بولسا، ەڭسەڭ باسىلىپ، ۇيدە ەمەس، ۇڭگىردە وتىرعانداي بولاسىڭ.
تاڭەرتەڭگى ۋاقىت. ەكى ەسىكتىڭ ەكەۋى دە اشىق. Tءوp ۇيدە سىز ەدەنگە توسەلگەن قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە ءتورت كوزىمىز تۇگەل ازانعى شايىمىزدى ءىشىپ وتىرمىز. شاي ەمەس-اۋ، اق سۋ.
«ءتورت كوزگە» كىرەتىندەر: اكەم ىدىرىس، شەشەم اسبەت، تاتەم (اكەمنىڭ ءىنىسى) سماعۇل، اعايىم ساتىلعان جانە مەن.
ءبىر ۇيدە بەس جانبىز. اۋىلداعى ۇلكەن دە ەمەس، كىشكى دە ەمەس، ورتاشا سەميا.
ارىق تىزەسى اعاشتاي سورايىپ، يەگىن تىرەگەن اۋرۋشاڭ شەشەم جەز شاۋگىمنەن اق سۋ قۇيىپ وتىر. ەدەنگە جايا سالعان جاماۋلى شىت داستارقان. داستارقاننىڭ ءدال ورتا تۇسىنا قۇرساۋلى قوڭىر جاعال اعاش توستاعانمەن قارا تالقان قويىلعان. توستاعاندا ءبىر عانا اعاش قاسىق.
جۇمىسكەر قاسىقتا دامىل جوق. توستاعاندى شىر اينالىپ، اركىمنىڭ الدىنا ءبىر بارادى. ءار اۋىزعا تالقاندى ءبىر جەتكىزىپ قايتادى.
اكەم ىدىرىس كەڭ وڭەش، قوماعاي ادام. قاسىق ونىڭ قولىنا تيگەن كەزدە توستاعانداعى تالقاننىڭ ءبىر جامباسى ۇڭىرەيىپ قالادى.
ناۋقاسشاڭ شەشەم قاسىققا سيرەك قول سوزادى. جۇتساڭ، كەبەك جۇتقانداي وڭەشتى تۇتقىرلاپ ۇستاپ قالاتىن ءدامسىز قارا تالقاندى ول دەنى ساۋ بىزدەرگە ۇقساپ قارپىپ جەي المايدى. مۇمكىن بولسا، ءبىر ۋىس، جارىم ۋىس اق تالقاندى وزىنە بولەك جاساپ جەيدى. ءبىر ءتۇيىر، جارتى ءتۇيىر ءتاتتى تابىلسا، اۋزىنىڭ ءدامىن الىپ، اق سۋدى سونىمەن ىشەدى.
مەن ىشەرىمدى باعانا ءىشىپ بولعام. سوندا دا داستارقان باسىنان تۇرىپ كەتە الماي، ءجىپسىز بايلانىپ وتىرمىن...
ونىڭ سويىلداي مىقتى سەبەبى بار...
كەنەت، اۋىل قازاعىنىڭ داعدىسىمەن ەسىك قاقپاستان ەكى ادام سالاڭ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
— اسسالاۋماعالەيكوم!
— الەكيسالام. تەرلەتىڭىزدەر.
ۇزىندى-قىسقالى ەكى ەركەك الاسا ەسىكتى دەنەلەرىمەن بىتەپ، قالبيىپ تۇر. ونىڭ ءبىرى — تاپەلتەك بويلى جالپاق جىگىت ۇزاقباي — وسىنداعى اۋىل سوۆەت حاتشىسى. ەكىنشىسى — دەمبەلشە تولىق دەنەلى اقسارى جىگىت — بەيتانىس.
ۇزاقبايدىڭ قولىندا پاپكاسى بار. (مەن ونىڭ پاپكا ۇستاماي جۇرگەنىن كورگەن ەمەسپىن). بەيتانىس جىگىتتىڭ دە قولىندا كىتاپ، قاعازدارى بار.
— شايعا كەلىڭىزدەر، — دەپ، اكەم مەن اعالارىم بىلاي-بىلاي سىرعىپ، توسىننان سالاڭ ەتە قالعان قوناقتارعا توردەن ورىن بوساتىسىپ جاتىر.
پاپكا، قاعازدارىن توردەگى جۇكتىڭ ۇستىنە قويدى دا، قوناقتار وتىرىستى. بەيتانىس جىگىتتىڭ كيگەنى قايىرما جاعالى سىرت جەيدە، گاليفە شالبار، ەتىك. بەلىنە جالپاق قايىس بەلبەۋ بۋىنعان. كەپكاسىن شەشىپ، ونى دا جۇك ۇستىنە قويىپ جاتىر. باسى قاسقا باس ەكەن. جالتىر كەڭ ماڭدايى الاكەۋگىم ءۇيدىڭ ىشىندە جارق ەتە قالدى.
توسىن كىسىلەردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى تۋعان از قاربالاس ماعان جاقسى بولدى. داستارقاننىڭ شەشەم جاق بۇرىشىندا شوعىر بولىپ، تورت-بەس تال دومالاق ارزان كامپيتتەر جاتقان. مانادان سۇعىمدى قاداپ، تۇرىپ كەتە الماي وتىرعانىم دا سول ەدى عوي. قولىما ىلىنگەن ءبىر تال كامپيتتى كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن قاقشىپ الدىم دا، مەن داعى قوناقتارعا ورىن بوساتقان بولىپ، تۇرەگەپ كەتتىم. ۇرى مىسىقشا جىمىپ، ەسىككە قاراي جونەپ بارام.
ءدال وسى كەزدە ۇزاقباي:
— ءاي، توقتا! — دەپ داۋىستاپ قالسىن.
سەلك ەتىپ، توقتاي قالدىم. قولعا ءتۇستى دەگەن وسى!
ۇزاقباي ۇلكەن باسىن اكەمە قاراي بۇرىپ:
— ىدىكە، مىنا بالاڭىزدىڭ جاسى سەگىزگە تولدى ما؟ نەشەدە؟
— قايتەدى؟
— بيىل ءبىزدىڭ اۋىلدا مەكتەپ اشىلادى، — دەدى ۇزاقباي. — مىنا كىسى بالا وقىتۋعا كەلگەن ءمۇعالىم. سوعان مەكتەپكە باراتىن بالالاردىڭ ءتىزىمىن الىپ ءجۇر ەدىك.
مەن ۋھ دەدىم. قولعا تۇسپەگەن ەكەم.
مەكتەپ اشىلادى دەگەن حابارعا قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالدى. مەنىڭ جاسىم تۇگىل، ءوز جاسىنان جىلدا شاتاساتىن مومىن اكەم مەنىڭ قانشادا ەكەنىمدى دالدەپ ايتا المادى.
— قايدام، اسبەت بىلمەسە؟ — دەپ، وزىنەن گورى زەيىندى شەشەمە قارادى.
— الداعى ناۋرىز كوجەدە توعىزعا تولادى. رىسجان كۇيەۋگە بەرىلەتىن جىلى تۋعان، — دەدى شەشەم.
— رىسجان قايدا، مۇندا بەرىلمەدى مە؟
— مۇندا ەمەي-اق، ءدال سول جىلى بولاتىن. كەبەجە جاكەمدىكى ءبارىمىز انا ار جاقتا قارا سۋدىڭ بويىندا وتىرعاندا تۋعان. مولداقوجانى قۇتىرعان يت تالايتىن جىل.
— ءيا، ءيا، ءشوپ شابىس كەزى بولاتىن، — دەپ، اكەم ەسىنە ەندى تۇسىرە باستادى.
— بۇنىڭ تۋعان جىلى قاي جىل ەكەنىن ايتساڭىز، مەن ەسەپتەپ شىعارايىن، — دەدى اقسارى ءمۇعالىم. ول سالماقپەن باپتاپ سويلەيتىن ادام ەكەن.
شەشەم مەنىڭ تىشقان جىلى تۋىلعانىمدى ايتتى. قاسقا باس ءمۇعالىم ساۋساقتارىن جۇمىپ، ەسەپتەي باستادى:
— تىشقان جىلى بولسا، تىشقاننان كەيىن سيىر، — ءبىر؛ سيىردان كەيىن بارىس، — ەكى؛ بارىستان كەيىن قويان، — ءۇش؛ قوياننان كەيىن ۇلۋ، — ءتورت؛ ۇلۋدان كەيىن جىلان، — بەس؛ جىلاننان كەيىن جىلقى، — التى؛ جىلقىدان كەيىن قوي، — جەتى؛ قويدان كەيىن مەشىن، — سەگىز... بيىل مەشىن. دۇرىس ايتاسىز، بالاڭىز سەگىز جاسقا تولىپ، ەندى توعىزعا قاراعان. وقۋ جاسىنا تولىپتى.
قاسقا باس ءمۇعالىم تىزىمگە جازباس بۇرىن:
— وقىعىڭ كەلە مە؟ — دەپ سۇرادى.
مەن قۇلشىنىپ:
— كەلەدى! — دەدىم.
ءومىرى ءتىل سىندىرىپ، وقۋ وقىماق تۇگىل، وقۋلىق دەيتىن نارسەنى قولعا ۇستاپ كورمەگەن دۇم قاراڭعى اكەم ءۇشىن وقۋ — ول مەنىڭ قولىمنان كەلە قوياتىن نارسە ەمەس.
— بالا نەمە، ميى اشىپ كەتىپ جۇرمەسە؟ — دەپ، ول ءمۇعالىمنىڭ بەتىنە ءشۇبالانا قارادى.
— اشىمايدى، وقيمىن! — دەدىم مەن.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى بىردەن-بىر وقۋدىڭ ءدامىن تاتىپ كورگەن ادام ساتىلعان اعايىم. ول بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىن وسى اۋداننىڭ قولتىق دەيتىن جەرىنەن ءۇش كلاسس وقىپ كەلگەن. ساتىلعان مەنى قوستادى:
— وقيدى!
مەكتەپ
— قوستوبەدە مەكتەپ اشىلاتىن بوپتى! بالا وقىتاتىن ءمۇعالىم كەپتى! — دەگەن قۋانىشتى حابار ءار ءۇيدىڭ تۇندىگىن ءبىر جەلپەڭ ەتكىزدى. بۇعان، اسىرەسە، بالالار ءماز.
ءسىز تاقىر شولگە سۋ كەلگەنىن كورگەنىڭىز بار ما؟ بۇل اسپاننان نۇر جاۋعانمەن بىردەي. جۇرتتىڭ ءبارى قۋانا دابىرلاسىپ، ءماز-مايرام بولىسادى. ۇيدەن ۇيگە جۇگىرىپ:
— سۋ كەلدى!
— سۋ! — دەسەدى.
عاسىرلار بويى قاراڭعىلىقتان سوققى جەپ كەلگەن حالىققا جارقىراپ ءبىلىم ساۋلەسىنىڭ جەتۋى قۋارعان قۋ مەكيەن شولگە تىرشىلىك ءنارىن الىپ، سىبدىراپ سۋ جەتكەنمەن بىردەي ەدى.
ۇركەردەي از اۋىل قوستوبەدە بۇعان دەيىن جاڭاشا مەكتەپ بولماعان. جۇرت بالالارىن نارىنقول، سۇمبە، جالاڭاش ءتارىزدى جىراقتاعى مەكتەپتەرگە اپاراتىن. وعان ءوزى اش-ارىق، قولى قىسقا حالىقتىڭ ءبارىنىڭ بىردەي شامالارى كەلمەيدى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە مەكتەپ ەسىگىن اشىپ كورمەگەن. وقۋ ولارعا سوزسا قول جەتپەيتىن الىس ارمانداي كورىنەتىن. سول ارمان ءبىر-اق كۇندە توپ ەتىپ الاقانعا ءوزى كەلىپ قونعالى وتىر.
قازاق اينالايىندى شىلدەي توزدىرىپ، كوگەرتپەي كەلگەن ءبىر كونە دەرت بار. ول — اتالاستىق، رۋشىلدىق الاكوزدىگى. كيىكباي مەن نايزا ءتۇبىر ءبىر اتادان تاراسا دا، ەكەۋى ىلعي ەكى جىك. ءبىر ارتەلگە باس قوسىپ وتىرسا دا، ەكەۋى ەكى بريگادا. ىرگەلەرى تيىسسە، ءورت شىعاتىنداي ەكەۋى بولەك قونىستانعان. نايزا اۋىلى، كيىكباي اۋىلى دەپ، بولەك-بولەك اتالادى.
مەكتەپتىڭ اشىلعان جەرى — كيىكباي اۋىلى.
تاڭەرتەڭگى شايىمىزدى ءىشىپ الىپ، سادىق ەكەۋىمىز، كۇندەگى داعدى بويىنشا، جار جاعالاپ، ويىن قۋىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىك. كەنەت قارسى الدىمىزدان سالت اتقا ءمىنىپ ودىراڭداعان بريگادير نۇرعازى شىعا كەلدى. ءبىزدى مال قايىرعانداي قايىرىپ:
— ءاي، قايتىڭدار! مەكتەپكە باراسىڭدار! بۇگىن وقۋ باستالاتىن كۇن ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە؟
— قايدان بىلەيىك؟
— بۇگىن سەنتيابردىڭ ءبىرى — وقۋ باستالاتىن كۇن ەكەن.
بۇكىل ءجان-تانىم ويىنعا بەيىمدەلىپ كەلە جاتقاندىقتان، مەن انەۋگۇنى وقيمىن دەپ، تىزىمگە قۇلشىنىپ جازىلعانىما تاپ وسى ارادا قاتتى وكىندىم. ءقازىر ماعان وقۋدان ويىن مىڭ ەسە قىمبات ەدى. وقۋدىڭ ءبۇيتىپ مىندەت بولىپ كەلەتىنىن مەن قايدان بىلەيىن. مويىنعا بۇعالىق بولىپ تۇسەرىن قايدان بىلەيىن. نۇرعازى ەركىمىزگە قويمادى، الدىنا سالىپ ايداپ الدى. باسىمىز اۋعان جاققا قاڭعىپ جونەلەتىن قايران ەركىنشىلىك ءومىر ەندى بىتكەن ەكەنسىڭ دەگەن قايعىلى ويعا كەلدىم. ۇيدەن جوسپارلاپ شىققان نەشە الۋان قىزىق ويىنداردىڭ ءبارى قالعالى وتىر...
انا ءۇي، مىنا ۇيدەن جيناستىرعان بالا سانى كوبەيە بەردى. ايداۋشىمىز نۇرعازى. قويشا توپىرلاتىپ، قۋالاعاننان قۋالاپ، ەكى شاقىرىم جەردەگى كيىكباي اۋىلىنا الىپ كەلدى.
مىناۋ، مىنە، مەكتەپ — اۋىلدان شەتكەرەك شاڭى از كوگال جەرگە تىگىلگەن كادىمگى كيىز ءۇي. وسى كيىز ۇيدە ءبىزدىڭ تۇڭعىش ساباعىمىز باستالدى. ءمۇعالىم انەۋگۇنگى قاسقا باس جىگىت. نىسپىسى ساعاتباي حاسەن ۇلى.
ول كەزدە جارىمىنشى كلاسس دەيتىن بولاتىن. ءبىز سول جارىمىنشى كلاسقا جينالعان، بۇرىن مەكتەپ ەسىگىن كورمەگەندەرمىز. جالپى سانىمىز وتىز شاقتى. جارىم-جارتىمىز كيىكباي، جارىم-جارتىمىز نايزا اۋىلىنىڭ بالالارىمىز.
پارتا جوق. بىرىمىزگە ءبىرىمىز سىعىلىسىپ، مالداس قۇرىپ، جەردە وتىرمىز. كيىمىمىز بىلعانادى، استىمىزدان سىز وتەدى دەپ قورقاقتايتىن ءبىز ەمەسپىز. كۇل مەن توپىراققا ەركىن اۋناپ وسكەندىگىمىزدى كورسەتىپ، ءمۇعالىم وتىرىڭدار دەگەندە، شوگە-شوگە كەتكەنبىز.
ساۋاتىمىز بىردەي بولعانمەن، جاستارىمىز بىردەي ەمەس، الا-قۇلامىز. ەڭ كىشى دەگەندەر مەن شامالاس. ەڭ ۇلكەن دەگەندەر ون بەس، ون التىعا كەلىپ قالعاندار. كادىمگىدەي مۇرت شىعىپ، جىگىت بولا باستاعان بالالار بار.
ءبارىمىز جارىمىنشى كلاسس.
كەپەكبايدىڭ ءجۇنىسبايى، باتىرقاننىڭ جانبوسىنى، شىقابايدىڭ تۇرسىنبايى باياعى زامان بولسا، ايەل الۋعا جاراپ قالعان سوقتاۋىلداي جىگىتتەر. ولار دا جارىمىنشى كلاسس.
ءمۇعالىمنىڭ الدىندا شاعىن تاقتاي ستول. جاپ-جاڭا قىزىل شۇبەرەك جابىلعان. وسى قىزىل شۇبەرەك بۇگىن سالتاناتى كۇن ەكەنىن ازداپ تا بولسا ءبىلدىرىپ تۇرعان سەكىلدى.
قاسقا باس ءمۇعالىم سۇيكىمدى جۇمساق ادام. كوز قاراسىنان جىپ-جىلى نۇر سەبەلەپ تۇرعانداي بولادى. داۋىسى مانەرلى دە، قۇلاققا جاعىمدى.
ءبىرىنشى كۇنگى ساباقتى ول تۇگەلدەي اڭگىمەمەن وتكىزگەن ەدى. ءوزىم ءوزى بوپ، مەن ءدال وسىنداي اڭگىمەشىل ادامدى كورگەن ەمەسپىن. دۇنيەدە بىلمەيتىن نارسەسى جوق: عىلىم جايلى، قازاق حالقىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى جايلى، پاتشانىڭ قۇلاۋى جايلى، لەنين جايلى... كوپ-كوپ اسەرلى اڭگىمەلەر ايتىپ بەردى. ءبىز اۋزىمىزدى اشىپ، ۇيىپ تىڭداعاندى عانا بىلدىك.
ساعاتبايدىڭ اڭگىمەلەرىنەن مەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا ساپار جاساپ قايتقانداي اسەر الدىم. ءبىر عانا كۇننىڭ ىشىندە بىلمەسىمدى ءبىلىپ، اقىل-ويعا كەمەلدەنىپ، ىشتەي تۇلەپ شىعا كەلگەندەي بولدىم.
باعانا، نۇرعازى وقۋعا باراسىڭ دەگەندە، ويىندى قيماي، كوڭىلىم كۇرت ءتۇسىپ كەتكەنىن ەسىمە الامىن. وقۋدى موينىما بۇعالىق تۇسكەندەي كورىپ ەدىم. ونىڭ ءبارى بەكەرشىلىك ەكەن. وقۋعا جازىلعانىم قانداي جاقسى بولعان.
ساعاتباي اڭگىمەسىنەن مەن ءبىز سەكىلدى كەدەي بالالارىنىڭ وقۋعا قولى جەتۋى تەك سوۆەت وكىمەتىنىڭ ارقاسى ەكەنىن ءبىلدىم. لەنيننىڭ ارقاسى. بۇرىنعى زامان بولسا، وقۋ قايدا بىزگە. بايدىڭ قوي-قوزىسىن باعامىز، مالاي بوپ ءومىر كەشەمىز.
لەنيننىڭ «وقى، وقى جانە وقى» دەگەن ايگىلى ءسوزىن سول كۇنى ساعاتبايدىڭ اۋزىنان ەستىدىم.
ساعاتباي اڭگىمەلەرى عاجايىپ قىزىق ەرتەگى ءتارىزدى. قانشا تىڭداسام، تىڭداي بەرگىم كەلەدى. ەش جالىقتىرمايدى. مەن دۇنيەدەگى دانىشپاننىڭ دانىشپانى ءمۇعالىم ەكەن دەگەن ويعا كەلدىم. وسكەندە ساعاتبايعا ۇقساپ ءمۇعالىم بولۋدى ارماندادىم. بالالاردى اۋزىما قاراتىپ، مەن داعى نەشە الۋان قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ بەرسەم دەيمىن.
كيىز ءۇي مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ جاتتىق.
الىپپە جەتىسپەيدى. ەكەۋارا ءبىر وقۋلىق.
داپتەردى تىزەمىزدىڭ ۇستىنە قويىپ نەمەسە جەرگە ەتپەتتەپ جاتىپ جازامىز.
ءبىر كۇنى بورمەن جازاتىن تاقتا پايدا بولدى.
كلاسسكوم، تازالىقشى سايلاپ الدىق. كلاسسكوم بولىپ پىسىقتىعىمەن بۇكىل اۋىلعا ايگىلەنگەن ءجۇنىسباي، تازالىقشى بوپ ىشىمىزدەگى ەڭ تازا، ەڭ ۇقىپتى مايرا سايلاندى.
ساعاتبايدىڭ الدىندا كىشكەنتاي سارى جەز قوڭىراۋ. شىلدىر-شىلدىر ەتكىزىپ، ۇزىلىسكە شىعارادى. ساعاتباي بالا مىنەزدى، ويىن قۇمار ادام. ءۇزىلىس كەزىندە بىزبەن بىرگە قوسىلىپ وينايدى. قالايدا ءبىزدى زەرىكتىرمەۋدىڭ، ءوزى دە زەرىكپەۋدىڭ امالىن ويلاپ تابادى. «مىسىق — تىشقان»، «اق سەرەك — كوك سەرەك»، «ءۇشىنشى ارتىق» سەكىلدى ويىندار وينايدى.
ساعاتباي ويىنعا جان-تانىمەن بەرىلىپ، وسىدان وزىنە راقات تاۋىپ، قىزىپ ويناۋشى ەدى. كىشكەنتاي بالالاردىڭ بىرەۋىن مىسىق بوپ قۋالاعاندا، كوزدەرى مىسىقتىڭ كوزىندەي جايناپ، ءتۇر-تۇسى ءبىرتۇرلى ايباتتانىپ، ەلىرىپ كەتەدى. سەن شىن تىشقان بولعاندا، ارتىڭنان ناعىز شىن مىسىق قۋىپ كەلە جاتقانداي زارەڭ قالمايدى. اۋىر دا مول دەنەسىمەن قاتتى قىزىپ جۇگىرگەن كەزدە، ساعاتباي يەگىن القىمىنا تىعىپ الۋشى ەدى. قاشان تىشقاندى قۋىپ جەتىپ، باسسالمايىنشا جانى جاي تاپپايدى.
وقۋلىق قانا ەمەس، قارىنداشتىڭ دا تاپشى كەزى.
ءبىر كۇنى ساعاتباي كلاسقا ءبىر ۋىس قارىنداش الىپ كەلدى. ەكەۋارا ءبىر قارىنداشتان ۇلەستىردى دە، وزدەرىڭ پىشاقپەن ءبولىپ الىڭدار دەدى. وسى ارادا كلاستا ءبىراز داۋ، جانجالدار تۋىپ قالدى. بولىنگەن قارىنداشتاردىڭ ءبىر جاعى ۇزىنداۋ، ءبىر جاعى قىسقالاۋ بولىپ شىعادى. اركىم ۇزىنىراعىن العىسى كەلەدى.
— توقتاڭدار! بولمەي تۇرا تۇرىڭدار.
ساعاتباي وسىنى ايتتى دا، جەردەن قارىنداشتىڭ ۇزىندىعىنداي ءبىر تال ءشوپ تاۋىپ الدى. ونى قارىنداشتىڭ بويىنا ءدال ەتىپ تۋرالادى. سوسىن ەكى بۇكتەپ سىندىردى دا، ءار سىنىق قارىنداشتىڭ تەڭ جارىمى بولاتىنىن، ياعني قارىنداشتىڭ ءدال ورتاسىن تابۋدىڭ قاراپايىم ءتاسىلى وسى ەكەنىن كورسەتتى.
وسى ءبىر وپ-وڭاي اقىل ءبىزدىڭ باسىمىزعا نەعىپ كەلمەگەن؟!
ال ەندى ۇزىندى-قىسقالى بوپ ءبولىنىپ قويىلعان قارىنداشتار بار ەمەس پە؟ ولاردى قالاي ەتەمىز؟
ساعاتباي بۇعان دا اقىل تاپتى. جەرەبە سالىپ، ەشكىم رەنجىمەستەي ەتىپ ءبولىپ بەردى.
جەرەبەسى مىنانداي: قارىنداشتىڭ ەكى بولەگىن دە، ول كەسىلمەگەن ۇشتارىن تەڭەستىرىپ، كەسىلگەن جاعىن كورسەتپەي، ۇستاپ تۇرادى. تالاسۋشى بالالاردىڭ بىرىنە: «قانە، قالاعانىڭدى سۋىرىپ ال»، — دەيدى. سۋىراسىڭ. ۇزىنى كەز كەلە مە، قىسقاسى كەز كەلە مە، ءوز باقىتىڭ.
اقىلدىلىق تەك ۇلكەن ىستەن بايقالمايدى. ۇساق-تۇيەكتەن دە انىق كورىنىپ تۇرادى. ساعاتباي ساباق بەرۋدە عانا ەمەس، تۇرمىستا كەز بوپ قالاتىن ەسكەرۋسىز جايتتاردىڭ بارىندە دە تاپقىر ادام ەدى.
«كيىكباي!»، «نايزا!»
مەكتەپ تۇپكىلىكتى بولىپ باسقا ۇيگە كوشتى.
سول كيىكباي اۋىلىندا بۇرىن مەشىت بولعان ءبىر ۇزىنشا تام ءۇي بار-دى. دىننەن قادىر كەتكەن سوڭ، تەرەزەلەرى قيراپ، سىرت قابىرعاسىنىڭ سىلاعىن جاۋىن ەزىپ ءتۇسىرىپ، قاڭىراپ بوس تۇراتىن. سول ءۇي قايتا جوندەلىپ، ورتاسىنا تەمىر پەش ورناتىلىپ، تەرەزەلەرى بۇتىندەلىپ، مەكتەپ بولعان. ءبىز ءقازىر وسىندا وقيمىز.
ءبىر كەزدە ءدىن ورداسى بولعان مەشىت ءقازىر ءبىلىم ورداسى — مەكتەپ.
جالپيىپ جەردە وتىرۋدان قۇتىلعانبىز. قوزعالساڭ، شيقىل سالىپ بىرگە قوزعالاتىن ىڭىرشاق ۇزىن پارتالار پايدا بولعان.
ساعاتبايدىڭ ءۇيى مەكتەپتىڭ بەت الدىندا جاقىن. ساباق سوڭىنان ول بىزبەن قوش ايتىسادى دا، سول ارادا قالىپ قويادى.
كيىكباي اۋىلىنىڭ كوپشىلىك ۇيلەرى مەكتەپتەن بەرىرەك — باتىرباي تۇبەگى اتالاتىن شاعىن تۇبەكشەنىڭ اۋزىندا. ساباق سوڭىنان جول ايىرىعىنا دەيىن كيىكباي، نايزا بولىپ بىرگە كەلەمىز. كيىكباي بالالارى وسى ارادان تومەن بۇرىلىپ كەتەدى دە، نايزالار قارا جولدى بويلاپ، اۋىلىمىزعا تۋرا تارتامىز. قاي كۇندەرى ءدال وسى جول ايىرىعىنا جەتكەن كەزدە كەۋدەنى قۇرت بوپ جايلاپ العان رۋشىلدىق الاكوزدىگىنەن تۋاتىن سويقاندى ۋاقيعالار باستالىپ كەپ كەتەدى.
بۇل ىندەت، بۇل جەكسۇرىن اۋرۋ بالالارعا ۇلكەندەردەن جۇققان.
پالەنىڭ باسى «كيىكباي»، «نايزا» دەۋدەن باستالادى. جىك-جىك بوپ بولەكتەنىپ شىعا كەلەمىز. بىرەۋىمىزدى بىرەۋىمىز قالايدا كەمسىتۋگە تىرىسامىز. نايزالار كيىكبايدى، كيىكبايلار نايزانى جامانداپ ولەڭ ايتامىز.
نايزا، نايزا، ناقۇرىس،
كوك ەسەكتىڭ ءسۇتىن ءىش! —
ال شىداپ كور، مىقتى بولساڭ!
سوزبەن جامانداسۋ ءورشىپ، شەگىنە جەتەدى. ەندى اشىقتان اشىق بوقتاسۋ كەتەدى: بوقتاسۋدىڭ ارتى — توبەلەس.
ناداندىقتان تۋاتىن وسى ءبىر جىكشىلدىكتى وتە-موتە قوزدىرىپ، ەلىرىپ تۇراتىندار توبەلەسقوي جۋان بىلەك بالالار. ولارعا قانداي جولمەن بولسا دا شاتاق شىعارۋ كەرەك. ەڭ وڭاي، ەڭ سىنالعان سەنىمدى جول الگى — «كيىكباي!»، «نايزا!».
ءبىر كۇنى ءمۇعالىمنىڭ قاراسى كوزدەن تاسا بولىپ، جول ايىرىعىنا جەتكەن كەزدە، داعدىلى مايدانداسۋ باستالدى. اۋەلى توبەلەسقوي ەرەسەك بالالار شارتپا-شۇرت قويعىلاسىپ قالدى. «ۇر كيىكبايدى!»، «ۇر نايزانى!». بۇل ۇران دەلەبەسىن قوزدىرمايتىن جان جوق. ءبىز دە، كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن جەلىگىپ، قىم-قيعاش قويعىلاستىق تا كەتتىك.
بۇندايدا بەيبىتشىلىك ساقتايتىندار تەك قىزدار. ولار توبەلەسكە ارالاسپايدى. كىمدى كىم جەڭەر ەكەن دەگەندەي، شەتكە ىركىلىپ شىعىپ، قاراپ تۇرادى.
نايزانىڭ قاراسى مولداۋ ءارى ءبىزدىڭ بالالار ەرەسەك. نايزا ەڭسەرىپ، كيىكبايلار شايلىعىپ، قاشا باستادى. ءبىز تىرقىراتىپ قۋىپ كەلەمىز: — ۇر كيىكبايدى! ۇر! كيىكباي اۋىلى الگى ارادان جاپ-جاقىن. مەن نازىكتىگىمە قاراماستان، ءوزىم قاتار بالالاردىڭ ىشىندەگى توبەلەسقويدىڭ ءبىرى ەدىم. شاتاق شىعار جەردى ىزدەپ جۇرەم. شاپشاڭ جۇگىرەم. وسپان دەيتىن مەنىمەن وشىگىڭكىرەپ جۇرەتىن ءبىر بالانىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ العام. جەتسەم، جەلكەدەن ءبىر تۇيسەم دەپ، ەلىرىپ قۋىپ كەلە جاتىرمىن. اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنا كەلگەنىمدى ءبىر-اق بايقادىم.
وكپە تۇستاعى ءبىر ءۇيدىڭ قالقاسىنان باقان ۇستاعان ەرەسەك بالا شىعا كەلدى. ول دا كيىكباي ەدى. ۇزىن باقانمەن باسىمنان قاسقايتىپ سالىپ قالدى. مەن جاسقانىپ تا ۇلگەردىم. شەكەمە دالدەپ تيگەن اۋىر سوققى دىڭ ەتە قالدى دا، باسىمنىڭ بۇكىل ءبىر قاپتالىن جارىپ تۇسكەندەي بولدى. كوزىم قاراۋىتىپ، جەر-دۇنيە اينالىپ، دوڭگەلەنىپ بارادى. تاياق تيگەن شەكەمدى ۇستاي العان كەزدە قولىما جىپ-جىلى بوپ اققان قان ءبىلىندى...
ۇيدە جەر توسەكتە جاتىرمىن. شەكەمدەگى جاراعا شەشەم كيىز كۇيگىزىپ باسىپ، دومبازداي ەتىپ بايلاپ بەرگەن. ءارى وڭاي، ءارى دايار ەم. اق باقاننىڭ نە بولعانىن بىلمەيمىن، ال مەنىڭ باسىم اجەپتاۋىر زاقىمدانىپ قالعان ەكەن. ىسىك كەرنەگەن وڭ كوزىم جىلتىراپ زورعا اشىلادى. ۇستىمدەگى جەيدەمنىڭ ءبىر قاپتالى مەن ومىراۋى قىزىل جوسا قان.
دارىگەر دەگەندى ءبىزدىڭ اۋىل بىلمەيدى. امبۋلاتوريا، ەمحانا وسىدان ون ەكى شاقىرىم نارىنقولدا عانا بار. اۋرۋلار ءىشىنارا سوعان بارىپ ەمدەلەدى. ايتپەسە، نەگىزىنەن، اۋىلداعى باقسى-بالگەرلەردىڭ اقىلىمەن وزدەرىن وزدەرى ەمدەيدى.
مەنى ەشكىم دارىگەرگە اپارعان جوق. اپارۋعا جاعداي دا جوق. باس سۇيەگىم سىنعاننان ساۋ ما، ساۋ ەمەس پە؟ ونى رەنتگەن ارقىلى زەرتتەپ ءبىلۋ مۇنداعى جۇرتتىڭ ويى تۇگىل، تۇسىنە دە كىرمەيدى.
ەكى-ۇش كۇندەي ساباققا بارا المادىم. شەشەمە سالسا، ەندى ءتىپتى مەنى مەكتەپكە جىبەرەتىن ءتۇرى جوق. بيىلشا وقىماي-اق قوي. كەلەر جىلى، بۇدان گورى ەسەيىڭكىرەگەندە بارارسىڭ دەيدى.
مەنىڭ حال-جايىمدى بىلۋگە بىزدىكىنە ادەيىلەپ ساعاتباي كەلدى. بولعان ۋاقيعانى ول تۇگەل ەستىپ-بىلگەن. اشۋلانعان. بالالار اراسىندا رۋعا بولۋشىلىك بولماسىن دەپ، قاتاڭ تىيىم سالعان.
«نايزا اۋىلى»، «كيىكباي اۋىلى» دەۋدىڭ ورنىنا، ساعاتباي بىزگە «ءبىرىنشى بريگادا»، «ەكىنشى بريگادا» دەپ ايتىڭدار دەيتىن ەدى.
بارا-بارا وسىعان ۇلكەندەر دە ۇيرەنە باستادى.
كوپەكباي جانە ونىڭ بالالارى
كوپەكباي ۇلى ءجۇنىسبايدىڭ قولىنا كلاسسكومدىك تىزگىن تيمەي-اق تۇر ەكەن. اربا قامشىداي شارتىلداپ، ول ەندى ءبىزدى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن بولدى.
ءجۇنىسباي كلاستاعى ەرەسەك بالانىڭ بىرەۋى. بويى سۇڭعاق، تالدىرماش، سىرىڭكە ءوڭدى. مىنەزى ءارى شاپشاڭ، ءارى قىزبا. ساباققا العىر. ءمۇعالىمنىڭ اۋزىنان شىققاندى زاڭداي كورىپ، شاش ال دەسە، باس الۋعا دايىن، لىپىپ تۇرادى.
ءجۇنىسباي نايزا دا، كيىكباي دا ەمەس، ىشكەرى شەلەك ماڭىنداعى قىستىق دەيتىن رۋدان. نايزاعا جيەن. اكەسى كوپەكباي وسىدان ءۇش-تورت جىل بۇرىن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءتورت ەر بالاسى مەن شۇيكەباس مومىن ايەلى اينەكتى شۇبىرتىپ، جەك جات-جۇراعاتتارىن ساعالاپ، جان باعىس ىزدەپ كەلگەن.
كوپەكباي ءۇيىنىڭ سول كەزدەگى وزگەشە جۇدەۋ ءحالى مەنىڭ كوز الدىمنان ءالى كۇنگە كەتپەيدى. اۋىلدان شەتكەرەك تىگىلگەن ءۇش-تورت كەرەگەلىك سومپيعان شۇرىق تەسىك قۇرىم ۇيلەرى بولۋشى ەدى. تاڭەرتەڭ سول قۇرىم ءۇيدىڭ ىشىنەن ادەيى كىسى قورقىتۋ ءۇشىن سولاي كيىنگەندەي جالبا-جۇلبا، شاشتارى قۇلاقتارىن جاۋىپ ءوسىپ كەتكەن بالالار ورە شىعىپ، كيىز ءۇيدىڭ سىرت بوساعاسىنا ءتىزىلىپ، كۇنگە قىزدىرىنىپ تۇرادى. ەڭ ۇلكەنى ءبازىل جىگىت بولىپ قالعان. ودان كەيىن ءجۇنىسباي، ءجۇنىسبايدان كەيىن قوجاقان، قوجاقاننان كەيىن ءماسىمباي.
ارالارى ەكى-ۇش جاستان عانا. بىرەۋىنەن بىرەۋى سۇيەمدەي الاسارىپ، بەلبەۋگە ارقالارىن تىرەپ، تىزىلەدى دە تۇرادى. الدەكىم بويلارىنا قاراي ادەيى ءتىزىپ تۇرعىزعانداي. ىستەۋگە ءىس جوق. ىشۋگە تاماق جوق. كۇن نۇرى مەن تازا اۋانى قورەك ەتىپ، ماۋجىراپ تۇرعاندى بىلەدى. ارا-تۇرا بالا مىنەزدەرى ۇستاپ، ءبىرىن ءبىرى بۇيىرگە ءتۇرتىپ ويناپ تا قويادى.
جالبا-جۇلبا كيىمنىڭ جىرتىعىنان جىلتىلداپ جالاڭاش ەتتەرى كورىنەدى.
ءبىر عاجابى، وسىنشا اۋىر تۇرمىستا جۇرسە دە، كوپەكباي بالالارى شەتىنەن پىسىق. كوزدەرىندە شاقپاقتىڭ وتىنداي جىلتىلداعان وت، جىگەر بار.
كوپەكباي ءوزى ەڭگەزەردەي تىپ-تىك، شوقشا ساقالدى، قارا تورى ءجۇزى ىزبارلانىپ اشۋمەن قارايتىن، زور داۋىستى ادام. قاراشا ءۇيدىڭ كولەڭكە جاق ىرگەسىندە سىرتتا ول قاشاندا قامشى ءورىپ نەمەسە اياق كيىم جاماپ، ايتەۋىر ءبىر ىسمەرلىك ىستەپ وتىرادى. باسىندا تەر سىڭگەن قارا تاقيا، بۇتىندا بۋرا سان تەرى شالبار، اياعىندا قونىشى مەن جۇلىعىنا جاماۋ تۇسكەن جەڭىل ءماسى — ەتىك.
جوقشىلىقتىڭ تەپكىسىن قانشا جەسە دە، كوپەكبايدىڭ ءجۇنى جىعىلماعان، ەڭسەسى تۇسپەگەن. تەك بولار-بولماسقا قاباعان يت ءتارىزدى ارس ەتە قالاتىن اشۋلانشاق.
بالالارى كوپەكبايدان كەرەمەت قورقاتىن ەدى. ونىڭ الدىندا اياقتارىنىڭ ۇشىنان جورعالايدى. اكەلەرى «ءجۇنىسباي!» نەمەسە «ءماسىمباي!» دەپ داۋىستاپ قالعاندا، اتى اتالعان بالا قانداي قىزىق ويىندى بولسا دا تاستاي سالىپ جۇگىرەدى. اكەلەرىن ەكىنشى رەت داۋىستاتقىزبايدى. ەكىنشى رەت داۋىستاسا، ودان ءارى ارقانى وسىپ-وسىپ تۇسەتىن قامشى دايار تۇراتىنىن ولار جاقسى بىلەدى.
كوپەكباي وتە-موتە ايەلىنە قاتال ەدى. تۇرمىستىڭ زاردابىنا دەگەن اشۋىن سودان الماق بولعانداي شۇيكەباس مومىن اينەكتى كەيدە ول ۇيدەن قۋالاپ سابايدى. قولىنا نە ىلىنسە، سونىمەن ۇرادى. جەتكەن جەردە زىلدەي اۋىر اياقتارىمەن اياۋسىز جانشىپ، تەپكىلەپ جاتادى.
اشۋلانعان كەزدە كوپەكباي قۇتىرعان بۋرا تارىزدەنىپ كەتەدى. وڭايلىقپەن اراشا بەرمەيدى.
اراشا تۇسەتىن كوپەكبايدىڭ ءتورت بالاسى. ءالجۋاز بايعۇس شەشەمىزدى ءبىرجولاتا ءولتىرىپ قويماسىن دەگەندەي ولار شىر-شىر ەتىپ، كوپەكبايدىڭ قولىنا، اياعىنا جارماسادى. ءبىر ۋىس ءالسىز اينەكتى وزدەرىنىڭ ءسابي دەنەلەرىمەن بۇركەيدى. اياۋلى انالارىنا جان اياماي پانا بولىپ، ول ءۇشىن باسى-كوزدەرىن كوپەكبايدىڭ اياۋسىز قاتتى سوققىسىنا توسادى.
ەكى كوزى قانتالاپ قۇتىرعان بۋرا ەشتەڭەگە قارامايدى. ءتورت بالانى ءتورت جاققا دوپشا لاقتىرىپ، ايەلىن مىلجالاپ ساباي بەرەدى.
تاياققا كونبىس بولىپ العان اينەك ولمەيدى دە، مەرتىكپەيدى. ارتىنان باسى-كوزى كوكالا بولىپ، تۇرەگەپ، ءۇي شارۋاسىن ىستەپ جۇرەدى. ءۇش بۇتتى وشاق تەمىرگە قارا شاۋگىمدى اسىپ، كوپەكبايعا شاي قايناتىپ بەرەدى.
اڭگىمە تۇجىرىمدى بولۋ ءۇشىن، ۋاقىتتان جەتى-سەگىز جىلداي العا وزىپ، كوپەكباي سەمياسىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى جايلى ايتا كەتەيىن.
كەيىن، زامان وڭالا باستاعاندا، كوپەكباي بالالارى شەتتەرىنەن جىگەرلى، قاسقىر جىگىتتەر بولىپ ەرجەتتى. تۇرمىستارىن تەز تۇزەپ الدى. ءبازىلى كولحوز قۇرىلىسىن قولدان تۇرعىزىسقان ەڭبەككەر ازاماتتىڭ ءبىرى ەدى. وتان سوعىسىنا دەيىن كولحوزدا بريگادير بولىپ ىستەدى. ايەل الدى، بالا ءسۇيدى.
ءجۇنىسباي بازىلدەن اسىپ كەتتى. ول عاجاپ زەرەك وقيتىن ەدى. كلاستان كلاسقا مەزگىلسىز اتتاپ (ول كەزدە بۇعان جول بەرىلەتىن)، ونجىلدىقتى بىزدەن بۇرىن ءبىتىردى. ارمياعا الىندى. وفيسەرلىك ۋچيليششەدە وقىپ ءجۇرىپ، 1940 جىلدىڭ قىزىل الاڭداعى ءبىرىنشى ماي اسكەري پارادىنا قاتىستى.
ءجۇنىسبايدان ۇيلەرىنە حات ۇزبەي كەلىپ تۇراتىن. اسكەري فورمامەن قاتىپ تۇسكەن ادەمى سۋرەتتەرىن جىبەرەتىن. جاراۋ اتتاي قاعىلەز، بويشاڭ جىگىتكە سولدات كيىمى ادەيى سول ءۇشىن تىگىلگەندەي كەرەمەت جاراساتىن. الگى سۋرەتتەردى بۇكىل اۋىل بولىپ تاماشالاپ كورەتىن ەدىك.
كوپەكبايدىڭ ءۇشىنشى ۇلى قوجاقان جاس جاعىنان مەنىمەن شامالاس. ونىڭ ونەر-قابىلەتى ەكى اعاسىنىڭ ەكەۋىنەن دە ارتىق ەدى. ساباقتى وزات وقۋمەن قابات، تالانتتى مۋزىكانت بولاتىن. دومبىرانى جاس كەزىنەن بەزىلدەتىپ تارتاتىن. دومبىرانى جانە ءوزى جاساپ الاتىن.
مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ قاي ءتۇرىن دە قوجاقان وزدىگىنەن مەڭگەرىپ، توپەپ اكەتەتىن. قىز-بوزبالا كەشقۇرىم قوجاقاننىڭ ماڭىنا جينالاتىن.
1940 جىلى قوجاقان الماتى پەدۋچيليششەسىنە وقۋعا تۇسەدى. ول سوندا وقىپ جۇرگەندە، كوپەكباي ءبىر رەت سوناۋ ءۇش ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردەگى قوستوبەدەن الماتىعا بالاسىنا سالت اتپەن اراعا پالەن قونىپ، ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ بەرىپ قايتادى.
سوعىس باستالعاندا قوجاقان ءوزى تىلەنىپ مايدانعا اتتانعان ەدى.
وسى اتالعان ءۇش جىگىتتىڭ ۇشەۋى دە ساي تاسىنداي ىرىك، اياۋلى جاندار ەدى. اششى ءومىردىڭ باتپاعىن بەلشەدەن كەشىپ ءجۇرىپ، قايعىرىپ-قاپالانۋدى بىلمەيتىن.
ۇشەۋى دە ومىرگە عاشىق جاندار، جالىن اتقان ارمان يەلەرى ەدى. الدا ساۋلەتتى بولاشاق بارىنا كامىل سەنەتىن. سول ءۇشىن جان قيۋعا دايىن تۇراتىن.
ۇشەۋى دە ادال كوممۋنيستەر ەدى. اۋىلدىڭ كوركى ەدى، ءسانى ەدى.
جۇرت بالالارىنا: «كوپەكباي بالالارىنداي نەگە بولمايسىڭ؟ سولاردان نەگە ونەگە المايسىڭ؟» — دەپ ۇرسۋشى ەدى.
شىركىن، امال نەشىك، ءۇش اسەم قىزعالداقتىڭ ۇشەۋىن دە سوعىس تاجال مەزگىل جەتپەي مەرت ەتتى. ۇشەۋى بىردەي مايداندا قازا تاپتى.
بۋرا شال كوز جاسى التى تارام بولىپ اڭىراپ قالدى.
كىشكەنتاي شۇيكەباس اينەك بالالارىنىڭ قايعىسىنان ودان بەتەر جانشىلىپ، ولەرمەن بولدى.
كوپەكباي بالالارىنىڭ ەڭ كىشىسى ءماسىمباي ءقازىر بار. ىرگەلى ءبىر سوۆحوزدا سالاۋاتتى پارتورگ.
اڭگىمەنىڭ باستاپقى مەرزىمىنە — 1933 جىلدىڭ كۇزىنە قايتا ورالايىق.
كوپەكباي ءۇيى ءبىرىنشى بريگادادا، ياعني نايزا اۋىلىنىڭ ىشىندە. ءجۇنىسباي تاڭەرتەڭ ەلدەن بۇرىن تۇرادى. ءۇي-ۇيدى كەزىپ، مەكتەپكە باراتىن بالالاردى وياتادى. ءسويتىپ، ءبىزدى جيناپ الىپ، تۇگەندەپ، مەكتەپكە باستاپ كەلەدى. ءبىر دە ءبىر بالانى ول سەبەپسىز مەكتەپتەن قالدىرمايدى.
بۇنى ءوزىنىڭ كلاسسكومدىق مىندەتى دەپ ۇعادى.
ساباق كەزىندە دە ءجۇنىسباي جان-جاعىنا الاقتاپ قاراپ، ءبىزدى باقىلاۋعا الىپ وتىرادى. بىرەۋ قىبىر ەتسە، مۇعالىممەن قاباتتاسىپ: «پالەنشە، تىنىش وتىر!» — دەپ شاق-شاق ەتەدى.
«وتە قىرعىش قازاننىڭ ءتۇبىن تەسەدى» دەگەندەي، كەيدە ول مۇعالىمنەن اسىپ تا كەتەدى. «بالا، ارتىق كەتىپ قالاسىڭ» دەگەندى ساعاتباي وعان ۇلكەندەۋ جۇمساق مۇرنىنىڭ تاناۋى ءسال دەلديىپ، جىميۋمەن بىلدىرەدى دە، ءجۇنىسبايدى قاس-قاباعىمەن باسىپ قويادى.
ءمۇعالىم باردا وستەتىن ءجۇنىسباي ءمۇعالىم جوقتا ءتىپتى شىرقاپ كەتەدى. ءبىزدى ءبىر شىبىقپەن ايداپ باعىندىرادى. كەيدە ساعاتباي كلاستى ءجۇنىسبايعا تاپسىرادى دا، ءوزى ونى-مۇنى شارۋامەن ءبىر جاققا از ۋاقىتقا كەتىپ قالادى. ءجۇنىسباي كلاسسكومنىڭ قاتاڭدىعىن ءسىز سوندا كورىڭىز! العا، ءمۇعالىمنىڭ ورنىنا بارىپ، قازديىپ تۇرىپ الادى دا، كلاسقا دەگەنىن ىستەتەدى.
ءجۇنىسبايدىڭ امىرىنە باعىنبايتىن، ودان سەسكەنبەيتىن ءبىر جان جوق.
بىرەۋگە اشۋمەن قاراعان كەزدە ءجۇنىسبايدىڭ كوزدەرى نايزانىڭ ۇشىنداي سۋىتىپ، ەكى بەتى ىشكە قاراي سۇرلانا قابىسىپ، جاق جۇندەرى تىكىرەيىپ كوتەرىلىپ كەتەدى. ءسال عانا ءتارتىپ بۇزعان وقۋشىنى قىسىراقتىڭ ايعىرىنشا جىمقىرىنىپ، شايناپ تاستاۋعا دايىن تۇرادى.
بىزبەن بىرگە جانبوسىن دەگەن بالا وقيدى. جاسى جۇنىسبايمەن شامالاس. اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى باتىرقاننىڭ بالاسى. ۇلدان اكە-شەشەنىڭ جالعىزى بولىپ ەركە وسكەن. ماڭايىنداعى بالالارعا وكتەمدىك جاساپ ۇيرەنگەن شاتاققويلاۋ. كيىمدى سىلقىم بوزبالالارعا ەلىكتەپ، ساندەپ كيىنەدى.
جانبوسىن بۇگىن-ەرتەڭ ءوزى دە دايىن تۇرعان بوزبالا.
قوستوبەدە مەكتەپ اشىلماي تۇرعان كەزدە جانبوسىن كوپەكباي بالالارىن ادام دەمەيتىن. ولاردىڭ ماڭىنان جۇرۋگە جيرەنەتىن. ءجۇنىسباي، قوجاقانعا كەمسىتىپ، شەكەسىنەن قارايتىن.
سول جانبوسىن عانا بۇرىنعى ادەتىمەن كەيدە ءجۇنىسبايعا قوديلانا قاراپ، بەتىنە قارسى كەلىپ قالادى. ءجۇنىسبايدى تىڭداماي، سودىرلىق مىنەزدەر كورسەتپەك بولىپ تۇرادى. تەجەلەتىن ءبىراق ءجۇنىسباي ەمەس. ول ودان بەتەر شاقىلداپ، وزىنەن گورى دەنەلى جانبوسىنعا تىستەنە تاقالىپ:
— سەن نەمەنە، باعىنعىڭ كەلمەي مە؟ اكەم اۋىلناي ەكەن دەپ داندايسىما! باعىناسىڭ. سەنىڭ مىنا ءبۇتىن كيىمدەرىڭنىڭ قۇنى مەن ءۇشىن ءبىر-اق تيىن! — دەيدى.
جانبوسىندى ايبىنىمەن ەرىكسىز ەڭسەرىپ الادى.
ءجۇنىسباي وجەتتىڭ وجەتى ەدى. ەشكىمنەن قورىقپايتىن دا قايمىقپايتىن. الدىنا ازىرەيلى كەلىپ تۇرسا دا قاسقايىپ، ايىلىن جيماي سويلەسەتىن.
ساباقتان، مەكتەپتەن تىس ۋاقىتتا ءبىز ءمۇعالىمدى ۇمىتۋعا بارمىز. ال ءجۇنىسبايدى ۇمىتا المايمىز. قايدا جۇرسەك تە ءجۇنىسباي ويىمىزدا جۇرەدى. وقۋشىعا لايىقسىز ءسال عانا قىلىق جاساساق، جەردەن شىققانداي بولىپ ءجۇنىسباي سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى دە، سول ارادا تۇرىپ، جەر-جەبىرىمىزگە جەتەدى.
بۇكىل قوستوبەدە ءجۇنىسبايدىڭ كورمەيتىن، بىلمەيتىنى بولمايدى.
بالا ءبىز تۇگىل، ءجۇنىسبايدان ۇلكەندەر قايمىعاتىن ەدى. بىرەۋدىڭ ءبىر ارقا ءشوپ اكەلە جاتقانىن كورسە، ول تەرگەمەي جىبەرمەيدى.
— مىنا ءشوپتى قايدان اكەلە جاتىرسىڭ؟ كولحوزدان ۇرلاپ العان جوقسىڭ با؟ — دەيدى.
شۇبالانسا، كەڭسەگە ەرتىپ كەلەدى.
بىرەۋ قوي سويسا، كولحوز قويى ەمەس پە؟ ءوز قويى ما؟ دەرەۋ ءبىلىپ الادى.
ءجۇنىسبايدى انادايدان كورگەن جۇرت:
— كوپەكبايدىڭ وسى بالاسى وسكەندە نە بولار ەكەن؟ قىرار بىرەۋدى، قىرار! — دەپ جاعالارىن ۇستايدى.
مايرا
اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى باتىرقاندا ءبىر ۇل، ەكى قىز بار. ۇلى جانبوسىندى وقۋشى ازدى-كوپتى بىلەدى. تەتەلەس ەكى قىزدىڭ ۇلكەنى مايرا، كىشىسى سايرا.
قازاق بالالارىنىڭ اتتارىن ۇيقاستىرىپ قويۋعا قۇمار بولادى.
شەشەلەرى ايسۇلۋ كەربەز، كەلبەتتى ادام. ءۇي ۇستاۋى، بالا ءوسىرۋى كەرەمەت. ەكى قىز ەگىز قوزى تارىزدەنىپ بىردەي كيىنەدى، ارشىعان جاۋقازىنداي تاپ-تازا بولىپ جۇرەدى. قازىرگىدەي جوقشىلىق، قيىن كەزدىڭ وزىندە ايسۇلۋ بالالارىن ەلدەن ەرەك جۇتىندىرىپ قويادى.
باتىرقان شالاعات بولعانىمەن، ءومىر سۇرۋگە وتە بەيىم ادام. ورىسشا بىلەدى، شەكاراشىلارمەن بايلانىسى كۇشتى. قول استىنا ەكى كولحوز قارايدى. سىرتتان كەلگەن دارەجەلى قوناقتار، وكىلدەر باتىرقاننىڭ ۇيىنە تۇسەدى.
قوستوبەدەگى بىر-ەكى كۇيلى تۇراتىن وتباسىنىڭ بىرەۋى وسى باتىرقاندىكى.
كلاستاعى ەڭ تازا وقۋشى مايرا بولعاندىقتان، ءبىز ونى تازالىقشى ەتىپ سايلاعانبىز.
مايرا شەشەسى ايسۇلۋعا تارتقان پىسىق تا سۇيكىمدى قىز. ويىن دەسە، قۇيىنشا ءۇيىرىلىپ، جانىپ كەتەدى. كوبىنەسە ەر بالالارمەن دوستاسىپ وينايدى.
كۇندە تاڭەرتەڭ وقۋ باستالاردىڭ الدىندا مايرا ءبىزدى ەسىكتەن بىر-بىرلەپ تەكسەرىپ كىرگىزەدى. قولىمىزدىڭ، قۇلاق، موينىمىزدىڭ تازالىعىن قارايدى. ءمىن تاپسا، كىرگىزبەيدى. «بار، جۋىنىپ، تازا بوپ كەل. تىرناعىڭدى سوياۋداي ەتپەي، الىپ كەل»، — دەيدى.
مايرا ءوز قىزمەتىنە ادال، قاتال تازالىقشى. سولقىلداعاندى بىلمەيدى، كىمگە دە بولسا ايتقانىن ىستەتەدى.
اۋىل بالالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا ءۇستى-باستارىن كۇتۋگە ۇقىپتى ەمەس. قىسى-جازى مونشا دەگەندى بىلمەسە، اۋىستىرىپ وتىراتىن تازا ءىش كيىمدەرى بولماسا، ۇيدە كىر توسەكتە، سالابا جىرتىق كورپەنىڭ استىندا ۇيىقتايتىن گيۋلسا، قالاي ۇقىپتى بولادى؟
ءۇستى-باسىن كۇتۋگە ۇقىپسىز بالانىڭ بىرەۋى — الدىڭىزدا وتىرعان اڭگىمەشىڭىز.
جاس كەزدەن تازالىق ساقتاپ داعدىلانباعاندىقتان ءارى ول ءۇشىن قولايلى جاعداي بولماعاندىقتان، تاڭەرتەڭگى جۋىنۋ ماعان ءبۇتىن ءبىر ازاپ بولىپ كورىنەتىن. سۋىق سۋمەن جۋىنىپ جاتقىم كەلمەيدى-اق. ءاتۇستى جۋىنۋعا جانە بولمايدى، تەكسەرەتىن مايرا بار. قولدىڭ كۇسىن، قۇلاقتىڭ ىشىنە قاق بولىپ تۇرىپ قالاتىن كىرلەردى قالايدا كەتىرىپ جۋىنۋىڭ كەرەك. ازاپتىڭ ازابى ەمەي، نەمەنە؟
تىرناعى قۇرعىر دا وسكىش-اق. ىزالانىپ وتىرىپ بۇگىن الىپ تاستاساڭ، ەرتەڭ كوستيىپ شىعا كەلەدى. تىرناقتىڭ قانشالىق وسكەنى استىنداعى كىردەن ءبىلىنىپ تۇرادى.
ال شاش الدىرۋ شە؟ مەن ءۇشىن ءبۇل ازاپ قانا ەمەس، قاسىرەت! ويتكەنى تابيعات مەنىڭ باسىما شاش ورنىنا ۇستارا وتپەس قالىڭ سىم تەمىر قاداپ قويعان. شاشىمدى كىم السا دا، ءبىر دەگەننەن ۇستاراسى جۇرمەي، تۇتقىرلانىپ قالادى.
— تۋ، شاشىڭ شاش ەمەس، سىم تەمىر عوي! مۇنداي دا قايراتتى شاش بولادى ەكەن! — دەپ تاڭىرقاپ جاتقانى.
شوشقانىڭ قىلىنداي قاتتى شاش كۇشپەن ارەڭ سىپىرىلادى. كۇشپەن جۇمسالعان ۇستارا باسىمنىڭ قۇيقاسىن قوسا سىپىرعانداي بولادى. جانىم كوزىمە كورىنەدى. تىستەنىپ الامىن دا، شىداپ باعام. ەكى كوزىمدى بىردەي تارس جۇمىپ الام. مىقشيىپ، جەرگە كىرىپ كەتە جازدايمىن.
مەن شاشىمدى ۇستاراسى وتكىر، قولى جۇمساق دەگەن ادامدارعا تاڭداپ العىزاتىن ەدىم. ونداي ادام اۋباكىر قارت. قينالا باستاسام، اۋباكىر جىگەرلەندىرە بىلەدى:
— ءوي، جامان نەمە. ءوزىڭ جىگىت ەمەس ەكەنسىڭ عوي. ءبىز سەندەي كۇنىمىزدە شاشىمىزدى قابىرعامەن العىزاتىنبىز، — دەيدى.
قابىرعا شاشتى قالاي الادى دەپ، تاڭ-تاماشا بولامىن.
جۋىنۋعا قول سابىن تۇگىل، كىر سابىننىڭ ءوزى تاپشى.
اۋىل قازاقتارى سابىندى وزدەرى جاسايدى. الابوتانى شاۋىپ الىپ، ورتەيدى دە، كۇلىنە ماي قوسىپ قايناتادى.
قاپ-قارا سابىن پايدا بولادى. كادىمگى قارا بالشىق ءتارىزدى، ءارى اۋىر، ءارى قاتتى. قول جۋۋعا ارنالعان كىشكەنتاي قارا سابىندى بۇزاۋشىق دەيدى.
ءبۇتىن قول بىزدە بولا ما؟ كوبەسى بىت-شىت بوپ جارىلىپ كەتكەن. جۋىنعان كەزدە قارا سابىننىڭ كوبىگى تۇز قۇيعانداي دۋىلداتىپ اشىتىپ جىبەرەدى.
— قولىڭ كىر، موينىڭ كىر، — دەپ، تالاي رەت مايرا مەنى كلاسقا كىرگىزبەي قۋعان. مەن بىردەن مويىندامايمىن، داۋ شىعارامىن.
— مەنىڭ ەتىمنىڭ ءوزى وسىنداي، قارا، — دەيمىن.
— جوق، مىناۋ ەتتىڭ قارالىعى ەمەس، قۇس، — دەيدى مايرا. قولىمنىڭ كوبەسىن تىرناپ دالەلدەيدى. تىرنالعان كەزدە كۇس كوشەدى دە، ار جاعىنان اقشىلدانىپ تەرى كورىنەدى.
ەندى مويىنداماسقا لاجىم قالمايدى.
كلاستا مايرانىڭ جەلكە تۇسىندا وتىرامىن. ۇزىلىسكە شىققاندا، ول قايدا بولسا، سوندامىن. الدەقانداي ءبىر سيقىر كۇش مەنى مايرادان الىسقا جىبەرمەيدى. ارقانداعان اتشا مايرانىڭ توڭىرەگىندە ۇستايدى.
مايرا كۇن بولسا، مەن كۇنباعىسپىن، ونسىز تۇرا المايمىن. مايرا گۇل بولسا، مەن كوبەلەكپىن، اينالسوقتاپ شىقپايمىن.
مەكتەپتەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، بويىمدا تابيعات سىيعا تارتقان قانداي ونەرىم بولسا، مايرانىڭ الدىندا سونى تۇگەل كورسەتۋگە تىرىسامىن. قۇس بولىپ قۇبىلجىتىپ ىسقىرامىن. ارىق-وردىڭ قايداعى جالپاق جەرىن تاڭداپ سەكىرەم. جاياۋ جارىستا قالايدا وزباق بولىپ، جانىمدى سالىپ جۇگىرەم. سونىڭ بارىندە دە كوز قيىعىم مايرادا بولادى.
مايرانىڭ جۇزىنەن قۇپتاعانداي بەلگى كورسەم نەمەسە ونىڭ اۋزىنان ءبىر تامشى ماقتاۋ ءسوز ەستىسەم، وندا دۇنيەدە مەنەن باقىتتى ادام جوق.
جۋىنىپ، تازالانۋدى قانشا ازاپ ساناسام دا، مەن مەكتەپكە، مۇمكىن بولعانىنشا، تازا كەلۋگە تىرىساتىن ەدىم. قولدىڭ كۇسىن تىرنالاپ كۇشپەن كەتىرەم. زورلىقپەن تازارعان تەرىنىڭ ءتۇسى تۇتە-تۇتە بولىپ قالادى. مەيلى. الاقانىمدى تومەن قاراتىپ، الدىنا جايىپ ۇستاي قالعاندا، بۇل ءباتشاعار قولداردى مەنىڭ قانشاما ازاپتانىپ تازارتقانىمدى مايرا ءبىلسىن قايتا. باعالاسىن. ويتكەنى وسىنىڭ ءبارى مايرا ءۇشىن عوي. مايرادان ەسكەرتۋ الىپ، قىزارماس ءۇشىن. مايراعا ۇقىپتى، تازا بولىپ كورىنۋ ءۇشىن!
ءبىر، ەكى، سولاياق!
كۇز — كولحوز جۇمىسىنىڭ اسا ابىگەر، قاربالاس كەزى. ءبىر جاعىنان ءشوپ ورىلىپ بىتپەي، ەكىنشى جاقتان: «ال مەنى ورا باستا» دەپ، قاباتتاسىپ استىق پىسەدى. ورىلعان استىقتى باسۋ، تازالاۋ، ون بەس شاقىرىم جەردەگى زاگوتزەرنوعا اربامەن، كولىكپەن تاسۋ.
زياب جىرتۋ. قولداعى ازىن-اۋلاق مالدى قىستا قىرىپ الماس ءۇشىن جىلى قورالار سالۋ.
جۇمىس كوپ، ادام از. ءبىر جۇمىسقا ءبىر جۇمىس قاباتتاسىپ، ناشار ەلدىڭ ەسىن شىعارادى.
تراكتور، كومباين سەكىلدى قۋاتتى ماشينالار ول كەزدە جاڭا پايدا بولا باستاعان. جۇمىس تۇگەل دەرلىك قول كۇشىمەن ىستەلەدى. كۇش كولىگى جانە جەتكىلىكسىز. قولدا بار ات، وگىزدىڭ موينىنان قىسى-جازى قامىت تۇسپەيدى، ارقاسىنان ەر تۇسپەيدى. شەتىنەن ارىق، شەتىنەن كوتەرەم.
سالاقتاتىپ سومكە اسىنعان وكىلدەر كەلەدى. ەكپىندەرىمەن ءورت وشىرگەندەي. «پالەن جۇمىس نەگە بىتپەي جاتىر؟ پالەن كۇندە بىتىرمەسەڭ، قىرام، جويام» دەپ كەلەدى. جۇرت جۇمىسقا تاڭقاسقادان شىعادى، تۇندە ءبىر-اق قايتادى. اي جارىقتا جۇمىس تۇنىمەن توقتامايدى.
جەكە مەنشىكتىڭ ات، وگىزدەرى كولحوز جۇمىسىنا تۇگەل الىنادى. سوقاعا قۇلىندى بيە، بۇزاۋلى سيىر جەككەن كۇندەر بولعان... بۋاز بيەلەردىڭ زورىققاننان ادامشا شىڭعىرىپ، تىكەسىنەن تىك تۇرىپ قۇلىن تاستاعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم...
اۋىل ۇستىنەن ات مىنگەن جولاۋشى ءوتىپ بارا جاتسا، اتىن اۋدارىپ الاتىن كۇندەر بولعان.
كولىك جاعى الگىندەي بولعاندا، سوقا-سايمان جاعى تىپتەن سوراقى. قامىت، دوعا، ەرشىل، پوسترەمكا، داعار سەكىلدى نارسەلەر مۇلدەم جەتىسپەيدى. كولحوز پرەدسەداتەلى بريگاديرلەر، اۋىل سوۆەت قىزمەتكەرلەرى ۇيدەن ۇيگە قىدىرىپ، ءجىپ-شۋ، كيىز، تۋلاق، نوقتا-جۇگەن، داعار جينايدى. وعان دا بولماسا، «سەن انانى تاۋىپ بەرەسىڭ، سەن مىنانى تاۋىپ بەرەسىڭ دەپ»، ءتۇتىن باسىنا سالىق ەتىپ سالادى.
سۋمكا اسىنعان شادىر كوز سارمانوۆ وكىل مەنىڭ كوز الدىمنان كەتپەيدى. ۇلكەن تۇگىل، ودان بالا-شاعا دا قورقىپ، قالتىراپ تۇراتىن. ماڭايىنداعى ەلدى سارمانوۆ قىرىپ كەتە جازداپ جۇرەدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى: «جاۋسىڭ! كولحوز جۇمىسىنا زيانكەسسىڭ! اتام! شابام! ايداتام!». شاش ال دەسە، باس الاتىن الگىدەي اپەرباقان وكىلدەرگە: «ءاي، باتىر، بۇنىڭ قالاي؟» — دەپ، بەتىنە تۋرا قارايتىن ادام ول كەزدە ساناسى جاڭا ويانىپ كەلە جاتقان اۋىلدا سيرەك ەدى.
سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاق-شاق ەتكەن سارمانوۆ ءبىر كۇنى ساباق ۋاقىتىسىندا قامشىسىن بۇكتەپ ۇستاپ، كلاسقا كىرىپ كەلدى. تەرى تۋجۋركا، تەرى كەپكە كيگەن. گاليفە شالباردىڭ قۇيرىعىنا ەر قاجاپ توزباس ءۇشىن تەرى قاپتاتىپ العان. بويى شاعىن، جۋانتىق، بۇلتيعان قوزى قارنى بار شانتىك ادام. قاراسۇر ءوڭىنىڭ قاباعىن ۇنەمى ءتۇيىپ الادى. ءبىز سىيلاعاننان بۇرىن، قورقىپ، ءدۇر ەتىپ تۇرەگەلدىك. سارمانوۆتىڭ جاقسىلىق الىپ كەلمەيتىنىن بىلگەندەيمىز. و ل ساعاتبايعا جاقىنداپ، بىزگە ءبىر قىرىنان توقتادى:
— تاق، ساباق بۇگىننەن باستاپ توقتاتىلادى. مىنا مىرقىمبايلاردى كۇندە تاڭەرتەڭ ماساققا الىپ باراسىڭ. ماساق تەرەدى.
قارسىلىق ايتۋعا ساعاتبايدا شاما جوق.
وقۋ توقتاپ، ءبىز ماساق تەرەتىن بولدىق.
ءجۇنىسباي كلاسسكوم سارمانوۆتان بەتەر شاقىلداۋىق. تاڭەرتەڭ ەڭ ءبىر ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتقان كەزدە تەرەزەنى ءورت شىققانداي تاق-تاق ۇرىپ وياتادى. وزىندە ۇيقى دەگەن جوق پا، بىلمەيمىن. قاڭقىلداعان داۋىسى ميىڭدى نايزاشا تەسىپ وتەدى.
تۇرماسقا لاجىڭ جوق. اپىل-عۇپىل كيىنىپ، بولماشى بىردەڭەنى قارىنعا سالىپ الىپ، ۇيقىمىز ءالى اشىلىپ بولماعان قاباقپەن كىرجيىپ ۇيدەن شىعامىز. تۇسكى ازىققا ءبىر بوتەلكە ارپا كوجە قۇيىپ، قۇشاقتاپ العانبىز.
ءجۇنىسباي ءۇي-ۇيدى كەزىپ، ءبىر بالا قويماي جينايدى. بويىمىزعا قاراي ءتىزىپ ساپقا تۇرعىزادى. جۇمىسقا ساپپەن الىپ جۇرەدى. كوماندا بەرۋشى ءوزى. ەڭسەمىزدى ءتۇزۋ ۇستاپ، اياعىمىزدى دۇرىس الىپ جۇرمەسەك، پالە قىلادى.
— ءارىپباي، كوتەر ەڭسەڭدى!
— ابەك، ەسىنەمە!
— ۇلداقان، قالما!
توسەكتەن ۇيقى قانباي تۇرعاندىقتان، ءبىز وڭايلىقپەن سەرگي المايمىز. اياعىمىز تۇزەلمەي، بۇزىلا بەرەدى.
— قانە، جۇگىرىڭدەر! — دەيدى ءجۇنىسباي.
جامىراعان قوزىشا دۇرلىگىپ، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز وزىپ، ارالاسىپ كەتەمىز.
— توقتاڭدار!
توقتايمىز. ءارقايسىسىمىز ءوز ورنىمىزدى تابامىز. قاشان اياعىمىز تۇزەلگەنشە، ءجۇنىسباي ءبىر ورىندا تۇرعىزىپ، جەر تەپكىلەتەدى:
— ءبىر، ەكى، سول اياق!
— ءبىر، ەكى، سول اياق! كۇلايحان، سول اياق قايسى ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟ تۇزە اياعىڭدى! توقتاڭدار! قايتا باستاڭدار! ءبىر، ەكى، سول اياق! سول اياق! ءپىرام شاگى مارش!
الگىدەن گورى سەرگىپ قالعاندايمىز.
— قانە، ولەڭ ايتىڭدار! مالىك، باستا!
مالىك ەرەسەك قىز. ءارى ءانشى، ءارى ءبيشى. تارتىنباي، باستاي جونەلەدى:
لەنين ءبىزدىڭ اتامىز،
ساياسىندا جاتامىز.
قارسى كەلگەن دۇشپاندى
قاق جۇرەكتەن اتامىز!
— جامىراپ كەتتىڭدەر! جامىراماي، جوندەپ ايتىڭدار! — دەيدى ءجۇنىسباي.
جانە ءبىر ولەڭ باستالادى:
ءبىز، جاستار، جۇرتتىڭ تاڭىن اتىرامىز،
دۇشپاندى سۋ تۇبىنە باتىرامىز.
ەڭبەكشى ەل قىزىل تۋىن تىككەن جەرگە
كەدەيدىڭ بار بالاسىن شاقىرامىز،
قايىرماسى:
احاۋ، سوسياليزم، كوممۋنيزم،
جاساسىن جەر جۇزىندە لەنينيزم!
بويىم كىشكەنە بولعاندىقتان، مەنىڭ ورنىم ساپتىڭ ارت جاعىندا. بۇعان قورلانامىن. العا تامان تۇرۋدى ارمان ەتەم. ساپقا تۇرۋ باستالعاندا، وكشەمدى كوتەرىڭكىرەپ نەمەسە جەردىڭ تومپەگىن پايدالانىپ قالۋعا تىرىسامىن.
اسىرەسە، قىزداردان دا كەيىن تۇرۋ نامىسىمدى شوقتاي قاريتىن ەدى.
مايرانىڭ بويى مەنىمەن شامالاس. ساپقا ەكى-ەكىدەن تۇرعاندا، ول مەنىمەن قاتارلاسىپ قالادى. بۇل كەزدە العاراق تۇرۋدى ارمان ەتپەيمىن. قولىنا قولىم ءتيىسىپ، مايرامەن قاتار ءجۇرۋ — ول مەن ءۇشىن باقىت.
مەن قۋ ءتىلدى، تىقىلداعان پىسىق بالا بولدىم. ساباقتى ءتاۋىر وقيمىن. تىز ەتپە جەڭىلتەك ءارى شاتاق قۇمار ەدىم. بىرەۋمەن دوس بولۋىم دا، اراز بولۋىم دا تەپ-تەز. كەكشىلمىن. بىرەۋدەن تاياق جەسەم، ىزادان ولە جازدايمىن. كۇندىز-تۇنى ءوش الۋدىڭ جولىن ويلايمىن.
دەنە شىنىقتىرۋ ساباعىن وتە سۇيەتىن ەدىم. جۇگىرۋ، سەكىرۋ، سۋعا مالتۋ سەكىلدى ونەردەن ەشكىمگە ەسە جىبەرمەيمىن.
سۇمدىق نامىسقوي ەدىم. جۇرتتان كەم بولۋدى دۇنيەنىڭ قورلىعى سانايمىن. ۇيدەگى ەلدەن ەرەك كەدەي تۇرمىسقا قورلانام دا، اكەم مەن اعالارىمنىڭ جۇرت قاتارلى بولا الماعانى ءۇشىن ىزالانام.
ۇستىمدەگى كيىمدەرىم ناشار-اق. جانبوسىنشا قاتىپ كيىنىپ ءجۇرۋدى ارمان ەتەم.
اۋىلداعى بىردەن-بىر سىلقىم كيىنەتىن بالا جانبوسىن. باتىرقاننىڭ بالاسى بولىپ تۋماعانىما وكىنەتىن ەدىم.
ءبىز جاز بويىنا اياعىمىز كۇس-كۇس بوپ، جالاڭ اياق جۇرگەندە، جانبوسىن باتەڭكە كيىپ جۇرەدى. باتەڭكە بولعاندا قانداي! وكشەسى مەن تابانىندا ءساندى بەدەرى بار. دىمقىل جەرگە ءمور باسقانداي بوپ سايراپ ءىزى ءتۇسىپ قالادى. جانبوسىننىڭ اياعىنداعى بۇجىر تابان باتەڭكەگە مەن قاتتى قىزىعامىن. شىركىن، وسىنداي باتەڭكەم بولسا دەپ ارمان ەتەم.
كوكتەم شىعا باستاعاننان قاشان قار جاۋعانشا مەنىڭ اياعىمنىڭ ءوز كيىمى وزىندە.
ۇنەمى جالاڭ اياق جۇرگەندىكتەن، تابان سۇيەل بوپ قاتىپ قالادى. ونى-مۇنى تىكەن كىرمەيدى. كەيدە توعايدىڭ اراسىمەن ەلىكشە ورعىپ كەلە جاتقاندا، قاراعاشتىڭ سوياۋداي مىقتى شوڭگەسى ماي وكشەگە كىرش ەتىپ كىرىپ كەتەتىنى بار. قارا تىكەننىڭ ۋىتى جامان بولادى، ميىڭنان سولق ەتىپ ءبىر-اق شىعادى. ويباي دەپ، مىقشيىپ وتىرا قالىپ، ساداقتىڭ وعىنداي بوپ قادالىپ تۇرعان تىكەندى كۇشپەن سۋىرىپ الاسىڭ. بالەكەتتىڭ ورنى ەندى ودان جامان اشيدى. ءبىراق وعان قاراپ جاتۋعا مۇرشا جوق. وزىپ كەتكەن بالالاردىڭ سوڭىنان اقساڭداي جۇگىرەسىڭ. ءبىرازدان سوڭ اقساۋ باسىلادى، تابانعا تىكەن كىرگەنى ەستەن شىعادى.
جاز بويى جالاڭ اياق جۇرگەن اياق كروكوديلدىڭ تەرىسىندەي قارا بۇجىر بولادى، ءۇستى شىت-شىت جارىلادى. ول جارىق تەرەڭدەپ، قان شىعادى. سۋ تيسە، اشىپ، جانىڭ كوزىڭە كورىنەتىن بولادى.
شەشەم بايعۇس ەمدەيدى.
ەمنىڭ ءتۇرى مىنانداي: جاتاردا قارا بۇجىر اياقتى اششى قارا سابىنمەن تىرناپ وتىرىپ جۋادى. سوسىن قالىڭ ەتىپ ءسۇتتىڭ كىلەگەيىن نەمەسە ۆازەلين جاعادى. ءتىلىم-تىلىم جارىقتار مايدى قانشا سىلاپ جاقسا دا جۇتىپ الا بەرەدى.
اشىعاننىڭ كوكەسىن وسىدان سوڭ كورەسىڭ! بوساناتىن ايەلشە بەبەۋلەپ، زار جىلايسىڭ.
ءبىراق ەرتەسىنە اياعىڭ تاۋىرلەنىپ قالعانىن كورىپ، قۋاناسىڭ.
ءتاۋىر اياقپەن قاتارعا تاعى دا كەلىپ تۇراسىڭ. ءجۇنىسباي كوماندا بەرەدى:
— ءبىر، ەكى، سول اياق!
— ءبىر، ەكى، سول اياق!
جەردىڭ بۇرق-بۇرق ەتكەن شاڭىن ەندى جىگەرلەنە تەبەسىڭ.
ادەمى ءومىر تۋرالى اڭىز
ەگىن قول وراقپەن، شالعىمەن ورىلادى. ءبىرلى-جارىم لوبوگرەيكا جۇمىس ىستەيدى. كومباين جوق.
ورىلعان اڭىزدان ءبىز ماساق تەرەمىز. ءارقايسىمىزدىڭ قولىمىزدا اتدوربا سەكىلدى ءبىر-بىر دوربا. سول تولعان كەزدە قىرمانعا اكەپ توگەمىز. قىرمانداعى استىق تۇلىقپەن، اتتىڭ تۇياعىمەن باسىلادى. كۇرەكپەن ۇشىرىلىپ تازالانادى. قازىرگىدەي الەپ-جالەپ تۇرعان مەحانيزاسيا ول كەزدە ءبىزدىڭ ولكەدە دۇنيەگە كەلمەگەن.
ماساق تەرۋ — ول ازاپ جۇمىس. بەلىڭ جازىلمايدى، ءبىر تالداپ تەرگەن ماساق وندىرمەيدى. كىشكەنە دوربانىڭ ءوزى وڭايلىقپەن تولمايدى. جالقاۋلانا باستاساڭ، ءجۇنىسباي اكىرەڭدەيدى.
— جوندەپ تۇر! — دەيدى.
ءجۇنىسباي ءوزى شارشاۋ بىلمەيدى.
كەي كۇنى ماساق تەرۋگە ساعاتباي دا كەلەدى. ول بىرگە بولسا، شارشاعانىمىز بىلىنبەيدى، ۋاقىت كوڭىلدى وتەدى. دەمالىپ وتىرعان كەزدە ساعاتباي نەشە الۋان قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ بەرەدى.
ساعاتباي كوپ وقۋشى ەدى. قولىنان كىتاپ، قاعاز تۇسپەيدى. ءسال عانا دەمالىس بولسا، ساعاتبايدى قورشاپ الامىز. اڭگىمە ايتىپ بەرۋىن وتىنەمىز. تەكەستىڭ سۋى مەن توعايىنان وزگە تۇك كورمەي، اۋىل اراسىنىڭ وسەك-اياڭىنان باسقا تۇك ەستىمەي كوربالا بولىپ وسكەن ءبىزدىڭ كوزىمىزدى كەڭ دۇنيەگە تۇڭعىش اشقان ادام وسى ساعاتباي. ماڭايىمىزدى قورشاعان ناداندىقتىڭ قارا تۇنەك تۇمانىن ساعاتباي اڭگىمەلەرى داۋىل بولىپ ىسىرىپ، ار جاعىنان بىزگە ۇشى-قيىرسىز كەڭ ءومىر، جارىق ساۋلە كورسەتكەندەي بولادى.
مەنىڭ ىدىرىس اكەمنىڭ دە دۇنيە تۋراسىندا ءوز ءۇعىم-بىلىمى بار. ول ماعان كەيدە كەشكى استىڭ سوڭىنان كوڭىلدەنىپ، ەرىگىپ وتىرىپ، اڭگىمە ايتىپ بەرەتىن: «جەر — ستول بەتى ءتارىزدى ءتورت بۇرىشتى جالپاق نارسە، ونى مۇيىزىمەن كوك وگىز كوتەرىپ تۇرادى. ءبىر ءمۇيىزى تالىپ، ەكىنشى مۇيىزىنە اۋىستىرعاندا جەر سىلكىنەدى. اسپان-كوك، جۇلدىز، اي، كۇن — ءبارى قۇدايدىڭ جاراتقانى. ولگەن ادام و دۇنيەگە بارادى. توزاق، بەيىش دەيتىندەر بولادى»، ت.ت...
ساعاتباي بۇنىڭ ءبارىن باسقاشا ايتادى: «جەر شار سەكىلدى دومالاق... قۇداي جوق، قاراڭعى ادامدار قۇدايدى قولدان جاساپ العان»، — دەيدى. اكەمنىڭ ايتقاندارى مەن ساعاتبايدىڭ ايتقاندارى مەنىڭ باسىمنىڭ ىشىندە تالاسقا تۇسەدى. «جەر دومالاق» دەگەن ءسوز اقىلىما سىيمايدى. جەر دومالاق بولسا، ءبىز قۇلاپ كەتپەي، قالاي جۇرەمىز؟ وزەن-كولدەر قالايشا توگىلىپ كەتپەيدى؟ جەر اينالسا، اناۋ تاۋ اينالىپ، نەگە انا جاققا كەلمەيدى؟ ءبىزدىڭ باسىمىز نەگە اينالمايدى؟
قانداي قيىن ماسەلە بولسا دا، ساعاتباي ءبىزدىڭ ۇعىمىمىزعا لايىقتاپ تۇسىندىرە بىلەدى. شۇبالانۋعا جول قالدىرمايدى. سايىپ كەلگەندە، اكەمنىڭ ايتقاندارىنان ساعاتبايدىڭ ايتقاندارى بەدەلدى بولىپ شىعادى.
ساياسات ماسەلەسىن دە ساعاتباي ادەمى ەرتەگىدەي ەتىپ ايتۋشى ەدى. ون جەتىنشى جىلعى ريەۆوليۋسيا، پاتشانىڭ تاقتان قۇلاۋى، بولاشاق كوممۋنيزم زامانى تۋرالى ساعاتباي مايىن تامىزىپ ايتادى.
— لەنين كىم، قازاق پا؟ — دەيمىز. سونشاما جاقىن بولىپ، جۇرەگىمىزدىڭ تۇبىنە ورناپ العان ادامدى قانداس، باۋىرلاس ەتىپ، ءبىرجولا وزىمىزگە قوسىپ الماقشىمىز.
ءبىزدىڭ اڭقاۋ سۇراعىمىزعا ساعاتباي مىرس ەتىپ كۇلەدى. كۇلگەن كەزدە مەيىربان كوكشىل كوزدەرى ودان بەتەر جادىراپ، جىپ-جىلى بولىپ كەتەدى.
— لەنيننىڭ ۇلتى ورىس، — دەيدى ساعاتباي، — ءبىراق ول بارلىق ۇلتتى بىردەي كورگەن. ورىس، قازاق دەپ بولمەگەن. ۇلتتاردىڭ تاتۋلىعى، تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن.
— قازاقتاردى لەنين بىلگەن بە؟
— بىلگەن، — دەيدى ساعاتباي. قازاقتىڭ وتىرىقشىلانۋى، اۋىلدا مەكتەپتەر اشىلۋى — وسىنىڭ ءبارى-بارى دە لەنين باستاپ كەتكەن ءىس ەكەنىن ايتادى.
لەنيندى كاپلاننىڭ قالاي ايتقانىن ءبىز اسا كۇيزەلىسپەن تىڭدايمىز. ەرتەگىلەردە نەشە الۋان جاۋىزدىق ىستەپ جۇرەتىن مىستان كەمپىرلەر بولادى عوي. كاپلان ءبىزدىڭ كوزىمىزگە سول مىستان كەمپىردىڭ ناق ءوزى بوپ ەلەستەيدى.
— سوسىن، ۇستاپ العاننان كەيىن، كاپلاندى نە ىستەدى؟ اتتى ما؟
كاپلاندى اتپاعانىن، تەك ايداۋعا جىبەرگەنىن ايتادى ساعاتباي.
جوق، ءبىز بۇعان ريزا ەمەسپىز. اتۋ كەرەك ەدى كاپلاندى! اتۋ از. باسىن تومەن قاراتىپ، ازاپتاپ ءىلىپ قويۋ كەرەك ەدى! كەسكىلەپ، قيناپ ولتىرسە، سول لايىق بولار ەدى.
مەن قيالىممەن مىستان كەمپىر — كاپلان جاساپ الام. شاشى جالبىراعان الباستىنىڭ ناق ءوزى. «لەنيندى اتقان سەنسىڭ عوي؟ ولاي بولسا، تارت جازاڭدى!».
قيالىمداعى كاپلانعا مەنىڭ كورسەتپەگەن ازابىم قالمايدى. ۇرامىن، اتامىن، اسامىن، وتقا سالام...
— ەندى از جىلدا سوسياليزم ورنايدى، — دەيدى ساعاتباي. — كولحوزدا جاقسى-جاقسى ۇيلەر سالىنادى، كيىم، تاماق كوپ بولادى. سوسياليزمنەن كەيىن كوممۋنيزم ورنايدى. ناعىز راقات ءومىر، مىنە، سول. تاماق تا، كيىم دە، دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءبارى دە تەگىن بولادى.
— دۇكەندە ساتۋشى بولماي ما؟
— بولمايدى.
مەنىڭ كوزىمە ەسىگى ايقارا اشىق تۇرعان، ساتۋشى جوق دۇكەن ەلەستەيدى. جۇرت شۇباپ كىرىپ جاتىر، كەرەك دەگەن نارسەلەرىن قۇشاق-قۇشاق الىپ جاتىر. جوقشىلىقتان كوز اشپاي كەلە جاتقان مەن بايعۇسقا كوممۋنيزم وتە-موتە ۇنايدى. ورناسا، تەزىرەك ورناسا ەكەن دەپ ارمان ەتەم. كوممۋنيزم ورناعان كۇنى دۇكەنگە ءبىرىنشى بوپ بارار ەدىم. باستان-اياق تۇگەل جاڭا كيىمدەر الماقشىمىن. قالتا-قالتامدى تولتىرا كامپيت ساتىپ الام. ەركىمشە تويىپ جەيمىن. ەشكىم الما، جەمە دەپ ايتپايدى. ويتكەنى كوممۋنيزم.
ءوزىم قاتتى قىزىعاتىن جانبوسىننىڭ اياعىنداعى بۇجىر تابان قارا باتىڭكە بار ەمەس پە؟ بالەم، ءتۇستىڭ بە قولعا دەيمىن دە، بىرەۋىن تاڭداپ كيىپ الام. جانە بىرنەشە پارىن ۇيگە اكەپ، ءابدىراعا سالىپ قويامىن. بۇرىن قولىما تۇسپەي، ىزا قىلعانى ءۇشىن ەندى كۇن سايىن جاڭاسىن كيىپ شىعاتىن بولام.
كوممۋنيزمنىڭ راقاتىن وسىلاي كورمەكشىمىن.
تەپەڭ-تەپەڭ
مەنىڭ ماساقشىلىق ماماندىعىم تامامدالدى. «كىشكەنتايسىڭ، كولىككە سالماق از تۇسەدى» دەپ، تۇلىقتاستىڭ اتىنا مىنگىزىپ قويدى.
قازىرگى بالالار تۇلىقتاستى بىلە قويمايدى. بۇل ۇزىندىعى ءبىر مەتردەي جۇمىر سۇيرەتپە تاس. پوسترەمكا ارقىلى اتتىڭ ارتىنا جەگىلەدى دە، استىق سونىمەن باستىرىلادى. قىرماندا ءۇش تۇلىق جۇمىس ىستەيدى. ءار تۇلىقتىڭ اتىنىڭ ۇستىندە تەپەڭدەگەن ءبىر-بىر بالا.
قىرماننىڭ قاق ورتاسىنا مايا ەتىپ شوقيتىپ ۇيگەن باۋ. تۇلىقتاس جەگىلگەن اتتار سول مايانى اينالىپ جەلەدى دە وتىرادى. ەرەسەك ءبىر ادام باۋدان تۇلىق جولىنا وقتىن-وقتىن لاقتىرىپ شاشىپ تۇرادى.
دۇنيەدە قارعىس اتقان ەكى جۇمىس بولسا، ونىڭ ءبىرى — تۇلىقتاستىڭ اتىنا ءمىنۋ.
جۇمىس تاڭقاسقادان باستالادى. ءتاتتى ۇيقىدان «تۇر، تۇر» دەپ زورلىقپەن تۇرعىزىپ الادى. شالا ۇيقى بوپ اتقا قونعاننان تۇنگە دەيىن تىنىم تاپپايسىڭ. ءبىر باسقان ىزىڭە قايتا اينالىپ كەلىپ، جورتاقتايسىڭ دا وتىراسىڭ. بەينە ءبىر قۇداي قارعاپ ماڭگىرتىپ، توقتاۋسىز زىرىلداتىپ قويعان نارسە ءتارىزدىسىڭ. ءبىرىڭنىڭ سوڭىڭنان ءبىرىڭ تىنىمسىز اينالا بەرەسىڭ، اينالا بەرەسىڭ. ارى-بەرىدەن سوڭ قاجىپ، مەزى بولاسىڭ. باسىڭ اينالىپ، كوزىڭ بۇلدىراپ، توڭىرەك بىرگە كوشىپ اينالا باستايدى. سوندا دا توقتامايسىڭ.
استىڭداعى اتىڭ جاراۋ، جۇردەك ات بولسا، عانيبەت قوي. ارىق، جاۋىر ات. تەپەڭ-تەپەڭ تەبىنۋدىڭ كۇشىمەن ارەڭ جۇرەدى. ەكى سانىڭ سالدىراپ تالىپ كەتەدى. مىنگەنىڭ قيقى-شيقى جامان ەر. تارتپا، ۇزەڭگى باۋىڭ ۇزىك-ۇزىك ءجىپ-شۋ بىردەڭە. وتىرۋعا جايلى ەمەس. تاقىمعا باتىپ، قاجاپ، يتتەي قىلادى. سونىڭ بىرىنە دە قاراۋعا شاماڭ بولمايدى.
ارىق كەجىر اتتىڭ توڭق-توڭق ەتكەن جەلىسى كەلى تۇيگەنمەن بىردەي، ىشەك-قارنىڭدى ءۇزىپ جىبەرە جازدايدى. قاتقىل ەردىڭ ۇستىندە وتىرا بەرۋگە قۇيرىق شىداماي كەتەدى. جامباستاپ وتىراسىڭ. ءبىر جامباسىڭ تالعاندا، ەكىنشى جامباسقا اۋناپ، كۇيزەلىپ بىتەسىڭ.
تەپەڭ-تەپەڭ تەبىنۋ، قامشىلانۋ — ارىق ات وسىنىڭ كۇشىمەن عانا جۇرەدى. تيتىقتاپ ابدەن بولدىرعاندا باسپاي قالادى. ۇرماق تۇگىل، ەتىنەن ەت كەسىپ ال. ءولتىر. ەكى قۇلاعى سالبىراپ، تەڭسەلىپ، قۇلارمان بولادى.
مال — ول ادام ەمەس، قۋلىق-سۇمدىقتى بىلمەيدى. بولدىرعانى — ءال-قۋاتىنىڭ بىتكەنى.
جىلقىباي بەزبۇيرەك، قاتال ادام. اتتىڭ بولدىرعانىمەن شارۋاسى بولمايدى.
— جۇرگىز! — دەپ اقىرادى.
قىرمانشى جۇرمەگەن اتتى باسقا ۇراسىڭ. باسقا ۇرعاننان ات جاسقانشاق بولادى. كەيىن جاي قامشىلاناسىڭ دا باسىن الا قاشىپ تۇرادى.
كوزىنە قامشى ءتيىپ، سوقىر بولىپ قالعان اتتار بار.
سول تۇلىقتاستىڭ اتىنا مىنگەن كەزىمدى ويلاپ وتىرسام، ءقازىر دە جۇرەگىم سولق ەتە قالادى. وي، شارشاۋشى ەدىك-اۋ! اتپەن بىرگە سەن دە قاجىپ بولدىراسىڭ. بەل ومىرتقاڭ سىرقىراپ، اياق-قولىڭ سالدىراپ، ەردە وتىرا الماي كەتەسىڭ. جەرگە ءتۇسىپ، ءبىر ساعات، جارىم ساعات بوي جازىپ جاتا كەتۋ قول جەتپەس ارمانىڭا اينالادى.
ادام — ول مال ەمەس، قۋلىققا باساسىڭ. ات تىزگىنىن بوساتىڭقىراپ جىبەرەم دە، ەكى قولىمدى ىشىمە باسىپ، بۇرالىپ، قينالا باستايمىن. ورتادا باۋ شاشىپ تۇرعان قاراسۇر سۇستى جىلقىباي:
— ءاي، نە بولدى؟ جۇرگىز! نەمەنە، شەشەڭ ەسىڭە ءتۇسىپ كەتتى مە؟ — دەيدى.
— ءىشىم-اي، ويباي، ءىشىم...
— ە، ىشىڭە نە بولدى؟
— بۇراپ اۋىرىپ بارادى.
قۋلىق ەكەنىن جىلقىباي بىردەن بىلەدى:
— وتتاماي، جۇرگىز! — دەيدى زەكىپ.
جىلقىباي شىن اۋرۋ بولساڭ دا تىڭدامايدى. جەتى اتاڭنان تارتىپ بوقتاپ، كەرەك دەسە، ۇرىپ تا جىبەرەدى. قارشاداي سەندە اكەسىنىڭ قۇنى بارداي-اق، قاعىپ قانىڭدى، سوعىپ ءسولىڭدى الادى. مەن جىلقىبايدى تاجالداي جەك كورۋشى ەدىم.
كەشكە جۇمىس سوڭىنان ەكى اياعىمىز تالتاڭداپ، جۇرە الماي قالامىز. كوزگە ۇيقى تىعىلىپ وتىرىپ، كەشكە تاماقتى ىشۋگە شامامىز ارەڭ كەلەدى.
تاماعىمىز — تالقان. كادىمگى قارا تالقان. كىشكەنە پيالامەن تاڭەرتەڭ ءبىر پيالا، تۇستە ءبىر پيالا، كەشكى ءبىر پيالا ارپانىڭ تالقانىن بەرەدى.
و، قاسيەتىڭنەن اينالايىن قارا تالقان! سەن دە مەنى تۇلىقتاستان ارتىق بولماسا، كەم زىعىر ەتكەن جوقسىڭ-اۋ. تۋعاننان كوزىمدى سەنىمەن اشتىم. اۋزىم العاش اسقا تالپىنعاندا، اپام بوكپەن ەتىپ تالقان بەرگەن. مىنە، سودان بەرى قاراي سەن، قارا تالقان، مەنىمەن ىلعي دا سەرىكتەسىپ، بىرگە جاساپ كەلەسىڭ. قايدا بارسام، ايرىلماس دوسىمسىڭ. «مەن مىنە!» دەپ، جارقىراپ الدىمنان شىعاسىڭ.
قىستا دا تالقان، جازدا دا تالقان. ەرتە دە تالقان، كەشتە دە تالقان. انا ۇيگە بارساڭ دا تالقان، مىنا ۇيگە بارساڭ دا تالقان. تالقان... تالقان... تالقان...
اق سۋدى تالقانمەن ىشەمىز. كوجەنى تالقاننان جاسايمىز. مايعا دا قوسىلاتىن وسى تالقان، شايعا دا قوسىلاتىن وسى تالقان.
تالكەكەڭدى تاماق ەتۋدىڭ ءتاسىلى كوپ-اق. ماسەلەن، سارىمايعا نەمەسە قايماققا شىلاپ جەۋ. وعان شەكەر سەپسە، تىپتەن ابزال.
مايعا شىلانعان تالقان شايناۋ تىلەمەيدى، وڭەشتەن ءوزى سىرعاناپ وتەدى. سۇتكە، ايرانعا شىلاپ جەسە دە اۋىزدان ءتۇسىپ قالمايدى.
تالقاندى تاماق ەتۋدىڭ بۇل ايتىلعان باپتى تاسىلدەرى ۋاقىتى تاپشى ەڭبەك ادامدارى ءۇشىن جارامسىز. ءبىز «اۋرەسى از» بولسىن دەيمىز دە، تالقاندى تاماققا بىلاي جاراتامىز: ورتادا ۇلكەن تاي قازاندا بەتى جىبىر-جىبىر ەتىپ شىمىرلاپ قايناعان ءبىر قازان قارا سۋ تۇرادى. سودان ىدىسپەن كەرەگىمىزشە كوسىپ الىپ، تيەسىلى تالقانىمىزدى ۇستىنە سالامىز. ءدامىن كىرگىزىپ ءتۇز سەبەمىز. بۇدان كەيىن قاسىقپەن نەمەسە اعاش قالاقپەن، ول دا بولماسا، ورتاسىنان ەكى بۇكتەپ سىندىرعان شيمەن بىلعاپ-بىلعاپ جىبەر دە، اۋزىڭدى كۇيگىزىپ الماي، كادىمگى بالقايماق جەگەن سەكىلدى ۇرتتاپ، كومەيىڭنەن وتكىزە بەر.
بۇدان سوڭ كەلەسى پيالا تالقانعا قالاي دا ولمەي جەتۋىڭە مەن كەپىل.
قىرمان مەن اۋىل اراسى ءبىرقاۋىم جەر، قونۋعا ۇيگە جىبەرمەيدى. تاڭەرتەڭ بريگادير ايقاي سالعان كەزدە ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلۋ ءۇشىن، قىرماننىڭ باسىنا تۇنەيمىز.
ۇيىقتايتىن توسەگىمىز قىرمان شەتىندەگى ۇيمەك ساباننىڭ ءىشى. سونى توبەسىنەن تومەن قاراي ۇڭگىپ، ىنگە كىرگەن سۋىرشا كىرەمىز دە كەتەمىز. موينىمىزعا توپان ءتۇسىپ، جىبىرلاتپاس ءۇشىن، جاعامىزدى كوتەرىپ، قىمتاپ الامىز. سابان توسەنىش، سابان جاستىق، سابان جامىلعى. ۇڭگىردىڭ اۋزىن اۋا كىرەتىندەي ەتىپ سەبەزدەپ، بۇركەمەلەپ جاۋىپ قويامىز.
تاڭقاسقادان بريگادير:
— تۇر! تۇرىڭدار! — دەپ سۇڭقىلداي باستاعاندا ويانىپ كەتەمىز. ۇيقىنىڭ ەڭ ءتاتتى كەزى. تۇرعىمىز كەلمەيدى.
دۇنيەنى ءورت باسىپ بارا جاتسا دا، جاتا تۇرعىمىز كەلەدى. الدا كۇنى بويى اتقا ءمىنىپ تەپەڭدەۋ، جان قيناۋ بار ەكەنىن ويلاعاندا، جۇرەكتى قايعىنىڭ ۋى كومىپ كەتكەندەي بولادى.
بريگاديرمەن قاباتتاسىپ ايقايلاعان قىرمانشى جىلقىبايدىڭ ءزارلى داۋىسى ەستىلەدى:
— ءاي، جۇگىرمەكتەر! تۇراسىڭدار ما، جوق پا؟ انە، ات كەلدى. تۇرىپ، اتتارىڭدى ۇستاڭدار!
جىلقىبايدىڭ داۋىسى ۇيقىنى شايداي اشىپ جىبەرەدى. ەندى جاتۋ ءقاۋىپ. ۇشىپ-ۇشىپ تۇرماساق، بۋراشا زىركىلدەگەن جىلقىباي مايانىڭ ۇستىنە شىعادى. ءبىزدى اياعىمەن تەۋىپ ءجۇرىپ تۇرعىزادى. قايدا تىعىلعانىڭدى تاپپاسا، سابانعا ايىر سۇققىلايدى. ايىردىڭ ۇشى بىرەۋىنىڭ ءبىر جەرىنە كىرىپ كەتەر دەپ سەسكەنۋدى بىلمەيدى ول.
كۇن سايىن وسى. كۇن سايىن ۇيقى قانباي، ماڭگىرت بوپ تۇرەگەلەمىز. اشتىق ۋايىم ەمەس، ۇيقى ۋايىم. ۇيقىسى قانىپ ءبىر ۇيىقتاعان ادامدا ارمان بار ما ەكەن دەيمىز.
قۇدايدان جاۋىن تىلەيمىز. جاۋىن جاۋسا، جۇمىس توقتايدى. دەمالىپ، جەتىسىپ قالامىز. قاشان جاۋىن باسىلعانشا پىرىلداپ ۇيىقتاعاندى بىلەمىز.
ءبىراق جاۋىن وڭايلىقپەن جاۋمايدى. كۇن بۇلتتانىپ كەلەدى دە، جەلدەتىپ، الگىندە جاۋار دەپ ءۇمىت ەتكەن بۇلتتىڭ ءبارى باسقا جاققا اۋىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ءبىزدى كەلەكە ەتكەندەي بولادى. اسپاننىڭ جارقىراپ كەلە جاتقانىن كورگەندە، كوڭىلدى تاعى دا قايعى بۇلتى باسادى.
جاۋىن بەرمەگەن قۇدايدان مەن ەندى اۋرۋ تىلەيتىن ەدىم. شىن اۋىرسام، ۇيگە قايتام. توسەك تارتىپ جاتقاندى بىلەم. ۇيقىم مەيلىنشە قانعان بولار ەدى.
اۋرۋ ءبىراق جولامايدى.
تاعى دا تەپەڭ-تەپەڭ اتتىڭ ءۇستى. زىرىلداۋىقشا شىر كوبەلەك اينالۋ...
ءجىلقىبايدىڭ سۇمدىعى
جىلقىبايدىڭ ارعى اتالارى داۋلەتتى ادامدار بولعان. جىلقىباي ءۇش اعايىندى. ەڭ كىشىسى جىلقىباي. اتا-بابا داۋلەتىنىڭ بۇلارعا سۇزىلە كەلىپ، جۇعىن-جۇرناعى عانا بۇيىرعان. انا ەكى اعاسى جىلقىبايدان گورى مالدىراق بولىپ، كامپەسكە كەزىندە مالىن ايداپ قىتايعا قاشقان. جىلقىباي كولحوزعا دەيىن ورتا شارۋا. اعالارىنا ىلەسپەي، اتا مەكەندى ساعالاپ قالىپ قويعان.
جىلقىباي كولحوزعا بىردەن كىرە قويمايدى. العاشىندا جەكەشە بوپ، وقشاۋ ءجۇرىپ كورەدى. «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىم» دەپ، از عانا دوڭگەلەك شارۋاسىن قاناتىنىڭ استىنا تىعىپ ۇستايدى.
ءبىراق جەكەشەگە تونگەن قۇرىق كوبەيدى، جەكەشەنىڭ تىنىسى كۇننەن كۇنگە تارىلا بەردى. جەر، سۋ ءبارى كولحوز مەنشىگى سانالىپ، جىلقىبايعا اياق باسار جەر قالماي بارا جاتتى.
كولحوزعا جىلقىباي تىستەنىپ، امالسىز كىرەدى. بۇرىنعى كەۋدەسىنە نان پىسكەن باي تۇقىمى ەندى كەتپەن-كۇرەك ارقالاعان قارا قۇرىق كوپتىڭ بىرىنە اينالادى. بۇرىن «جىقا» دەپ تۇراتىندار ەندى «جىلقىباي، ەي، جىلقىباي» دەيتىن بولادى.
جىلقىبايدىڭ تۇسىنىگىندە، «زامان ازدى، ەل توزدى». جاڭا قۇرىلىسقا كوزىن الارتىپ، ءتىسىن باسىپ قارايدى. «كۇرەسەرگە دارمەن جوق، ءىش قازانداي قاينايدىنىڭ» ناق ءوزى.
مىنە، وسى سەبەپتەردەن دە قىرمانشى جىلقىباي ءارقاشان ۇرىسقاق، تىرىسقاق. وز-وزىنەن شاتىناپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي جۇرەدى. ءبىزدى قاتالدىعىمەن بەزەك قاقتىرعاندا، كولحوز جۇمىسىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس، ارينە. ىشىندەگى ءزارىن رەتىن تاۋىپ توگىپ قالۋ ءۇشىن. شىقىر-شىقىر ەتىپ قىشىعان تىستەرىمەن كىمدى دە بولسا جالبىراتىپ قابۋ ءۇشىن.
ارا-تۇرا جىلقىبايدىڭ دا كوڭىلدەنەر كەزدەرى بولۋشى ەدى. ونداي كەزدە ول «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان» بۇرىنعى راقات زاماندى اڭسايدى. بۇرىنعىنىڭ ءبارىن ماقتاپ، ارمانداپ وتىرادى. قازىرگىنىڭ ءبارى دە وعان قۇبىجىق. «اقىرزامان تاقالعانى وسى دا. ەلدىگىمىزدەن نە قالدى؟ بالاڭ كاپىرشە وقيدى، تۇگەل كاپىر بولىپ شىعادى»، — دەپ ءتۇڭىلىپ، ماڭىنداعى جۇرتتى دا ءتۇڭىلدىرىپ، شوشىتىپ وتىرعانى.
جىلقىباي وسى كەزدە دە كوپ جۇرتتان اۋقاتتى. جەكە مەنشىگىندە ەكى جىلقى، ەكى سيىر، ءبىرقاۋىم قوي-ەشكىسى بار. جۇرت ونىڭ ءار-ار جەردە تامىر-تانىستارىنا تىعىپ ۇستايتىن مالدارى جانە جوق ەمەس دەگەن اڭگىمە ايتادى.
جىلقىبايدىڭ اساۋدان جاڭا ۇيرەتىلگەن ادەمى كەر بيەسى باردى. ءوزى عانا ءمىنىپ، قىرماننىڭ ماڭايىندا ارقانداپ ۇستايدى. ءۇش ۋاق قىرماننان جەم بەرەدى. مەزگىلىمەن سۋارىپ، ءۇستىن تاراپ، بالاشا كۇتىپ ماپەلەيدى. كەر بيەنىڭ ۇستىنە وزىنەن باسقا ادام مىنگىزبەك تۇگىل، شىبىن جورعالاتپايدى.
باسى كىشىلەۋ، قامىس قۇلاق، اياقتارى سيدام كەر بيەنىڭ تۇلعاسى، شىركىن، سۋرەت ەدى. كۇلتەلەنىپ قالىڭ بىتكەن قۇيرىعى جەرگە توگىلىپ، ساۋىرسىنى تاقتايداي بوپ، اققۋ موينىن جان-جاعىنا ءبىرتۇرلى كەربەز بۇرىپ، سانمەن قارايدى.
جۇمىس سوڭىنان جىلقىباي كەر بيەنى ەرتتەپ مىنەدى دە، تۇندەلەتىپ اۋىلعا بارىپ كەلەدى. اياڭى جەلدەي ەسكەن، ءجۇرىسى قانداي شىركىننىڭ. قامشى سالدىرمايدى، لىپىپ وتىرادى. قاسىنا ىلەسكەن باسقا دا اتتى كىسىلەر بولسا، ودان بەتەر جەلىگىپ، شابىتتاتىپ كەتەدى. وزگە اتتان موينى وزىق ءجۇرىپ وتىرماسا، كوڭىلى كونشىمەي، اۋىزدىقتى قارش-قارش شايناپ، تىزگىندى جۇلقا تارتىپ، يەسىنىڭ قولىن قارىستىرىپ بىتەدى.
بۇكىل قوستوبەدە كەر بيەمەن جارىسۋعا جارايتىن ات بار ما!
ءبىر كۇنى مەنىڭ استىمداعى تۇلىقتاسقا جەگىپ جۇرگەن ات بولدىرىپ، جۇرمەي قالدى. اتتى وتقا قويىپ، تۇلىقتى دوعارىپ، مەن قىرمان شەتىندە دەمالىپ سۇلاپ جاتىرمىن. وسى كەزدە قىرمانعا وكىل سارمانوۆ كەلە قالار ما.
— ءبىر تۇلىق نەعىپ جۇرمەي قالعان!؟
جىلقىباي اتتىڭ بولدىرعانىن ايتتى.
— تۇلىقتى توقتاتۋعا بولا ما ەكەن؟ اۋىستىرىپ، باسقا ات جەگۋ كەرەك!
— باسقا ات جوق، — دەدى جىلقىباي.
سارمانوۆ ات ۇستىنەن جان-جاعىنا قوديلانا قاراپ، انادايدا ارىقتىڭ جاعاسىندا كوكپەڭبەك كوك جوڭىشقانى بىرت-بىرت ورىپ، ارقانداۋلى تۇرعان كەر بيەنى كوردى.
— انا ات كىمدىكى؟
— ول ات ەمەس، بيە، اساۋ بيە...
— كىمدىكى؟ يەسى كىم؟
— يەسى مەن، — دەدى جىلقىباي.
— ءمىنىلىپ جۇرگەن بيە عوي؟
— مىنىلگەنمەن، مىنەزى جامان. ءوزىم ارەڭ دەپ ءمىنىپ ءجۇرمىن.
سارمانوۆ بۇيىرا سويلەدى:
— بولدىرعان اتتىڭ ورنىنا سونى جەگىڭىز! تۇلىقتى ءبىر مينۋت تا توقتاتۋعا بولمايدى! ءمىنىلىپ جۇرگەن بيە عوي، ەشتەڭە ەتپەيدى، كوندىگىپ كەتەدى.
جىلقىباي ودان بەتەر بەزىلدەپ:
— ويباي-اۋ، قامىت سالىنىپ كورمەگەن اساۋ بيە. تۇلىققا ءجۇرۋشى مە ەدى؟ اۋەلى جەككىزبەيدى دە، — دەدى.
سارمانوۆ ءقازىر وسى ەلدىڭ قۇدايى. ايتتىم — بولدى، كەستىم — ءۇزىلدى دەيدى. اۋدان ونى وكىل ەتىپ جىبەرگەندە، بار بيلىكتى قولىنا ۇستاتىپ جىبەرگەن.
ول ساۋدالاسىپ جاتپايدى. بۇيىرادى:
— نيچەگو! نيچەگو! وسى اتتىڭ قاي-قايسىسى دا اساۋدان ۇيرەتىلگەن. جەگىڭىز، كورەيىك. ءبىر تۇلىقتى توقتاتىپ قويۋعا بولمايدى عوي.
جىلقىباي تۇيىققا مىقتاپ تىرەلدى. قاراقوڭىر ءجۇزى ودان بەتەر قارايىپ، تۇتىگىپ كەتتى. سارمانوۆتى تىڭداماسقا لاجى جوق. بەرمەيمىن دەپ كورسىن، كۇشپەن الادى. كولحوزعا كەر بيەنى باسى ءبۇتىن الام دەسە، الادى. تابادى جولىن. جىلقىباي بۇنىڭ ءبارىن جاقسى بىلەدى.
كەر بيەنى قىرمانعا جەتەلەپ كەلە جاتىپ، جىلقىباي بىرقىلداپ سويلەپ كەلەدى:
— مەيلى، مەن ايتارىمدى ايتتىم. بيە اساۋ، مىنەزى جامان دەسەم، تىڭدامايسىڭدار. نە ۇستىندەگى بالانى، نە باسقا بىرەۋدى جازىم ەتسە، مەن جاۋاپتى ەمەسپىن.
سارمانوۆ پەن جىلقىبايدىڭ اراسىندا نەندەي اڭگىمە بولعانىن، قىرمانعا نە ءۇشىن جەتەلەپ كەلە جاتقانىن كەر بيە، ارينە، بىلمەيدى. كوزدەرى جالت-جالت ەتىپ، ادەمى جۇمىر تۇياقتارىمەن تاقىر قىرماندى تىق-تىق باسقانعا ۇرىككەندەي بوپ، پىسقىرىنىپ قويادى.
كەر بيەنىڭ تىزگىنىن ماعان ۇستاتىپ قويدى دا، جىلقىباي ەرتتەي باستادى. ەندى موينىنا قامىت كيگىزگەلى جاتىر. «بۇ نەسى، مىنالاردىڭ نە ويلاعانى بار» دەگەندەي، كەر بيە قامىتقا ۇركەكتەپ قارايدى. تەر سىڭگەن قامىتتان جات ءيىس سەزىنىپ، سەسكەنگەندەي قورس ەتىپ، باسىن اۋلاق الىپ قاشادى. سارمانوۆ ات ۇستىنەن باقىلاپ قاراپ تۇر. قامىت تا كيگىزىلدى. موينىنداعى اپ-اۋىر زاتتى قولاپايسىز سەزىنگەندەي كەر بيە بۇكىل دەنەسىمەن ءدىر-دىر ەتىپ قويادى. پوسترەمكانىڭ ۇشتارى تۇلىققا جالعانىپ جاتقان كەزدە كەر بيە ءبىر تىقىردىڭ تاقالعانىن سوندا انىق اڭعارعان ءتارىزدى. كوزدەرىندە ۇرەيلى ۇشقىن ويناپ، ەكى قۇلاعىن بىردەي جىمقىرىپ الدى.
— كەل، ءمىن.
— مىنبەيمىن، قورقام، — دەدىم مەن. كەر بيەنىڭ اساۋدان ۇيرەتىلگەن مال ەكەنىن، بۇرىن تۇلىققا جەگىلمەگەنىن جاقسى بىلەم. جانە جىلقىبايدىڭ الگىندە: «ۇستىندەگى بالانى جازىم ەتسە، مەن جاۋاپتى ەمەسپىن»، — دەپ سۇمدىقتى تاقاپ ايتقان ءسوزى ەسىمدە.
جىلقىباي بەكەر سويلەمەيدى، ءبىر نارسەنى بولجاپ، ءبىلىپ سويلەيدى.
ىزادان ونسىز دا جارىلعالى تۇرعان جىلقىباي:
— سەن مىنبەگەندە، مەن مىنەم بە، ءيتتىڭ بالاسى! — دەپ، مەنى جەردەن كوتەرىپ الىپ، ۇركەكتەپ ازەر تۇرعان بيەنىڭ ۇستىنە ءبىر-اق اتتى.
ەرگە جابىسا قالعاندى عانا ءبىلدىم. ەندى ءبىتتى، بولار ءىس بولدى. ەندى ويبايلاپ، تىپىرلاسام، كەر بيەنى ودان بەتەر ۇركىتەم. تاقىمىمدى قىسىپ، تىزگىندى قىمقىرىپ ۇستاپ الدىم.
— جۇرگىز!
كەر بيە ءجۇرىپ كەتتى. ارتىنداعى توڭقىلداعان اۋىر تۇلىققا وڭدى-سولدى قورسىلداپ قاراپ قويادى. بىردەن موڭكىپ، الىپ جونەلمەگەن سوڭ، مەنىڭ كوڭىلىم ازداپ تا بولسا ورنىعايىن دەدى. ارباعا، تۇلىققا العاش جەگىلگەندە اتتىڭ قاي-قايسىسى دا ازدى-كوپتى توسىرقاپ ەلەڭدەيدى. دەگەنمەن، كەر بيە وتە ساق مال، قۇلاعىن ءبىر جىمقىرىپ، ءبىر قايشىلاپ، جاعدايدى ءمۇلت جىبەرمەي بارلاپ كەلەدى. ءسال ءبىر وعاش جاعداي بولا قالسا، ىتىرىلىپ الىپ جونەلۋى داۋسىز. استىمداعى مال ەمەس، تاعى اڭ سەكىلدى ماعان.
كەر بيە تۋلاپ، الىپ جونەلسە، نە ىستەيمىن دەپ، ونى دا ويلاپ كەلەم. وندايدا توقتاتام، ەركىمە باعىندىرام دەپ اۋرە بولۋ بەكەرشىلىك. تەك ولمەسىمدى، ءوز باسىمنىڭ امان قالۋىن ويلاۋىم كەرەك.
كەر بيە تۇلىق جولىن ءبىر اينالدى، ەكى اينالدى. ءۇش اينالدى. ەندى ەشتەڭە بولا قويمايتىنىنا مەنىڭ دە، باسقالاردىڭ دا كوزدەرى انىق جەتتى.
— قانە جۇرمەگەنى؟ ءجۇردى عوي. تۇلىققا جۇرمەيتىن ات بولا ما؟ شەتىڭنەن قىرسىعىپ، كولحوز جۇمىسىنا كەسەلدىك كەلتىرگەندى عانا بىلەسىڭدەر! — دەپ سارمانوۆ جىلقىبايعا جانە ءبىر ءشۇيىلدى دە، ورتا قازان تۇرعان ۇيگە قاراي كەتە باردى.
جىلقىباي ءۇنسىز. ورتاداعى مايا ازايىپ، تاۋسىلايىن دەگەن. باۋدىڭ قالعان-قۇتقانىن ول تۇلىق جولىنا ايىرمەن شاشا تاستاپ، اكەسى بۇگىن ولگەندەي قاباعىن قارس ءتۇيىپ العان.
ويتپەي ءقايتسىن. كەر بيە ونىڭ ەڭ ءبىر اياۋلىسى ەدى. ۇستىنە وزىنەن باسقا ادام مىنگىزبەۋشى ەدى. ءمىنىپ، پايدالانۋىنان دا ماپەلەپ كۇتۋى كوپ بولاتىن. سول اياۋلىسى كولحوزدىڭ ەڭ ءبىر اۋىر دا، وڭاي بىتپەس جۇمىسىنا جەگىلدى. ەندى كەر بيە كەر بيە بولۋدان قالادى. كولحوزدىڭ كون تۋلاق قىرشاڭقى اتتارىنىڭ بىرەۋىنە اينالادى. دانىككەن كولحوز ەندى ونى يەسىنە وڭايلىقپەن قايتارمايدى. جىلقىبايدىڭ ەڭسەسىن جانشىپ العان، مىنە، وسى ويلار. قارا تاستاي تۇڭعيىق اۋىر ويلار.
مەن ەكى تۇلىقتىڭ سوڭىندا كەلە جاتىرمىن، جىلقىباي ورتادا. تۇلىق جولىنا توسەلگەن استىقتى دەمىل-دەمىل ايىرمەن قوپسىتىپ، اۋدارىستىرىپ تۇر. ءبىز جاقىنداپ كەلگەندە، قوپسىتپاي تۇرا تۇرۋدىڭ ورنىنا، نەگە ەكەنىن، ەكىلەنىپ كەتەدى. جەردەن باسىن كوتەرمەگەن قالپى ساباندى اۋەلەتىپ شاشادى. ايىردىڭ جارق-جارق ەتكەن بولات ۇشى اتتىڭ باۋىرىنا تيە جازداپ قالادى.
جىلقىبايدىڭ قولىنداعى ايىرعا مەن سەكەمدەنە قارايمىن. ونىڭ ويىندا سۇمدىق بىردەڭە بارىن جۇرەگىم سەزە باستاعانداي. ايىر تۇگىل، وقىس قوپسىتىلعان ساباننىڭ ءبىر تالى شابىنا ءتيىپ كەتسە، كەر بيە، ءسوز جوق، الىپ جونەلەدى.
وسىلايشا مەن جىلقىبايدى، جىلقىباي مەنى اڭدىعان مينۋتتار ءوتىپ جاتتى.
قاسىنا جانە ءبىر كەلىپ قالعانىمدا، جىلقىباي ويعا العان سۇمدىق ءىسىن ىستەپ تە ۇلگەردى. ساباندى كوتەرە سىلكىپ، قوپسىتقان بولىپ، ايىردىڭ وتكىر ۇشىمەن كەر بيەنى تاقىر شاپتان ءتۇرتىپ جىبەردى. اڭدىپ كەلە جاتقان مەن انىق بايقاپ، كورىپ قالدىم. كەر بيە وق تيگەن تاعىشا قورس ەتىپ، الىپ جونەلدى.
قىرماننان شىعىپ، ارتىنداعى تۇلىقتى سارت-سارت تەپكىلەپ، لاعىپ بارادى. بۇل ارا ەگىنى ورىپ اكەتىلگەن اڭىز ەدى. ايتەۋىر جەر جۇمساق.
قىرمان جاقتاعى جۇرت سوڭىمنان ۋلاپ-شۋلاپ جاتىر.
وسىنداي ءبىر سۇمدىقتىڭ بولىپ قالۋىن اۋەل باستان كۇتكەندىكتەن، مەن ونشا ساسا قويمادىم. اقىل توقتاتىپ، ەندى قالايدا مەرت بولماۋدىڭ جولىن قاراستىردىم. وسىنداي ات الىپ قاشقان كەزدە ولەتىندەردىڭ كوبى اياعى ۇزەڭگىگە ءىلىنىپ قالىپ، سۇيرەتىلىپ، سودان ولەدى. بۇنى مەن تالاي ەستىگەم. ەكى اياعىمدى بىردەي ۇزەڭگىدەن شىعارىپ الدىم. ەندى سەكىرۋگە دايىنمىن.
ارتىمداعى اۋىز تۇلىق اندا ءبىر ءتيىپ، مۇندا ءبىر ءتيىپ، دوڭكىلدەپ كەلەدى. مەن ەندى سەكىرگەن كەزدە سول تۇلىقتىڭ استىنا ءتۇسىپ قالماۋدى ويلادىم. زىلدەي تۇلىق زىرك ەتىپ، سالماقپەن جانشىپ وتسە، كۇلشە قىلادى.
قۇداي وڭداپ، ءدال سول كەزدە تۇلىقتىڭ بىردەڭەسى بىرت ەتىپ سىنىپ كەتتى. اۋىر تاس ءوز بەتىمەن دوڭگەلەپ بارادى. كەر بيە ودان قۇتىلدى. تەك شۇبالعان پوسترەمكالار عانا اياعىنا سارت-سارت ورالىپ، ەسى كەتكەن بيەنى ودان بەتەر شوشىتادى. ەردىڭ الدىڭعى قاسىن ەكى قولىممەن تىرەي ۇستاپ كوتەرىلدىم دە، تاۋەكەل دەپ سەكىردىم. لاقتىرعان تىماقتاي بوپ جۇمساق اڭىزعا توپ ەتە قالدىم.
كەر بيە، سەنەن دە قۇتىلدىم با دەگەندەي، ارتىنا ءبىر قاراپ الىپ، پوسترەمكالاردى ارتقى اياقتارىمەن شوشىنا تەپكىلەپ، بەزىپ بارادى. قايدا بارسا، وندا بارسىن، ەندى مەنىڭ وندا شارۋام جوق.
شىركىن، ادام قيالىنداي ۇشقىر نە بار ەكەن! اتتان سەكىرەر شاقتا، باس-اياعى بىرنەشە سەكۋندتىڭ ىشىندە، مەن تالاي نارسەنى ويلاپ ۇلگەردىم. قۇلاعان كەزدە اياعىم نە قولىم شىعىپ، ونشا كەپ قيراپ قالماي، شامالى زاقىمدانسام. سوندا ۇيگە بارىپ، ءبىراز كۇن دەمالىس الىپ، تىنىعار ەدىم دەيمىن. قانباي جۇرگەن ۇيقىم مەيلىنشە قانار ەدى.
قىرسىق قۇداي مەنىڭ بۇل تىلەگىمدى دە بەرمەيدى. قۇلاپ تۇسكەن بەتتە ءوزىمدى ءوزىم سىناماققا ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم. سويتسەم، ءتورت مۇشەم بىردەي ساۋ. زاقىمدانباق تۇگىل، مۇرنىم دا قاناماعان. تەك بەتىمنىڭ، قولىمنىڭ ءار-ار جەرىن ەگىننىڭ تىكىرەيگەن باياسى بولار-بولماس قاناتىپ، تىرناپ كەتكەن. بۇعان بولا مەنى ۇيگە ەشكىم دە جىبەرمەيدى. ەڭبەگىم ەش كەتكەندەي بولىپ، ءبىراز رەنجىپ قالدىم.
پالەنى ءوز ىستەپ الىپ، جىلقىباي ەندى ايتقانى كەلگەن ادام بولىپ، ماسايراپ ءجۇر:
— انە، مىنەزى جامان ول ءيتتىڭ دەپ ايتپادىم با؟ مەن مال اياعانداي كورىپ قالدىڭدار. بارىنەن دە، بىرەۋدىڭ قارشاداي بالاسىن جازىم قىلا جازدادى عوي. اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى، مىنە، سوندا بولاتىن ەدى. قايتا، بايعۇستىڭ اجالى جوق ەكەن.
جىلقىباي مەنىڭ تاڭدايىمدى كوتەرىپ، جەردەن توپىراق الىپ تاستاپ، ىرىم قىلىپ ءجۇر.
جىلقىبايدىڭ سۇمدىق ءىسى ءوزىنىڭ پايداسىنا شەشىلدى. كەر بيەنى ول تۇلىقتان قۇتقارىپ الدى. شوشىپ، ادەت الىپ قالعان مال ەندى قامىتقا ءوزى دە جولامايدى.
بۇنىڭ نەگە بۇلاي بولعانىن انىق-قانىق بىلەتىن كۋا مەن عانامىن. سارمانوۆقا وسىلاي دا وسىلاي دەپ، سارناپ ايتىپ بەرسەم، جىلقىبايدىڭ اياعى كوكتەپ كەلەر ەدى. ءبىراق مەن بىلە تۇرا ايتا المايمىن. قورقامىن جىلقىبايدان.
سۇمدىعى كوپ، قانىپەزەر جىلقىبايدان مەن عانا ەمەس، جۇرتتىڭ كوبى قورقادى.
ۇيگە قاشۋ
تۇلىقتاستىڭ اتىنا ءمىنۋ مەنى ابدەن قاجىتتى. ءبىر دە رەت ۇيقىم قانباي، ولەرمەن بولدىم. توعىز جاسار بالاعا تاڭقاسقادان تۇنگە دەيىن ات ۇستىندە تەپەڭدەۋ وڭاي بوپ پا؟!
ماساق تەرۋ بۇنىڭ قاسىندا پەيىش ەكەن.
بۇل ازاپتان قالاي قۇتىلام؟
قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول — ۇيگە قاشۋ.
ءبىر كۇنى كەشكى تاماقتىڭ سوڭىنان مايا سابانعا كىرىپ ۇيىقتاۋدىڭ ورنىنا، ءتۇن جامىلىپ ۇيگە قاشتىم.
جاۋىرتوعانداعى قىرمان مەن اۋىل اراسى تورت-بەس شاقىرىمداي. جەر جازىق، شيلەۋىت. قالىڭ ءشيدىڭ اراسىنداعى سوقپاق جولمەن بەزىپ كەلەم. اي قاراڭعى. بىرەۋ قۋىپ كەلە جاتقان جوق پا دەگەندەي ارتىما قاراپ-قاراپ قويام. مەنىڭ بويىمنان دا بيىك قالىڭ ءشيدىڭ اراسى ءبىرتۇرلى قورقىنىشتى. ويىمدا قاسقىر. شىعا كەلىپ، باسسالاتىنداي بويىم تىتىركەنىپ قويادى.
جانە ءبىر قورقاتىنىم ارۋاقتار. جىن-شايتان. جولدا مولا بار. قازىرگىدەي قاراڭعىدا سول تۇستان ءوتۋىم ازاپ بولىپ كەلەدى. سايتان دا، ءارۋاقتار دا مولا ماڭىندا بولاتىن ءتارىزدى.
كەيبىرەۋلەر جىن-شايتاندى كوردىك دەپ، نەشە ءتۇرلى قورقىنىشتى اڭگىمەلەر ايتاتىن. قۇلاعىما تيتتەي ءبىر بوتەن دىبىس شالىنسا، ەلەڭدەپ قارايمىن. قالبيعان قورقىنىشتى بىردەڭەلەر كورگەندەي بولام.
توبە تۇسى ويىلعان ۇلكەن جارىق كۇمبەز انادايدان كورىندى. ويىلعان جەرى تۇننەن دە بەتەر قاپ-قارا. قاپ، الگىندە قۇر قول شىققانىمدى قاراشى. قاراڭعىدا جەردەي سيپالاپ تاس ىزدەيمىن. تاس تابىلمايدى.
مولانىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا جانىم تىرناعىمنىڭ ۇشىندا. بىرەۋ ءايت دەسە، جۇرەگىم جارىلىپ، سەسپەي قاتار ەدىم. ۋھ، ءوتتىم-اۋ، ايتەۋىر. ەندى مولادان ءارۋاقتار شىعىپ قۋاتىنداي بەزىپ كەلەم.
الدان اۋىل قاراسى كورىندى. جۇرەگىم ورنىنا جاڭا تۇسكەندەي بولدى. ەلدىڭ كوبى جاتىپ قالعان. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى دە قاراڭعى. تىقىلداتىپ ەسىك قاقتىم.
— بۇ كىم؟
— مەن، اپا.
— بەركەنبىسىڭ؟ — دەدى دە، شەشەم ەسىكتى اشىپ جىبەردى. جەتى قاراڭعى تۇندە سونشا جەردەن جان ۇشىرىپ جالعىز كەلگەنىمدى بىلگەندە: «جانىم، قالاي قورىقپادىڭ» دەپ ەلجىرەپ، باۋىرىنا باستى. مەن قاشىپ كەلگەنىمدى ايتتىم. كەر بيەنىڭ الىپ قاشىپ ولتىرە جازداعانىن ەستىگەندە، شەشەمدە ەس قالمادى.
انا باۋىرى بالاعا جاۋ الماس قورعان ءتارىزدى. مەن، مىنە، سول قورعانعا امان-ەسەن جەتىپ، پانالادىم. قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلدىم. ەندى الاڭسىز جەتىسىپ ۇيىقتاۋىما، تىنىعۋىما بولادى.
و، جالعان دۇنيە! انا قۇشاعىنداي ىستىق تا مەيىربان نە بار سەنىڭ جۇزىندە؟! وسى قۇشاق تۇرعاندا، مەن باسقا ەشتەڭەنى دە ارمان ەتپەيمىن. ەشبىر باقىت-بايلىققا، سالتاناتقا مەن بۇل قۇشاقتى ايىرباستاماقشى ەمەسپىن. التىن انام، اياۋلىم، تەك سەن امان بولساڭ، بولدى ماعان. ۇلكەيىپ، ادام بولعان كەزدە مەن سەنىڭ وسى جاقسىلىقتارىڭدى قالايدا اقتاۋعا تىرىسامىن. ەڭ جاڭا كيىمدەر الىپ بەرەم، ەڭ ءدامدى، ەڭ ءتاتتى تاماق ىشكىزەم. كامپيتتى جاشىگىمەن ساتىپ اپ، قانشا جەسەڭ جە دەپ، قاسىڭا قويىپ قويام.
التىن انام، مەنىڭ سەنەن ايايتىن ەشتەڭەم دە بولمايدى.
ىپ-ىستىق شوقپىت كورپەنىڭ استىندا، شەشەمنىڭ كورپەدەن دە ىستىق مەيىربان توسىنە، سالبىراعان قۇر تەرى ارىق مامالارىنا تۇمسىعىمدى كومىپ، راقاتتانا ماۋجىراپ ۇيقىعا كەتتىم.
ءتاتتى ۇيقىدان سەلك ەتىپ شوشىپ وياندىم. سو ءبىر تاجالداي جەكسۇرىن ءزارلى داۋىس. جىلقىبايدىڭ داۋىسى. قىرمان شەتىندە ساباندا جاتىر ەكەنمىن دەپ، كوزىمدى اشىپ السام، جوق، ۇيدە، انامنىڭ توسەگىندە جاتىرمىن. شەشەم قاسىمدا جوق، تۇرىپ كەتكەن. ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق. تەرەزەدەن جارقىراپ كۇن نۇرى قۇيىلادى. سىرتتا ەسىك الدىندا ات ۇستىنەن ايقايلاپ، زىرك-زىرك ەتكەن جىلقىباي:
— ءاي، اسبەت. الگى جەتپەگىر بالاڭ قايدا، ۇيدە مە؟
اۋىز ۇيدەن وعان شەشەم ءۇن قاتادى:
— جەتپەگىر بوپ، ول ساعان نە ىستەدى؟ توبەڭە قۇي قازدى ما؟
— ايتپاي، نەگە قاشىپ كەتەدى؟ ءبىر تۇلىقتى توقتاتتىڭ دەپ، انا سارمانوۆ ءبارىمىزدى قىراتىن بولدى.
— مەنىڭ بالامنان باسقا بالا قۇرىپ قالىپ پا؟ بالام ەندى بارمايدى. اساۋ بيەگە مىنگىزىپ، ەڭكەي قانىپەزەر، بالامدى ءولتىرىپ قويا جازداپسىڭدار. جەتەدى سول دا!
— ماعان ايتپا ول ءسوزىڭدى! مىقتى بولساڭ، انا وكىلگە ايت!
جىلقىبايدىڭ اتتان تاقىر جەرگە سەكىرىپ تۇسكەن دىبىسى ەستىلدى. انە، ول ۇيگە كىرىپ كەلە جاتىر. مەندە ەس قالمادى.
جىلقىباي ءتور ۇيگە كىرىپ كەلدى. توسەكتە قورىققاننان كوزىم باقىرايىپ جاتقان مەنى كوردى.
— جۇگەرمەكتىڭ جاتۋىن! تۇر، كيىن!
بالاپانىن قورىعان تاۋىقشا شەشەم جىلقىبايدىڭ الدىن توسقاۋىلداي ۇمتىلىپ ەدى. ول ونى قولىمەن تۇرپايى سەرمەپ، قاعىپ جىبەردى. مەنىڭ ۇستىمدەگى كورپەنى سىپىرىپ الدى. مەن بار داۋىسىممەن باقىرىپ، پانا ىزدەپ، شەشەمە ۇمتىلدىم. اكەم دە، اعالارىم دا جۇمىسقا ەرتە تۇرىپ كەتىپ قالعان. ولار ۇيدە جوق ەدى.
جىلقىباي مەنى شەشەمە جىبەرمەدى. وڭگەرگەن لاقشا باقىرتىپ، توسەكتەن كوتەرىپ الدى. اۋرۋشاڭ شەشەمدى قاعا-سوعا، سول كۇيدە سىرتقا الىپ شىعىپ بارادى. مەن ودان بەتەر باقىرىپ، تىپىرلاپ، جىلقىبايدى باسقا-كوزگە ۇرعىلاپ كەلەم.
ۇيگە كىرەردە جىلقىباي كەر بيەنى ەسىكتىڭ تۇتقاسىنا بايلاي ساپ كىرگەن ەكەن. مەنىڭ ويبايىمنان شايپاۋ بيە قورس ەتىپ، ۇركىپ جونەلدى. ونسىز دا ارەڭ جان ساقتاپ تۇرعان جامان ەسىكتى ماڭدايشا، تايانىشتارىمەن قوسا قوپارىپ الىپ كەتتى. جان-جاعىنا قالاعان كەسەكتەرى ساۋ ەتىپ توگىلىپ، ءۇيدىڭ بۇكىل ءبىر قاپتالى ۇڭىرەيىپ، قيراپ قالدى.
شەشەم زارلاپ جاتىر:
— و، ءۇيىڭ كۇيسىن، جىلقىباي! شاڭىراعىڭ قيراپ، ورتاڭا ءتۇسسىن! جۇرتىم-اي، تال تۇستە مەكەنىمدى تالقانداپ، بۇل نە دەگەن سۇمدىق! كوگەرمە، كوكتەمە، قانىشەر نەمە!
شەشەمنىڭ زارلى داۋىسى اۋىلدىڭ باس-اياعىنا تۇگەل ەستىلىپ تۇردى. ەشكىم وعان جاردەمگە كەلمەدى...
مەنىڭ اكەم
مەن ءبىر جاعدايدا اكەمە وتە ريزا بولاتىن ەدىم — ول ءومىربايان جازىپ، انكەتا تولتىرعان كەزدە. كەز كەلگەن قاراپايىم انكەتادا اكە، شەشەڭ كىم بولعان دەگەن سۇراق تۇرادى. و، بۇل سۇراق بارلىق سۇراقتىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى. بولاشاق ءومىر مارشرۋتىنىڭ سىزىلۋىنا ونىڭ جاسايتىن ىقپالى وتە زور. مىنەكەي، الگى سۇراق الدىمنان شىعا كەلگەن كەزدە مەنىڭ كوزىم جايناپ كەتكەندەي بولادى. جاۋاپتى قۇلشىنا جازامىن، — اكەم دە، شەشەم دە كەدەي بولعان! جاي كەدەي ەمەس، قۋ تاقىر كەدەي.
مەن بۇنى شىنايى ماقتانىش ەتىپ جازامىن. اتا-تەگىمنىڭ كەدەي بولۋى — ول سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن مەنەن سەنىمدى، مەنەن باعالى ادام جوق ەكەنىن بىلدىرەتىن باس بۇرعىزباس دالەل سەكىلدى. انا جىلقىباي بالالارى ويدەپ — اتا-تەگىمىز كەدەي بولعان دەپ جازا المايدى. انكەتا تولتىرعاندا قولدارى دىرىلدەپ، جۇرەكتەرى تولقىپ تۇرادى. كەدەي بول ماي، بۇرىن باي ادامدار بولعانى ءۇشىن ولار اكەلەرىن تاپ سول كەزدە ءبىر-بىر بوقتايدى.
ال مەنىڭ جالقاۋ اكەم دۇنيەگە كىم بولىپ كەلۋدى، تاريح ءۇشىن قاي تاپتىڭ وكىلى بولۋ ارتىق ەكەنىن ەرتە بىلگەن. مىنە، وسى ءۇشىن دە مەن اكەمە ريزا ەدىم. ىدىكە، جارايسىڭ!
ىدىكەڭنىڭ جاسى بۇل كەزدە وتىزدى ورتالاپ قالعان. سوعان قاراماستان، ءجۇرىس-تۇرىسى قارت ادامدار ءتارىزدى. ىرعالىپ-جىرعالىپ ول قوزعالىپ بولعانشا، ءومىر كەرۋەنى ءبىراز جەرگە بارىپ تا ۇلگەرەدى.
جاقسىلىق، جاماندىقتىڭ ءبارىن دە اكەم تاڭىرىدەن كۇتەدى. دۇرىستاۋ ءومىر سۇرۋگە تالپىنۋ، ەرتەڭگى كۇننىڭ قامىن ويلاپ مازاسىزدانۋ ول ءۇشىن جات نارسە.
شەشەم اسبەت ءتىلدى دە وتتى ادام ەدى. تەك اۋرۋ يەكتەپ العان دا قور قىلعان. اكەمنىڭ ىنجىقتىعىن بەتىنە باسىپ، قايراپ ايتىپ وتىراتىن. ءبىراق اكەم اعاش پىشاق ءتارىزدى، قانشا قايراسا دا وتپەيدى.
كەدەي ىزدەگەن، كەدەيشىلىك ءومىردىڭ قانداي بولاتىنىن كورگىسى كەلگەن ادام ءبىزدىڭ ۇيگە كەلسىن.
اۋىز ءۇي، تور ءۇي دەپ اتالىناتىن، سوقىردىڭ كوزىندەي سىعىرايعان ءبىر-بىر ويىق تەرەزەلەرى بار الاسا ەكى بولمەدە تۇرامىز. جەر ەدەن. شيقىلداق تاپال ەسىك. ءۇيدىڭ تورگى بۇرىشتارىندا كادىمگى بىرنەشە تال كوك ءشوپ ءوسىپ تۇرادى. نە ءشوپ ەكەن دەپ، جۇلىپ الىپ قاراساڭ، ارپانىڭ نە بيدايدىڭ ءدانى بولىپ شىعادى.
ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر قارا جاعال اعاش كەبەجە بولۋشى ەدى. مۇلىك اتاۋلىدان مەنىڭ ەسىمدە ساقتالعانى سول.
جالپيعان ەسكى اعاش توسەك. وندا اكەم، شەشەم، مەن ۇشەۋىمىز ۇيىقتايمىز.
اۋىلداعى كەز كەلگەن ۇيدە ساماۋىر، تەمىر كەرۋەت، جۇك ەتىپ جيناپ قوياتىن ازىن-اۋلاق كورپە-جاستىقتارى بولادى. كوپشىلىگى كەرۋەتتەرىنە شىمىلدىق ۇستايدى. كەستەلەگەن كيىم جاپقىشتارى بولادى.
ەكى كيىم جاپقىشى بار ءۇي — ءالدى ءۇي. ماسەلەن، باتىرقاننىڭ ءۇيى. ءبىر كيىم جاپقىشى بار ءۇي — ورتا شارۋا.
تۇگى جوق ءۇي — كەدەي ءۇي. ماسەلەن، بىزدىكى. الگى اتالعان نارسەلەردەن ءبىزدىڭ ءۇي تاپ-تازا.
جۇرتتا بار ءتاۋىر مۇلىكتەر ءبىزدىڭ ۇيدە نەگە جوق دەپ قورلانىپ، ىزا بولاتىن ەدىم. ساماۋىر نەگە جوق؟ كيىم جاپقىش نەگە جوق؟..
كوپ ۇيدە ساۋىن سيىر بار، ازداعان دا بولسا، ۋاق جاندىقتارى بار. بىزدە ول دا جوق. ەڭ بارىپ تۇرعان قارا جاياۋ كەدەي قازاقتىڭ اتى بولماسا دا، ەر-تۇرمانى بولادى. ات سۇراۋ ۇيات ەمەس، ال ەر-تۇرمان سۇراپ ءجۇرۋ ىڭعايسىز-اق. ءبىر جاققا بارۋعا ات تابىلسا، اكەم مەن اعالارىم ەندى ەر تابا الماي جۇرگەنى. مەن بۇعان دا ىزا بولۋشى ەدىم. جۇرتتا بار زات بىزدە نەگە جوق؟
جۇرت قايدان تابادى؟ ءبىز نەگە تاپپايمىز؟
جۇرت قايدان الادى؟ ءبىز نەگە المايمىز؟ جۇرت بىزدەن نەگە ارتىق بولادى؟ ءبىز نەگە كەم بولامىز؟
«ءبارى قۇدايدان، قۇداي ءوزى جەتكىزەدى»، — دەيدى اكەم. قاشان جەتكىزەدى؟ سارعايىپ قانشا توسۋعا بولادى ونىڭ جەتكىزۋىن؟ و ل جەتكىزگەنشە، جەلكەمىز ۇزىلەتىن بولدى عوي.
اكەمنىڭ بويى ورتادان تومەن، يىقتى. ءوزى قۇساپ سولبىرەتىپ قياق مۇرت قويادى. ۋايىمسىز ادام، كۇيىپ-پىسكەندى بىلمەيدى، جايباراقات. مەزگىلسىز توزىپ، شارشامايدى. اش بولسا دا، توق بولسا دا، ەكى بەتى قىپ-قىزىل. تاماق تاڭدامايدى، وڭەشىنەن وتكەننىڭ ءبارىن ىشىپ-جەيدى. اۋىرمايدى.
تاڭەرتەڭ اكەم شايناماسىز جايداق شايدى سوراپتاپ، ەركىنە سالساڭ، تۇسكە دەيىن قامسىز وتىرا بەرەدى. ول توعايدان كولحوزدىڭ ۇستا دۇكەنىنە كومىر جاعىپ اكەلۋشى ەدى. كولىگى ءمۇيىزى اباجاداي ۇلكەن ارىق قىزىل وگىز. اكەم شاي سوراپتاپ وتىرعاندا، قىزىل وگىز سىرتتا ەسىك الدىندا ونى كۇتىپ، اش قاڭتارىلىپ بايلاۋلى تۇرادى.
بريگاديردى بەس كەلتىرمەي، اكەم جۇمىسقا شىعىپ كورگەن ەمەس. باعانا بايلانعان قىزىل وگىزدىڭ مىزعىماي ءالى تۇرعانىن كورىپ، بريگادير تەرەزە تۇسىنا شاۋىپ كەلىپ، ايقاي سالادى:
— وۋ، ىدىرىس! ءالى وتىرمىسىڭ؟ ويباي-اۋ، كۇن ءتۇس بوپ كەتتى عوي! بولساشى!
— ءقازىر، مىنە شىققالى جاتىرمىن، — دەيدى اكەم. ءوزى تاپجىلماستان وتىرا بەرەدى.
— بولدى، بارساڭشى جۇمىسىڭا. قۇر سۋدى سىمىرە بەرگەننەن بىردەڭە شىعا ما؟ — دەيدى شەشەم.
— تاعى ءبىر شىنى قۇيىپ جىبەر. سودان سوڭ بولدى.
سوسىن تاعى ءبىر شىنى.
شاۋگىم سارقىلعاندا اكەم ورنىنان ءبىر-اق تۇرەگەلەدى.
ىدىكەڭ قىسى-جازى بىردەي قالىڭ كيىنەدى. ۇستىنەن ەتەگى دەلديگەن اق تونى، باسىنان جاربيعان جامان مالاقايى تۇسپەيدى. كۇن ىسسىدا مالاقايىنىڭ قۇلاعىن قايىرىپ باي لاپ قويۋعا ءبىر باۋى قالايدا شۇنتيعان ۇزىك بولادى، بايلاۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان مالاقايدىڭ قۇلاقتارىن اكەم جاي جىمقىرىپ بۇكتەپ قويادى. امەندە ءبىر قۇلاقتىڭ، بۇكتەۋى جازىلىپ كەتىپ، ەسەكتىڭ قۇلاعىنشا قالقيىپ، بىلعاڭ-بىلعاڭ ەتىپ جۇرگەنى.
نەگە ەكەنىن قايدام، اكەمنىڭ تونىندا تۇيمە دەيتىن نارسە بولمايتىن. كيەدى دە، توننىڭ ەكى ءوڭىرىن ايقاستىرىپ، بەلىنە ماي جاعۋدان قاپ-قارا بولعان جىڭىشكە قايىس بەلبەۋ بۋىنادى. قاتتى تارتىپ بۋىنعان بەلبەۋدىڭ اسەرىنەن توننىڭ ەتەگى دەلديىپ، تاڭقيا قالادى. اكەمنىڭ الاسالاۋ جالپاق دەنەسى سول كەزدە ودان بەتەر الاسارىپ كەتكەندەي بولادى.
شىجىعان ىستىق كۇندە دە اكەم الگىندەي قالىڭ كيىممەن جۇرەدى. بۇنىڭ قالاي دەسە:
— قالىڭ كيىمنەن ىستىق وتپەيدى، — دەيدى.
ءدال ارقاسىنا بەلبەۋدەن وتكىزىپ، بالتا قىستىرادى.
ۇيدە ەر بولماعاندىقتان، اكەم قىزىل وگىزگە ىڭىرشاق ەرتتەيدى. تارتپا ورنىندا قۇر ءجىپ. ۇزەڭگىنىڭ بىرەۋى اعاش، بىرەۋى تەمىر.
ءارى قالىڭ كيىنىپ، سىرەسە قالعان، ءارى شايناماسىز قۇر شايدى قارنىن سىزداتىپ تويا ىشكەن ىدىكەڭ قىزىل وگىزگە بىردەن قارعىپ مىنە المايدى. كۇشەنىپ، ۇزەڭگىگە اياعىن ارەڭ جەتكىزىپ، ارتىلىپ مىنە بەرگەندە، ىڭىرشاق اۋىپ كەتەدى. نەمەسە سارعايىپ تۇرا بەرۋدەن جالىققان قىزىل وگىز تىپىرشىپ ءجۇرىپ كەتىپ، مىنە الماي اۋرە بولادى. «ءوي، اكەڭنىڭ... » دەپ، ىدىكەڭ قىزىل وگىزدى كەلىستىرە ءبىر بوقتايدى دا، ۇيدەن مەنى شاقىرادى. ار جاقتاعى ۇزەڭگىنى باسىپ ۇستاپ تۇر دەيدى.
مەن جوق بولسام، تامعا، دۋالعا تارتىپ مىنەدى.
كۇن بۇل كەزدە ساسكە بولىپ قالعان. وزگە جۇرت جۇمىسقا باعانا كەتكەن. جولشىباي كەزىككەن بەلسەندىلەردەن تۇگەل ءسوز ەستىپ، اكەم جۇمىسقا ەندى عانا كەتىپ بارا جاتادى.
كەتىپ بارادى دەيمىن-اۋ. انە، اۋىلدان ۇزاي بەردى دە، ول قايتا قايتتى. نە بولدى ەكەن؟ بىردەڭەسىن ۇمىت قالدىرعاننان ساۋ ما؟
— ءوي، ىدىرىس، نەگە قايتتىڭ؟
— وت جاعاتىن سىرىڭكە الماپپىن، — دەيدى اكەم جايلاپ قانا.
مەن ۇيدەن سىرىڭكە الىپ شىعىپ بەرەمىن. سىرىڭكە جوعالىپ قالماس ءۇشىن، ونى ىشكى قالتاسىنا سالىپ الماققا اكەم بەلبەۋىن شەشەدى. بەلبەۋىن شەشۋ ءۇشىن، بەلىندەگى بالتانى ماعان بەرە تۇرادى. وسىنىڭ ءبارى ەشقانداي اسىعىسسىز كەرى قايتالانىپ جانە ىستەلەدى.
ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتادى. كۇن تۇسكە تاقالادى.
— مىنا يت بۇگىن اياعىن باسپاي قالىپتى، — دەپ، كىنانىڭ ءبارىن ەندى قىزىل وگىزگە اۋدارىپ، اكەم توعايعا قاراي ماڭىپ كەتىپ بارا جاتادى.
اكەمنىڭ ءىش پىستىراتىن قيمىلدارىنا مەنىڭ ءتوزىمىم زورعا جەتۋشى ەدى. ىشىمنەن ىزا بولىپ، تىستەنىپ، قانىم قايناپ تۇرام.
ۇستا دۇكەنى ءبىزدىڭ ۇيمەن قاناتتاس، جاقىن. وكەمباي ۇستانىڭ شىڭ-شىڭ سوعىلعان بالعاسىنىڭ داۋىسى ۇزاق كۇنگە ءبىر سونبەيدى. كۇن سايىن تام-تۇمداپ اكەلىنگەن كومىر كەيدە ءبىتىپ قالادى دا، ول اكەمنىڭ كومىر جاعىپ اكەلۋىن كۇتىپ، جۇمىس ىستەي الماي، سارعايىپ كۇتىپ وتىرادى.
ۇستا دۇكەنىنىڭ بۇكىل جۇمىسى ماعان قاراپ تۇر-اۋ دەپ، ىدىكەڭ ابىرجي قويمايدى.
اكەم توعايدان كەش قايتادى. قاس قارايعان كەزدە ەگىننىڭ اراسىمەن كەلە جاتىپ، تىك تۇرعان استىقتىڭ ماساعىنان قويىن-قونىشىن تولتىرىپ، ءۇزىپ الادى.
جاتار كەزدە تەرەزەنىڭ سىرت جاعىنان جارىق كورىنبەستەي ەتىپ ىشىنەن بىتەيدى دە، الگى الىپ كەلگەن ماساقتى توڭنىڭ تاقىر جاعىنا سالىپ، ۋقالاۋعا كىرىسەدى. بۇل ەرتەڭگى ءىشىپ، جەيتىن تالقان كوجەنىڭ قامى.
ماساق ۇرلاۋدى اكەم ەگىن ەت الىپ، سارالا تارتقان كەزدەن باستايدى. ءپىسىپ جەتىلمەگەن ءدان قۋىرعاندا تىرىسىپ، ءشوجىپ كەتەدى. تالقانى كوكشىل، ءدامى قانت قوسقانداي تاتتىلەۋ.
كوكتەمگى كوك وزەك كەزدە اكەم كوك تالقانعا ىلىكسەك ولمەيمىز دەپ، ءبىزدى جۇباتىپ، ارمانداپ وتىرادى. ونىڭ ارمان ەتكەن كوك تالقانى الگى.
ەگىننەن ماساق ۇرلاپ اكەلەتىندەر تەك مەنىڭ اكەم ەمەس.
تاڭەرتەڭ بريگاديردىڭ ايقايىمەن وياناتىن اكەم تۇندە جاتار كەزدە بەي-بەرەكەت شاشىپ تاستاعان كيىمدەرىن تابا الماي، ءۇي-ىشىنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارادى. ءارقايسىمىزدى ءبىر قوزعاپ، جاستىعىمىزدى قوپارىپ، توسەنىشتىڭ ار جاق، بەر جاعىن اشىپ قاراپ، بەلبەۋىن، تىماعىن ىزدەيدى. ءسويتىپ، ءبارىمىزدى تۇگەل وياتىپ بىتەدى. شۇلعاۋىنىڭ ءبىرى مەنىڭ جاستىعىمنىڭ استىنان، مالاقايى ساتىلعاننىڭ قوينىنان تابىلادى.
اكەمنىڭ جوعالعىش كيىمدەرىنىڭ ءبىرى ونىڭ بەلبەۋى. بارلىق كيىمىن كيىپ اپ، ەندى بەلبەۋىن تاپپاي، ەسىك الدىندا سىلەيىپ تۇرعانى:
— وي، توبا، بۇل اكەڭنىڭ اۋزىن... جەر جۇتتى ما؟ قايدا كەتتى؟
بەلبەۋ تابىلماي اۋىرىپ جاتقان شەشەمە دە مازا جوق.
— اسبەت، قاراشى مەنىڭ بەلبەۋىمدى. جەر جۇتتى دەيمىسىڭ، ءبىر جەردە جاتقان شىعار.
شەشەم بەيشارا ىڭقىلداپ قوسا ىزدەسەدى.
— تۇندە شەشكەندە ءبىر جەرگە بەلگىلەپ قويمايسىڭ با؟ كۇندە-كۇندە بۇل نە؟ — دەيدى رەنجىپ.
قىرسىق بەلبەۋ سوڭىنان قوراداعى اقىردىڭ ىشىنەن تابىلادى. تۇندە اكەم بازدان ونىمەن وگىزىنە سالاتىن ءشوپ بۋىپ اكەلگەن. اقىردىڭ ىشىندە ءشوپتى شەشكەن كەزدە ۇمىت قالدىرعان.
قىستىگۇنى اكەم اياعىنا قولدان باسقان دوبالداي پيما كيەدى. گالوشسىز. ەكى اياقتاعى پيمانىڭ ءتۇرى ەكى باسقا: ءبىرىنىڭ باسى باقانىڭ باسىنا، ەكىنشىسىنىڭ باسى بۇزاۋدىڭ باسىنا ۇقسايدى. ول ءتارىزدى پيماعا تۋرا كەلەتىن گالوش دۇنيەدە ءالى جاسالماعان بولۋعا كەرەك.
پيمالاردىڭ ىشىنە اكەم قۇرىم كيىزدەن ۇلتاراق سالادى. وسى ۇيدە ىسكە العىسىز ەسكى-قۇسقى شۇبەرەك قانشا بولسا، سونىڭ ءبارىن شۇلعاۋ ەتىپ ورانادى.
كەشقۇرىم ول ءبۇيىرى شۇرىق تەسىك قاڭىلتىر پەشكە وتتى تولتىرىپ جاعادى دا، كۇنى بويى سۋ ءسىڭدى بولعان شومبال پيمالاردى شەشىپ، جايىپ جاتادى. ەڭ ىشكى ورامىنا دەيىن سۋ وتكەن سارالا شۇلعاۋلار، ۇلتاراقتار سامساپ تۇگەل جايىلعان كەزدە قايناعان قازاننىڭ بۋىنداي بۋ كوتەرىلەدى. كىسى قاقالعانداي قوڭىرسىق جامان ءيىس ءۇيدىڭ ىشىنە تولىپ كەتەدى. جەر توسەكتە پەشكە ارقاسىن قىزدىرىپ تىنىستاپ جاتقان اۋرۋ شەشەم سول كەزدە ۇستىنە وت تۇسكەندەي باسىن كوتەرىپ الادى:
— ىدىرىس، تاعى دا سەن بە؟ تۇنشىقتىرىپ ءولتىردىڭ عوي، سىعىر قۇداي. قاقتاماي، قويا تۇرشى. جاتار كەزدە جايساڭ دا كەبەدى عوي. تىم بولماسا، پەشكە تاقاماي، ارىرەك جاي.
تۇندە ءبىزدىڭ ۇيگە ۇرى كىرە مە، قايدام، تاڭەرتەڭ الگى اتالعان مۇلىكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى جايىلعان ورنىندا تاعى دا جوق بولىپ شىعادى. اكەم ءۇيدىڭ ءىشىن قوپارىپ، تاعى ىزدەۋگە كىرىسەدى.
اعالارىم
اعالارىممەن تانىسۋدىڭ رەتى كەلدى.
سماعۇل — اكەمنىڭ ءىنىسى. مۇرت شىعا باستاعانىنا از عانا جىل. مەن بۇل كىسىنى تاتە دەيمىن. شەشەم قازاق ايەلدەرىنىڭ سالتى بويىنشا اتىن اتامايدى، «شىراق» دەيدى.
شىراق ۇيلەنبەگەن، بويداق.
سماعۇل اكەمدەي سىلبىر ەمەس، ءارى پىسىق، ءارى ونەرلى ادام. قولىنان ورىمشىلىك، ۇستالىق ءبارى كەلەدى. تەگى، ول نە جۇمىسقا بولسا دا بەيىم. ىستەگەن ءىسىن جاپىرىپ ءوندىرىپ ىستەيدى.
قارشادايىنان بايلارعا مالاي ءجۇرىپ ىسىلعان. كولحوزدا قايدا جۇمساسا، بارادى، ەرىنگەندى بىلمەيدى.
اۋرۋشاڭ شەشەمە ۇيدە بىردەن-بىر قولعابىس بولاتىن وسى كىسى.
ول ايەل جۇمىسىن دا، ەركەك جۇمىسىن دا تالعاماي، ءبارىن ىستەيدى. سۋ اكەلەدى، وتىن جارادى، ارپا كەۋزەپ، قول ديىرمەنمەن تالقان تارتادى.
سماعۇل شەشەمە ءارى قايىن، ءارى كەلىنى ەسەپتى. قاجەت بولسا، كىر دە جۋادى. شەشەم سماعۇلدى جاقسى كورەدى.
تاتەمنىڭ مىنەزىنىڭ شايپاۋلىعى بار. اشۋلانسا، سۋ تامعان ىستىق مايشا شاتىر ەتە قالادى. مەن ۇيدە تاتەمنەن عانا جاسقانىپ، شىن قورقامىن. اشۋلانسا، ول ۇرىپ تا جىبەرەدى. قولى بالعاداي قاتتى.
بىرگە تۋعان اعايىم ساتىلعاننىڭ جاسى جيىرماعا جاڭا ىلىنگەن. ازدى-كوپتى وقۋى بار، جاڭالىققا بەيىم ينتەلليگەنتىمىز. مىنەزى جۇمساق، مايدا ءجۇرىپ، مايدا تۇرادى. ەشكىممەن قاق-سوعى بولمايدى. از ۋاقىتتان بەرى قاراي ساتىلعان اۋىل سوۆەتتە سەكرەتار بولىپ ىستەيدى.
ساتىلعان جيىرما توعىزىنشى جىلدان بەرى كومسومول مۇشەسى، قولىنان گازەت-جۋرنال تۇسپەيدى. كۇندە كەشقۇرىم سىعىرايعان بوتەلكە شامنىڭ تۇبىندە تەسىلىپ كىتاپ وقىپ وتىرادى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا وسى ولكەنىڭ قولتىق دەيتىن جەرىنەن توتە وقۋ بويىنشا باستاۋىش مەكتەپ اشىلعاندا، ساتىلعان سوندا ءۇش كلاسس وقىپ بىتىرگەن. كەيىن لاتىن ارپىنە كوشكەندە، ونى وزدىگىنەن مەڭگەرىپ، ءبىلىپ العان.
ساتىلعان مىنەزىنىڭ سىنىقتىعىمەن جۇرتتىڭ بارىنە جاعادى. بىرەۋدەن وزسام دەپ جاعالاسۋدى بىلمەيدى. شاماسى كەلسە، بوي تۇزەپ، ءتاۋىر كيىنىپ جۇرۋگە تىرىسادى.
اعايىم مەنى ۇرماق تۇگىل، داۋىس كوتەرىپ ۇرسىپ كورگەن جان ەمەس.
مەن بولسام، اعايىما تارتپاعانمىن، تەز ىسىپ، تەز سۋيمىن. ىزا بولسام، كۇيىپ-جانىپ، دىزاقتاپ كەتەم. ويلانباي ىستەپ، ويلانباي سويلەپ، وكىنەتىن كەزدەرىم كوپ بولادى. سوڭىنان سول ءۇشىن ءوزىمدى ءوزىم جەك كورىپ جۇرەم.
ساتىلعاندى مەن وتە سۇيەتىن ەدىم. ول مەن ءۇشىن الدىمداعى ونەگە بولاتىن. ىلعي دا جاقسى مىنەز-قىلىققا تاربيەلەيتىن: وتىرىك ايتپاۋ، بىرەۋدىڭ بىردەڭەسىن ۇرلاماۋ، جاقسى وقۋ، تەمەكى تارتپاۋ، ت.ت.
مەنىڭ بىلىمگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيتىن تۇزدەگى ۇستازىم ساعاتباي بولعاندا، ۇيدەگى ۇستازىم ساتىلعان ەدى.
ساتىلعان وتان سوعىسىنان ورالمادى.
شەشەم جايلى
اكەمدى الساڭ، ال، قۇداي، شەشەمدى قوي،
شەكپەن توقىپ بەرسە دە ولمەيمىن عوي.
حالىق بۇل ولەڭدى تەككە شىعارماعان. شەشەلى بالادا ءبارى بار. مەندە ءقازىر ءبارى بار.
ۇيدە تۇك بولماي قالعان كۇندە دە شەشەم مەنى اشتان ولتىرمەيدى، ايتەۋىر بىردەڭە تاۋىپ، ءوز اۋزىنا سالماستان، مەنىڭ اۋزىما توسادى.
قىز كەزىندە شەشەم كورىكتى بولىپتى. ورتا بويلى، قىر مۇرىن، قىزىل شىرايلىنىڭ ادەمىسى بولعانعا ۇقسايدى. ال مەن ەس بىلگەلى ول ناۋقاسشاڭ. اۋرۋ مەن جوقشىلىق قوسا قاباتتاسىپ، قۇر سۇلدەرى قالعان. وتىرسا، تۇرسا، اۋزىنان ويبايى تۇسپەيدى. سوعان قاراماستان، كۇنى كەشكە قىبىر-قىبىر قيمىلداۋمەن بولادى. جوقتى بار ەتىپ، ءتۇتىن تۇتەتەدى.
ءبىزدىڭ ۇيدەگى ادامداردىڭ قاي-قايسىسى دا شەشەمدى سىيلايتىن ەدى. ول نە ايتسا، سول بولادى.
ءبىز تاتۋ تۇراتىن ەدىك. ايقاي-شۋ، جانجال بولعانىن بىلمەيمىن. مومىن اكەم شەشەمە داۋىس كوتەرىپ قورازدانا المايتىن. قايتا، شەشەم وعان ىنجىقسىڭ دەپ ۇرسىپ وتىرۋشى ەدى. ەركەكتىك نامىسىنا ءتيىپ، كۇيىنىپ، نەبىر قاتال سوزدەر ايتاتىن. اكەم سوندا دا بىلق ەتپەيتىن.
مەن وقۋعا ىنتالى بولدىم. شەشەم وعان قۋاناتىن. شۇقشيىپ ساباق جازىپ وتىرسام:
— مەنىڭ جانىم ۇلكەيگەندە وكىمەتشى بولادى، — دەپ كوتەرمەلەپ قوياتىن.
وقىعان، ەل باسقارۋ قىزمەتىندە جۇرگەن ادامداردى اۋىل قازاعى «وكىمەتشى» دەيتىن.
ال مەندە ارمان كوپ. ءبىر ارمانىم — ساعاتبايعا ۇقساپ ءمۇعالىم بولۋ؛ ەكىنشى ارمانىم — دۇكەنشى بولۋ.
وزگە بالالار سەكىلدى جاس كەزىمدە مەن دە تاتتىگە قۇشتار ەدىم. كامپيت تۇگىل، قانت قولعا وڭاي تۇسپەيدى. دۇكەندە قانت قابىمەن تۇرادى. قانشا جەيمىن دەسە دە دۇكەنشىنىڭ ەركى.
مەن دۇكەنشىنى دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام دەپ ەسەپتەيمىن. ەرتەدەن كەشكە دەيىن ول اۋزى بوساماي كامپيت جەپ تۇرمايتىنىنا تاڭىرقايمىن. مەن بولسام، ەركىمشە جەر ەدىم.
دۇنيەدە كامپيت جەگەننەن باسقا دا قىزىق بار دەپ مەن ويلامايمىن.
قولىما ون، جيىرما تيىن تۇسسە، دۇكەنگە جۇگىرەمىن. ءبىراق تيىنى قۇرعىر ءبىزدىڭ قولىمىزعا لوتورەيانىڭ ۇتىسى سەكىلدى تىم سيرەك تۇسەتىن ەدى.
ءبىر كۇنى ساتىلعان اعايىم ماعان قانت الىپ جە دەپ ءبۇتىن ءبىر سوم بەردى. بۇرىن ون تيىن، جيىرما تيىن بەرەتىن. ومىرىمدە تۇڭعىش رەت قاعاز اقشا ۇستاۋىم وسى شىعار.
الگىندە اۋىلعا اربامەن كوشپەلى دۇكەن كەلگەن. اۋىل سوۆەت كەڭسەسىنىڭ قاسىندا ساۋدا جاساپ تۇرعانىن كورگەن ەدىم. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولىپ، جۇگىرىپ سول اراعا كەلەيىن. اربا جوق، كەتىپ قالىپتى.
— انە كەتىپ بارادى، — دەدى بىرەۋلەر.
قوس ات جەككەن جۇردەك اربا اۋىلدان شىعىپ كەتكەن. سۇمبەنىڭ جولىمەن زىمىراپ بارادى. اربادا ءبىر قاپ قانت بار. قۋىپ بەرەيىن. جالاڭ اياق، جالاڭ باسپىن. ەكى وكپەمدى قولىما الىپ، ۇشىپ كەلەم.
اربانى قۋىپ جەتتىم. ساتۋشى نە بوپ قالدى دەگەندەي اڭ-تاڭ. مەن ەنتىگىپ سويلەي دە المايمىن. تەك ءبىر سومدى ۇسىنىپ:
— ھانت... ھانت، — دەيمىن.
دۇكەنشى بولۋدى ارمانداۋىما جانە ءبىر سەبەپ — ءبۇتىن، جاقسى كيىنۋ ءۇشىن.
شەشەمە دە باستان-اياق جاڭا كيىمدەر الىپ بەرمەكپىن: جاڭا ماسى-كالوش، جاڭا ورامال. باتىرقاننىڭ ايەلىنىڭ كەمزالىنداي جاڭا بارقىت كەمزال، ت.ت. بەركەنىم اپەردى دەپ، جارقىلداپ كيىپ ءجۇرسىن. سۇمبەدەن بەپكە اپام كەلگەندە ماقتانىپ ايتىپ وتىرسىن. و، بوپكە اپام قانداي! «دۇكەنشىمىن دەشى، جامان نەمە. ءجۇر دۇكەنىڭە، نە بار، كورسەت؟ كويلەگىم توزىپ كەتتى، كويلەك الىپ بەر. باسىما كيمەشەك الىپ بەر. اسبەتتىڭ ماسى-كالوشىنداي ماسى-كالوش الىپ بەر. سەن دۇكەنشى بولعاندا كيمەگەن كيىمدى قاشان كيمەكپىن؟».
نەمەنە، ايايمىن با؟ بوپكە اپامدى دا باستان-اياق سۋ جاڭا كيىندىرەم. باسقا كەمپىرلەر وعان قىزعانىشپەن قارايتىن بولادى. نەسى بار، كيسىن مەنىڭ ارقامدا. مەن ۇيلەرىنە بارعاندا ونىڭ جانى قالا ما؟ قالمايدى.
مەنىڭ جاۋىم — جانبوسىن
جيىن-تەرىن قارعا ارالاسىپ، ارەڭ ءبىتتى. استىق، استىق دەپ قاربالاسقان ايقاي-شۋ باسىلدى.
مەكتەپتىڭ تارس بەكىلگەن ەسىگى قايتا اشىلدى. كىشكەنتاي جەز قوڭىراۋدىڭ شىڭعىر-شىڭعىر ەتكەن سۇيكىمدى داۋىسى ءبىزدى تالايدان بەرى بوس قاڭىراپ قالعان كلاسىمىزعا قايتادان شاقىردى. اۋزىن اشسا، عىلىم مەن ءبىلىم، نەشە الۋان قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر فونتانشى اتقىلايتىن ساعاتباي ءمۇعالىم ءوزىنىڭ قۇتتى ورنىنا قايتادان كەلىپ وتىردى.
بۇل كۇندى مەنىڭ قالاي ساعىنىپ كۇتكەنىمدى ءسىز بىلسەڭىز ەتتى.
مەن ساباقتان قالماۋعا تىرىسۋشى ەدىم. الدەبىر سەبەپپەن قالىپ قويسام، ول كۇن مەن ءۇشىن ەڭ ءبىر قايعىلى كۇن. ساعاتباي نەشە الۋان قىزعىلىقتى جاڭا اڭگىمەلەر ايتتى، مەن ونى ەستي الماي قالدىم-اۋ دەپ وكىنىپ، قاسىرەت جۇتام.
جاقسى وقىعان بالانى ءمۇعالىم دە جاقسى كورەدى. جامان وقىساڭ، جامان كورەدى.
باتىرقان ۇلى جانبوسىن ناشار وقۋشى ەدى. كوبەيتۋ كەستەسىن ايتا الماي، تۇيەدەي بوپ شاتىپ-بۇتىپ تۇرادى.
— بەردىبەك، سەن ايتىپ جىبەر، — دەيدى ءمۇعالىم.
مەن ورنىمنان تۇرار-تۇرماستان قۇران وقىعانداي زاۋلاتام:
ەكى جەردە ەكى — ءتورت،
ەكى جەردە ءۇش — التى.
ەكى جەردە ءتورت — سەگىز.
ەكى جەردە بەس — ون.
كىدىرىپ-مۇدىرمەستەن، «توعىز جەردە ون — توقسان» دەپ ءبىر-اق توقتايمىن.
— جارايسىڭ! — دەپ ءمۇعالىم مەنى ريزا بولىپ ماقتايدى. قاتارىمداعى جانبوسىن ءالى وتىرماي، تۇرەگەپ تۇر. ساعاتباي ونى كوزگە شۇقىپ:
— مىنانى قارا، سەنەن جاسى دا، بويى دا كىشى. ال سەن ونىڭ قاسىندا وگىزدەيسىڭ، ۇيالمايسىڭ با؟ — دەيتىن.
مەن ماقتاعانعا ءماز بولىپ، جانبوسىنعا «سەنەن اسىپ كەتتىم بە» دەگەندەي قۋتىڭ-قۋتىڭ قارايمىن. جاي كەز بولسا، ول مەنى يىعىمەن قاعىپ، اياعىمەن تاپاپ كەتەر ەدى عوي. ال ءقازىر ويتە المايدى. ماعان دەگەن قىجىلى ىشىندە بولادى.
«ساباق ءبىتسىن، ۇزىلىسكە شىعايىق، مەن سەنىمەن سوندا سويلەسەم» دەگەندى جانبوسىن كوز قاراسىمەن بىلدىرەدى.
ساباقتان تىس جەردە، ءمۇعالىم جوقتا ول مەنىڭ ءيتىمدى شىعارادى. ويناعان بوپ، باسىمنان توقاي الىپ، قۇلاعىمدى سوزىپ، جەرگە اۋناتىپ، موينىما قار تىققىشتاپ، ىستەمەگەندى ىستەيدى. جانبوسىن ەكەۋىمىز سوندىقتان دا جاۋ ەدىك. يت پەن مىسىق ءتارىزدىمىز. ول مەنى، ولە الماي ءجۇرىپ، ودان اسقان بىلگىشتىگىم ءۇشىن، ءتىلىمنىڭ كەيدە ونى شاعىپ الاتىن قىرشاڭقىلىعى ءۇشىن جەك كورەدى.
جانبوسىندى مەنىڭ جەك كورۋىم ۇستىندەگى كيىمنىڭ بۇتىندىگى ءۇشىن. اياعىنداعى مەندە جوق بۇجىر تابان ادەمى باتەڭكەسى ءۇشىن.
بالالار مەكتەپكە قالتالارىنا ءارتۇرلى تاماق سالىپ اكەلىپ، ءۇزىلىس كەزىندە مالجاڭداپ جەپ جۇرەتىن ادەت بار. كوپ جۇرت قۋىرعان بيداي اكەلەدى. قالتالارىنا بۇرقىراتىپ تالقان سالىپ اكەلىپ، ۇزىلىسكە شىققاندا اۋىزدارىنا ۋىستاپ قۇيىپ جۇرەتىندەر بار.
جانبوسىننىڭ الىپ كەلەتىنى اپپاق اق نان. ءۇزىلىس كەزىندە اناداي كورنەكى وقشاۋ جەردە تۇرىپ، ادەيى ءبىزدىڭ كوزىمىزدى قىزىقتىرىپ، باپپەن شايناپ جەي باستايدى. ءبىز وعان كوڭىل اۋدارماعان بولامىز. قاراماۋعا تىرىسامىز. ءبىراق قاراماۋ قايدا. كوزى قۇرعىر ەرىكسىز بۇرىلشاقتاپ، ءتۇسىپ كەتە بەرەدى. اۋىزعا ءبىر كەزدەردە جەگەن اق نانداردىڭ ءدامى كەلىپ، سىلەكەيىمىز شۇبىرادى. ءبىزدىڭ بۇل ءحالىمىزدى قاسكوي جانبوسىن وتە جاقسى بىلەدى. وسىدان سوڭ ونىمەن قالاي جاۋ بولماسسىڭ؟
مەن باتىرقاننىڭ بالاسى بولىپ تۋماعانىما وكىنەتىن ەدىم. باتىرقاننىڭ بالاسى بولىپ تۋسام عوي — ادەمى كيىم كيىپ، اق نان جەيمىن.
الگىندە جانبوسىن جەگەن اق نان ساباقتا وتىرعاندا دا كوزىمە ەلەستەۋمەن بولادى.
تاپا-تاپا اق ناندار مەنىڭ تۇسىمە دە كىرەدى. اپام ەسىك الدىندا كوڭ جاعىپ، كومبەگە نان ءپىسىرىپ جاتادى. ماعان جەي قوي دەپ،ۇلكەن ەتىپ ءۇزىپ بەرەدى. مەن قاۋجاڭداپ جەپ جاتام. ويانا كەتسەم، ءتۇسىم. ءىشىم ۋداي بوپ اشىپ كەتەدى. كوزىمدى تەز قايتا جۇمىپ، الگىندەگى اق نانداردى قايتادان ىزدەيمىن.
ءبىراق امال قانشا، اق ناندار سول جوعالعاننان عايىپ بوپ جوعالادى. اۋزىمدا ءدامى، ويىمدا سىرقىراعان وكىنىشى عانا قالادى.
ەرەسەك جىگىتتەر نە ىستەسە، جانبوسىن ءبارىن ىستەيدى. مۇعالىمنەن جاسىرىپ شىلىم شەگەدى. اكەسىنىڭ پاپيروسىنان ۇرلاپ الاتىن بولۋعا كەرەك. ءتۇتىندى اۋزىنان ساقيناشا دوڭگەلەنتىپ، لەك-لەك ەتىپ شىعارىپ، ءبىزدى تاڭقالدىرادى.
ءبىر كۇنى ول:
— مەن ءتۇتىندى قۇلاعىمنان دا شىعارا الام، — دەدى.
— شىعارشى.
— ول ءۇشىن بىرەۋىڭ اۋزىمدى قولدارىڭمەن باسىپ تۇرىڭدار.
— مەن باسايىن، — دەدىم.
جانبوسىن ءتۇتىندى ىشىنە تولتىرا سورىپ الدى. مەن الاقانىممەن ونىڭ اۋزىن باستىم. ەكى كوزىم قۇلاعىندا. قۇلاقتىڭ تەسىگىنەن ءتۇتىننىڭ سىزدىقتاپ شىعا باستاعانىن كورگەنشە اسىقپىن.
سەنىپ تۇرمىن.
كەنەت قولىمنىڭ سىرتى تىز ەتە قالدى. «ويباي!»
بالالار دۋ كۇلىسىپ جاتىر. سويتسەم، جانبوسىن الداعان ەكەن. قولىمنىڭ سىرتىنا تەمەكىنىڭ شوعىن باسىپ الىپتى. قولىمنىڭ تەرىسى كادىمگىدەي قىزارىپ، قولدىراپ كۇيىپ قالدى.
الگىندەي ساسىق قۋلىققا جانبوسىن شەبەر بولاتىن.
قوستوبەگە قىس كەلدى
قوستوبەگە قىس كەلدى.
تاۋلى ايماقتا اۋا رايى قۇبىلمالى. تەكەس بويىنىڭ قىسى بىردە قاتاڭ، بىردە جۇمساق. قار كەيدە قالىڭ تۇسەدى، كەيدە جۇقا تۇسەدى. ۇسكىرىك سۋىق بولا قالسا، ونشا ۇزاققا سوزىلمايدى. تورت-بەس كۇن قىسىپ-قىسىپ الادى دا، اشۋى تەز تارقاپ، ماۋجىراعان قالىبىنا كەلەدى.
ونسىز دا دابىر-دۇبىرى، ويىن-كۇلكىسى از ءبىر شوكىم باكەنە اۋىل قىستىگۇنى جانسىز دەنەدەي بوپ، سۇلىق جاتىپ قالادى. كوشەدە بەيساۋات جۇرگەن ادام قاراسى سيرەك بايقالادى. قالىڭ قار تۇمشالاعان ۇيلەر، قورا-جايلار سىرت كوزگە بۇرىنعىدان بەتەر مىجىرايىپ، شوگىپ كەتەدى.
جۇرت وتقا توعايدان كوك تال اكەپ جاعادى. كولىگى بارلار اتقا، وگىزگە تەڭدەپ اكەلەدى. كولىگى جوقتار جاياۋ ارقالاپ جۇرگەنى. تاۋدان قاراعاي الىپ كەلۋگە شاما جوق.
وتىندى جاياۋ ارقالاپ اكەلەتىندەر ايەل، بالا-شاعالار. قارتتار. جىگىتتەر بۇنى نامىس كورەدى.
ءومىر بويى كوشپەندى تىرشىلىك قۇرعان حالىق كىرپىشتەن وتىنعا ۇنەمدى، جىلۋدى جاقسى ساقتايتىن پەش سالۋدى دا بىلە قويمايدى. وتتى بولمەنىڭ قاق ورتاسىنا ورناتىلعان تەمىر پەشكە جاعادى. قاڭىلتىر پەش وت لاۋلاپ جانعان كەزدە بىردەن ىسيدى. وت سونگەندە، بىردەن سۋيدى. جىلۋ ساقتامايدى. ۇيدەگى بار جىلۋدى بەكىتەرى جوق قاڭىلتىر ترۋبا لەزدە سورىپ اكەتەدى.
كوك تال پىش-پىش ەتىپ ءجوندى جانبايدى. ۇرلەي-ۇرلەي وڭەشىڭ قۇرعاپ، كوزىڭنەن جاس شىعادى.
مۇنداعى جۇرت تاس كومىردى ءالى كورمەگەن دە.
وتىندى ەرتەڭدى-كەش تەك تاماق دايىنداۋ ءۇشىن جاعادى. مىنە، سول كەزدە ءار ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا شوتپەن، بالتامەن توڭقاڭ-توڭقاڭ ەتىپ تال بۇتاپ جاتقان ادامدار. اۋىلدا قانشا ءۇي بولسا، سونشا ءتۇتىن شۇبالىپ كوككە كوتەرىلەدى. الىستاعى جولاۋشى وسى ارادا ەل مەكەنى بار ەكەنىن تەك سوعان قاراپ بىلەدى.
قىستىگۇنى تىرشىلىك وتە-موتە كوڭىلسىز: جۇرت ەرتە جاتادى، كەش تۇرادى. ەلەكتردى بىلمەيدى، جەرمايدى ۇنەمدەپ جاعادى. كىتاپ وقىمايدى، راديو تىڭدامايدى، كينو كورمەيدى، گازەت-جۋرنال جازدىرىپ المايدى.
قازاق تويشىل، ساۋىقشىل حالىق. وعان ءقازىر جاعداي جوق.
توي بولادى، وتە سيرەك بولادى. جانە بۇرىنى توي ەمەس.
وتىز ۇيلىك قوستوبەدە تىرشىلىكتىڭ تىنىسى قىستىگۇنى دە باسەڭدەمەيتىن، ىشىنەن ەڭبەك ءدۇرسىلى، ادام كۇلكىسى ۇزىلمەيتىن ءبىر ءۇي بار. ول — ۇستا دۇكەنى. وكەمباي ۇستانىڭ بالعاسىنىڭ شىڭ-شىڭ سوعىلعان داۋىسى اۋىلدىڭ باس-اياعىنا تۇگەل ەستىلەدى. سۋىقتان قورىنىپ، ۇيلەرىنەن شىعا الماي وتىرعان جۇرتقا: «زەرىكسەڭدەر، مۇندا كەلىڭدەر! اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، بىرىڭمەن ءبىرىڭ ازىلدەسىپ، كوڭىل كوتەرىڭدەر» دەگەندەي بولادى. مۇندا مازداپ جانعان وت بار. بىرەۋدەن بىرەۋ سۇراپ الىپ تارتاتىن اششى كوك تەمەكى بار.
وكەمباي بالعاسىنىڭ شاقىرۋىن قابىل الۋشىلار تابىلادى. قولى بوس، زەرىگىپ وتىرعان جىگىتتەر شىلىمدارىن بۇرق-بۇرق سورىپ، اياقتارىن كەرەناۋ باسىپ، دۇكەنگە قاراي كەلە جاتادى. ۇستا دۇكەنى اۋىلدىڭ ءدال ورتاسىندا. ەسىگىنىڭ الدىندا، اشىق اسپاننىڭ استىندا توت باسىپ، شاشىلىپ جاتقان، كەيى ءبۇتىن، كەيى سىنعان نەشە الۋان سوقا-سايمان، اربالار. بۇكىل قىس بويىنا وكەمباي ولاردى جاماپ-جاسقاپ جوندەۋمەن بولادى. كولحوز باسشىلارى ءار بەس كۇندە كوكتەمگى ەگىس ناۋقانىنا قىزۋ دايىندالىپ جاتقاندارى جايلى اۋدانعا ەسەپ بەرىپ وتىرادى.
وكەمباي ۇستا عانا ەمەس. وسى ەلدىڭ وڭ قولدان ونەر تامعان زەرگەرى. كولحوز جۇمىسىنىڭ ارا-اراسىندا سىر-سيپاتى قازىرگى تىرشىلىكتەن باسقاشالاۋ نازىك جۇمىستارمەن دە شۇعىلدانادى. قىزدارعا، كەلىنشەكتەرگە سىرعا، بىلەزىك، جۇزىك، سولكەباي سوعادى. سىلقىم بوزبالا، بەلسەندىلەرگە سابىنا اراب ارپىمەن اتتارىن جازىپ، ساندەپ باكى جاساپ بەرەدى.
وكەمبايعا باكى جاساپ بەرشى دەپ جالىنىپ جۇرەتىندەر كوپ.
بۇل ادامنىڭ دەنە ءبىتىمى قولتوقپاقتاي عانا. ءارى كوسە، ءارى كەميەك. ۇپ-ۇشكىل قيسىق يەگىنە بىر-بىرىنە شاتىسا جابىسىپ قالعان تورت-بەس تال قىلدى ساقال دەپ اتاۋ قيىن.
وكەمبايدىڭ اياعى قامىت اياق، قولدارى ۇزىن. ءبىز قوس قولداپ ارەڭ كوتەرەتىن اۋىر بالعانى ول الگى شاعىن دەنەمەن-اق ءبىر قولمەن قامشىداي ۇيىرەدى. جۋاندىعى بىلەكتەي سوم تەمىرلەردى جالعىز قولداپ سوققاندا، قامىرشا يلەيدى.
وكەمباي ەڭبەكقور جانە ەڭبەك ۇستىندە وتە كوڭىلدى جۇرەتىن ادام. ءتۇتىن مەن تەمىر ءيىسى بۇرقىراعان تار دۇكەندە بالعاسىن شىق-شىق سوعا ءجۇرىپ، ىلعي دا ىڭىرسىپ ولەڭ ايتۋمەن بولادى. ولەڭدى ول جانىنان شىعارىپ، ءوزى قيىستىرىپ ايتادى. يدەيالىق تۇرعىدان مىعىم. كوسەمدەردى، پارتيا مەن مەملەكەت باسشىلارىن ماداقتاپ جىر ەتەدى. ەگەر تاعدىر جوعارى وقۋ ورنىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرۋگە جازسا، ول باياعىدا-اق ءتاپ-تاۋىر گازەت اقىنى بولىپ كەتەتىن ادام.
وقىماعان سەبەپتى اقىننىڭ سانىن كوبەيتپەي، اۋىل ۇستاسىنىڭ سانىن كوبەيتىپ ءجۇر.
وكەمباي قوستوبەدەگى ازىن-اۋلاق پارتيا مۇشەسىنىڭ ءبىرى. قاتارداعى ەڭبەكشىنىڭ ۇلگىلى وكىلى رەتىندە ءارقاشان سانعا ءىلىنىپ، اتى اتالىپ جۇرەدى. ونى-مۇنى كوميسسيا قۇرىلسا، وكەمباي ىشىندە. ەكپىندى كولحوزشىلاردىڭ جيىنى، سلەتى بولسا، مىندەتتى تۇردە وكەمباي بارادى.
مەيرام سايىن تريبۋنادان ءبىر ادام كولحوزشىلار اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەيدى، ول — وكەمباي. جيىلىس بولسا، وكەمباي ەكى قولىن تونىنىڭ شەلەكتەي جۋان جەڭدەرىنە تىعىپ الىپ، ەسىنەپ پرەزيديۋمدا وتىرادى.
جيىلىس دەمەكشى، سول كەزدە جۇرت جيىلىستان باس الا الماۋشى ەدى. اۋىلعا سان الۋان وكىل كەلەدى: اۋپارتكومنىڭ، اۋاتكومنىڭ، اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ، كومسومولدىڭ وكىلى. ايەلدەر ءبولىمىنىڭ، وقۋ ءبولىمىنىڭ، دەنساۋلىقتىڭ، وسواۆياحيمنىڭ، قۇدايسىزدار ۇيىمىنىڭ وكىلى...
وكىل سوڭىنان وكىل. وكىل كەپتى دەگەنشە، جيىلىس كەپتى دەي بەر. بريگادير ءۇي-ۇيدى كەزىپ، حابارلاۋمەن بولادى:
— Ay، جينالىسقا جۇرىڭدەر! جينالىس بار! اۋداننان وكىل كەپتى. بايانداما بولادى. تەز جۇرىڭدەر!
پالەن ساعاتتا باستالادى دەگەن ءسوز قولدانىلمايدى. ول تۇرمىسقا سىڭبەگەن.
مال-پۇلدارىن جايعاپ، جۇرت كەشكى تاماقتارىن ءىشىپ جينالعانشا، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتى بولادى. تار كەڭسەنىڭ ىشىندەگى از عانا ورىندىق كەلگەن جۇرتقا تۇگەل جەتپەيدى.ۇلكەندەردىڭ كوبى مالداس قۇرىپ جەرگە وتىرادى. الدىمەن جينالعاندار سوڭعىلار جينالعانشا قورىلداپ ۇيقىعا باسادى.
ماي شامنىڭ الا كولەڭكە جارىعىمەن ءبىر كەزدە جينالىس باستالادى. باسىندا قازانداي تۇلكى تىماعى بار جاكىباي پرەدسەداتەل:
— ءاي، كوتەر باستارىڭدى! ءۋالىباي! ساتىباي! نەمەنە، سەندەر مۇندا ۇيىقتاعالى كەلىپ پە ەدىڭدەر؟ قىلجيماي، تۇرىپ وتىرىڭدار! — دەپ، ۇيىقتاپ قالعانداردى اۋەلى وياتىپ الادى. كۇنارا جينالىس اشىپ جۇرسە دە، وزىنە ءوزى سەنبەي، ابدىراي بەرەتىن ساۋاتسىز پرەدسەداتەل قاسىنداعى وكىلسىز قيا باسا المايدى.
— ءپريزدوم سايلايمىز با؟ — دەپ اقىل سۇرايدى.
— سايلاۋ كەرەك.
پرەزيديۋمعا سايلاناتىن ادامدار بەلگىلى: اۋداننان كەلگەن وكىل، جاكىباي ءوزى، اۋىل سوۆەت باتىرقان. جالپى كولحوزشىلاردىڭ اتىنان وكەمباي. ايەل كولحوزشىلاردىڭ اتىنان ەكپىندى ايەل، ەتەكباي كەلىنى ماريا.
كەيدە:
— كومسومولدان ءبىر ادام سايلاۋ كەرەك! — دەگەن ۇسىنىس تۇسەدى. قارسى بولمايدى. ءجۇنىسباي سايلانادى. ءيا، بىزبەن بىرگە وقيتىن كوپەكباي ۇلى ءجۇنىسباي.
ول اۋىلدا بولىپ جاتاتىن جينالىستاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىن قۇر جىبەرمەيدى. جارىس سوزدە سويلەمەي جانە قالمايدى. ءجۇنىسباي ءسوز العان كەزدە سەزىكتىلەر قيپاقتاپ، جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنە كەلىپ وتىرادى.
ءوزىن ناعىز بولشيەۆيكپىن دەپ ەسەپتەيتىن ءجۇنىسباي ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قارامايدى. اكەسى بولسا دا تاس-تالقان ەتىپ سىنايدى.
جينالىس كەيدە تاڭعا دەيىن سوزىلادى. قىستىگۇنى حالىقتىڭ قولى بوس كەزدە ەشتەڭە ەمەس، جازدا جۇرت جۇمىسپەن قاربالاسىپ جاتقاندا وتكىزىلەتىن ءونىمسىز مىلجىڭ جينالىستاردان وتكەن جەكسۇرىن ەش نارسە جوق. ادامداردى شارشاعان ۇستىنە شارشاتادى.
جينالىس بولسا، تىم قۇرسا، ءبىر ۇيدەن ءبىر ادام قاتىسۋ كەرەك دەگەن جازىلماعان زاڭ بار. بۇل زاڭ كەيدە كۇلكىلى جايعا اپارىپ سوعادى. ايتالىق، ايەلدەر جينالىسى بولعالى جاتىر. شال مەن كەمپىر. كەمپىرى ناۋقاس. ەندى ول جينالىسقا امالسىزدان شالى بارىپ قاتىسادى.
وكەمباي كولحوزدىڭ ۇستاسى عانا ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ ۇستاسى. بىرەۋگە باكى، بىرەۋگە پىشاق، بىرەۋگە قىسقاش، بىرەۋگە تاعا، بىرەۋگە شوت جاساپ بەرەدى. ەسىككە توپسا، قۇلىپ سالاتىن ىلگەشەك ىستەپ بەرەدى. جۇرت توزعان شەلەك، شىلاپشىنىن وكەمبايعا تۇپتەتەدى. قاڭىلتىر پەش، كەرنەي جاساتادى. قوستوبەدە وكەمبايعا ءىسى تۇسپەيتىن ادام جوق، ونسىز ەلدىڭ كۇنى جوق.
بالا سانى وكەمبايدا بارشىلىق. سالاقتاۋ شولپان دەيتىن اقكوڭىل ايەلى بار. ءاربىر جىل جارىمدا قۇنداقتالعان ءبىر بالانى وكەمبايعا: «ءما، تاعى دا مۇراگەرلى بولدىڭ»، — دەپ ۇستاتادى دا وتىرادى.
قارت شەشەسى بار، سەمياسى ۇلكەن.
تۇڭعىشى التىن دەيتىن قىز، مەنىمەن بىرگە وقيدى. پىسىق.
وكەمباي كىسى كوڭىلىن قالدىرعاندى بىلمەيدى. جۇرتتىڭ وتىنگەنىن قالاي دا ىستەپ بەرەدى. جەڭىل-جەلپى جۇمىسقا اتاپ اقى سۇرامايدى.
اقىنى باسقا جولمەن الادى.
قانشالىق كەدەي ءۇيدىڭ دە قازانى بۇلك-بۇلك قاينايتىن كوڭىلدى ءبىر كۇنى بولادى عوي. قايدان بىلەتىنىن، وكەمباي بىلە قويادى. قازان تۇسەر كەزدە سالاڭ ەتىپ جەتىپ كەلەدى. تورگە شىعىپ، وتىرىپ الادى.
ىرىلەۋ جۇمىس ىستەسە، وكەمباي اقىنى اتاپ سۇرايدى. ءبىر پۇت ارپا نەمەسە ءبىر قاپ تاۋىق جەم، ياكي بولماسا ءبىر تاباق ءۇن بەرەسىڭ دەيدى. اقشا ايتىلمايدى. اقشاعا جۇرتتىڭ ءبارى ءزارۋ.
اقى الدىن الا تولەنسە، وكەمباي كوڭىلدەنىپ ىستەيدى.
جۇمىس ۇستىندە وكەمباي اندەتىپ ىڭىرسىپ وتىرادى دا، باسى جوق، اياعى جوق ءبىر ءسوزدى قويىپ قالادى:
— شىركىن، ماسكەۋدى ءبىر كورسە! — دەيدى.
ارام سورپا
اۋىلدىڭ تاپ ىرگەسىنەن شەكارالىق زاستاۆا ورناعان. قىسقا قاراي زاستاۆاعا وتىن كەسىپ جاعاتىن جۇمىسشى قاجەت بولادى. مەنىڭ اكەم مەن سماعۇل تاتەم كولحوز جۇمىسىنان مويىندارى بوساعان سوڭ، جان باعىسقا سەبى تيەر دەيدى دە، ەندى وسىعان جالدانادى.
تاۋدان قوس اتتاپ سۇيرەپ اكەلىنگەن جۋاندىعى تۇيەنىڭ بەلىندەي ءنان قاراعايلار. زاستاۆانىڭ بەت الدىنداعى تاقىر الاڭدا اكەم مەن تاتەم سول قاراعايلاردى كۇنى بويى ارامەن كەرتىپ تۋرايدى. سوسىن شويىن بالتامەن جاڭقالاپ جارىپ، تەكشەلەپ جيناۋمەن بولادى.
بۇل ءۇشىن ولارعا ەشقانداي دا اقى تولەنبەسە كەرەك. ويتكەنى ەڭبەك اقى الدىق دەپ ،ۇيگە تيىن-تەبەن ۇستاپ كەلىپ جۇرگەندەرىن كورگەن ەمەسپىن.
اقىنىڭ ورنىنا سولداتتىڭ تاماعىنان ىشەدى، كەيدە ۇيگە دە اكەلەدى.
ءبىزدىڭ ءۇي زاستاۆاعا جاقىن شەتكى ۇيلەردىڭ بىرەۋى. ءبىر كۇنى سماعۇل تاتەم شەلەكپەن بۋى بۇرقىراعان ىستىق بىردەڭە اكەلە جاتىر. دالادا ويناپ جۇرگەن مەن الدىنان جۇگىرىپ شىقتىم:
— تاتە، بۇل نە؟
— سورپا.
ءۇڭىلىپ قاراسام، بەتىندە كەسەك-كەسەك مايى قالقىپ ءجۇر. سورپانىڭ بۇرىن سەزىنىپ كورمەگەن ادەمى عاجاپ ءيىسى مۇرىن جارادى.
— ۋرا! تاتەم زاستاپتان ءبىر شەلەك سورپا اكەلە جاتىر! — دەپ، ۇيگە اتوي سالىپ كىردىم.
توسەگىندە قيسايىپ جاتقان شەشەم باسىن انتەك كوتەرىپ الدى. ۇيگە تاتەم دە كىرگەن ەدى. سورپانىڭ بۇرقىراعان تاماشا ءيىسى لەزدە ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى.
— شىراق-اۋ، بۇنىڭ نە؟ — دەدى شەشەم ۇرىككەن جۇزبەن.
— سورپا، جەڭەشە.
— تارت ءارى! شوشقانىڭ سورپاسى شىعار. اۋلاق اكەت!
تاتەم اقتالىپ جاتىر:
— شوشقانىكى ەمەس، جەڭەشە. پوبىر ءوزى ايتتى. كەشە وگىز سويعان، وگىزدىڭ سورپاسى.
— جو-جو، اكەت! كورسەتپە!
تاتەم سورپانى اۋىز ۇيگە الىپ شىقتى. اكەم دە كەلدى. ساتىلعان ۇيدە جوق بولاتىن. «بۇنى ەندى نە ىستەيمىز؟» — دەپ اقىلداسا باستادى.
— پوبىر وتىرىك ايتپايتىن شىعار؟ — دەيدى اكەم.
— كەشە وگىز سويدى عوي، — دەيدى تاتەم.
توگىپ تاستاۋعا كوز قيمايدى.
«شوشقا ارام، شوشقا لاس، شوشقا انداي، شوشقا مىنداي» دەگەن ءسوز كىشكەنە كۇننەن ابدەن سىڭگەن. شەشەم الگىندە شوشقانىڭ سورپاسى شىعار دەگەندە، مەنىڭ دە دەنەم ءدىر ەتە قالعان. باستاپقىداي ەمەس، ەندى شەلەككە سەسكەنىڭكىرەپ قارايمىن. ىنتىعىم باسىلىپ، دەسىم قايتىڭقىراپ قالعان. دەگەنمەن، اكەم، تاتەم ىشەر بولسا، كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەپ، تاۋەكەلگە باسۋعا دايىن تۇرمىن.
تاتەم قاسىق الىپ، سورپانى ارالاستىرىپ، تەكسەرە باستادى. ىشىندە كاپۋستا، كارتوپ ءجۇر. ەندى ويلاپ وتىرسام، بورشش ەكەن. ءبىر كەزدە ۇلكەن جالپاق قابىرعانىڭ باسى شىعا كەلدى.
مىنە، وگىزدىڭ قابىرعاسى، — دەپ، تاتەم قۋانىپ قالدى.
— وگىزدىكى تۇگىل، نەنىكى بولسا دا، مەنەن اۋلاق، وزدەرىڭ ىشىڭدەر!
شەشەمنىڭ ويى بەلگىلى ەدى. زاستاۆادا شوشقا دا، وگىز دە سويىلىپ جاتادى. تاماق ءبىر قازاندا جاسالادى. شوشقا ەتى پىسىرىلگەن قازاننان ءدام تاتۋ — حارامنىڭ ءوزىن جەگەنمەن پارا-پار. ياعني اۋىر كۇنا.
ءبىز، شەشەمنەن باسقالارىمىز، مۇسىلماندىقتىڭ الگىندەي قاتاڭ جولىن ساقتاي المادىق. «ورازا، ناماز توقتىقتا» دەگەندەي، مايلى سورپانى قارىنعا سالىپ الۋدى ماقۇل كوردىك. قارا سۋ، قارا تالقانمەن ءبۇيىرىمىز قابىسىپ، جۇتاپ جۇرگەن جاندارمىز. مىناداي عاجاپ استى قۇر بەكەر توگىپ تاستاعانىمىز قىلمىس ەمەس پە؟
ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن جاۋىپ قويىپ، ۇشەۋىمىز سورپانى ءىشىپ وتىرمىز. نەشە ءتۇرلى ءيىستى شوپتەر قوسىپ، باپتاپ پىسىرگەن استىڭ ءدامى قانداي! العاشىندا كوڭىلدەگى سەسكەنىش تارقاماي، ۇركەكتەپ ۇرتتاساق تا، ءبىرتىن-بىرتىن تاڭدايعا جاعىپ، ءتىلىمىزدى سۋىرىپ بارادى. تاناۋدان كىرگەن ادەمى ءيىس بۇكىل دەنەگە جايىلدى.
«جاقسى تاماق قالعانشا، جامان قارىن جارىلسىن» دەدىك تە، سورپانى تۇگەل قوتارىپ ءىشىپ الدىق.
زاستاۆادان تاماق تاسىپ اكەلۋدىڭ باسى وسىلاي باستالعان ەدى.
سورپا عانا ەمەس، كەيدە بوتقا، كەسەك-كەسەك بولكە ناندار اكەلەدى. نان مەن بوتقاعا سەزىك جوق، ودان شەشەم دە جەيدى. ال سورپا بولسا، ول باياعىشا جولامايدى.
ولجا تاماقتىڭ ۇستىنە كەيدە كورشىلەر كەلىپ قالادى. «قايدان شىققان تاماق؟» — دەپ تەرگەپ الادى. بىرگە وتىرىپ ىشىپ-جەيدى دە، بىلاي شىعا بەرىپ وسەك ەتەدى. «قالىپتارى قۇرسىن. زاستاپتان ورىستىڭ ارام سورپاسىن اكەپ ءىشىپ، جان ساقتاپ وتىر. ءبۇيتىپ كورگەن كۇنى قۇرسىن»، — دەيدى.
اعايىننىڭ ءىشتارلىعى قالمايدى.
بۇل وسەك راديو حابارىنان دا تەز تارايدى.
جاۋلاسىپ جۇرگەن بالالار مەن سىرتقا شىققاندا: «شوشقا ەتىن جەگەن كاپىر»، — دەپ، ەندى مەنى ىزا قىلاتىن بولدى. بىرەۋىنەن بىرەۋى ءىلىپ الىپ، شۋ-شۋ ەتەدى. «ارامسىڭ، سەنىمەن وينامايمىز، ارامنان اۋلاق جۇرىڭدەر»، — دەپ قاشادى.
مەن ىزا بولام.
مەنىڭ عاجاپ پيمالارىم
بالا اشتىققا دا، جالاڭاشتىققا دا توزەدى. ال ءبىراق ويناماي توزە المايدى. ويىن وعان ءومىر تاۋقىمەتىنىڭ ءبارىن ۇمىتتىرادى.
«بالا ىشەگىن سۇيرەتىپ وينايدى» دەگەن راس ءسوز.
قىستىگۇنى ساباقتان تىس ۋاقىتتا ءسىز قوستوبەنىڭ بار بالاسىن تەكەستىڭ بويىنان، سىرعاناقتىڭ باسىنان تاباسىز. تەكەس قىستا قاتىپ قالادى. جۇرت سۋدى ويىقتان الادى.
قار جاۋماعان كەزدە مۇز ايناداي جاپ-جالتىر بولىپ جاتادى. بەتى تولعان بالا. بولات كونكي، شاڭعى ول كەزدە تاپتىرمايدى. قايقى باس بازار كونكي تەك جانبوسىندا بار. باسقالارىنىڭ اياقتارىندا تابانىنا سىم تەمىر قاعىپ، قولدان جاساعان اعاش كونكي. جانبوسىن جۇلدىزداي اعىپ زىمىراعاندا، ءبىز بورتاڭداپ ىلەسە الماي قالامىز. جانبوسىن سايگۇلىك ات ءمىنىپ، ءبىز وگىز ءمىنىپ جۇرگەندەيمىز.
وسى ارتىقشىلىعىن جانبوسىن ابدەن پايدالانادى. اعىزىپ كەلىپ، ارامىزدى جارىپ وتەدى، قاعىپ-سوعىپ جىعىپ كەتەدى. «سيىرىمىز» وماقاسىپ، تىرايىپ قۇلاپ جاتقانىمىز. تۇرا قۋىپ، ءوش الۋعا جەتە المايمىز. مىقتاعاندا كەلىستىرىپ ءبىر بوقتايمىز.
كونكيى جوقتار تەكەستىڭ تىك جارقاباعىن سىرعاناق ەتىپ الادى. سودان شاناسى بارلار شانامەن، شاناسى جوقتار استارىنا سيىردىڭ جاپاسىن قويىپ سىرعانايدى.
شانالى جۇرت از. بالاسىنا قۇنتتاپ شانا جاساپ بەرەتىن ونەرلى اتا-انا اۋىلدا سيرەك ۇشىرايدى.
اۋىلدا سيىردىڭ كەز كەلگەن جەرگە تاستاپ كەتە بەرەتىن جاپاسىنان ارزان نە بار. قىستىگۇنى ول جاپالار توڭ بولىپ قاتىپ جاتادى. شاناسى جوقتارعا شانا بولادى. تەكەستىڭ سۋىنا ءبىر ماتىرىپ الساڭ، تىپتەن لازىم. ايازعا از عانا قويىپ قويساڭ، سىرتى ودان بەتەر توڭازىپ، كوكپەڭبەك كوك جالتىر مۇز بولىپ شىعا كەلەدى. شانانىڭ ەڭ جۇيىرىگى دايىن، وتىر دا سىرعاناي بەر. مۇز جولاقتىڭ باسىنان جىبەرگەنىڭشە، جولداعىلاردى باسىپ وزىپ، قۇيىنداتىپ الىپ جونەلەدى. شانا ءتارىزدى جولدان نە ولاي، نە بۇلاي قيالاپ شىعىپ كەتۋدى بىلمەيدى. جالتىر مۇزدىڭ ناعىز ويىقتاۋ ورتاسىمەن زىمىرايدى.
جاپا شانادا ءبىر عانا ايىپ بار — ورنىقتى ەمەس. تاي مىنگەندەي بۇلتىلداپ، استىڭدا تۇرمايدى. ءسال قيسايساڭ، بۇلت ەتىپ، جىعىپ كەتەدى. سوسىن ەتەككە قۇيرىقپەن نەمەسە جامباسپەن سىرعاناپ جەتەسىڭ.
وسىدان سوڭ كيىمدە تامتىق قالا ما؟
قاي بالانى كورسەڭ دە، قۇيرىعىن قاسقىر تارتىپ كەتكەندەي جاماۋ قۇيرىق. جىرتىقتان جىلت-جىلت ەتكەن جالاڭاش ەتتەرى كورىنىپ جۇرەدى. سىرعاناقتى ول سوندا دا قويمايدى.
كۇندە كەشقۇرىم شەشەڭ بايعۇس سىعىرايعان بوتەلكە شامنىڭ جارىعىمەن شالباردىڭ پارە-پارە بولعان قۇيرىعىن، تىزەسىن بىرق-بىرق ۇرسىپ جاماپ وتىرادى:
— سىرعاناقتا باسىڭ قالعىر، جۇگەرمەك. كەشە عانا قانداي ەتىپ جاماپ بەردىم. ءبىر كۇن بولماي، قاراشى، تاعى دا جالبىراتىپ اكەلۋىن. ەندىگارى سەنىڭ جار باسىنا جاقىن بارعانىڭدى كورەيىن. موينىڭ ۇزىلگىر، موينىڭدى ءۇزىپ جىبەرمەسەم، نەعىلسىن!
قامقور انانىڭ كۇيىنۋدەن ايتىپ جاتقان دومبىتپاسى. ونى ءوزى دە، سەن دە جاقسى بىلەسىڭ. سىرعاناققا، ەرتەڭ موينىم ۇزىلەدى ەكەن دەپ قورىقپاي، تاعى باراسىڭ. بارعانىڭدى شەشەڭ دە كورەدى. ءبىراق ول الگى ايتقان انتىندا تۇرمايدى — سەنىڭ قىلدىرىقتاي نازىك موينىڭدى ءبىر بۇراپ ءۇزىپ جىبەرمەيدى.
قۇيرىق جالبىراپ تاعى جىرتىلادى. كونبىس انا بىرق-بىرق ۇرسا وتىرىپ، تاعى جامايدى. ءومىر وسىلاي وتە بەرەدى.
جالاڭاش بولۋعا توزەسىڭ. ال ءبىراق ويناماي توزە المايسىڭ.
وزگە كيىمنىڭ ناشارلىعى تۇك ەمەس، اياق كيىمىڭ ناشار بولسا، قىستىگۇنى ادامنىڭ قورىسىڭ.
مۇگەدەكسىڭ.
مەن ءبىر ەسكى جامان باتەڭكە كيىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سىرعاناقتىڭ كومەگىمەن ءبىر كۇنى بىرەۋىنىڭ ۇلتانى قاقىراپ ءتۇستى دە قالدى. قابىرشاعىن جارىپ شىققان بالاپانعا ۇقساپ ار جاعىنان كىر-كىر اياعىم كورىنىپ تۇردى. ءبىر اياعىمدى وكشەلەپ باسىپ ۇيگە كەلدىم.
جاراقات باتەڭكەنى اكەم توڭكەرىپ ولاي قارادى، بىلاي قارادى. ەمدەۋدىڭ ەش رەتىن تابا المادى. جاماپ-جاسقاۋدىڭ نەشە ءتۇرىن ول بۇعان دەيىن باستان كەشىپ ۇلگەرگەن. ءبىز شانشاتىن ساۋ جەرى قالماعان. «عۇمىرىڭ بىتكەن ەكەن»، — دەدى دە، اكەم الگى باتەڭكەلەردى قورانىڭ ارت جاعىنداعى كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستادى.
مەن ەندى جالاڭ اياقپىن. ەرتەڭ وقۋعا قالاي بارام؟
— وسىعان دۇرىسىراق ءبىر اياق كيىم قامداپ بەرىڭدەر دەپ، كۇز تۇسكەلى قاقساپ كەلەم. انە، ەندى وقۋىنان قالاتىن بولدى، — دەپ، شەشەم اكەم مەن اعالارىمدى جازعىرا باستادى.
قامسىز اكەم تاپ وسىلاي بولار دەپ — كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنى جالاڭ اياق قالار دەپ ويلاماعان. «قيىن بولدى عوي»، — دەپ، جەلكەسىن قاسىپ ءبىراز تۇردى. توڭىرەگىنە قاراعىشتاپ، باسى ارتىق بەيساۋات جاتقان اياق كيىم ىزدەستىرە باستادى. باسى ارتىق اياق كيىم ءبىزدىڭ ۇيگە قايدان كەلەدى؟ بوساعادا شەشەمنىڭ وكشەسىنە جاماۋ تۇسكەن ۇشكىل باس ازيا كالوشى جاتقان. اكەم سونى كوردى:
— اسبەت، قاشان اياق كيىم تابىلعانشا، وقۋعا سەنىڭ كالوشىڭدى كيىپ بارىپ كەلىپ جۇرسە قالاي بولادى؟
اكەمنىڭ ويلاپ تاپقانى وسى ەدى.
— وي، جازعان. ونىمەن قالاي بارادى؟ اياعىنا قار قۇيىلماي ما؟
امال جوق، اكەم ماعان اياق كيىم ىزدەۋگە كىرىستى.
ءوزىمىزدىڭ ۇيدەن تۇك تابا الماي، كورشىلەرگە كەتكەن ەدى. ءبىر كەزدە قونىشىنان باسقا تۇگى قالماعان ەسكى ەكى جامان سۇر پيما الىپ كەلە جاتىر. قۇداي بىلەدى، الدەكىمنىڭ لاقتىرىپ تاستاعان پيمالارى.
ءارى ماعان شاق ەمەس، ۇلكەن پيمالار.
قورانىڭ سورايىپ شىققان بەل اعاشىنا ۇرعىشتاپ شاڭىن قاعىپ جاتىر. شاڭ تۇتىنشە بۇرق-بۇرق ەتەدى. ۇرا بەرسە، تاۋسىلماي، شىعا بەرەتىن ءتارىزدى. تۇك تاپپاعان اكەم ەندى ماعان وسى پيمالاردى تابانداپ بەرمەك بولدى.
نەمەن تاباندايدى؟ جاي قۇرىم كيىزبەن تابانداسا، تۇك بولمايدى. ەكى-ۇش كۇندە تەسىلىپ شىعا كەلەدى.
— ەي، سماش، زاستاپ جاققا بارىپ كەلشى. سولداتتىڭ ەسكى پيمالارىنىڭ قونىشى تابىلماس پا ەكەن؟ — دەپ اكەم ءىنىسىن جۇمسادى.
سماعۇل زاستاۆاعا كەتكەن ەدى. ءبىر كەزدە ءاۆتوموبيلدىڭ جارتى بالونىن كوتەرىپ اكەلە جاتىر.
— بۇل تابان بولا ما؟
— مەن بولعىزامىن. بولعاندا، ەڭ مىقتى تابان بولادى.
تاتەم ايتقانىن ىستەيتىن ادام. بالوندى ول كەسكىلەۋگە كىرىستى. مەن بۇدان قانداي تابان شىقپاق دەپ، قىزىقتاپ قاراپ تۇرمىن. پىشاق جۇرمەيتىن عاجاپ مىقتى زات بولادى ەكەن. قاراعايدىڭ ۇستىنە سالىپ بالتالاپ، ودان سوڭ ۇستاعا اپارىپ، اتاۋىزعا تىستەتىپ، كۇشپەن پارە-پارەسىن شىعاردى. ۇلتانعا لايىقتاپ كەسىپ العاندارىنىڭ قالىڭدىعى ءتورت ەلى، اپ-اۋىر.
تاتەم پيمالاردى وسىمەن تابانداۋعا كىرىستى. پىشاق تۇگىل، ءبىز زورعا تەسىپ وتەدى. ءبىز وتكەن تەسىكتەن تارامىس وتپەي الەك قىلادى. نە كەرەك، تاتەم قاجىرلىلىعىنىڭ ارقاسىندا، ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن تاپجىلماي وتىرىپ، پيمالاردى تابانداپ ءبىتتى-اۋ، ايتەۋىر.
ال ەندى كيىپ كورەيىن. ءوزى مەنىڭ بويىما لايىقسىز ۇلكەن پيمالار، تابان دەگەن الگىدەي شومبال بىردەڭە. تابان ەمەس، زىلدەي تاس بايلاپ قويعانداي.
ادىمداپ ءجۇرىپ كورەيىن.
ءبىر اياعىم ءبىر اياعىما شالىنىسىپ، جۇرە الماي، جىعىلىپ قالا جازدادىم. قۇداي بىلەدى، ءار پيمانىڭ سالماعى ءبىر پۇت كەلەر. ونىڭ ۇستىنە، شومبال تاباندار جۇرگەن كەزدە يلىكپەيدى.
مەنىڭ زارەم ۇشىپ كەتتى. قالاي جۇرەم بۇنىمەن؟ كوشەگە قالاي شىعام؟ مەكتەپكە قالاي بارام؟ مەنىڭ مىنا ءتۇرىمدى كورگەن بالالار سيركتىڭ داراقىشىسىن كورگەندەي مازاقتاماي ما؟
— كيمەيمىن! بۇنىڭ كيىم بولعانىنىڭ اكەسىنىڭ اۋزىن... — دەپ، وتىرا قالىپ، جەكسۇرىن پيمالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەسىك جاققا اتتىم.
پيمالار جىعىلماي، تابانىنا قورعاسىن قۇيعان ساقاشا دىك-دىك ەتىپ تىكەسىنەن تۇسەدى.
مەنىڭ تۋلاۋىم ونشا ۇزاققا سوزىلمادى. جوققا جۇيرىك جەتە مە؟ بۇل پيمالاردى كيمەگەندە، نە كيمەكپىن؟ وقۋعا قالاي بارماقپىن؟
ءتۇن. دالا قاراڭعى. جۇرت اياعى باسىلعان كەز. جەكسۇرىن پيمالاردى اياعىما شۇلعاۋ وراپ كيىپ الىپ، سىرتقا شىقتىم.
انتۇرعانعا شۇلعاۋ شاق كەلمەيدى. تابىلعاننىڭ ءبارىن ورادىم. تابانىما ۇلتاراق سالدىم. قاراڭعىدا ولاي-بۇلاي ءجۇرىپ بايقاماقپىن. ەرتەڭ مەكتەپكە وسىمەن بارۋعا بولا ما، بولماي ما؟ سىناپ، كۇن بۇرىن جاتتىعىپ الماقشىمىن.
پيمالار اۋىر بولعانىمەن، ءىشى ىپ-ىستىق. وسىعان دەيىن جۇقالتاڭ باتەڭكەمەن توڭىپ جۇرگەن اياقتارىمدى قىز-قىز قايناتىپ قۋانتادى. ال ءبىراق جۇرۋگە تىم قولاپايسىز-اق. ءارى ۇلكەن، ءارى اۋىر، تىزەمدى بۇگىپ، وتىرايىن دەسەم، وتىرا المايمىن. قيقيعان قاتقىل قونىشتار تاقىمىمدى تىرەپ قالادى.
جامان باتەڭكەلەرمەن تەرەڭ قاردى كەشە الماي، تەك جولمەن جۇرۋگە تىرىساتىنمىن. ال مىنا «اۆتوموبيل» پيماعا جولدى-جولسىز ءبارىبىر. تەك قونىشىنان قار اسىپ كەتپەسە بولعانى. ال قونىشتان اساتىن قار بۇل ولكەدە جاۋمايدى.
بۇل پيمالاردىڭ جاقسى جاعى مەن جامان جاقتارى تەڭ ەدى.
بۇل تۇنگى ۇيقىم شالا بولدى. ويانىپ الىپ، ەرتەڭ جەكسۇرىن پيمالاردى مەكتەپكە قالاي كيىپ بارامىن دەپ قايعىرعاندى بىلەم. جوق، الدە بارماسام با ەكەن؟
وقۋدان قالۋ جانە قاسىرەت.
وزگە بالالار مەن ءۇشىن ەشتەڭە ەمەس. مازاقتار دا قويار، باسىلار. وتە-موتە مايراعا قالاي كورىنەم دەپ قاسىرەت شەگەم. باسقالاردىڭ كۇلگەنىن ەلەمەسپىن. ال مايرا كۇلسە شە؟
تاڭەرتەڭ ادەتتەگىدەن ەرتە وياندىم. تاماعىمدى اپىل-عۇپىل ءىشىپ، مەكتەپكە باسقا بالالاردان ەرتە جونەلدىم. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي، ەشكىمنىڭ مازاعىنا شالىنباي، جالعىز كەلە جاتىرمىن. كلاسقا كىردىم دە، قۇيرىعىم پارتاعا جابىسىپ قالعان ادامشا تاپجىلماي وتىرىپ الدىم.
بىرەۋدەن، ەكەۋدەن باسقا بالالار دا كەلىپ جاتىر. مەن بولسام، قىبىر ەتپەيمىن. اياقتارىمدى پارتانىڭ استىنا جاسىرا تۇسەمىن.
ادەتتە، كلاسقا قوڭىراۋ سوعىلماي كىرمەيتىن ويىن قۇماردىڭ ءبىرى ەدىم. ساباقتان تىس ۋاقىتتا بايلاپ قويماسا، ءبۇيتىپ وتىرمايتىنمىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن ەندى، مىنە، ول مىنەزىمنەن وزگەرە قالعانمىن.
ۇشقالاق بولۋ دا، وتىرعان ورنىنان تاپجىلماس شويىن قۇيرىق بولۋ دا وپ-وڭاي ەكەن.
قوڭىراۋ سوعىلدى، بالالار كلاسقا تۇگەل كىرىپ وتىردى. ساباق باستالدى. مەنىڭ كۇتكەنىم دە، مىنە، وسى ەدى.
قاسىمداعى كوپەكباي ۇلى قوجاقاندى شىنتاعىنا ءتۇرتىپ، قاراتىپ الدىم. «و نە؟» دەگەن تۇرمەن قوجاقان بەتىمە قارادى. مەن ءسال جىميىپ كۇلدىم دە، پارتانىڭ استىنداعى اياقتارىمدى بەرى تامان اكەپ، نۇسقاپ كورسەتتىم.
قوجاقان كوردى دە، باعجاڭ ەتە قالدى. سونىمەن تىندى. ساباق بەرىپ تۇرعان مۇعالىمنەن قورقىپ، باسقا ەشتەڭە ايتا المادى.
وسىلاي بولارىن مەن بىلگەن ەدىم. ويلاعانىمنىڭ ءدال ءوزى بولدى. سۇمدىق پيمالارىمدى ەندى بىرتىندەپ باسقا بالالارعا دا كورسەتە باستادىم.
ءبارىنىڭ اسەرى بىردەي: كوزدەرى باعجاڭ ەتە قالادى. ساباقتى بۇزىپ، ايقاي ساپ، مەنى مازاقتاي المايدى.
ۇزىلىسكە شىققاندا مازاقتار، كۇلەر. ءبىراق توسىن كورىپ، تاڭىرقاپ شۋلاسقانداي بولمايدى ەندى.
بۇل اقىل مەنىڭ باسىما تۇندە ۇيىقتاي الماي جاتقاندا كەلگەن ەدى.
— ءماسساعان! مىناعان قاراڭدار! مىنانىڭ پيماسىنا قاراڭدار! اكەسىنىڭ پيماسىن كيىپ العان با، ەي!؟ وي-وي، تابانىن قارا! نەمەن تابانداعان، ەي! كوتەرشى! ءماسساعان، ءاۆتوموبيلدىڭ دوڭگەلەگى! ءاي، سەن مۇنى قالاي كوتەرىپ ءجۇرسىڭ؟ قانە، ءجۇرىپ كورشى! وي-وي! ءىزىن قارا، قۇلدى ماشينانىڭ ءىزى!
بۇنى ايتىپ جاتقان مەنىڭ اتا جاۋىم جانبوسىن. الگىندە ساباقتىڭ ۇستىندە وتىرىپ پيمامدى وعان دا كورسەتكەنمىن. كوزىن باعجيتىپ، اۋزىن قۋسىرا سوزىپ، تاڭىرقاپ قاراپ قالعاننان وزگە ول وندا ەشتەڭە دەي الماعان. كەسىر نەمە ۇزىلىسكە شىعۋدى كۇتكەن ەكەن.
مەن قاشانعى تاپجىلماي وتىرا بەرەيىن. مازاقتايتىن يتتەر تەزىرەك مازاقتاپ تىنسا ەكەن. كيىمىمنىڭ ناشارلىعىنان مازاققا كوكپار بولۋىم مەنىڭ وسى عانا ما؟ ولمەسپىن، بۇدان دا ءتىرى قالارمىن.
سىرتقا شىعار-شىقپاستان-اق بالالار مەنى قورشاپ العان.
— بۇعان ەندى تاقانىڭ دا قاجەتى جوق، — دەيدى بىرەۋلەر.
— ءجۇرىپ كورشى، قالاي جۇرەر ەكەنسىڭ؟ — دەيدى ەكىنشىلەر.
— جۇرە الاسىڭ با؟ — دەيدى ۇشىنشىلەر.
جانبوسىن سوزبەن تالكەكتەپ قويمايدى. پيمامدى اياعىمەن تەۋىپ، جۇگىر دەپ، قولىمنان جەتەلەپ، وسى تۇستا مەنى باسىنىپ-اق جاتىر.
توقتاي تۇر، بالەم، جانبوسىن. ءوش الاتىن كەز ءالى-اق كەلەر.
«اۆتوموبيل» پيمانى مەن سول جىلى قىستاي كيىپ شىقتىم. ءبىراز كۇننەن كەيىن وزىنە ۇيرەنىپ كەتتىم. ۇلكەندىگى دە، اۋىرلىعى دا بايقالمايدى. كادىمگى داعدىلى اياق كيىم ءتارىزدى ونشا ەلەمەيتىن بولدىم.
بۇل پيمامەن سىرعاناق تا تەبەم، لاڭگى دە وينايمىن. تەك توسىن كورگەن بىرەۋلەر:
— ءوي، مىنانىڭ پيماسى وزىنەن دە ۇلكەن عوي! قالاي كوتەرىپ ءجۇرسىڭ؟! — دەپ تاڭىرقاسا، اياق كيىمىمنىڭ بويىما شاق ەمەس ەكەنى ەسىمە سوندا عانا تۇسەدى.
ءبىر تاباق ۇن، ءبىر تاباق ارپا
كوكتەم باسى. جۋاننىڭ سوزىلاتىن، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن ناعىز كوك وزەك قيىن كەزى. قاي ۇيگە بارساڭ دا، «شىقپا، جانىم، شىقپا» دەپ ارەڭ جان باعىپ وتىر.
اكەم مەن سماعۇل تاتەم بۇل كەزدە زاستاۆادا جۇمىس ىستەمەيدى. سولداتتار وتىندى وزدەرى كەسىپ-جاراتىن بولعان.
اكەم مەن تاتەم كۇندىز قىرمان قاعىپ كەلەدى. ءبىر تاباق، جارىم تاباقتاي ءدان اكەلەدى. وتكەن جىلدان قار استىندا قالىپ، ءبورتىپ بۇلىنگەن ءدان. اۋرۋ شەشەم ونى قۋىرىپ، تالقان، كوجە جاسايدى.
تاڭەرتەڭ ساباققا بارار كەزدە شەشەم ماعان ءبىر كرۋجكا سۇيقىلتىم ارپا كوجە ىسىتىپ بەرەدى. كۇنى بويعى قورەگىم سول عانا. مەكتەپتەن قايتقاندا اشتىقتان كوزىم قاراۋىتىپ، بۇرالىپ، ۇيگە زورعا جەتەم.
وسى كۇنگى بالالارشا:
— اپا، قارنىم اشتى، تاماق بەر، — دەپ ەسىكتەن دابىرا سالىپ كىرمەيمىن. ول ءسوزدىڭ ءارى پايداسىز، ءارى ارتىق ەكەنىن بىلەم. كىتاپ سالعان شۇبەرەك سۋمكامدى تەرەزەنىڭ الدىنا ءۇنسىز قويامىن دا، شاپانىن ۇستىنە ايقارا جامىلىپ، توسەكتە بۇك ءتۇسىپ جاتقان اۋرۋ شەشەمە موليە قاراپ تۇرام.
شەشەم بۇل كەلگەن مەن ەكەنىمدى كورمەي-اق بىلەدى. باسىن بۇرىپ قاراماستان، ىڭىرسىعان ناشار داۋىسپەن پالەن جەردە ءبىر ۋىس قۋىرعان بيداي نەمەسە ءبىر ۋىس تالقان تۇرعانىن ايتىپ، سونى جەي عوي دەيدى.
ءبىر كۇنى وقۋدان تاعى دا ءىشىم ىشىمە قابىسىپ ارەڭ كەلدىم. اۋىرىپ جاتقان شەشەمە ولىمسىرەي قارادىم. شەشەم ءۇنسىز. پالەن جەردە مەن ءۇشىن ساقتالىپ قويىلعان ءبىر ۋىس بيداي بار ەكەنىن ايتپادى. ۇيدە اۋىزعا سالار تۇك قالماعانىن بىردەن ءبىلدىم.
بۇل ءبىرىنشى كەزدەسىپ وتىرعان جاعداي ەمەس.
بۇندايدا مەن سول ءۇنسىز-تۇنسىز قالپىمدا سىرتقا شىعىپ كەتەم. ءوز جانىمدى ءوزىم باعۋدىڭ قاراكەتىن ويلاستىرام. كولحوز پرەدسەداتەلى جاكىبايدىڭ نەمەسە تاماعى بار باسقا بىرەۋدىڭ ءۇيىن تورۋىلداپ كەلەم. باتىرقان ۇيىنە جولامايمىن. وندا مايرا بار. اشتان ءولىپ كەتسەم دە، مايرانىڭ كوزىنە ءۇي تورىعان سورلى بوپ كورىنبەكشى ەمەسپىن.
مەنىڭ ساعالايتىنىم كوبىنەسە جاكىباي ءۇيى.
جاكىبايدىڭ مەنەن ءۇش-تورت جاس كىشى تىلەۋ دەيتىن ءارى ەركە، ءارى سوتاناقتاۋ بالاسى بار. اكە-شەشەنىڭ الاقانعا سالىپ وتىرعان جالعىزى. پرەدسەداتەلدىڭ بالاسى بولعاندىقتان، تىلەۋ اش بولۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ونشا بىلە قويمايدى. قولىنا دوبالداي ەتىپ نان ۇستاپ، جەپ جۇرەدى. قۇردان قۇر بەرشى دەگەنگە، ول نانىنان بەرە سالمايدى، ارينە.
مەن اسىق بوياۋعا، ساقانى تەسىپ، قورعاسىن قۇيۋعا، لاڭگى جاساۋعا شەبەر ەدىم. وسى ءۇشىن دە تىلەۋدىڭ ءىسى ءتۇسىپ، جالىنشاقتاپ جۇرەتىن. «تىلەۋ، اسىق بويامايمىز با؟» — دەپ، ونىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، قۋانتا كەلەم. بۇل ءتارىزدى جۇمىستاردى ءۇيىنىڭ ارتىندا وڭاشادا ىستەيمىز. قولىندا نانى بولسا، ەندى تىلەۋ ايامايدى، ماعان سۇراتپاي-اق، ءما دەپ، جارىمىن ءۇزىپ بەرەدى. ۇيدەن تاعى دا نان اكەلۋگە كەتەدى. قولىم قيمىلداعان كەزدە اۋزىم قوسا قيمىلداۋىن مەنىڭ جاقسى كورەتىنىمدى ول بىلەدى.
پرەدسەداتەلدىڭ ۇيىندە دە شاشىلىپ جاتقان ەسەپسىز نان جوق. تىلەۋ ناندى شەشەسىنەن ءوزىم جەيمىن دەپ سۇراپ الادى. ونىڭ ناندى ۇيدە وتىرىپ جەمەي، دالاعا تۇرا جۇگىرۋىنەن سەزىكتەنگەن شەشەسى ارتىنان كەيدە قۋا شىعىپ، ءۇيدىڭ ارتىندا بۇعىنشاقتاپ تۇرعان مەنى كورىپ قويادى.
— وڭباعان، ناندى كىمگە تاسىپ ءجۇرسىڭ؟! ا!
مەن قولدان ءار قيلى ويىنشىقتار جاسايتىن ەدىم. تىگىن ماشينانىڭ ءجىبى ورالاتىن كادىمگى تيتىمدەي جۇمىر اعاشتىڭ ەكەۋىن دوڭگەلەك ەتىپ، اعاشتان ءوزى جۇرەتىن تراكتور جاسايمىن. ارتقى دوڭگەلەكتىڭ قۋىسىنا رەزينكا وتكىزەم دە، رەزينكانىڭ ءبىر ۇشىن ءتۇيىپ، قۋىسقا نىعىزداپ بەكىتەم. ەكىنشى ۇشىنا تيتىمدەي تاياقشا اعاش بايلايمىن. دوڭگەلەكتى تراكتورمەن قوسا ۇستاپ تۇرىپ، الگى اعاشتى ساۋساقپەن اينالدىرساڭ، رەزينكا شيراتىلىپ قوسا اينالادى. جەرگە قويا سالساڭ، تراكتوردى جورتاقتاتىپ قۋىپ اكەتەدى. رەزينكانىڭ شيراعانى تارقاعاندا ءبىر-اق توقتايدى.
ارتقى دوڭگەلەكتەر پىشاقپەن كەرتىلىپ، كادىمگى تراكتوردىڭ دوڭگەلەگىندەي يرەك-يرەك ءتىس جاسالعان. ءتۇتىن شىعاراتىن مۇرجا، بارانكا ورناتىلعان. الدىندا بۇراپ وتالدىراتىن تەمىرىنە دەيىن بار. قىسقاسى، سول كەزدەگى دوڭگەلەك «حتز» تراكتورىنان اۋمايدى.
بازار ويىنشىقتى بىلمەيتىن قاراڭعى اۋىلدا مەنىڭ وزدىگىنەن جورتاقتاپ قوزعالاتىن وسى تراكتورىمدى كورىپ، بالالار تۇگىل، ۇلكەندەر تاڭقالاتىن. باستارىن شايقاپ: «مىنانىڭ پالەسىن قارا»، — دەيتىن. تىلەۋگە مەن وسىنداي تراكتور جاساپ بەرسەم، و، وندا ول ماعان ۇستىندەگى كويلەگىن شەشىپ بەرۋگە دايار.
كوك تالدان ءيىپ، ساداقتى ادەمى جاسايمىن. جەبەسىنىڭ ۇشىنا قاڭىلتىر قاپتايمىن. ءدان ۇشىرعان جەرگە تورعاي قاپتاپ وتىرادى. ءدال ورتاسىن كوزدەپ اتىپ قالسام، بىرەۋىنە قالايدا تيەدى. وق تيگەن تورعاي تىپىرلاپ ۇشا الماي جاتادى...
قىستا اعاش كونكيدى دە بالالاردىڭ كوبىنەن ادەمى ەتىپ جاساۋشى ەدىم.
بۇنىڭ ءبارى ءسوز اراسىندا ايتىلىپ جاتقان جايلار. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم باسقا.
ءسويتىپ، سول كۇنى مەكتەپتەن قارنىم اش قاسقىرشا ۇلىپ، ۇيگە ارەڭ كەلدىم. شەشەم جاتىر توسەگىندە، ۇندەمەيدى. ۇيدە اۋىزعا سالار تۇك جوق ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم.
قازاق بۇنى نىراي قالدىق دەيدى. ياعني اۋادان باسقا جەيتىن تۇك جوق دەگەن ءسوز.
ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورمەك بولىپ، سىرتقا شىعىپ بارا جاتىر ەدىم، شەشەم توقتا دەدى. توقتادىم. شەشەم ويبايىنا سۇيەنىپ باسىن كوتەردى. تاماق جاسايتىن ادامشا بەتى-قولىن جۋدى. ءبىر جاققا قوناققا باراتىنداي ءابدىرادان تازا جاۋلىعىن الىپ كيدى.
مەن توسىپ، قاراپ تۇرمىن.
ءبىزدىڭ ۇيدە ۇلكەندىگى كىتاپ بەتىندەي ءبىر قالىڭ اينا بار. شەشەم سول اينانى بيپازداپ تۇرىپ ءسۇرتتى دە، شۇبەرەككە وراپ، قولتىعىنا قىستى. سوسىن مەنى قولىمنان جەتەلەپ ۇيدەن شىقتى. اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى باتىرقاننىڭ ۇيىنە قاراي كەلە جاتىر. ماعان ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى.
بارمايمىن دەپ ايتۋعا دارمەنسىزبىن. مايرادان ۇيالىپ، ازەر كەلە جاتىرمىن.
باتىرقاننىڭ ايەلى ەسىگىنىڭ الدىندا قازانعا باۋىرساق قۋىرىپ جاتقانىن ءبىز انادايدان كوردىك. مايرا ۇيدەن جايپاق تاباقپەن تۋرالعان قامىر تاسىپ ءجۇر. شەشەم امانداسا كەلىپ، تىزە بۇكتى. وشاقتاعى وتتى سىرىپ جاعىسا باستادى. مەن تىكەمنەن تىك تۇرمىن. ەكى كوزىم قازانداعى قۋىرىلىپ جاتقان باۋىرساقتا.
شىمىر-شىمىر قايناعان ىستىق مايعا باتىرقاننىڭ ايەلى تۋرالعان قامىردى تاستاپ كەلىپ جىبەرەدى. ىستىق ماي شىج ەتە قالادى دا، كوپىرشىپ تۋلاعانداي بولادى. الگىندەگى كوكشىل شيكى قامىر لەزدە قىزارا ءىسىنىپ، تورسيعان قىپ-قىزىل باۋىرساققا اينالادى. دايار باۋىرساقتى كەپسەرمەن تەگەشكە ءسۇزىپ الادى.
پىسكەن باۋىرساق وسى كەزدە ورتا تەگەش بولعان.
باۋىرساققا قاراعان سايىن مەنىڭ سىلەكەيىم شۇبىرادى. مايى شىپ-شىپ شىققان قىزىل ءجون تومپاق باۋىرساقتار اۋىزعا تۇسۋگە تىلەنىپ-اق جاتقانداي. شىركىن، اۋىزدى قارىعان ىستىق كۇيدە الىپ جەر مە ەدى!
جاس باۋىرساقتىڭ بۇرقىراعان ءيىسى قانداي!
باۋىرساق قۋىرىلىپ ءبىتتى. باتىرقاننىڭ ايەلى ءبىزدىڭ ۇيگە كىرۋىمىزدى قالاماي، سول اراعا ءبىر توستاعان الدىردى دا، ءبىر ۋىس باۋىرساق سالىپ، شەشەمنىڭ الدىنا قويدى. شەشەم ودان ءبىر تال عانا اۋىز ءتيدى دە، باسقاسىن قوپارىپ مەنىڭ قالتاما سالىپ بەردى. سوسىن مانادان قولتىعىنا قىسىپ وتىرعان اينانىڭ وراۋىن جازدى.
— مىنا اينانى مايراڭ بەتىن كورىپ ءجۇرسىن دەپ ادەيى اكەلدىم. ۇيدە ءبىر ءتۇيىر ءدان قالمادى. ءبىر كىشكەنە ءۇن بەر، بالاما كۇلشە ءپىسىرىپ بەرەيىن، — دەدى شەشەم.
مايرا بۇل ءسوزدىڭ ءبارىن دە ەستىپ تۇردى.
مەن بىلگەن ەدىم وسىلاي بولارىن. كەلگىم كەلمەگەنى سوندىقتان ەدى. كىرمەگەنىم قارا جەر، ازەر تۇرمىن. تەلمىرىپ قايىر سۇراعاننان ءبىزدىڭ بۇل ءحالىمىزدىڭ نەسى ارتىق؟
ۇسىنعان اينانى باتىرقاننىڭ ايەلى الدى. ءبىر تاباق ءۇن، ءبىر تاباق ارپا سالىپ بەردى. ءبىز ۇيگە قايتتىق.
كىتاپ بەتىندەي قالىڭ اينا ءبىزدىڭ ۇيدەگى بىردەن-بىر ىسكە تاتىر مۇلكىمىز ەدى. ءبىز ودان سولاي ايىرىلدىق.
اكەم وسى ايناعا قاراپ مۇرت باسىپ، ساقال قىراتىن. شەشەم كۇنىنە ءبىر رەت وسى اينامەن اۋرۋ جۇدەتكەن ءجۇزىن كورەتىن ەدى. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى ءسونىپ، ءبىتىپ بارا جاتقان تىرشىلىك نۇرى ازايعان سايىن كوڭىلى ءبىرتۇرلى جابىرقاۋ تارتىپ قالاتىن. سول اينا ەندى جوق.
«ءزدراستي، ناشاندىك!»
كوكتەمگى ەگىس. قاربالاس. سوقا ايداۋ، تۇقىم سەبۋ. تاعى دا اتام، شابام، قىرام دەپ دىك-دىك ەتكەن سارمانوۆ وكىل.
ات ارىق، جەر قاتتى. كولىك جەتىسپەگەندىكتەن، سوقاعا بۋاز بيە، سيىر جەگىلەدى.
تاعى دا تاڭقاسقا. تاعى دا مەكتەپ جابىلىپ قالعان. ءبىز، ەر بالالار، سوقانىڭ اتىنا مىنەمىز. سوقانىڭ اتىنا ءمىنۋ تۇلىقتاستىڭ اتىنا مىنۋدەن وتكەن ازاپ. ءبىر سوقاعا ءتورت ات جەگىلەدى. كوتەرەم ارىق اتتار. تاڭقاسقادان تۇنگە دەيىن تىنىم بولمايدى. تەپەڭ-تەپەڭ تەبىنىپ شارشاعاننىڭ كوكەسى وسىندا.
اتا-باباسىنىڭ بەرى قاراي شۇيگىن جەر، تازا اۋانى قۋالاپ كوشىپ ءجۇرىپ كۇنەلتكەن قازەكەڭ ءىشى الا كولەڭكە سىز تامعا جازى-قىسى قامالىپ شىدامايدى. كۇن جىلىپ، جەر قارايىسىمەن كەڭىستىككە شىعۋدى ارمان ەتەدى. وتىرىقشىلىق تۇرمىستى ەڭسەلەرىن باسقان قاپاستاي كورەدى. وعان بەيىمدەلگىسى، كونگىسى كەلمەيدى.
بۇل ارانىڭ حالقى بۇرىنعى كەزدە قىس كەتىپ، جاز ورالاتىن قۇس ءتارىزدى بولعان. جاز بولسا قوتارىلىپ، سىرت پەن شالكودەنىڭ كوكجاسىل جايلاۋىنا كوشەتىن، سوندا اۋىل-اۋىل بوپ، مالدارى مىڭعىرىپ، قاسىرەت پەن قايعىنى تەك قۇدايدان كۇتىپ وتىراتىن. قىستا تەكەس بويىن، تاۋدىڭ كۇنگەي جاق ساي-سالاسىن قىستايتىن.
ءقازىر ارتەل بوپ بىرىككەنمەن، سول ادەت بىردەن ءۇزىلىپ قالمايدى. حالىقتىڭ جەلپىنىپ جايلاۋعا شىققىسى كەلەدى. وعان ءبىراق ارتىنىپ-تارتىنىپ كوشۋگە جارايتىن مال جوق.
جايلاۋ بۇل كۇندە پوسەلىكتىڭ ءدال قاسى بولعان. كيىكباي مەن نايزا اۋىلىنىڭ ەكى اراسى كوڭىلدى كوگال جازىق. سىز تامنان جالىققان حالىق ءقازىر وسىندا كوككە شىعىپ قونعان. كيىز ءۇيى بارلار كيىز ءۇي، كيىز ءۇيى جوقتار قالقيعان التى اياق، جاپپا تىگىپ العان. قوڭ-قوقىرعا بەلشەدەن باتقان پوسەلىكتەي ەمەس، بۇل ارا قانشا ايتقانمەن كوڭىلدى. قىستاي تەمىر پەشتىڭ كوك ءتۇتىنىن جۇتىپ بۇرىسكەن ەل تىنىستارى كەڭىپ، جەتىسىپ قالعان.
قوڭ-قوقىر پوسەلىكتە قالعانمەن، اشتىق قالماعان. ول ەلدىڭ ءتۇپ ەتەگىنەن الىپ، وسىندا بىرگە كەلگەن. تازا اۋاعا شىققان سوڭ، ادامداردىڭ تاماق تىلەيتىن ارانى ودان بەتەر اشىلا تۇسكەن.
جورتۋىل دەسە، كوزدەرى جايناپ، ارقالارى قوزىپ، سىلكىنىپ شىعا كەلەتىن كوكجال جىگىتتەرى بەس نايزادا كوپ بولعان. بوقشاباي، جانتاي دەگەن ادامدار، مىنە، وسىندايلار. ەلگە اتى شىققان باتىرلار، ومىردە قاۋىپ-قاتەر بولاتىنىن ەلەپ كورمەگەندەر.
بوقشاباي دا، جانتاي دا بۇل كەزدە تۇعىرىنان تايىپ، قارتايىپ قالعان. كولحوزدا جۇمىس ىستەۋگە جارامايدى. ەلگە وتە سىيلى، بەتتى ادامدار بولعاندىقتان، ولاردى مازالاۋعا كىم كورىنگەننىڭ باتىلى جەتە بەرمەيدى. وزگەگە دىك-دىك ەتىپ، قامشى ۇيىرۋگە دايىن تۇراتىن بەلسەندىلەر جانتاي، بوقشابايدىڭ ءۇيىن الىستان اينالىپ وتەدى.
جانتاي سۇڭعاق بويلى، ەڭكىش. كىشىرەك قىر مۇرىندى، سۇرشا كوسە كىسى. ءبىر جامباسىنان اقساپ باسادى. شەكارا قاتايماعان كەزدە بۇل ولكەدە شەكاراشىلارعا كومەكتەسەتىن كوممۋنيستىك وتريادتار قۇرىلعان. جانتاي سوندا قىزمەت ەتكەن. سوۆەت وكىمەتى ءۇشىن باسىن وققا بايلاپ، باندىمەن تالاي شايقاستى باستان كەشكەن. تالاي ەرلىك قيمىلدار جاساعان. جانتايدىڭ اقساقتىعى — سول شايقاستاردان تاپقانى — مىقىن سۇيەگىنە باندىنىڭ وعى تيگەن.
بوقشاباي كۇدىس جوندى، بۋرىل ساقالدى، ەڭگەزەردەي زور ادام. الپامسا دەنەسى سەلكىلدەپ، كۇرك-كۇرك جوتەلىپ وتىرادى. ونىسى بۇرىننان بار كوكجوتەل. بوقشابايدىڭ قولىنىڭ ۇلكەندىگى اعاش كۇرەكتىڭ باسىنداي، ءار ساۋساعىنىڭ جۋاندىعى كەتپەننىڭ سابىنداي. ءبىزدىڭ اۋىلداعى ەڭ زور ادام وسى ەدى.
باياعىدا جورتۋىل زاماننىڭ كەزىندە جۇرت بوقشابايدان سۇرايدى ەكەن:
— باكە، ءسىز وسى ۇرلىققا قالاي قورىقپاي باراسىز؟ كۇرك-كۇرك جوتەلىڭىزبەن بارعان اۋىلىڭىزدى وياتىپ، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ۇستاپ بەرەسىز عوي؟ — دەيدى ەكەن.
بوقشابايدىڭ جاۋابى:
— ە، جوتەلەتىن مەن عانا ما، ھوھ-ھوھ! مەن سەكىلدى كوكساۋ مالدا دا بولادى. قويلى اۋىلعا بارعاندا، ھوھ-ھوھ، قويشا؛ سيىرلى اۋىلعا بارعاندا سيىرشا جوتەلەم، ءھوھ-ھوھى
بوقشابايدىڭ بۇنىسى شىن ءسوز ەكەنىن جورتۋىلعا ونىمەن بىرگە قاتىسقان ادامدار راس دەيدى. قاي مالدىڭ بولسا دا داۋىسىنا سالىپ جوتەلىسى عاجاپ دەيدى.
ءبىر رەت باكەڭ قالماققا ۇرلىققا بارادى. ءتۇن. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. قالماقتىڭ ءۇيىنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى ءىرى قارا قامالعان قوراعا كىرەدى. يتتەر سەزىپ، شاۋىلدەپ ۇرە باستايدى. قالماقتار ويانىپ، سىرتقا اتىپ-اتىپ شىعادى. قوراداعى مالدى تەكسەرىپ قارايدى.
بوقشاباي بۇل كەزدە قاتار شوككەن ەكى تۇيەنىڭ اراسىنا جاتا قالعان ەكەن. جوتەلى قۇرعىر شىداتسىن با. وڭەشىن جىبىرلاتىپ، تىرەلىپ كەپ قالادى. ءدال قاسىندا قالماقتار ءجۇر. كوكساۋ بوقشاباي تۇيە بوپ جوتەلە باستايدى. قالماقتار ەشتەڭە سەزبەيدى.
قالماقتار ۇيلەرىنە قايتا كىرىپ كەتكەن كەزدە الگىندەگى «كوكجوتەل تۇيە» قاسىنداعى باسقا ەكى تۇيەنى بۇيداسىنان جەتەلەپ تايىپ وتىرادى.
حالىق كۇن كورىستەن تارىققان وسى كەزدە جانتاي مەن بوقشاباي سول باياعى لاس كاسىپتەرىن قايتادان ەستەرىنە الادى.
ءبىراق قاشسا، قۇتىلتىپ، قۋسا، جەتكىزەتىن بۇرىنعىداي جارامدى جۇيرىك ات جوق قولدارىندا. ۇرلىق جاساۋعا سول عانا بوگەت.
ءبىر كولىك بار — ول بوقشابايدىڭ ەسىك پەن توردەي جولداس كۇرەڭ اتى. جۇرت ونى جامباسكۇرەڭ دەپ اتايدى. جامباسكۇرەڭ بوقشابايدىڭ سىرالعى كارى جولداسى. تالاي جورتۋىلدى ول ەكەۋى باستان بىرگە كەشكەن، تالاي قاۋىپ-قاتەردەن ءبىرىن ءبىرى امان الىپ شىققان. كۇرەڭنىڭ جامباسىنا قالماقتىڭ وعى ءتيىپ، سودان ول ارتقى اياعىنىڭ بىرەۋىن سىلتىپ باساتىن بولعان. جامباسكۇرەڭ اتانۋى، مىنە، وسىدان.
جامباسكۇرەڭ ءقازىر يەسى ءتارىزدى ول داعى كارى. بۇدان جاسىراق ءارى كۇيلى كەزىندە ونىڭ اقساقتىعى ونشا كوپ بىلىنبەيتىن. ءبىراز ءجۇرىپ، ەتى قىزا باستاعاندا، مۇلدەم ساۋ ات بولىپ كەتەتىن. وق ءتيىپ، جازىلعاننان كەيىن دە باكەڭ ونى ساۋ اتتان ارتىق كورىپ، وعان ساۋ كولىكتەن ارتىق سەنىم ءبىلدىرىپ، جورتۋىلعا تالاي ءمىنىپ بارادى. سونىڭ ءبىر دە بىرەۋىندە كۇرەڭ ات بوقشابايدىڭ كوڭىلىن قالدىرمايدى.
ەل ىشىندە بوقشاباي تۋرالى اڭىز كوپ بولسا، كۇرەڭ ات تۋرالى ودان دا كوپ.
يەسى جورتۋىلعا شىقپاق بوپ جينالا باستاعاننان-اق كۇرەڭ ات بىلەدى دەيدى. ەرتتەپ جاتقان كەزدە ءبىرتۇرلى كوڭىلدى وقىرانىپ، اۋىزدىقتى قارشىلداتىپ شايناپ، سىلكىنىپ، «نەگە دە بولسا مەن دايىن» دەگەندەي قالىپ بىلدىرەدى. ءبىراز كۇن ساپار شەكپەي قالسا، بويىنا اس باتپايتىن باكەڭنىڭ قۇلدى ءوزى ءتارىزدى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا جىنىس توعايدىڭ اراسىمەن قويانجىم سوقپاق جولدى ءوزى تاۋىپ وتەدى. ءبىر دە ءبىر بۇتانى سىبدىر ەتكىزىپ دىبىس شىعارعاندى بىلمەيدى. اياعىن تىشقان اڭدىعان مىسىقشا باسادى.
الدىنا تۇسكەن مالعا يەسى ەمەس، كۇرەڭ ات يە دەيدى بىلەتىندەر. قوس قۇلاعىن جىمقىرىپ، تىستەلەپ، اۋىلعا قاراي قۋالاپ ايداپ الادى. قاشاعان تۇگىل، ودان بەتەر بەزەگەن مال بولسا دا كۇرەڭ ات قۇتقارمايدى.
ءقاۋىپ تونگەن جاعدايدا، بوقشاباي جات دەپ بەلگى بەرسە، كۇرەڭ ات جاتا قالادى ەكەن. تۇر دەگەندە، اتىپ تۇرادى. مىلتىقتىڭ وقىس اتىلۋىنان، سويىلداسۋدان، ايقاي-شۋدان ۇركىپ-قورقۋدى بىلمەيدى.
جورتۋىلعا شىققاندا بوقشاباي وزىنەن گورى كۇرەڭ اتقا كوبىرەك سەنەدى ەكەن.
قارتايۋمەن قاتار كۇرەڭ ات بۇل كەزدە وقتا-تەكتە كولحوز جۇمىسىنا دا جەگىلىپ قالىپ، سانسىراپ، ماڭگىرت بولا باستاعان. راس، بيىلعى كوكتەم شىققالى بوقشاباي ونى جۇمىسقا بەرگەن جوق. «ءوزىم قارت اداممىن، بۇلتارتار جالعىز كولىگىمدى بەرە المايمىن» دەسە كەرەك. بوقشابايدى اۋىلدا كىم دە بولسا سىيلايدى، وعان كۇش كورسەتە المايدى.
سويتسەم، كۇرەڭ اتتى قولعا الىپ، باكەڭنىڭ كۇتىمدەي باستاۋىندا ءمان بار ەكەن...
كۇندە كەشقۇرىم ول جامباسكۇرەڭدى بەلدەۋگە كولدەنەڭدەي بايلاپ قويىپ، ەرتتەپ جاتقانىن كورۋشى ەدىم. ەكى كەشتىڭ اراسىندا قايدا بارادى؟ مال قايىرادى، ورىستەن قايتقان مالدىڭ الدىنان شىعادى دەيتىن زامان ەمەس. سودان ارادا بەس-ون مينۋت ۋاقىت ەتكەندە، بوركى قازانداي، ءوزى شوككەن نارداي بولىپ، ول اياڭشىل كۇرەڭنىڭ ۇستىندە ەلسىز قىرقا جاققا قاراي سوقتىرىپ كەتىپ بارا جاتادى. ۇستىندەگى تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ ەكى شالعايىن تىزەسىنىڭ استىنا وتە ءبىر ۇقىپتىلىقپەن جىمقىرىپ العان. قولىندا اتان وگىزدى ساۋىردان ءبىر سالىپ جاتقىزاتىن توبىلعى ساپتى ورمەلى ايدىك دىراۋ قامشى.
جارتاستىڭ شوقىسىنداي بولىپ، بوقشاباي اتقا تىكەسىنەن تىك وتىرۋشى ەدى. كۇرەڭنىڭ جاراقات سانىن اۋىرتىپ المايىن دەگەندەي قامشىنى سيپاي قامشىلانىپ، باسىن جان-جاعىنا بۇرىپ تا قاراماستان، كەتىپ بارا جاتادى. بەت العان جاعى ەلسىز ءتۇز، ادىرلى قىرقا. ءوزىنىڭ ءبىر قۇلقىنىن تىعىنداۋ جولىندا كەڭ دالانى قاجىماي، تالماي كەزەتىن ازۋى التى قارىس تۇز تاعىسى بار ەمەس پە؟ بوقشاباي الىستاي تۇسكەن سايىن سوعان ۇقسايدى.
بوقشاباي تۋىسقاندىق جاعىنان بىزبەن اتالاس. ونىڭ سىرىن مەنىڭ اكە-اعالارىم ءتاۋىر بىلىڭكىرەيدى. ولار ءوزارا كۇبىرلەسىپ:
— انە، كوردىڭ بە، بوقشاباي قالماققا اتتانۋعا ات جاراتىپ، ءوزىن ءوزى جاتتىقتىرىپ ءجۇر، — دەيدى.
شىنىندا دا، بۇل سولاي ەكەن. «كۇرەڭ ات، قالايسىڭ؟ ءبىرلى-جارىم ساپارعا جارايتىن بويىڭدا بىردەمەڭ قالدى ما؟ ءوزىم قالايمىن، جارايمىن با؟» — دەپ، بوقشاباي ءوزىن دە، اتىن دا سىناپ جۇرگەنى ەكەن.
— ىدىرىس، سماعۇل، تۇر، تۇرىڭدار! ارقان، پىشاق الىپ شىعىڭدار! بول، بولىڭدار! باتىرباي تۇبەگىندەگى جامان تامعا تەز كەلە قويىڭدار!
وسى قاربالاس داۋىس ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارىن ءدۇر ەتكىزىپ وياتتى.
مەن دە ويانىپ كەتتىم. ءالى ءتۇن، ءۇي ءىشى قاراڭعى. اكەم، اعالارىم قاربالاسىپ كيىنىپ جاتىر. اۋىلدىڭ شەت جاعىنان شۇرقىراپ كىسىنەگەن جىلقى داۋىستارى ەستىلەدى. اكەم مەن اعالارىم ءجىپ-شۋ، پىشاق، قاپ الىپ، قۇدايدان ءسات تىلەپ جونەلىستى.
قاراشا جامان ءۇيدىڭ ىشىندە شەشەم ەكەۋىمىز عانا قالدىق. نە بولعانىن مەن داعى بىردەن ءبىلدىم، جاس ەت جەپ تويىناتىن بولدىم-اۋ دەگەن قۋانىشتى ويدان ۇيقىم شايداي اشىلىپ كەتتى.
— اپا، قالماقتان جىلقى ايداپ كەلدى مە؟
— تىسس... ۇندەمە. جات.
جەرگە جارىق تۇسپەي اكەم مەن اعالارىم قايتىپ كەلدى. ءۇستى-باستارى قان ساسيدى، قاپقا سالىپ كوتەرگەن اۋىر نارسەلەرى بار. كيىز ءۇيدىڭ ىشكى بوساعاسىنا گۇرس ەتكىزىپ تاستاي بەرگەندە-اق، قاپتىڭ ىشىندە نە زات ەكەنى ءبىلىنىپ قالدى. ول ەت ەدى.
جىلقى ەتىنىڭ ءيىسى قانداي، شىركىن. ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر دەگەننەن الىپ كەتتى. شەشەم دە، مەن دە ۇشىپ-ۇشىپ تۇرەگەلدىك. سويعان جىلقىنىڭ تەرىسىن ءتور الدىنا جايىپ جىبەرىپ، اكەم مەن تاتەم اكەلگەن ەتتەرىن دەرەۋ بورشالاۋعا كىرىستى. تاڭعا دەيىن جىم-جىلاس ەتىپ جايعاپ الماق تا، تۇك كورمەگەندەي بولىپ تىنىش وتىرماق. ەسىك ءتۇرۋلى. مەن ەتشىلەرگە بوتەلكە شامدى جارىق ەتىپ ۇستاپ تۇرمىن.
قىزىل دەسە، قازەكەڭدە ەس قالمايدى. اسىرەسە قازىرگىدەي اش كەزدە. اكەم مەن تاتەم ەتتىڭ ەكى جاعىنان جۇرەلەي وتىرىپ، جەڭدەرىن سىبانىپ الىپ كىرىسكەن. بىلەك تۇگەل قان-قان. الدارىنداعى ەتتەن وزگە دۇنيەنى ەكەۋى بىردەي ۇمىتقان. ولاردىڭ وسى تۇرلەرى وزدەرىنە جەمتىك تاۋىپ الىپ كەنەلگەن دالانىڭ اش بورىلەرىنە كوبىرەك ۇقسايتىن ەدى. سماعۇل مال سويۋعا شەبەر قازاقتىڭ ءبىرى. ءبىر قويدى ءبىر شىلىم شەككەندەي ۋاقىتتا جايعاپ تاستايدى. سىلبىر اكەمدەي ەمەس، ونىڭ قيمىلى ەرەكشە شيراق، قولىنداعى پىشاققا كوز ىلەسپەيدى. ءمۇيىز ساپ كىشكەنە قارا كوزدىك سۇيەكتىڭ جىقپىل-جىقپىلىن ءوزى ىزدەپ تاۋىپ الادى.
تاماقساۋ اكەم ەت قاشان ءپىسىپ، اۋزىنا تۇسكەنشە شىداي المايتىن ءتارىزدى. قازىنىڭ ساپ-سارى مايىنان بىلەمدەپ كەسىپ الادى دا، بيسميللا دەپ، شيكىدەي شايناماي-تولعاماي قىلعىپ جىبەرەدى. «ءما، اساپ قوي» دەپ، ماعان دا كەسىپ بەرەدى. جىپ-جىلى جۇمساق مايدى شيكىدەي قالاي اسارىمدى بىلمەي، ۇستاپ تۇرامىن.
— جەپ قوي. جىلقىنىڭ مايى شيكىلىك ەتپەيدى، — دەيدى اكەم.
قازىنىڭ مايىن شيكىدەي اساپ جاتقان قازاقتاردى مەن بۇرىن دا كورگەم. مەن دە قازاقپىن. سولاردان كەم بولعىم كەلمەيدى. قولىمداعى مايدى ءوزىمدى ءوزىم كۇشتەپ، باتىلدانىپ، قىلعىپ قويامىن. ۋىلجىعان جۇمساق ماي تاماعىمنان جىلپ ەتە قالادى. شيكى ءدامى وڭەشىمدە ۇنامسىزداۋ بولىپ تۇرىپ قالادى دا، ءبىرازعا دەيىن كەتپەيدى. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە بويىمدى جادىراتىپ توقتىق سەزىم جۇگىرەدى.
اۋىلداعى بارلىق ۇيدە بۇگىن وسى حال — اش ەلدى ءبىر-اق تۇندە اسپاننان اق ماي جاۋىپ باسقان دا قالعان. ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتىمەن بولعان ۋاقيعا ەمەس، جانتاي مەن بوقشابايدىڭ ارقاسى ەدى. ەكى كوكجال قارىندارى قابىسقان اشتىققا اقىرى شىداماعان. تاۋەكەل دەپ، باياعىدا تالاي جورتقان ىزدەرىمەن اتتانعان. ساپار ءساتتى بوپ، ءبىر ءۇيىر جىلقى ايداپ كەلگەن. باتىرباي تۇبىندەگى جامان تامدارعا قاماپ، الگىنىڭ ءبىرىن قالدىرماستان، قان جوسا ەتىپ سويعان دا، اشتىقتان نەنى جۇتارعا بىلمەي وتىرعان ەلگە:
— كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى — شالا بايىعانى. ءما، جەڭدەر! — دەپ تاراتىپ بەرگەن.
ەرتەسى. تاڭەرتەڭگىلىك كەز. تەكەستىڭ جارقاباعىنا يتىنە قونعان از اۋىل بۇگىن سىرت كوزگە ادەتتەن تىس تىم-تىرىس. اسپان جارقىراپ، كۇن ماۋجىراپ تۇرسا دا، ۇيلەردىڭ ءبارى دەرلىك ەسىكتەرىن ءتۇسىرىپ، تۇندىكتەرىن قىمتاپ جاۋىپ العان. سىرتتا بەيساۋات جۇرگەن ادام قاراسى بايقالمايدى. اركىم ءوز ۇيىندە، ءوزىنىڭ قۋىسىندا. جۇرت بۇگىن الدەنەدەن بوي تاسالاپ، وزدەرىنىڭ قۇرىم ۇيلەرىنە كىرىپ-كىرىپ العان.
بايقاعىش كوز اۋىلدا بۇدان باسقا دا وزگەرىستەر بار ەكەنىن جانە بايقار ەدى. بارلىق ءۇيدىڭ دەرلىك شاڭىراعىنان بۇگىن كوك ءتۇتىن تىم ەرتە بۋداقتايدى. شىجعىرىلعان كۇيىك مايدىڭ اشقىلتىم ءيىسى، اسىلعان جىلقى ەتىنىڭ جاس ءيىسى تۇتىنمەن ارالاسىپ، جەل ايداپ الىسقا تارايدى. اۋىلدىڭ ىق جاعىمەن ءوتىپ بارا جاتقان جولاۋشى بولسا، تاناۋىن ءالسىن-السىن تىجىرىپ، مىنا اۋىل بۇگىن تۇگەلدەي ماي ساسيدى عوي دەپ، الاقتاپ قاراپ وتەر ەدى.
اۋىلدا يەسى بەلگىسىز بۇرالقى يتتەن كوپ نارسە جوق. قارىندارى قابىسىپ، تاڭەرتەڭنەن تىشقان اۋلاپ، قاڭعىپ جونەلەتىن سول اش يتتەر بۇگىن ءۇي ماڭىن تورۋىلداپ شىقپايدى. ەت پەن مايدىڭ ءيىسىن كۇندىك جەردەن سەزىنەتىن حايۋاندار بوساعانى يىسكەلەپ، قىڭسىلاپ جان تاپپايدى. ۇيدەن وقىس شىعا كەلگەن ادام بولسا، دامەتىپ تۇرا جۇگىرەدى. انادايعا بىردەڭەنى لاقتىرىپ جىبەرسە، سۇيەك شىعار دەپ ويلاپ، سوڭىنان قوسا جونەلەدى.
ءار ۇيگە تاڭعا جۋىق داعار-داعار بولىپ كىرگەن مول ولجا ەتتەن يت تۇگىل، ءالى ادامدار دا سۇعىنىپ اۋىز تيە قويعان كەز ەمەس.
مىناۋ، مىنە، ءبىزدىڭ ءۇي. اۋىلداعى اياق استىنان بەرەكە دارىپ، ماي ساسىعان كوپ ءۇيدىڭ بىرەۋى. قاق ورتادا ءۇش بۇتتى تەمىر وشاققا اسىلعان قارا قازاندا شىمىر-شىمىر قايناپ، ەت ءپىسىپ جاتىر. ءبىز، بارلىعىمىز، قاقپاعى جارتىلاي اشىق قازاندى قورشاپ الىپ، ەت قاشان پىسەدى، تىسىمىزگە قاشان تيەدى دەپ، تەلمىرىپ توسىپ وتىرمىز. پىسە باستاعان ەتتىڭ ءيىسى شيكى ەتتەن مۇلدەم بولەك، تاناۋدان كىرىپ، قىتىقتاپ، بۇكىل اسقازاندى ارالاپ وتكەندەي بولادى. جاس مالدىڭ ەتى پice باستاعاندا سورپادان جونى شىعىپ، ءوسىپ، ۇلكەيە بەرەدى. قازانعا ەندى سيماۋعا اينالادى. قازىنىڭ ساپ-سارى مايى پىسكەندىكتەن، ءار جەرىنەن ءىرىپ جارىلا باستايدى.
ءوزىڭ جەۋگە ارنالعان، بارلىق بابىمەن شىمىرلاپ قايناپ ءپىسىپ جاتقان تاماققا توقمەيىلسىپ قاراپ وتىرۋ دا ءبىر عانيبەت-اۋ.
اكەم وزىنە ەرمەك ەتىپ، ونسىز دا وتكىر پىشاعىن ودان بەتەر وتكىرلەپ قايراپ وتىر. وقتا-تەكتە تۇكىرىگىن جۇتىنىپ، قازانعا كوز سالىپ قاراپ قويادى. تۇكىرىگىن جۇتىنسا، وڭەشىندەگى تومپاقشاسى جوعارىلى-تومەن ءبىر جۇگىرىپ وتەدى.
اۋرۋشاڭ شەشەم بۇل كەزدە شەرميگەن ەكى قابات. ايى-كۇنى تاقاپ قالعان. وتىرعان ورنىنان ارەڭ قوزعالادى. قازاننىڭ استىنداعى وتتى ەڭكەيىپ سىرىپ قويۋعا شاماسى ارەڭ كەلەدى. سورپانىڭ كوبىگىن الىپ، تۇزىن كورىپ، اسپازشىلىق ىستەۋشى تاتەم سماعۇل.
قۇداي قويسا، تاعى ءبىراز شىمىرلاپ قايناعان سوڭ، قازانداعى ەت پىسەدى. تاتەم ونى جايپاق تاباققا بۋىن بۇرقىراتىپ تۇسىرەدى. ورتامىزعا اكەلىپ قويادى. اكەم ۇستاراداي قىلپىعان وتكىر پىشاعىمەن جاپىراقتاپ تۋراي باستايدى.
ايتپاقشى، تۋراماس بۇرىن، ول ءارقايسىمىزعا بىر-بىردەن سۇيەك شىعارىپ بەرەدى. ەت تۋرالاپ بولعانشا ءبىز سول سۇيەكتى راقاتتانىپ ءمۇجيمىز. بۇگىنگىدەي مولشىلىق كۇنى ول سۇيەكتەر يت قاجاعانداي تاپ-تاقىر بولىپ كەلمەيدى. اساپ-اساپ جەۋگە جارايتىن مول ەتىمەن كەلەدى.
قارعىس اتقىر اشتىق، سەنىڭ كوزىڭە ەندى قۇم قۇيىلادى. قازان استىنداعى وت بىرتىندەپ ءسونىپ بارادى. تاتەم مەنى سىرتتان ازىراق تەزەك الىپ كەلۋگە جۇمسادى. كيىز ەسىكتى جەلپەڭ ەتكىزىپ، اشىپ سىرتقا شىقتىم. شىقتىم دا، ەكى كوزىم باعجيىپ تۇرىپ قالدىم.
سول جاقتا، ءبىزدىڭ ءۇيدى قوسا ەسەپتەگەندە، ءۇشىنشى ءۇي سارسەنبەك دەيتىننىڭ ءۇيى. سول ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا سولداتتىڭ قوس ات جەگىلگەن قوراپتى كوك ارباسى تۇر. ۇيگە كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن شەكاراشىلار. مۇشە-مۇشە ەت الىپ شىعىپ، اربا قورابىنا لاقتىرىپ تاستاپ جاتىر.
جانە ءبىر ءۇيدىڭ الدىندا وسى سۋرەت.
— اسكەر ءتىنتىپ ءجۇر! — دەپ ەنتىگىپ ۇيگە قايتا قايتىپ كىردىم.
ۇيدەگىلەردىڭ توبەلەرىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. ۇرەيلەرى ۇشىپ كەتتى. قۇرىم ۇيدە نە كوپ، جىرتىق كوپ. سارسەنبەك ءۇيى جاقتاعى جىرتىقتاردىڭ بىر-بىرەۋىنە جابىسا قالىپ، اكەم دە، شەشەم دە، تاتەم دە سىرتتا نە بولىپ جاتقانىن ءوز كوزدەرىمەن كوردى. «ەندى قايتتىك؟» دەسىپ، بىرەۋىنە بىرەۋى باعجيا قاراستى.
ورەشىنىڭ ءىشى تولا سامساتىپ جايعان ەت. قازان تولى ەت جانە ءپىسىپ جاتىر. نە ىستەۋ كەرەك؟ قايدا تىعۋ كەرەك؟
پىسىق تاتەم ءبىر اقىل تابا قويدى. ورەشەنىڭ ىشىندەگى كوپ ەتتىڭ ءماندى-ماندىسىن الىپ، بوساعاعا، جەردىڭ تۋرا وزىنە جايىپ تاستاي-تاستاي سالدى. ونىڭ ۇستىنەن بىرنەشە قابات قۇرىم كيىز توسەدى. قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىنە كورپە جايىپ، ءارى ەكىقابات، ءارى اۋرۋ شەشەمدى ىڭىرانتىپ جاتقىزىپ قويدى. جەر توسەكتە بۇرىننان اۋىرىپ جاتقان ادام بولدى دا شىقتى.
سولداتتىڭ سىقىرلاعان كوك ارباسى ءبىزدىڭ ۇيگە قاراي قوزعالدى.
— كەلە جاتىر!
شەشەم جانى قينالعان ادام بوپ، دوڭبەكشىپ بەبەۋلەي باستادى. باسقالار اۋرۋدى كۇتكەن جاندار بوپ، ءبىرى ونىڭ اۋزىنا كەسەمەن سۋ توسىپ، ءبىرى تامىرىن ۇستاپ، قورشالاپ تونە-تونە قالىستى. وسىنداي ابىگەر حالدىڭ ۇستىنە ۇيگە ەكى-ۇش شەكاراشىلار كىرىپ كەلدى.
اۋىرىپ قينالۋدان ەمەس، استىمداعى ەتتى سولدات تاۋىپ الىپ، تاعى دا اش قالار ما ەكەنبىز دەپ ۋايىمداپ قينالۋدان شەشەم، شىنىندا دا، كەرەمەت كۇيزەلىپ جاتىر. تەر دەگەنىڭ التى تارام بولىپ اعىپ، تىنىسى تارىلعاننىڭ بەلگىسى تارىزدەنىپ تاناۋلارى جەلپ-جەلپ ەتەدى.
شەكاراشىڭ ءبىرى زاستاۆانىڭ باستىعى ەدى. اكەم مەن تاتەم قىس بويى ونىڭ قول استىندا جۇمىس ىستەگەن، جاقسى تانيدى. ونى كورىپ، اعايىندى ەكەۋى بىردەي جامىراپ امانداستى:
— ءزدراستي، ناشاندىك!
«ناشاندىك» تە تانىدى:
— و، امانبايەۆى! ۆى زدەس جيۆەتە؟
اكەم مەن تاتەمنىڭ ورىسشا سوزدىك قورى «زدراستيمەن» باستالىپ، «زدراستيمەن» بىتەدى. ناشاندىكتىڭ نە ايتقانىن ولار تۇگەل ۇققان جوق. بۇلار ەندى اۋدارماشى قازاق سولدات ارقىلى سويلەسە باستادى.
ءالى دە بەبەۋلەپ جاتقان شەشەمدى نۇسقاپ، «ناشاندىك»:
— مىنا كىسى نەعىپ جاتىر، اۋرۋ ما؟ — دەدى.
— اۋرۋ. انا مىناداي قارىن كوردىڭىز بە، تولعاتىپ جاتىر.
— اۋدانعا اۋرۋحاناعا الىپ بارۋ كەرەك قوي؟
— وعان، ناشانداك، كولىك جوق. كولحوز اربا بەرمەيدى.
«ناشاندىك» ەندى كەلگەن جۇمىسىنىڭ جايىنا تىكە كوشتى:
— ەت بار ما، امانبايەۆتار؟
— ا؟ ەت... بار.
— كورسەت...
تاتەم ءوزى دە كورسەتكىسى كەلىپ، دايىن تۇر ەكەن. ورەشەنى اشىپ كەلىپ جىبەردى. كەرەگەنىڭ بويىمەن ۇزىن ەتىپ بايلانعان سىرىق اعاشتا الگىندە سامساپ تۇرعان كوپ ەتتىڭ ارەدىك جۇعىن-جۇرناعى، سۇيەك-ساياعى عانا قالعان. وسى-اق پا؟
— وسى ناشاندىك.
— باسقا تاعى قايدا بار؟
— باسقا جوق، ناشاندىك.
— ۇرلىققا سەندەر دە باردىڭدار ما؟
— جوق، ناشاندىك، بىزدىكى بارعان جوق.
— ەندى كىمدەر باردى؟
— بىلمەيدى، ناشاندىك، بىزدىكى كورگەن جوق.
«ناشاندىكتىڭ» بۇيرىعىمەن ەكى سولدات ءۇيدىڭ ءىشىن ءتىنتىپ قاراعان بولدى. توسەكتىڭ استىنان شىجعىرۋعا دايىنداپ تۋراپ قويعان ءبىر تەگەش ءىش ماي تاۋىپ الدى. قازاننىڭ قاقپاعى بۇل كەزدە جابۋلى. «مىناۋ نە؟» — دەپ، اشىپ قالعاندا، ءبىر قازان ءپىسىپ تۇرعان ەتتى كوردى. ناشاندىك وجاۋ الىپ، ارالاستىرىپ قاراي باستادى:
— امانبايەۆتار، وسىنشا ءبىر قازان ەتتى ءبىر-اق جەيسىڭدەر مە؟
ءيا، ناشاندىك، ءبىر-اق جەمەگەندە...
تىنتۋشىلەر شەشەمدى مازالاعان جوق.
ورەشەنىڭ ىشىندەگى ەت، ءبىر تەگەش ءىش ماي، قازانداعى پىسكەن ەت — ءبارىن اكەتتى. ءبىر سولدات قازاندى سىرتقا كوتەرىپ شىقتى دا، سورپاسىن cap ەتكىزىپ توگىپ، ەتتى اربا قورابىنداعى شيكى ەتتەردىڭ ۇستىنە قوتارا سالدى. ءقازىر جەيمىز دەپ جالاقتاپ، سۇعىمىزدى قاداپ وتىرعان ءبىر قازان ەتتەن اۋىز دا تيە الماي قالدىق.
تىنتۋشىلەر اۋىلدىڭ بار ءۇيىن وسىلايشا ءسۇزىپ شىقتى. كۇن بۇرىن بىرنەشە سولداتتى سىرتتان باقىلاتىپ قويعان. ءبىر ۇيدەن ءبىر ۇيگە قاتىستىرمايدى، ەشكىمدى ەشقايدا شىعارمايدى. كوزگە كورىنگەن ەت بولسا، تۇگەل السا كەرەك. تۇندە عانا سويىلعان، بىلبىراعان جاس ەتتەن ەكى كوك اربا لىقا تولعان. اسكەردىڭ جۋان باقاي اتتارى شىرەنىپ زورعا تارتىپ بارادى.
بوقشاباي، جانتاي باستاتقان ءبىر توپ ەركەكتى اربانىڭ سوڭىنان شۇبالتىپ ايداپ العان. ىشتەرىندە ىدىرىس، سماعۇل دا بار.
شەكاراشىلار بۇل جولى مەيىرباندىق جاسادى. قامالعانداردىڭ ءبارىن-اق ەرتەسىندە بوساتىپ جىبەردى. تەك ءارقايسىنان ەندى ۇرلىق جاساماۋعا قولقات الىپ قالىپتى.
جىلاۋىق تۇردىبەك
شەشەم بوسانىپ، ۇل تاپتى. ءسابيدىڭ اتى تۇردىبەك دەپ قويىلدى. شەشەمنىڭ بۇعان دەيىنگى بىرنەشە بالاسى تۇراقتاماعان. مىناۋ ەندى تۇراقتى، ءومىرلى بولسىن دەپ، اتى ادەيى سولاي قويىلعان.
بوسانعان ايەلگە بەساسپاپ كۇتىم قاجەت. ونداي كۇتىم جوق. بالادان سوڭ شەشەم بۇرىنعىسىنان بەتەر سانسىراپ، جۇدەگەن ۇستىنە جۇدەپ كەتتى. ساۋدىراعان قۇر عانا سۇيەگى قالدى. باس كوتەرىپ، قاقيىپ وتىرا دا المايدى، كۇندىز-تۇنى توسەك تارتىپ جاتقاندى بىلەدى. جايالىعى ساپ-سارى ادا، ىرباڭ-تىرباڭ ەتكەن تۇردىبەك قوينىندا. ول جىلاماس ءۇشىن، شەشەم سالپيعان قۇر شاندىر ماماسىن ونىڭ اۋزىنا سالىپ قويادى. تيتىمدەي اۋزىمەن تۇردىبەك بۇلك-بۇلك ەتكىزىپ سورعاندى بىلەدى. قابىسقان قۇر شاندىردا ءسۇت بولا ما؟ ءسۇت شىقپاعاننان كەيىن، قۋ بالا ەڭبەگى ەش كەتكەندەي تىپىرلاپ كەپ جىلايدى. قاعىپ جۇباتقانعا جۇبانبايدى. شەشەم ماماسىن ونىڭ اۋزىنا زورلاپ تىعادى. تۇردىبەك جۇبانبايدى، تامارى جوق شاندىردان باسىن الىپ قاشىپ، شىر-شىر ەتەدى. بەزىلدەپ جىلاعان كەزدە كوزدەرىن تارس جۇمىپ، ەكى بەتى كوكپەڭبەك بولىپ كەتەدى. بەزىلدەمەي ءقايتسىن، كىشكەنتاي قارنى قابىسىپ بوس جاتادى.
شەشەم شاي قاسىقپەن تۇردىبەكتىڭ اۋزىنا قايناپ سۋىعان سۋ تامىزادى. تۇردىبەك اۋەلگىدە ءسۇت ەكەن دەپ ويلاپ، تامسانىپ جۇتا باستايدى. سوسىن ءسۇت ەمەس ەكەنىن بىلەدى، شىر-شىرعا تاعى باسادى. اۋزىنا تامىزعان سۋدى جۇتپاي، ەزۋىنەن شىعارىپ تاعى توگىپ تاستايدى. جۇبانار بولمايدى. «سەندەر مەنى الدايسىڭدار» دەگەندەي داۋىسى ودان بەتەر اششى شىعىپ، ورشەلەنە جىلاپ، ءوزى اۋرۋ شەشەمنىڭ ەسىن الىپ بىتەدى.
اۋرۋ شەشەم كۇيزەلىپ، اشۋلانادى. باۋىرىنداعى ءسابيدى اياماي سىلكىپ-سىلكىپ قالىپ، قۇيرىعىنا شاپالاقپەن تارتىپ تا جىبەرەدى. تۇردىبەك ودان بەتەر بەزىلدەيدى. شەشەم ونى جەر-جەبىرىنە جەتە قارعاپ جاتادى:
— مىنا جاعىڭ قارىسقىرعا سونشا نە كورىندى. زارلاپ قال، زارلاپ قالعىر! ءول! ميىمدى تەسىپ، قۇرتاتىن بولدىڭ عوي! اجالىمنان ءۇش كۇن بۇرىن ولتىرەتىن بولدىڭ عوي! و، قۇداي! قۇلاعى كەرەڭ قۇداي! سوقىر قۇداي! نە جازىعىم بار ەدى مۇنشالىق! الاتىن بولساڭ، يت ازاپقا سالماي، نەگە المايسىڭ!
قۇدايدىڭ كەرەڭ ەكەنى دە، سوقىر ەكەنى دە راس بولۋى كەرەك. شەشەمنىڭ زارلاپ ايتقان قارعىسىن ول ەستىمەيدى، كوزىنىڭ التى تارام بوپ اعاتىن جاسىن كورمەيدى. ەستىسە، كورسە، مۇمكىن، ءبىر راقىمشىلىق جاسار ەدى.
شىرىلداۋى شەگىنە جەتكەن تۇردىبەك ءبىر كەزدە سىلەسى قاتىپ، ءۇنى ءوشىپ، جىلاي دا الماي قالادى. ەكى بەتى كوگەرىپ، سازارىپ، الدەكىم بۋىندىرىپ جاتقانداي حالگە تۇسەدى. ەندى ونى اياماسقا مۇمكىن ەمەس. شەشەم مەنى ساۋىنى بار ۇيلەردىڭ بىرەۋىنە ءسۇت سۇراتىپ جىبەرەدى. و، جالعان! بىرەۋدەن ءبىر نارسە سۇراپ تەلمىرەۋدەن وتكەن جامان نە بار ەكەن!
جىگەرىم قۇم بولىپ، امالسىز بارا جاتامىن. قولىمداعى ءسۇت سۇراۋعا ارنالعان ىدىسىمدى كورسەتپەي، تىعىپ الام.
قىلمىسى بار ادامشا ۇيگە قورىنشاقتاپ ازەر كىرەم. بوساعامەن بوساعا بوپ جابىسىپ تۇرىپ قالام. ءۇي يەسىنىڭ قاس-قاباعىن باعام. نە ءۇشىن كەلگەنىمدى ولار دا بىلە قويادى. سوندا دا:
— نەگە كەلدىڭ؟ — دەپ سۇرايدى.
— اپام كىشكەنە ءسۇت بەرسىن دەيدى تۇردىبەككە...
وسى ءسوزدى ايتقاندا جارتى جاسىم قۇرىپ كەتكەندەي بولادى. ءۇنىمدى تاماعىمنان كۇشپەن سىعىپ شىعارامىن. كەي ءۇي بىر-ەكى قاسىق ءسۇت بەرەدى، كەيى جوق دەپ بەرمەيدى.
سۇراپ اكەلىنگەن ءبىر قاسىق سۇتكە سول شامالى قايناعان سۋ قوسىلادى. مولايتىلادى. اۋزىنا شاي قاسىقپەن تامىزعان كەزدە تۇردىبەك ەندى ءسۇتتىڭ ءدامىن بىردەن سەزىنەدى، وبىرلانىپ، تامسانىپ جۇتا باستايدى. تىرشىلىك، ءومىر ءۇشىن قۋ ءسابي وسىلاي كۇرەسەدى.
مەنىڭ سالاق جەڭگەم
مەن بىرەۋىنە بىرەۋى ۇقسامايتىن نەشە ءتۇرلى جەڭگەلەردى باستان كەشتىم.
شەشەمنىڭ ناۋقاسى كۇننەن كۇنگە اسقىنا بەردى. ارى قاراماسا، بەرى قارامايتىن بولدى. باسىن دا جوندەپ كوتەرە المايدى. تاماقتى تاتەم جاسايدى، ىدىس-اياقتى تاتەم جۋادى. ءتىپتى ارپاعا دەيىن سماعۇل تاتەم قۋىرادى. قۋىرىلعان ارپانى مەن كەلى سۇراپ اكەلىپ، كەۋزەيمىن. كەلى تۇيۋگە ابدەن-اق جاتتىعىپ العام. الاقانىمدى تۇكىرىكتەپ، قۇلاشىمدى كەڭ جازىپ سوققاندا، كەلىنىڭ ءتۇبىن تۇسىرە جازدايمىن.
كەۋزەلگەن ءداندى تاتەم ۇشىرادى.
تالقاندى قول ديىرمەنمەن تارتامىز. بۇل ازاپ جۇمىس. اپ-اۋىر شومبال تاستى اينالدىرۋعا مەنىڭ شامام ارەڭ كەلەدى. جىڭىشكە بىلەكتەرىم سالدىراپ تالىپ كەتەدى.
تارتىلعان تالقاندى ەلەپ، مايداسىن ءبىر بولەك، ساعىن ءبىر بولەك الامىز. ساتىلعان مەن ىدىرىس دايار تاماقتى جەگەندى عانا بىلەدى. بىرەۋى ءۇي تىرشىلىگىنە نامىس كورىپ، مىرزالىقپەن جولاماسا، ەكىنشىسى ايۋداي ەبەدەيسىز بولعاندىقتان جولامايدى.
ۇيدە ايەل قولى بولماي، بەرەكە بولمايتىنى قاتتى ءبىلىندى. ول ءۇشىن اعالارىمنىڭ ءبىرى ۇيلەنۋى كەرەك. كەزەك، ارينە، جاسى ۇلكەن سماعۇلدىكى.
قايدان قالاي تاۋىپ اكەلگەنى ەسىمدە جوق، تاتەم ءبىر كۇنى قالبيعان ءبىر قارا ايەل الىپ كەلدى. شەكتەن شىققان ولاق تا، سالاق تا جان ەكەنى كورىنىپ تۇر. شاش دەگەنىڭ تارالماي، دۋدىراپ، ورامالدىڭ جان-جاعىنان شىعىپ كەتكەن، بورەنەدەي اياق-قولى قاپ-قارا. بەتى بالشىقتان جاساعانداي بىتتيعان ماي بەت. ۇستىندەگى كيىمدەرى ءارى لاس، ءارى توزىپ بىتكەن. قاپ-قارا كۇس شىنتاعى كويلەكتىڭ جىرتىق جەڭىنەن كورىنىپ جۇرەدى.
ءتۇر-تۇسى وسىنداي بولا تۇرىپ، ايەلدىڭ اتى تاماشا-اق ەدى — ءبيبىجامال. سوڭىنان ەرە كەلگەن، وزىنە اۋماي تارتقان بەس-التى جاسار قىزى بار. ونىڭ دا اتى وسال ەمەس — ايگۇلسىم.
ءبيبىجامالدىڭ ءبىر قولى ءۇي تىرشىلىگىن ىستەپ جۇرسە، ەكىنشى قولى شاشىنىڭ اراسىنا، كيىمىنىڭ تىگىس-تىگىسىنە كىرىپ الىپ، شاعىپ مازا تاپتارمايتىن ارامزا ۇساق ماقۇلىقتارمەن ۇنەمى كۇرەسۋدە بولۋشى ەدى. ازانداعى تاماقتى ساپىرىپ نەمەسە وتتى سىرىپ جاتىپ، مىقىنىن قاسىپ-قاسىپ الادى. ەكى شارۋا، ەكى قاناعات بىردەن ورىندالىپ جاتادى...
قازان-وشاق كۇيەسىنىڭ جارىم-جارتى بولەگى امەندە ءبيبىجامالدىڭ قولىنا، بەتىنە جابىسىپ جۇرەدى. قازاننىڭ كۇيەسىنە بىلعاپ العان قولىمەن ول قۇلاعىن قاسيدى، سودان قارالا قۇلاق بولىپ شىعا كەلەدى.
قولى بوس كەزدە ءبيبىجامالدىڭ جانى سۇيەتىن ءبىر ءىسى بولۋشى ەدى. ول — ءۇي سىرتىنداعى كۇنەسكە استىنا تۋلاق توسەپ، تەڭكيىپ جاتىپ الىپ، قىزىنىڭ تىزەسىنە باسىن قويىپ، شاشىنىڭ ءبيتىن قاراتۋ. ايگۇلسىم بۇل ءىستىڭ شەبەرى بولۋى كەرەك. تىرناعى نايزاداي بولىپ ءوسىپ كەتكەن، ساۋساقتارىمەن شاشتىڭ اراسىن بىر-بىرلەپ اشىپ، قانىشەر ماقۇلىقتاردى بىرتىلداتىپ اياۋسىز قىراتىن.
اقىل-وي جاعىنان دا جەڭگەم ءوزىنىڭ تۇر-تۇسىنەن ونشالىق الىس كەتە قويماعان.
ءبىر كۇنى قوستوبەگە ومىربەك دەيتىن ءبىر ميليسيونەر كەلەدى. ءبيبىجامالعا كەزىگىپ:
— جەڭگە، ءسىزدىڭ اۋىلدا جاقسىلاپ پيما باسا الاتىن ايەل بار ما؟ — دەپ سۇرايدى.
— بار. مىنا مەن باسامىن، — دەيدى جەڭگەم.
— «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان كەزدەسەدى» دەگەن وسى ەكەن عوي. وندا ماعان ءبىر پيما باسىپ بەرسەڭىز، قالاي بولادى؟ ەڭبەگىڭىز اقتالادى، — دەيدى ومىربەك.
— ءوزىڭ ءبىر سىلقىم جىگىت كورىنەسىڭ، قاينىم. باسسام، باسىپ بەرەيىن.
ەرتەسىندە ومىربەك بىزدىكىنە ورتا قاپ ءجۇن جانە الدىن الا جەڭگەمنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ ءبىراز شاي-شامالاق اكەپ تاستايدى.
ۋادەلى كۇن بولادى. ومىربەك دايار پيمالارىن الۋعا كەلەدى. ءبيبىجامال: «باسىپ بولا الماي جاتىرمىن، ءۇش-تورت كۇننەن كەيىن كەل»، — دەپ قايىرىپ جىبەرەدى.
تاعى كەلسە، تاعى باسىپ بولماعان.
بۇل ەكى ارادا، وبالى نەشىك، جەڭگەم ءبىزدىڭ ءۇيدى پيما باساتىن زاۆودقا تولىق اينالدىرىپ ءبىتىپ ەدى. كۇندىز-تۇنى قازاندا بۇرقىلداپ قايناعان سۋ، ءۇيدىڭ ءىشى تولى بۋ. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز كورە المايمىز. وسى ءبىر شۋاش ساسىعان سوقىر تۇماننىڭ ىشىندە جەڭگەم بىردەڭەنى وقتاۋمەن بىلش-بىلش ۇرادى دا جاتادى. جاقىن بارىپ قاراساڭ، ونىسى كولەمى جايالىقتاي كيىز بولىپ شىعادى. ەندى ءبىر كەزدە الگى كيىز بايپاققا، ودان كيىز ەتىككە ۇقساعانداي بولادى.
پيمانىڭ ۇزىن سانى ەكەۋ بولماي، كوبەيىپ بارادى.
ومىربەك ءۇشىنشى رەت كەلەدى.
— جەڭگە، دايىن بولادى ما؟
— دايىن...
ومىربەك ۇيگە كىرەدى. ءبيبىجامال ونىڭ الدىنا بىرەۋىنە بىرەۋى ۇقسامايتىن ەكى پيمانى تاستاي بەرەدى:
— ءما، قاينىم، كيىپ كور.
قاينىسىنىڭ كوزى باداناداي بولادى:
— ويباي-اۋ، جەڭگە، مىنالارىڭىز پيما ما، نە زات؟ ەكەۋى ەكى باسقا عوي؟
— ەندەشە، مىنانى كيىپ كور. وسىلاردىڭ ىشىنەن وزىڭە ۇناعاندارىن تاڭداپ ال، — دەيدى دە، جەڭگەم سىلقىم جىگىتتىڭ الدىنا توسەكتىڭ استىنان توپىرلاتىپ جانە بىرنەشە پيما الىپ تاستايدى. بىرىنەن ءبىرى ۇلكەن، قيقى-جيقى ۇسقىنسىز بىردەڭەلەر.
ومىربەك جەر قاپقانىن ءبىر-اق بىلەدى.
ۇيالىپ، قىزاراتىن ءبيبىجامال ەمەس، سامپىلداپ ايتىپ وتىر:
— ءبىر كەزدە پيمانى ءتاۋىر-اق باساتىن سەكىلدى ەدىم. نە قارا باسقانىن، قارا باسىپ، سەنىڭ پيمالارىڭدى ۇقساتا الماي قويدىم، قاينىم. تابىسكەر جىگىتسىڭ عوي، جانە بىرەۋگە باستىرىپ الارسىڭ، قاپا بولما وعان. ال مىنا پيمالارىمدى الام دەسەڭ، ال. ۇناعانىن ءوزىڭ كيەرسىڭ، ۇناماعانىن، ايەل، بالا-شاعالارىڭ بار شىعار، سولار كيەر...
— ساعان پيما باسىپ بەرەدى دەپ سەنىپ جۇرگەن مەن دە اقىماق ەكەنمىن! — دەيدى دە، ومىربەك جەردە ءۇيىلىپ جاتقان پيمالاردى تورگە قاراي بار پارمەنىمەن شاشا ءبىر تەۋىپ، ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.
جەڭگەم ەندى بىرقىلداپ ۇرسىپ، ومىربەكتى سوڭىنان تىلدەپ ءجۇر:
— ءوي، قاراڭ قالعىر، و نەسى! جارتى قاپ ءجۇنىم شىعىن بولدى دەپ ولە مە! الماساڭ، ادىرام قاپ! ءوزىم كيىپ الام. قىزىم كيەدى. سونشاما ەڭبەكتەنىپ، مەن ەندى بۇلاردى لاقتىرىپ تاستار دەيمىسىڭ!
بۇزاۋباس قيقى-جيقى ۇسقىنسىز پيمالاردىڭ ەكەۋىن، شىنىندا دا، جەڭگەم ءوزى، ەكەۋىن قىزى كيىپ الدى. ءسويتىپ، قىستان اياقتارى كوپىرىپ، توڭباي شىقتى.
كونسەرت
ءقازىر مەن ەكىنشى كلاستامىن. ساۋاتىم اشىلىپ، وزدىگىمنەن وقۋعا، جازۋعا جاراپ قالعان كەزىم. الىپپەدەگى بۇكىل ولەڭ، اڭگىمەلەردى جاتقا بىلەم. ويتكەنى ودان باسقا ەرمەك ەتىپ وقيتىن كىتاپ جوق. كۇندىز-تۇنى اينالدىراتىنىم سول ءبىر كىتاپ.
تىشقان مەن مىسىق جونىندەگى اڭگىمە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمنەن كەتپەيدى. كىتاپتاعى سۋرەتى كوز الدىمدا. مىسىق تىشقاندى قۋىپ بەرەدى. تىشقان قاشىپ بەرەدى. مەنىڭ باتەڭكەم سەكىلدى تۇمسىعى ىرسيعان جىرتىق باتەڭكە كەزدەسەدى. تىشقان باتەڭكەنىڭ قونىشىنان كىرىپ، تۇمسىعىنان شىعادى. مىسىق تا قۋا كىرمەك بولعاندا، باسى باتەڭكەگە كەپتەلىپ، شىعا الماي قالادى. اڭگىمە مازمۇنى وسى.
ماعان بۇل اڭگىمە وتە ۇنايدى. كىشكەنتاي ءالسىز تىشقاننىڭ ايلاكەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، امان قالعانىنا قۋانامىن. اقىماق بولعان مىسىققا كۇلەمىن. ءوزىمدى ايلاكەر تىشقانعا، جانبوسىندى دورەكى مىسىققا تەڭەيمىن.
ساعاتباي اقىندى ونەردەن دە قارا جاياۋ ەمەس. ءبىر كۇنى ماساق تەرۋگە بارعان ەدىك. ايشا دەيتىن ەرەسەك قىز اۋىردىم دەپ، جۇمىس ىستەمەي، ۇيگە قايتىپ كەتتى. سوندا ساعاتباي الگىنى بىلاي دەپ ولەڭ ەتكەن ەدى:
ماساقتان ايشا قاشتى ۇيگە تامان، كەتىپتى ءىشى اۋىرىپ وتە جامان. ورىنداپ نورمامىزدى توپ وقۋشى، ەسەن-ساۋ ۇيىمىزگە قايتتىق امان.
جازىلۋى ولاق بولعانىمەن، بۇل ءتارىزدى ءازىل ولەڭدەر اۋىزدان اۋىزعا تاراپ كەتكىش، سىنالىپ وتىرعان ادامعا اسەر ەتكىش بولادى.
الىپپەدەگى ولەڭدەرگە جانە ۇستازىم ساعاتبايعا ەلىكتەپ مەن داعى ولەڭ جازۋعا قۇمارتام.
وكتيابر مەرەكەسىنىڭ قۇرمەتىنە ءبىز الدىن الا دايىندالىپ، كولحوزشىلارعا كونسەرت قويىپ بەردىك. سول كەش مەنىڭ ەسىمنەن ەش ۋاقىتتا كەتپەيدى.
جامان مەكتەپتىڭ ءىشى وزىنشە تاپ-تازا بولىپ سىپىرىلعان. تەمىر پەشتە ەرەكشە جومارتتىقپەن مازداپ جانعان وت. ءۇي ءىشى جىلى. ەكى جەردەن شيشالى وندىق شام قويىلعان. شارشىلاۋ كەلگەن كلاستىڭ تەرەزە جاعى شىمىلدىقپەن ءبولىنىپ، ساحنا جاسالعان.
ۇمىتپاسام، سارى شىمىلدىق.
وسىنىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، الەككە ءتۇسىپ جۇرگەن ادام ساعاتباي.
كونسەرتكە قاتىسۋشىنىڭ ءبىرى مەنمىن. ونەرىم — تاقپاق ايتۋ. ءبىز، «ارتيستەر»، جۇرت جينالماستان بۇرىنىراق كەلگەنبىز. جۇرەگىم قۋانىشتان كەۋدەمە سىيمايدى. ءدال مۇنداي سالتاناتتى كوڭىلدى كەشتى ءومىرى كورگەن ەمەسپىن. قولتىعىمنان قانات بىتكەندەي ءوزىمدى ءوزىم قويارعا جەر تاپپايمىن. ءالسىن-السىن شىمىلدىقتىڭ سىرتىنا جۇگىرىپ شىعام، قانشا ادام جينالعانىن قارايمىن.
كونسەرتكە مايرا دا قاتىسادى، ءان ايتادى. و، ءسىز مايرانىڭ ءان سالعانىن كورسەڭىز! مايرانىڭ داۋىسىنداي اسەم داۋىس قىزداردىڭ بىرەۋىندە جوق.
مەنىڭ ءبىر بايقاعان نارسەم، تابيعات ءوزىنىڭ سۇيكىمدى ەتىپ جاراتقان پەندەسىن ونەردەن ەش ۋاقىتتا دا قۇر تاستامايدى. ءبىر ونەردى ونىڭ كەۋدەسىنە قالاي دا قۇيىپ، بىرگە جاراتادى. كەيدە ءتىپتى سۇيكىمدى سۇلۋ ادامعا ونىڭ ءتان سۇلۋلىعى ازدىق ەتەتىندەي، ۇيىپ-توگىپ ءبارىن بەرەدى.
ءوزى سۇلۋ بولىپ، ءوزى اقىماق بولعان پەندەنى مەن، ءسىرا، كورمەگەن ءتارىزدىمىن. سول سەكىلدى اقىلدى، تالانتتى ادامداردىڭ ءوڭسىز، دورەكى جارالۋى جانە سيرەك.
قالاي دەسەڭىز دە، نەنى نەمەنەگە وراۋدى بىلگەن جاراتىلىس. مايرادا، مەنىڭ مايرامدا، ءبارى بار: اقىل دا، تالانت تا بار. سۇلۋلىعى ءوز الدىنا.
بۇگىنگىدەي ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن ادەمى كەشتە مايرا تىپتەن ادەمى. ول ءوزىنىڭ ەڭ جاڭا، ەڭ قونىمدى كيىمدەرىن كيىپ كەلگەن. بۇرىمدارىنىڭ ۇشىنا جىبەك لەنتا تاققان.
اياعىندا قارداي اپپاق اق پيما. ءوزى دە اپپاق، مارجانداي ءتىسى دە اپپاق.
مايرانىڭ تال بويىندا ينە جاسۋىنداي ءبىر ءمىن بولسا، ول ونىڭ مۇرنىندا. مۇرنى ءسال تامپىشتاۋ. ءبىراق ول دا ءمىن ەمەس. قازاق جاقسى كورگەن بالاسىن تامپىشىم دەمەي مە؟ تومپاڭ قاققان مايراعا كىشكەنە تامپىش مۇرىن، قايتا، جاراساتىن ءتارىزدى. كۇلىمدەگەن كەزدە ادەمى تاناۋلارى دەلديىپ، قوسا كۇلىمدەگەندەي بولادى. مىنە، مىنە، ءدال وسى كەزدە ەكى بەتىنىڭ ۇشىندا اسەم ءبىر تومپاقشالار ورناي قالادى.
و، مايرانىڭ كىسىگە كوزقاراسى قانداي! ول جاقسى كورسىن، جامان كورسىن، ءبىر عانا رەت قاراعان كوزقاراسىمەن بىلدىرەدى. ايتارىنىڭ ءبارىن دە سونىمەن ايتىپ سالعانداي بولادى. كەشە بولماساڭ، ۇعاسىڭ، تۇسىنەسىڭ.
ءسويتىپ، مەن كونسەرتتىڭ باستالۋىن كۇتىپ، ءوزىمدى قويارعا جەر تابا الماي ءجۇرمىن.
جينالعان ادام سانى قانشا بولعانىن بايقاماققا تاعى دا شىمىلدىقتىڭ سىرتىنا جۇگىرىپ شىقتىم. ءدال وسى ارادا بەتپە-بەت مايرا ۇشىراسىپ قالسىن. ول داعى كوبەلەكتەي ۇشىپ-قونىپ، تىنىم تاپپاي جۇرگەننىڭ بىرەۋى. مەن مايرانىڭ بىلەگىنەن قالاي شاپ بەرىپ ۇستاي العانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. ول كىلت توقتادى. «نە ايتاسىڭ» دەگەندەي كۇتىپ تۇر. «ءجۇر بەرى» دەگەن كىسىشە جەتەلەي جونەلدىم. مايرادا قارسىلىق جوق، ىلەسىپ بەردى. كلاستىڭ ءبۇيىر قابىرعاسىنىڭ ورتا تۇسىندا ءبىر كىسىلىك بۇلتىق قۋىس بار. قۇپيا بىردەڭە ايتاتىن ادامشا مايرانى سول قۋىسقا ەرتىپ كەلدىم. ءبىراق كەلىپ الىپ، مەلشيىپ ءۇنسىز تۇرمىن، ەشتەڭە ايتا المايمىن. مايرا «نە، نە» دەيدى. مەنىڭ ايتا الماي تۇرعان ءسوزىمدى ەستىپ بىلگەنشە ىنتىق بولادى.
— كەيىن ايتام، — دەدىم دە، قاشا جونەلدىم.
سوڭىمنان مايرا جۇگىرىپ كەلەدى.
كەيىن نە ايتپاق بولعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن.
قازا
شەشەمنىڭ ءحالى كۇرت ءتۇسىپ كەتتى. دالاعا ارەڭ كىرىپ شىعادى.توسەگى قاڭىلتىر پەشتىڭ تۇبىنە جەرگە سالىنعان. كۇندىز-تۇنى ىڭىرانىپ جاتادى دا قويادى. وت جانعاندا قاڭىلتىر پەش قىزىپ كەتەدى دە، تەرلەيدى. وت سونسە، تەز سۋيدى دا، جاڭا عانا بىلبىراپ تەرلەپ جاتقان انام ەندى توڭازي باستايدى. ءسويتىپ، اسا جايسىز جاعدايدا جاتقاندىقتان، اۋرۋىنا اۋرۋ جامالا بەرەدى.
شەشەمنىڭ قوينىندا كۇندىز-تۇنى جىلاۋدان جاعى سەمبەيتىن تۇردىبەك. اۋرۋ انانىڭ قۇر سۇلدەر شاندىر ماماسىن سۇلىكتەي قادالىپ سورۋدان ول دا جالىقپايدى.
ءبيبىجامال جەڭگەم، ءوزىنىڭ شەكتەن شىققان لاستىعىنا قاراماستان، تۇردىبەكتەن سونداي جيرەنگىش. بالانىڭ جورگەك-جايالىعىن توسەگىندە ىڭىرانىپ وتىرىپ شەشەم ءوزى جۋىپ تازالايدى.
شەشەمنىڭ ءحالى تومەندەگەن سايىن، ءۇي ىشىنە ۇلكەندەر مەنەن جاسىرۋعا تىرىساتىن قۇپيا ءبىر ابىگەر كىرە باستادى. ولاردىڭ ءوزارا كۇبىر-سىبىرى كوبەيدى. اڭگىمەلەرىنىڭ شەت جاعاسىن كەيدە قۇلاعىم شالىپ، ەستىپ قالام. شەشەم جونىندە سويلەسەدى. بەتى بەرى قاراۋى قيىن ەكەن، قامسىز بولماۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
جالقاۋ، جايباسار اكەم ەندى شيراي باستادى. وتىن-سۋدى مول دايىنداپ، ءۇي ماڭىنان ونشا كوپ ۇزامايتىن بولدى.
شەشەمنىڭ كوڭىلىن سۇراۋعا كەلگەن ايەلدەر ەسىكتەن شىعار-شىقپاستان-اق ويىنداعىسىن ايتىپ قالادى. «بىتكەن ادام»، «مال بولمايدى» دەيدى. كىم جونىندە ەكەنى بەلگىلى. الگىدەي سۇمدىق ءسوزدى ەستىگەندە جۇرەگىم سۋ ەتىپ، ىشىمە ءبىر قاپ ۇرەي ءبىر-اق كىرگەندەي بولادى.
شەشەمنىڭ ولەتىنىنە مەنىڭ دە كوزىم جەتە باستادى. جىلاۋدان سىلەسى قاتقان تۇردىبەك قالجىراپ، ۇيىقتاپ كەتەدى. سول كەزدە شەشەمنىڭ دە ءبىر ساتكە كوزى ءىلىنىپ، ءۇي ءىشى تىم-تىرىس بولا قالادى. مەن اياعىمدى ۇشىنان باسىپ، اپاتايىمنىڭ قاسىنا كەلەم. ونىڭ قايعى مەن قاسىرەتتەن، جانىنا باتقان سىرقاتتان ابدەن جۇدەپ بىتكەن، ال ءبىراق ءدال ءقازىر سونىڭ بارىنەن دە بىرنەشە مينۋتكە تىنىشتىق تاپقان جۇزىنە بارلاپ قاراۋمەن بولام. ولىمگە بەت العان ادام قانداي بولادى؟ شىنىمەن-اق راس پا ولەتىنى؟ وسىنى بايقاعىم، بىلگىم كەلەدى.
شەشەمنىڭ ءبىر كەزدەگى ادەمى نۇرلى جۇزىندە تەك بوزارعان تەرى عانا قالعان. تەرىنىڭ ار جاعىنان سۇيەك كورىنىپ تۇرعانداي. ادەمى قىر مۇرىنى ءارى جۇقارىپ، ءارى بيىكتەپ وسە تۇسكەن. كىرپىگىنىڭ تالشىعى دا ۇپ-ۇزىن، ءسال عانا اشىلعان ءقانسىز-سولسىز ەرىندەرى بوپ-بوز. ەكى كوزىنىڭ الدىنا ولىك تاڭباسىنداي سۇپ-سۋىق بولىپ كوك تاڭداق كولەڭكە جۇققان. مەن وتە-موتە وسى كولەڭكەدەن قورقىپ، سەلك ەتە قالعانداي بولۋشى ەدىم.
ءۇڭىلىپ كوپ قاراۋعا ءداتىم شىدامايدى دا، تاعى دا اياعىمنىڭ ۇشىنان باسىپ، دەرەۋ شەگىنىپ كەتەم. شەشەمنىڭ قۋ اعاشقا ۇقساعان ارىق دەنەسى جۇقالاڭ كورپە استىندا ءبىرتۇرلى ۇپ-ۇزىن بوپ، بەينە ءبىر جانسىز دەنەدەي سوزىلا ءتۇسىپ جاتادى.
شەشەم ولەدى، مەنىڭ كۇنىم نە بولادى دەگەن وي كۇندىز-تۇنى باسىمنان شىقپايدى. جەتىمدىك، پاناسىزدىق ءومىر بەتپە-بەت كەلىپ، شابايىن دەپ تۇرعان قاسقىرداي سۇمدىق قورقىنىشتى. مەن وعان قانداي قايرات كورسەتەمىن؟ قالاي قارسىلاسىپ، جان ساقتايمىن؟ ءتىپتى قارسىلاسا الام با؟ ءالى ءومىر بوساعاسىنان سىعالاپ قاراماي جاتىپ مەنىڭ دە بىتكەن، قۇرىعان جەرىم وسى بولعانى ما؟
جەتىم! نە دەگەن سۋىق تا جەكسۇرىن ءسوز!
اۋىلدا ول كەزدە قازا كوپ. قۇداي تاعالا ءوزى جاراتقان پەندەسىنىڭ اسىل-اسىلدارىن ءوزى تاڭداپ اكەتىپ جاتادى. ءبىر كۇنى مەنىمەن بىرگە وقيتىن قانشايىم دەگەن قىزدىڭ شەشەسى ءولىپ قالدى. ۇيلەرىنىڭ ءىشى ۋ-شۋ. اۋىل ادامدارى جىلاپ كەلىپ جاتىر. ابىسىن-اجىندارى ۇيگە جەتەر-جەتپەستەن داۋىس سالىپ، از اۋىلدى باستارىنا كوتەرەدى.
توپىردىڭ اراسىمەن الگى ۇيگە مەن دە باردىم. قانشايىم قالاي جىلاپ جاتىر؟ نە ايتىپ جىلاپ جاتىر؟ كورمەكشىمىن. ەرتەڭ مەنىڭ دە انام ولەدى توي. سول كەزدە جوندەپ جىلاي الماسام، ماسقارا ەمەس پە؟ توپىردىڭ اراسىمەن ۇيگە كىرىپ، قانشايىمدى ىزدەدىم..
قانشايىم شەشەسىنىڭ توسەگىنىڭ ۇستىندە ەكى بەتىن قولىمەن باسىپ الىپ، ەتپەتتەپ جاتىر ەكەن. ماعان بۇل بىردەن ۇنادى. تىكەدەن تىك تۇرىپ نەمەسە وتىرىپ جۇرتقا قاراپ جىلاۋدان بەتىڭدى قولىڭمەن كومىپ الىپ جىلاۋ ءتيىمدى كورىنەدى. «ە، جاقسى بولدى، شەشەم ولگەندە مەن دە ءوستىپ جىلايىن» دەگەن ويمەن ۇيدەن شىقتىم. ايتپەسە، شەشەم ولگەندە قالاي جىلايمىن، نە ايتىپ جىلايمىن دەپ ۋايىم شەگىپ ءجۇر ەدىم.
ءنويابردىڭ ءىشى. قاقاعان قارا سۋىق. جىرتىلعان قاعاز ءتارىزدى دالادا بولار-بولماس اعاراڭداپ جاتقان قار بار. مەكتەپتەن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىرمىن. ويىمدا ۇيدەگى باعانا تاڭەرتەڭ مەن كەتەردە ءحالى كۇندەگىدەن دە ناشارلاپ، ءجون تارتىپ جاتقان شەشەم. ساباقتا وتىرىپ تا مەن شەشەمدى ويلاۋمەن بولعان ەدىم.
شەشەمدى كۇتىمىلدەپ جۇرگەن ۇلكەندەردىڭ قاس-قاباعى دا بۇگىن ەرەكشە بولاتىن. تالايدان كۇتكەن سۇمدىقتارى تاقالعانداي ابىرجىسىپ، اۋرۋ ادام شىنداپ ءجون تارتقاندا ىستەيتىن ارەكەتتەر ىستەپ جاتقان. كورشى كيىكباي اۋىلىنان جاقاي مولدانى شاقىرۋعا تەزدەتىپ ادام جىبەرگەن.
ودان كەيىن نە بولعانىن مەن ازىرشە بىلمەيمىن. وزىممەن ءوزىم بوپ، مىنە، ەندى ماڭگىرىپ، بالالاردان ءبىر وقشاۋ كەلە جاتىرمىن. ۋ-شۋ بىردەڭە ەستىلمەس پە ەكەن دەگەندەي ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاققا ەلەڭدەپ كوز تىگەمىن. ازىرشە تىنىش سەكىلدى. ۇيگە كەلدىم. ءبىراز ايەل-ەركەك جينالىپ قالعان. ەكى-ۇش شالدىڭ ورتاسىندا كوزى سۇمدىق جايناڭداعان جاقاي مولدا. بىرەۋلەر شەشەمدى قورشالاپ العان. ماعان وتە ءبىر جات كوزبەن قاراسادى.
جۇرەگىم جامانشىلىق تاقاپ قالعانىن بىردەن سەزىندى. شۇبەرەك سومكەمدى تەرەزەنىڭ الدىنا ەلەۋسىز تاستاي بەرىپ، دەرەۋ سىرتقا شىعىپ كەتتىم. جامانشىلىقتى كورمەيىن، ونىڭ باسى-قاسىندا بولمايىن، سوڭىنان ءبىر-اق ەستيىن دەدىم.
جاردىڭ استىمەن تەكەستىڭ سۋىن جاعالاپ كەلە جاتىرمىن. قايدا بارام، نە ىستەيمىن، ءوزىم دە بىلمەيمىن. تەك تەزىرەك ءۇي ماڭىنان ۇزاپ كەتسەم، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەسەم بولعانى.
و، تەكەس! جانىم قىسىلىپ ساسقاندا مەن ساعان كەلىپپىن. سەن داعى مەنىڭ انامسىڭ. كىشكەنتايىمنان سۋىڭا شومىلىپ، جاعاڭدا ءوستىم. ىستەرگە ءىس تاپپاي زەرىككەندە، قولدان جاساعان، جالمانسىز تەبەن قارماقپەن بالىعىڭدى اۋلايمىن. ءسويتىپ، سەنەن ەرمەك تابامىن، سەنىمەن كوڭىل كوتەرەمىن. اش، جالاڭاش جۇرسەم دە اۋىرماۋىم، بەرىك بولۋىم، تەكەس، ول داعى سەنىڭ ارقاڭ. سەنىڭ قويمالجىڭ لاي سۋىڭا تۇسە-تۇسە شىنىعۋدىڭ ارقاسى. جۇرت:
تەكەستىڭ سۋى ارىق ەمەس پە!
بەردىبەك بالىق ەمەس پە! —
دەگەن ءسوزدى بەكەر شىعارماعان.
تەكەس، سەن مەنى بالىعىڭمەن اسىراعان، شىنىقتىرعان انام بولساڭ جانە ءبىر مەنى وسى جارىق دۇنيەگە الىپ كەلگەن انام ۇيدە حال ۇستىندە. ول داعى ءوزىڭ سەكىلدى اياۋلىم، قيماسىم ەدى. سول اسىل انام بۇل دۇنيەنىڭ تىزىمىنەن سىزىلۋعا جاقىن جاتقان سەكىلدى. وسى ءبىر مەن ءۇشىن ءتىل جەتپەس اۋىر كەزەڭدى — مەن ونىڭ شىراعى جالپ ەتىپ سونگەن شاعىن كوزبەن كورىپ، شىداي الار ەمەسپىن. سوندىقتان دا باسىم اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتىپ بارام. اينالايىن تەكەسىم، ول ءۇشىن سەن مەنى كىنالاما، كەشىر.
و، عاجاپ! ادام مەن تابيعات ءبىر-بىرىنىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن، بىرىمەن ءبىرى ۇعىنىسىپ سويلەسەتىن كەز بولادى ەكەن. جاعاسىنا جىرىم-جىرىم مۇز تۇرا باستاعان تەكەس مەنىڭ باسىمداعى اۋىر ءحالدى تۇيسىنەتىن ءتارىزدى. مەنىمەن كادىمگىدەي تىلدەسكىسى كەلگەندەي مۇز قاباققا جوڭكىپ كەلىپ، ىشقىنا سوعىلادى. مۇزدىڭ ۇستىنە اسىپ شىعىپ، قۇلدىر-قۇلدىر ەتەدى دە، قايتا شەگىنىپ كەتەدى. اعىننىڭ ءوز تىلىندە بىلدىرلاپ بىردەڭە ايتقانداي بولادى. نە دەيدى؟ نە ايتادى؟ انا ءتىلىن بالا قالايدا ۇعادى عوي. تەكەس انا، مەن دە سەنىڭ نە ايتىپ جاتقانىڭدى بىلەمىن. «مەن وسى ولكەگە اتى ءمالىم كارى تەكەسپىن. مىڭداعان جىلدار بويىنا مال مەن جانعا، دالانىڭ اڭ-قۇسىنا سارقىلماس-سۋسىنىمىن. عاسىردان عاسىرعا سوزىلعان ۇزاق ءومىرىمنىڭ ىشىندە مەنىڭ كورمەگەنىم قالعان جوق. ءبارىن دە كوردىم، سەندەي جەتىمدەردىڭ تالايىنىڭ كوز جاسىنىڭ كۋاسى بولدىم. بالاپانىم، ەگىلمە! ەگىلگەنمەن، ەشتەڭە ونبەيدى. تىرلىكتىڭ وسىنداي بەت قاراتپاس سۇراپىل زاڭى بولادى. سوعان توتەپ بەرە العاندار ءومىر كەشەدى دە، توتەپ بەرە الماعاندار قاۋساپ قالادى. ودان دا وزىڭە ءوزىڭ بەرىك بول، سىلكىن! سىلكىن دە بەكىن!
جي ەسىڭدى، بالاپانىم! قايت ۇيىڭە! اقىماق بولما! اياۋلى اناشىڭنىڭ شىراعى ماڭگىلىككە سونەتىنىن ءبىلىپ، ەستيمىسىڭ؟ سوڭعى يەك قاعىسىنا دەيىن، تىم قۇرىسا، كوز الدىندا بولىپ، قوشتاسىپ قال. اناڭ سەنىڭ بۇل ساپاردان ەندى قايتىپ كەلمەيدى. سەن ونىڭ انالىق مەيىربان ءجۇزىن ەندى قايتىپ ەش ۋاقىتتا دا كورە المايسىڭ. وكىنبەي، كەشىكپەي تۇرعاندا، قايت! تەزىرەك قاسىنا جەت شەشەڭنىڭ! ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى مينۋتىندا، ۇزىلەتىن شاعىندا ول قالايدا سەنى ىزدەيدى. «بەركەنىم... بەردىبەگىم قايدا؟ اكەلىڭدەرشى، كورسەتىڭدەرشى» دەيدى. وزەگىن جارىپ شىققان بالاپانى بولعاندىقتان، سەنىڭ ءيىسىڭدى ءبىر يىسكەپ، بەتىڭنەن ءبىر ءسۇيۋدى ارمان ەتەدى. و دۇنيەگە سەنىڭ جۇپار ءيىسىڭدى وزىمەن بىرگە الىپ كەتكىسى كەلەدى. اقىماق بالا، سەن وسىنى تۇسىنەمىسىڭ، سەزەمىسىڭ؟ بويىنداعى ەڭ سوڭعى تىرشىلىك قۋاتىن ۋىسىنان شىعارماي، اناڭ سەن ءۇشىن، سەنى ءبىر كورىپ، قوشتاسۋ ءۇشىن اجالمەن ارپالىسىپ جاتقانىن بىلەمىسىڭ؟ قايت! قايت ۇيىڭە».
قايعىنىڭ قارا دۇلەي جارتاسى ۇستىمە قاڭعىر-كۇڭگىر قۇلاپ كەلە جاتقاندا تەكەس انانىڭ ماعان ايتىپ جاتقان اقىل-وسيەتى، مىنە، وسىنداي ەدى.
دالادا ماڭگىرىپ قانشا قاڭعىرىپ جۇرگەنىم ەسىمدە جوق. ءبىر كەزدە ۇيگە قايتتىم. ءوزىمىزدىڭ ءۇي جاقتان جىلاعان داۋىس كۇتىپ، ەلەڭدەپ قارايمىن. ازىرشە ەشتەڭە ەستىلمەيدى. ءقازىر، وسى ەندى ءقازىر ەستىلۋى كەرەك، جۇرەگىم ونى انىق سەزەدى دە، ءۇي جاققا جولاعىسى كەلمەيدى.
قىستاقتىڭ سۋ جاق شەتىندە وزىممەن بىرگە وقيتىن سىدىقجان دوسىمنىڭ ءۇيى بار. مەن سوندا كەلدىم. سىدىقجاننىڭ اكەسى دە، شەشەسى دە مەيىربان جاقسى ادامدار.
مەن بۇل ۇيگە بىلاي دا ءجيى كەلىپ تۇرامىن. سىدىقجانمەن ويناپ، ۋاقىت وتكىزىپ قايتام. نۇراقىن ۇيىندە ساۋىن بار. اق ۇزىلمەيدى. ايران، ءسۇت ءىشىپ، شەگىمنىڭ ءبىر سۇيەم جەرى اعارىپ قالعانداي بولادى.
سىرت كيىمىمدى دە شەشپەستەن، نۇراقىن ۇيىندە وتىرمىن. تەمىر پەشتىڭ ارت جاعىندا ءبىر شولكە تۇر ەكەن، سوعان قالاي بولسا، سولاي جانشىلىپ وتىرا كەتكەم.
كەنەت ەسىكتى قاتتى جۇلقىپ اشىپ، كولحوز پرەدسەداتەلى جاكىبايدىڭ ءارى ەركە، ءارى سوتقار بالاسى تىلەۋ كىرىپ كەلدى. الدەكىمدى ىزدەگەندەي الاق-جۇلاق ەتىپ، مەنى كوردى دە:
— ەي، نەعىپ وتىرسىڭ؟ شەشەڭ ءولىپ قالدى! — دەگەنى.
توبەمنەن شاتىر ەتىپ اسپان قۇلاعانداي بولدى.
الگىندە مەنىڭ وسىندا كىرىپ بارا جاتقانىمدى تىلەۋ كورگەن ەدى.
وتىرعان ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى بىلمەيمىن. اڭىراپ ەسىككە ۇمتىلدىم. ءبىزدىڭ ءۇي الگى ارادان كورىنىپ تۇرادى ءارى جاپ-جاقىن. ەسىكتىڭ الدىنا ءبىراز جۇرت جينالىپ قالعان. ىشتەن جىلاعان داۋىستار ەستىلەدى. مىنە، ەندى ەنەسىنەن ايىرىلعان بوتاشا بوزداپ كەلە جاتىرمىن.
ەسىكتەن كىرە بەرىپ، وڭ جاق بوساعاعا شي قۇرىلىپ قالعانىن بايقادىم. ولىكتى سوعان سالعان ەكەن. اڭىراعان بويدا ءشيدىڭ اۋزىنا ۇمتىلدىم. ءبىراق الگى ارادا تۇرعان ايەلدەر جىبەرمەدى، ۇستاپ الدى. سوسىن انەۋگى قانشايىمشا جىلاماقشى بولىپ، انامنىڭ اعاش توسەگىنە ەتپەتتەي بارىپ قۇلادىم.
وكىرىپ، باقىرىپ جىلاپ جاتقاندار، نەگىزىنەن، ءوزىمىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارى. ءبيبىجامالدا داۋىس دەگەنىڭ بار-اق ەكەن.
«ويبوي، جەڭەشە-اۋ! باس يە، اقىلشىم-اۋ!» دەپ اڭىراعاندا، ءۇنى كوكتەگى قۇدايعا جەتەدى. بولمەنىڭ ءدال ورتا تۇسىندا جەردە وتىر. ەكى ءبۇيىرىن بالۋان قولدارىمەن تايانىپ العان. تەبىرەنىپ، شىن جىلاپ وتىرعانىمدى كورىڭدەر دەگەندەي، سەمىز بەتىنەن سەگىز تارام بوپ سورعالاعان كوز جاسىن، قۇداي ءۇشىن، ءسۇرتىپ تە قويمايدى.
ساتىلعان اعايىم تۇردىبەكتى قۇشاقتاپ، تىكەسىنەن تىك جىلاپ تۇر. التى-جەتى ايلىق جاس نارەستە اياقاستى نەندەي سۇمدىق بولىپ قالعانىن بىلە المايدى. باس-باسىنا شۋلاعانى نەسى دەگەندەي، جان-جاعىنا باعجاڭ-باعجاڭ قارايدى.
اكەم ارقاسىن قابىرعاعا تىرەپ، جۇرەسىنەن وتىرىپ العان. داۋىسىن ونشا شىعارماي، پىش-پىش جىلايدى.
دالادان ويباي سالىپ كىرگەن ايەلدەر ءۇي ىشىندە جانە ازىراق ويبايلاپ جىلاعان بولادى دا، قويا قويادى. سوسىن، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، سۋسىپ شىعىپ كەتىپ، جاڭادان جىلاپ كەلەتىندەرگە ورىن بوساتادى.
ەرتەسىندە شەشەمنىڭ دەنەسى اتا-بابامىزدىڭ تالاي ۇرپاعى ماڭگىلىك مەكەن تاپقان جاۋىرتوعانداعى بەيىتكە اپارىلىپ جەرلەندى. جول شەتىنە تامان جاڭا ءبىر جاس تومپەشىك ءقابىر پايدا بولدى دا، ءبىراز كۇن ارلى-بەرلى وتكەن جولاۋشىنىڭ نازارىنا شالىنىپ، مۇڭلى وي سالىپ جاتتى.
شەشەمنىڭ باسىنا قورعان سوعىلعان جوق، ەسكەرتكىش تۇرعىزىلمادى. بىردەڭە قالقيتۋعا بىزدە ەشقانداي دا شاما جوق ەدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلگەنى كوزىمىزدىڭ جاسىن كول ەتىپ، جىلاۋ-سىقتاۋ عانا بولدى.
ماڭگىلىككە كوز جۇمار كەزدە شەشەم جانتالاسىپ مەنى ىزدەپتى. «الگى بەردىبەك قايدا؟ بەردىبەك... شاقىرىڭدارشى»، — دەپ ساندىراقتاپ جاتىپ، مەنىڭ اتىمدى اتاي بەرىپتى. التىن انامنىڭ دۇنيەدەن قايتار الدىنداعى ءبىر اۋىز لەبىزىن ەستي الماعانىما كۇنى بۇگىنگە دەيىن وكىنىشتىمىن. قوش بول، عازيز انام!
...قازەكەڭ دە ايتادى-اق: «شەشەسىز جەتىم — شەرلى جەتىم. اكەسىز جەتىم — ارسىز جەتىم». مەن شەرلى جەتىممىن.
شەرلى ەكەنىم راس. قايتىس بولعان شەشەمدى كۇندىز-تۇنى ويلايمىن. ءولۋ — ول ماڭگى-باقي عايىپ بولۋ، جوعالۋ. مەن ەندى شەشەمدى ەش ۋاقىتتا دا كورە المايمىن. وسىنى ويلاعاندا، ءىشى-باۋىرىم ءبىرتۇرلى ءجيدىپ كەتكەندەي بولادى.
ولگەن ادام ماڭگىلىك ولمەيتىن بولسا. ارادا ون جىل ما، ون بەس جىل ما وتكەندە، ءتىرىلىپ، قايتا قايتىپ كەلسە. مەن وندا قايعىنىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋىنا قۇلاماس ەدىم. اياۋلى شەشەمنىڭ قايتىپ كەلەر مەرزىمىن قالايدا شىداپ، كۇتەر ەدىم. باسىما نەندەي اۋىرتپالىق تۇسسە دە، توزەر ەدىم. ءوزىمدى ءوزىم جۇباتار ەدىم.
التىن انام ەندى ون بەس جىل تۇگىل، مىڭ جىل وتكەن سوڭ دا قايتىپ تىرىلمەيدى. مەن بۇنى جاقسى بىلەمىن. سوندىقتان دا ومىردەن قارمانار سۇيەنىش تابا المايمىن. ءبارى ءبىتتى، سەندى. مەن ونىڭ «بەركەنىم» دەگەن انالىق مەيىربان ءسوزىن ەندى ەش ۋاقىتتا دا ەستىمەيمىن.
وزەگىمدى ورتەگەن اششى قايعى وڭاشادا كوزىمنەن مونشاق بولىپ دومالاپ-دومالاپ كەتەدى. ءبىراق ەشكىمگە كورسەتپەۋگە تىرىسامىن.
ءسويتىپ، جەتىمدىك ءومىردى باستان كەشە باستادىم. «جەتىم» دەگەن سوزدە نەندەي سۋىق ماعىنا جاتقانىنا مەن بۇرىن زەيىن قويمايدى ەكەم. شەشەم ولگەن سوڭ، ەندى ءبىلدىم. ادامنىڭ ار-وجدانىن تىلدەۋگە دە دۇنيەدە بۇدان قاتال، بۇدان اياۋسىز ءسوز بولمايدى ەكەن.
ۇلكەندەر جەتىم ەكەنىمدى اياۋشىلىقپەن ەسىمە سالادى. ال بالالار ۇرسىسىپ قالعاندا «جەتىم» دەپ بوقتايدى. مەن ءۇشىن ەكەۋىنىڭ ماعىناسى بىردەي. اياپ ايتسا دا، ۇرسىپ ايتسا دا، «جەتىم» دەگەن ءسوز مەنىڭ جۇرەگىمە قانجار بولىپ قادالادى. دۇنيەدە مەن ءۇشىن بۇدان جەكسۇرىن ءسوز جوق. تاقياسىن قورىعان تازشاداي وسى ءسوز قاي جاعىمەن ساپ ەتە قالادى دەپ زارەم ۇشىپ، ۇرەيلەنىپ تۇرامىن.
مەنىڭ وسى وسالدىعىمدى جاۋكەس بالالار وتە جاقسى بىلەدى. ءسال شەكىسىپ قالسا، دايار تۇرعان وزگە بوقتىق ءسوزدىڭ ءبىرىن دە اۋزىنا الماي: «ءوي، اكەڭنىڭ اۋزىن... جەتىم! شەشەسىن جالماعان قۋ جەتىم!» — دەپ شىعا كەلەدى. بولدى، مەن ءولدىم، كۇيرەپ ءتۇستىم. بۇدان كەيىنگى قارسىلىعىم — ول ارسىزدىعىم.
بالالار، مەنىڭ قىمباتتى جاس دوستارىم. مىناۋ قاتال دۇنيەدە اكەسى نە شەشەسى ءولىپ جەتىم قالۋ سەكىلدى باقىتسىزدىق اركىمنىڭ-اق باسىندا كەزدەسۋى مۇمكىن. ول سەكىلدى جانى جارالى بالالار، مۇمكىن، ارالارىڭدا دا بار شىعار. سەندەر قانشا اراز بولساڭدار دا، ولارعا «جەتىم» دەگەن تاجالداي سۋىق ءسوزدى ايتپاڭدار، اينالايىندار. ۇر، سوق، توبەلەس. ءتىپتى ەتىنەن ەت كەسىپ ال. ال ءبىراق الگىدەي دەپ تىلدەمە. تاعدىر ونسىز دا اياۋسىز جازالاعان بەيشارانىڭ ادامشىلىق مەنمەندىگىن «جەتىم» دەگەن ءسوز ءبىرجولاتا جەر ەتىپ، تاپتاپ كەتەتىنىن سەندەر ۇعىڭدار. اياڭدار!
مەنىڭ ونەرلى جەڭگەم
ءبيبىجامال ءبىزدىڭ ۇيگە پەندە بوپ جارىتپادى. شەشەم ولگەن سوڭ، از ۋاقىتتان كەيىن، ول سماعۇل تاتەم ەكەۋى اجىراسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ءۇي ەندى كىل ەركەك تۇراتىن ۇيگە اينالدى.
كىل ەركەك تۇراتىن ۇيدە ەشقانداي دا بەرەكە تۇرمايدى ەكەن. ءتۇتىن ۋاقتىلى تۇتەمەيدى، كىر جۋىلمايدى، جىرتىعىمىز جامالمايدى... اكەم مەن اعالارىمنىڭ بىرەۋىسى تەزىرەك ۇيلەنبەسە، بولمايتىن بولدى.
بۇل جولعى كەزەك ساتىلعاندىكى. كولحوزدا ەسەپشى بولىپ ىستەيتىن مىرزالاۋىمىز. سولقىلداعان جاس جىگىت، بۇرىن بۇل ءتارىزدى بۇعالىققا باسى ءىلىنىپ كورمەگەن.
ءبىر كۇنى اياق استىنان ۇيلەندى ساتىلعان. نارىنقول جاقتان تۇندەلەتىپ ءبىر ايەلدى الىپ قاشىپ كەلدى. اتى ءاليمان. كۇيەۋى قايتىس بولعان كەلىنشەك ەكەن. ەرىنىڭ تۋىستارى امەڭگەرلىك جولمەن قايناعالارىنىڭ بىرىنە قوسپاق بولعان. ءاليمان وعان كونبەگەن. وزىنەن دە گورى جاستاۋ، كورىكتى جىگىت ساتىلعانمەن قول ۇستاسىپ، تارتىپ وتىرعان.
ءاليمان اقىلدى دا مىنەزدى، بيازى جان ەدى. ءجۇرىس-تۇرىسى وتە سابىرلى. شەشەك شىعىپ، شۇبارلاۋ بولىپ قالعان اقشىل ءوڭى سۇلۋ بولماعانمەن، ءبىرتۇرلى مەيىربان، سۇيكىمدى.
قاشىپ كەتكەن ايەلدىڭ سوڭىنان باقان الىپ قۋاتىن باياعى زامان جوق. اركىم سۇيگەنىنە بارادى. قوستوبەگە امان-ەسەن جەتكەن سوڭ، ءاليمان بىزدىكى بولىپ قالا بەردى.
جوقتى بار ەتىپ، ۇقساتا بىلەتىن التىن ساۋساق ايەلدەر بولادى عوي، ءاليمان سونىڭ ناق ءوزى ەدى. Ac جوقتا، ءتۇتىن تۇتەتىپ، اس پىسىرەدى. كيىم جوقتا، بۇرىن ىسكە اسپاي جاتقان بىردەڭەلەردى جاڭارتىپ، كيىم جاساپ بەرەدى. ول كەلدى دە، ءبىزدىڭ ۇيدە بۇرىن بولماعان بەرەكە، تازالىق ورنادى. ونىڭ وزىمەن بىرگە الا كەلگەن ءبىراز توسەك-ورنى، دۇنيە-مۇلكى بار ەدى. سولار ءبىزدىڭ جامان ءۇيدى مۇلدەم باسقاشا ەتىپ جايناتىپ جىبەردى. دالادان كىرىپ كەلگەندە، مەن تالايعا دەيىن، باسقا ءبىر ۇيگە كىرىپ كەلگەندەي اسەر الىپ ءجۇردىم. بۇرىنعى ىبىرسىعان كوڭىلسىزدىكتىڭ قاراسى وشكەن.
ءۇي ءىشى تاپ-تازا بولىپ جاتقان سوڭ، اكەم ەكەش اكەم دە سىرتتان اياعىن تارپ-تارپ باسىپ كىرە بەرمەيتىن بولدى ەندى. ەتىگىن تازالاپ، ءسۇرتىپ كىرەدى. تورگە قورىنشاقتاپ، ازەر شىققانداي بولادى. كەشكە قاراي ۇلتاراق-شۇلعاۋلارىن بۇرىنعىشا پەشتىڭ جان-جاعىنا قوڭىرسىتىپ جايىپ تاستامايدى.
بۇرىن جوق جەز ساماۋىر، ازىن-اۋلاق ءبۇتىن شىنى-شاينەك پايدا بولعان ءبىزدىڭ ۇيدە. تازا داستارقان پايدا بولعان. بۇلار دا جەڭگەم الىپ كەلگەن مۇلىكتەر.
جەڭگەمنىڭ بيپاز قولى تاماقتى دا ءدامدى ەتىپ ىستەۋشى ەدى. ول قۋىرعان ارپا-بيداي ەش ۋاقىتتا جالىندامايدى، بادىراپ ادەمى قۋىرىلادى. ول تارتقان تالقان ۇنداي مايدا ءارى اپپاق. ول پىسىرگەن نان الماداي قىپ-قىزىل. ءسىز ءاليمان جەڭگەمنىڭ قولىنا ءبىر ۋىس ۇن، ءبىر بورشا ەت قانا اكەپ بەرىپ قاراڭىزشى. ول ودان نە ىستەر ەكەن؟ ءبىر ءۇيدىڭ ءىشى لىقا توياتىن، ءدامى اۋىزدان كەتپەيتىن شي كەسپە ىستەپ بەرەدى.
جەڭگەم از سويلەيتىن، داۋىس كوتەرۋدى بىلمەيتىن. اقىلعا دا، مىنەزگە دە باي ادام ەدى. كيىمدى تازا كيىنەدى. باسىنداعى جاۋلىعى، قانشا كورسەڭىزدەر دە، شاڭقانداي اپپاق. كويلەكتى مول ەتىپ ءارى ۇزىن كيەدى، ۇلكەن كورسە، الدىنان قيا باسىپ وتپەي، ءيىلىپ سالەم ەتىپ تۇرادى.
ءاليمان ماعان ءوز شەشەمدەي قالتقىسىز مەيىربان ەدى. ءبىر ۇيگە قىدىرىپ بارسا، جەتەكتەپ ەرتىپ الادى. داستارقانعا قولىم ەركىن جەتەتىن جەرگە، ءوزىنىڭ قاسىنا وتىرعىزادى.
و، ءسىز جەڭگەمنىڭ كيىم جاماعانىن كورسەڭىز! جىرتىق كيىم ونىڭ قولىنان وتكەندە، ءبۇتىن كيىم بولىپ شىعادى. قايدان تاپسا دا، كيىمنىڭ ءوز تۇسىنە ۇيلەسىمدى جاماۋ تابادى. ول جاماعان جاماۋ كيىمگە ءبىرتۇرلى ءسان بەرەتىن ەدى.
كادىمگى اق كيىزدى سىرىپ، ول ماعان ءارى جەڭىل، ءارى جىلى تاماشا پيما ىستەپ بەرگەنى ەسىمدە. اياقتا بار-جوعى بىلىنبەيدى، جۇپ-جۇمساق. كيىپ قالساڭ، وز-وزىڭنەن جۇگىرگىڭ كەلىپ تۇرادى.
تاپ-تۇيناقتاي، ادەپتى كەلىننەن يمەنىپ، اكەم ەندى تاڭەرتەڭگى شايعا اۋى مەن باۋى سالبىراعان دابى دامبالمەن كەلىپ وتىرۋدى جانە قويدى.
قايران عانا ءاليمان جەڭگەم!
قايران دەمەي قايتەيىن، ءبىزدىڭ سورلى بوپ جارالعان ماڭدايىمىزعا ول دا سىيمادى...
ءاليمان جەڭگەم ساتىلعاننان ءۇش-تورت جاس ۇلكەن ەدى. ءارى بۇرىن كۇيەۋدە بولعان ادام عوي. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەل ساناتىنا قوسىلۋىن كورە الماعان ءىشى تار اعايىنعا ەندى بىرىنەن ءبىرى قاعىپ اكەتۋگە جارايتىن وسەكتىڭ توزباس دوبى تابىلادى. «ساتىلعان جىگىت بولماي، ءجيدىپ قالسىن! وسى ەلدە قىز قۇرىپ قالعانداي، بايى ولگەن قاتىندى العانى نەسى؟ ءوز تەڭى تابىلماعانداي، سارقارىن قاتىندى الىپ، نە باسىنا كۇن تۋدى؟ شەشە ەتە مە؟»، «ە، ءاليماننىڭ كورپە-جاستىق دۇنيەسىنە قىزىققانى دا...» — اعاتايىمدى اعاش اتقا مىنگىزگەن وسى ءتارىزدى شاقپا اڭگىمەلەر قوستوبەدە ىسقاياق جەلدەي ەسە باستايدى. اعايىم قايدا بارسا دا، قۇيىن بوپ الدىن وراپ، جۇرگىزبەۋگە اينالادى. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى جاڭا اشىلعان جاس جىگىت بۇعان، ارينە، نامىستانادى.
ساتىلعاننىڭ ءاليمانعا دەگەن جىلى قاتىناسى وزگەرە باستايدى.
جۇماباي
ساعاتباي باسقا مەكتەپكە اۋىسىپ كەتتى دە، ونىڭ ورنىنا اياق-قولى ءبىر تۇتام، تامپيگەن وزگە ءمۇعالىم كەلدى. اتى جۇماباي. ءوزىمىز جاقسى كورەتىن، ۇيرەنىسكەن ۇستازبەن ايىرىلىسۋ ءبىز ءۇشىن، بالالار ءۇشىن، اۋىر قايعى بولدى.
مىنە، ەندى كۇنىمىز جاتقا قاراعانداي بوپ، بۇرىن سىرىن بىلمەيتىن توسىن ءمۇعالىمنىڭ الدىندا وتىرمىز. قانداي ادام؟ ساعاتبايداي سۇيكىمدى بولا الا ما، جوق پا؟
ەكى يىعى قۋشيعان تاپەلتەك جۇمابايدى ارت جاعىنان قاراعان ادام بالا ەكەن دەپ قالادى. باسىن تومەن سالىپ، اياعىن تىرپ-تىرپ ەتكىزىپ سۇيرەتە باسىپ جۇرگەن ءجۇرىسى دە قۇلدى بالا ءتارىزدى. ءبىراق قولتىعىندا كۇيەكتەي قارا پاپكاسى بار. انە، ول توقتادى. پالتوسىنىڭ سىرت قالتاسىنان اتىردەن بوساعان ءتورت قىرلى كىشكەنتاي قارا فلاكون الىپ شىقتى. ونىسى ناسىباي ەكەن. الاقانىنا سالىپ، اتىپ تۇر. ارت جاعىنان كەلە جاتقان سەنىڭ اياق تىسىرىڭدى ەستىدى دە، جالت بۇرىلىپ قارادى. سويتسەڭ، بالا ەمەس، بەتى قاتپاق-قاتپاق قارتامىش بىرەۋ...
جۇماباي ساباق بەرىپ تۇرىپ تا ناسىباي اتا بەرەدى. سالپيعان كونتەك ەرنى ىشىندەگى ناسىبايدى اۋىرلاعانداي سالپيىپ ءتۇسىپ كەتەدى، ارا-اراسىنان ەل كوشكەندەي ساپ-سارى شىرىك تىستەرى ۇنەمى كورىنىپ جۇرەدى. بۇل ادامنىڭ كيىم كيىسى دە سالدىر-سالاق. پالتوسىنىڭ ءبىراز تۇيمەلەرى باياعىدا ءۇزىلىپ، قۇرىعان. ءبىرازى سالبىراپ، ۇزىلۋگە جاقىن. مەنىڭ اكەمە ۇقساپ، جۇماباي جازدىگۇنى دە پىسىناپ، قالىڭ كيىنىپ جۇرەدى.
ۇزىلىسكە شىققاندا جۇماباي مەكتەپتىڭ الدىندا ءتاشتيىپ تۇرىپ، ماڭايدان ارلى-بەرلى وتەتىن اۋىل ادامدارىن ىزدەيدى. كوزىنە تۇسكەن بىرەۋدى: «ەي، بەرى كەل»، — دەپ شاقىرىپ الادى دا، ناسىباي سۇرايدى. ناسىباي سۇراۋى ءارى وكتەم، ءارى تۇرپايى:
— ءاي، شال، اكەل شاقشاڭدى!
ءوز ناسىبايىن ۇنەمگە ساقتايدى.
كەيدە جۇمابايدىڭ ناسىبايى شىن ءبىتىپ قالادى. ناسىباي اتىپ كوڭىلى جاي تاپپاي، ول ەندى ساباقتى جۇرگىزبەيدى. ءبىر بالانى بىرەۋدەن ناسىباي توستاعان اكەلۋگە، ءبىر بالانى ارشانىڭ كۇلىن تاۋىپ كەلۋگە جۇمسايدى. سودان سوڭ كلاسقا تاپسىرما بەرەدى دە، ءوزى الگى ارادا وتىرىپ ناسىباي جاساۋعا كىرىسەدى. كوك تەمەكىنىڭ اعاشىن باكىمەن بيپازداپ تۇرىپ تۋرايدى. ۇستىنە كۇل قوسادى. سوسىن تاياقپەن مىجعىلاپ ەزە باستاعاندا، ءۇيدىڭ ءىشى تەمەكىنىڭ اششى يىسىنە تولىپ كەتەدى. بالالار شەتىنەن تۇشكىرىپ، قاقالا باستايدى.
تالعامپاز ايەل زاتىنىڭ ءبىر مىنەزىنە تاڭقالامىن. كەيدە مىناۋ دەگەن ادەمى سۇلۋ قىزدار وزىنەن ون ەسە تومەن سۋ مۇرىندارعا تيەدى. نە باسىنا كۇن تۋدى، نەمەنەگە ءماجبۇر بولىپ ءتيدى، تۇسىنە المايمىن.
جۇمابايدىڭ ايەلىندەي كورىكتى ايەل بۇل ولكەدە سيرەك. سۇڭعاق بويلى، اققۇبا، الدىنان دا، ارتىنان دا قاراساڭ، قاراپ تۇرعىڭ كەلەتىن كەلبەتتى جان. جۇماباي ايەلىمەن قاتار كەلە جاتسا، بۇلاردى تانىمايتىن ادام اناۋ انانىڭ ايەلى، اناۋ انانىڭ كۇيەۋى دەپ ءتىپتى دە ويلامايدى.
جۇمابايدىڭ مىنەزى ءارى ۇشقالاق، ءارى تۇراقسىز. بولماشى بىردەڭە ءۇشىن اياق استىنان بۇلقان-تالقان بولادى. ۇستازعا لايىقسىز بوقتىق سوزدەر اۋزىنان مولوتيلكانىڭ توپانىنداي اتقىلايدى. قول جۇمساپ، ۇرىپ تا جىبەرەدى. قىڭق ەتسە، جازالاۋعا دايىن تۇرادى.
ونىڭ جازاسىنىڭ ءتۇرى ساناۋلى-اق: كلاستان تىرقىراتىپ قۋىپ شىعادى. نەمەسە قولىڭدى تىك كوتەرتىپ، قارسىعا تۇرعىزادى.
جۇماباي ەكەۋىمىزدىڭ جۇلدىزىمىز ول العاش كەلگەن كۇننەن-اق جاراسپادى.
ءۇزىلىس كەزى. ءبارىمىز ەسىك الدىنا شىققانبىز. كوكتەمنىڭ جاس ءيىسىن تاماشالاپ، كۇن شۋاقتاپ تۇرمىز. مەن جۇمابايدىڭ ارتىنا تامان تۇر ەدىم. اياعىمنىڭ استىنا تومپەكتەۋ جەر كەز كەلىپ، بويىم جۇمابايدىڭ بويىمەن تەڭەلىپ قالعانىن بايقادىم. بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنتاي تاپالىمىن دەپ جۇرسەم، ونىم بەكەر ەكەن. ويىما وسى كەلىپ، قىزىقتاپ، بەت الدىما تۇرعان بالالارعا جۇماباي ەكەۋىمىزدىڭ بويىمىز بىردەي ەكەنىن كورسەتىپ، قۋتىڭ قاقتىم. بالالار كۇلىپ، ءماز بولىسىپ جاتىر.
ەڭسەمدى ودان بەتەر سوزىپ، ەندى ءتىپتى جۇمابايدىڭ توبەسىنەن قاراي باستادىم.
كەنەت جۇمابايدىڭ اعاشتاي قاتتى شاپالاعى بەتىمە سارت ەتە قالسىن. كوزىمنىڭ وتى ساۋ ەتىپ توگىلىپ ءتۇسسىن. مەن بۇنى ءتىپتى دە كۇتكەن جوق ەدىم. سوققىنىڭ قاتتىلىعى سونشا، ءبىر ساتكە كادىمگىدەي ماڭگىرىپ، ەسەڭگىرەپ قالدىم.
سويتسەم، مەنىڭ سوتقارلىق قىلىعىمنىڭ ءبارىن دە جۇماباي كوزىنىڭ قيىعىمەن بايقاپ تۇرعان ەكەن.
قۇتىرام دەپ، تاياق جەپ قالعان يتتەي بولدىم. بالالاردىڭ الدىندا كىرەرگە جەر تاپپادىم. ىزادان جارىلا جازداپ ءبىراز تۇردىم دا، باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم. كلاسقا كىرىپ، كىتابىمدى الدىم دا، جۇمابايدى جەتى اتاسىنان تارتىپ بوقتاپ، ەندى وقىمايمىن دەپ، جونەپ وتىردىم.
وقىماۋ قايدا، ەرتەسىندە-اق ساتىلعان اعايىم قولىمنان جەتەكتەپ اكەپ، جۇمابايمەن تابىستىرعانداي بولدى. ءبىراق شەكىسكەن كوڭىلدەن سىز كەتسىن بە؟ جۇماباي وسىدان وسىلاي مەنىمەن جاۋىعىپ الدى دا، بولار-بولماس بىردەڭە ىستەپ قويسام، مىسىق كورگەن يتشە ىر-ر ەتە قالاتىندى شىعاردى.
كوركەم ادەبيەتكە، اسىرەسە ولەڭگە جاسىمنان قۇمار بولدىم. قۇلاعىما ولەڭ-جىر شالىنعاندا، ىشكەن اسىمدى جەرگە قوياتىن ەدىم. حات تاني باستاعان سوڭ، گازەت-جۋرنال بەتىنەن ولەڭ كورسەم، ءتونىپ تۇسەمىن. وقۋ كىتابىنداعى ولەڭدەردىڭ ءبارىن دەرلىك جاتتاپ العانمىن. ولەڭدى اقىندار شىعاراتىنىن بىلەم. اقىن-جازۋشى دەگەندى قۇداي كورەم.
ەكىنشى كلاستىڭ وقۋ كىتابىندا ابايدىڭ «قىس» دەيتىن ولەڭى بار-تىن. ءبىر كۇنى جۇماباي ماعان سول ولەڭدى وقى دەدى. مەن زاۋلاتىپ وقىپ شىقتىم.
— ال ايتشى، اباي وسى ولەڭىندە نەنى جازىپ وتىر؟ — دەدى جۇماباي.
— قىستى جازىپ وتىر.
جۇماباي باسىن شايقاپ:
— جوق، دۇرىس ەمەس، — دەدى.
مەن تاڭمىن. نەسى دۇرىس ەمەس؟ قىس جونىندەگى ولەڭ ەكەنى تاقىرىبىنان دا، مازمۇنىنان دا اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟
— قانە، كىم ايتادى؟ اباي وسى ولەڭىندە نەنى جازىپ وتىر؟ — دەپ، جۇماباي ەندى وزگە بالالاردان سۇراي باستادى. ولار دا: قىستى جازىپ وتىر، قاردى جازىپ وتىر، سۋىقتى جازىپ وتىر دەگەن سەكىلدى جاۋاپتار ايتتى.
— دۇرىس ەمەس.
جۇمابايدىڭ ەندى ءوزى تۇسىندىرە باستادى:
— ولەڭدى سەندەر قۇر ولەڭ دەپ قارايسىڭدار. ول دۇرىس ەمەس. ولەڭدە ءمان بولادى، يدەيا دەگەن بولادى. يدەيا دەپ ولەڭنىڭ جاسىرىنىپ جاتقان مازمۇنىن ايتادى. اقىندار ولەڭدى ەرىككەندىكتەن جازبايدى. ءوزىنىڭ جاسىرىن ويىن، ياعني يدەياسىن جۇرتقا جەتكىزۋ ءۇشىن جازادى. مىنەكەي، وقىپ كورەيىك.
اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى،
سوقىر، مىلقاۋ، تانىماس ءتىرى جاندى،
ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق،
باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى.
سەندەر بۇنى قىستى جازىپ وتىر دەيسىڭدەر. جوق، قىس ەمەس. «اق، كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى، سوقىر، مىلقاۋ» دەگەنى — ول بۇرىنعى ەل قاناۋشى بۋرجۋي مەن بايلار. سولاردى جازىپ وتىر. «ءۇستى-باسى اق قىراۋ، ءتۇسى سۋىق». بايدىڭ ءتۇسى سۋىق بولماعاندا، جىلى بولاتىن با ەدى؟ «باسقان جەرى سىقىرلاپ كەلىپ قالدى». اقىن مۇندا بايدىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن جازىپ وتىر. جانە كەدەيلەرگە «باي كەلىپ قالدى، ءقازىر سەندەردى سابايدى» دەپ ەسكەرتىپ وتىر...
جۇمابايدىڭ اباي ولەڭىن تالداپ، ءتۇسىندىرۋى، مىنە، وسىنداي ەدى. مەن اۋزىمدى اشىپ، عاجاپ قالىپ تىڭدادىم. ءمۇعالىمنىڭ ءسوزىن ءبىز قۇران سوزىندەي كورەمىز، وعان قالتقىسىز سەنەمىز. ولاي بولسا، ولەڭ جونىندە مەن بۇعان دەيىن تۇك بىلمەيدى ەكەم. مىناۋ مەن ءۇشىن جاڭادان اشىلعان امەريكاداي بولدى.
ءيا، مەن ولەڭگە، شىنىندا دا، تەك ولەڭ دەپ، قۇلاققا جاعىمدى ادەمى ءسوز تىركەسى دەپ قاراۋشى ەدىم. ولەڭدەگى سوزدەردىڭ ۇيقاسۋىنا، كوزگە ەلەستەي كەتەتىن سۋرەتتىلىگىنە قىزىعاتىن ەدىم. تىلگە جەڭىل بولعان سوڭ، جاتتاپ الىپ ايتىپ ءجۇرۋشى ەدىم. سويتسەم... ولەڭ ول جاي ولەڭ عانا ەمەس ەكەن. جاتقان ساياسات ەكەن. وسى كۇنى جۇرت ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءسوز ەتەتىن تاپ تارتىسى دەيتىن مۇندا دا بولادى ەكەن.
بورانداي بۇرق-سارق ەتىپ دولدانعاندا،
التى كانات اق وردا ءۇي شايقالدى.
جۇماباي بۇنى بايدىڭ دولدانىپ كەلىپ، كەدەيدىڭ ءۇيىن سويىلداپ ساباۋى دەپ تۇسىندىرەدى. مەنىڭ كوزىمە ۋىقتار بىتىر-بىتىر سىنىپ، قاتىن-بالا شۇرقىراپ جىلاعانداي بوپ ەلەستەيدى.
سونىعا مالدى جايىپ، كۇزەتىڭدەر،
ۇيقى ولتىرمەس، قايرات قىل، بۇز قامالدى.
— اباي مۇندا «قايرات قىل، بۇز قامالدى» دەپ نەنى ايتىپ وتىر، بىلەسىڭدەر مە؟ — دەيدى جۇماباي.
جاۋابىن ءوزى ايتا باستايدى:
— ەزىلگەن ەڭبەكشى حالىقتى بايلارعا قارسى كۇرەسۋگە توڭكەرىسكە شاقىرىپ وتىر. تەڭدىكتى قولدارىڭا الىڭدار دەپ وتىر. مىنەكەي، بۇل ولەڭدە قانشاما جاسىرىن ماعىنا جاتىر. كوردىڭدەر عوي؟
— كوردىك، — دەيمىز ءبىز.
— سۇراقتارىڭ بار ما؟
سۇراق كوپ.
اقىندار ايتايىن دەگەن ويىن بۇركەمەي، جۇمباقتاماي، اشىق نەگە ايتپايدى؟
— سەندەر ءالى بالاسىڭدار، تۇك بىلمەيسىڭدەر، — دەيدى جۇماباي. — ول كەزدە ۇكىمەت كىمنىڭ قولىندا ەدى؟ بايلار مەن بۋرجۋيلاردىڭ قولىندا بولاتىن. اقىندار الگىنىڭ ءبارىن اشىق ايتسا، ولار نە ىستەر ەدى؟ كوزدەرىن جويىپ جىبەرەر ەدى. اباقتىعا تىعار ەدى.
بىزگە، ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىنا، بۇل دا نانىمدى.
— بۇدان بىلاي ولەڭ وقىعاندا، — دەيدى جۇماباي، — قۇر ولەڭ ەكەن دەپ وقىماي، يدەياسىنا ءتۇسىنىپ، اقىننىڭ جاسىرىن ويىن ءبىلىپ وقىڭدار.
شىنىمدى ايتسام، وسىدان كەيىن مەن ولەڭ اتاۋلىعا باسقاشا قارايتىن بولدىم. ءار ءسوزدى وقيمىن دا، استارىنا ۇڭىلەمىن. جاسىرىنباق ويناعان بالاشا «مەنى تاپ» دەپ بۇعىپ جاتقان يدەياسىن ىزدەيمىن.
تەكستەن ادام نەنى ىزدەسە، سول تابىلادى ەكەن. سوناۋ تارشىلىق زاماندا اقىننىڭ ايتپاق بوپ، ءبىراق ايتا الماي كەتكەن بۋدا-بۋدا ويلارىن جارىققا سۇيرەپ شىعارامىن.
وقۋ كىتابىندا ابايدىڭ «جاز» دەيتىن ولەڭى بار. قانداي تاماشا كوركەم ولەڭ! بۇل ولەڭدى وقىعاندا بۇرىن مەنىڭ كوز الدىما جازدىڭ تىزبەك-تىزبەك عاجايىپ سۋرەتتەرى كەلۋشى ەدى. ەندى وسى ولەڭدى جۇماباي ساۋاتىمدى «اشقاننان» كەيىن وقىسام، مۇلدەم باسقا. بۇلاقتاي سىڭعىراعان ادەمى ءسوز تىزبەگى ەمەس بۇل. ءار ءسوز، ءار نۇكتەسىنە باس قاتىرىپ، ويلانۋدى قاجەت ەتەتىن تاس ءتۇيىن ءسوزجۇمباق (كروسسۆورد) سەكىلدى بىردەڭە. ءبىر وقىپ، ءبىر بوگەلەم. ەكى وقىپ، ەكى بوگەلەم. ويىق سۋدان بالىق اۋلاعانداي ءۇڭىلىپ، يدەيا ىزدەيمىن.
جازدىكۇنى شىلدە بولعاندا،
كوكوراي شالعىن، بايشەشەك
ۇزارىپ، ءوسىپ تولعاندا...
اقىن وسىندا، قۇداي بىلەدى، بايلاردىڭ راقات تا اسەم ءومىرىن سيپاتتاپ وتىر-اۋ دەيمىن.
ات، ايعىرلار، بيەلەر ءبۇيىرى شىعىپ ىڭقىلداپ...
بۇل بايلاردىڭ ءوزى جانە ايەلدەرى. تاماققا تويىپ الادى دا، ىڭق-ىڭق ەتەدى.
اراسىندا قۇلىن-تاي اينالا شاۋىپ بۇلتىلداپ.
بۇلار بايلاردىڭ بالالارى، نەمەرە-شوبەرەلەرى. قايعى-قاسىرەت دەگەندى بىلمەيدى. تەك اسىر سالىپ ويناۋمەن ۋاقىت وتكىزەدى.
اباي ولەڭىن مەن ەندى وزدىگىمنەن وسىلاي تالداي باستايمىن. اقىننىڭ قۋىن-اي، ءا، دەيمىن. ءوز ويىن سول كەزدەگى ۇستەم تاپقا بايقاتپاي، قالاي ايتا بىلگەن!
ءبىراق ولەڭگە قىزىعۋشىلىعىم بۇرىنعىداي ەمەس، باسەڭ تارتىپ بارادى. ولەڭ كورسەم، ەندى ءتونىپ تۇسپەيتىن بولدىم. ءتىپتى ولەڭ اتاۋلىنى الگىدەي تۇسىنۋگە قيىن ماشاقاتى، جالتاقتىعى ءۇشىن جەك كورە باستادىم.
«دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار» دەگەن ماقال بار. جۇماباي، ارينە، دۇمشە ەدى. ونىڭ كەسىرىنەن ءوزىم كەرەمەت قادىرلەيتىن پوەزيامەن تالاي ۋاقىتقا دەيىن وسىلايشا اراز بولىپ ءجۇردىم.
سارىباستاۋ ساپارى
قار باسقان مەڭىرەۋ دالا. كۇن شىتقىل. ءتۇنى بويى جەل سوعىپ، جاياۋ بوراسىن بولعان. شانا جولدىڭ كوپ جەرىن تىپ-تيپىل ەتىپ، جاسىرىپ كەتكەن. تەمىردەي بوپ بەت قارىعان ىزعار ءالى دە باسىلماي تۇر.
باۋىرىمەن جەر سىزعان قازاقى تايپاق شانا. قابىرعاسىن سىرتىنان ساناپ العانداي ارىق ات. شانا تولى بۇلتيعان-بۇلتيعان قورجىن-كەشەك جۇك. سول جۇكتەردىڭ ءۇستىن باسىپ، ۇيمەلەسىپ وتىرىپ العان جەتى-سەگىز بالا. شانا قوستوبەدەن شىعىپ، ون ەكى شاقىرىم جەردەگى سارىباستاۋعا بارا جاتىر.
ەكىنشى توقسان بىتكەن سوڭ، ءبىزدىڭ اۋىلداعى مەكتەپتىڭ ءۇشىنشى كلاسى مۇلدەم جابىلىپ قالدى. ءبىر ءمۇعالىم ءۇش كلاستى قابات وقىتا المايتىن بولدى. جابىلعان كلاستىڭ وقۋشىلارى وسى اۋىل سوۆەتكە قارايتىن سارىباستاۋعا بارىپ وقىسىن دەگەن ۇيعارىم بوپتى. كولحوز ات، شانا بەرىپ، مىناۋ ءبىزدىڭ سارىباستاۋعا عىلىم قازىناسىن ودان ءارى ۇڭگي تۇسۋگە كەلە جاتقان بەتىمىز.
ارامىزدا ءۇشىنشى كلاستان تەك ەكى وقۋشى عانا جوق: مايرا مەن جانبوسىن. باتىرقان بالالارىن سارىباستاۋعا جىبەرمەدى، ورىسى بار، ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە قولايلى نارىنقولعا وقىتۋعا الىپ قالدى.
نارىنقولعا تەك قولى جەتكەن بارىپ وقيدى. نارىنقول قالا، وندا ءار الۋان كەڭسەلەر، شاتىرلى ۇيلەر كوپ دەپ ەستيمىن. ءبىراق ءالى كورگەن ەمەسپىن.
نارىنقولدىڭ كوشەلەرى ءتۇپ-تۇزۋ، وندا قولدىڭ سالاسىنداي بولىپ ءزاۋلىم بايتەرەكتەر وسەدى دەيدى. ءبىر كورۋگە قۇمار-اقپىن.
سارىباستاۋدىڭ قايدا ەكەنىن بىلەمىن. بىلتىر ءبىرىنشى ماي مەرەكەسىن ەكى كولحوز بىرىگىپ تويلاۋ ءۇشىن اربامەن ۇباپ-شۇباپ وسىندا كەلگەنبىز. سارىباستاۋ دەيتىن پوسەلكەنى سوندا كورگەم. اۋىلدىڭ ءدال قاسىندا ءۇستى جاپ-جازىق كوگال ءدوڭ بار ەكەن. ءارتۇرلى ويىن-تاماشالار سول جەردە وتكەن. سوڭىنان مەكتەپ ۇيىندە قوستوبەدەن كەلگەن قوناقتارعا قوناقاسى بەرىلگەن. ەت، كارتوپ تۋراپ ىستەگەن ءبىر-بىر تاباق مايلى سورپا ءىشىپ، قارىق بولىپ قالعانبىز. كارتوپتى بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى رەت تاتىپ الۋىم بولاتىن. كارتوپ ماعان عاجاپ ۇناعان.
مەنى بۇل تويعا تاستاماي ەرتىپ اكەلۋشى قايران عانا ءاليمان جەڭگەم ەدى عوي. قالىڭ ءنوپىر جات ادامداردىڭ اراسىندا جەڭگەمنەن اجىراپ قالماۋ ءۇشىن، مەن ونىڭ قولىنان مىقتاپ ۇستاپ العام. داستارقانداعى ءدامدى تاعامنىڭ ول ءبىرىن ءوز اۋزىنا الىپ سالسا، ءبىرىن مەنىڭ اۋزىما سالاتىن ەدى.
ايتپاقشى، ءبىز سول جولى سارىباستاۋدا قونعانبىز. كەشىندە مۇنداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ ەرەسەك وقۋشىلارى بىزگە پەسا كورسەتكەن.
بۇل مەنىڭ تۇڭعىش رەت پەسا كورۋىم. اتى ەسىمدە قالماپتى، ايتەۋىر، ىشىندە باي، كەدەي، كەمپىر، شال بار.
بالالار ساحنانىڭ تۋرا الدىنا ەدەنگە جايعاسىپ وتىرىپ العانبىز. پەسادان العان اسەرىم كەرەمەت! وزىمىزدەي جاپ-جاس بالالاردىڭ ساقال بايلاپ، شال بولىپ ويناۋىنىڭ ءوزى-اق ماعان تاپقىرلىقتىڭ شىڭىنداي بوپ كورىنگەن.
كىلەڭ ستولداردى ءتىزىپ، ۇستىنە كيىز توسەپ، ساحنانى سولاي جاساعان ەكەن. كورۋشى حالىق بولمەگە سىيمايدى. ارتيستەر ءبىر ءسوز ايتسا، كورەرمەندەر ءبىر ءسوز جالعاپ ايتىپ، دۋ-دۋ ەتەدى. بۇل كەش مەنىڭ ەسىمنەن كەتپەستەي بولىپ ساقتالعان ەدى.
سول سارىباستاۋعا، مىنە، ەندى تۇرعىن بولۋعا، وقىپ، ءبىلىم الۋعا كەلە جاتىرمىز.
ارىق ات اۋىلدان شىققان كەزدە بۇلكەڭدەپ جەلگەن بولعان. ءبىز شۋ-شۋ ەتىپ، ەلىرىپ، قامشىنى ۇستى-ۇستىنە باسا تۇسكەنبىز. قاردى بوراتىپ، ءيتتى ابالاتىپ، سارىباستاۋعا، مىنە، ءبىز كەلدىك دەپ، قۇيىنداتىپ جەتىپ بارماقپىز. سويتسەك، بۇنىڭ ءبارى ورىندالماس ارمان ەكەن. اۋىلدان نەبارى ءۇش-تورت كيلومەتر ۇزاعان سوڭ، اتى تۇسكىر سىر الدىرا باستادى. جول كومىلگەن جەردە ومبىلاپ، جۇرە الماۋعا اينالدى. تاعى ءبىراز جۇرگەن سوڭ، بۇكىل دەنەسىن قارا تەر باسىپ، قۇلاقتارى سالپيىپ، ۇسقىنى كەتتى. بۇل اتتىڭ بولدىرا باستاۋىنىڭ نىشانى ەدى. ەكى وكپەسى سولق-سولق ەتىپ، «ۇرماق تۇگىل، باسىمدى كەسىپ الساڭ دا، جۇرەرگە ءحالىم جوق» دەپ، ەنتىگىپ تۇرىپ قالا بەردى.
ات ايداۋشى ءبىزدىڭ بارلىق ۋاقىتتاعى كومانديرىمىز ءجۇنىسباي ەدى.
— تۇسىڭدەر! ەندى جاياۋ جۇرىڭدەر! ات بولدىردى، — دەدى.
بالالاردىڭ ىشىندە جاس جاعىنان دا، دەنە جاعىنان دا ەڭ كىشىسى مەنمىن. ۇستىمدە ءاليمان جەڭگەمنىڭ سولبىرەيگەن قارا شاپانى. جات ەلگە الىم-سالىم جۇتاپ بارماسىن دەپ بەرگەن ەدى. جىلى بولۋ ءۇشىن بەلىمدى سىرتىنان اكەمنىڭ جىڭىشكە قايىس بەلبەۋىمەن بۋىنىپ العام. شانانىڭ ارتىنان زورعا ىلەسىپ كەلەمىن. قاردىڭ تەرەڭدىگى قونىشىمنان كەلەدى. مالتاڭداپ، ارەڭ اتتايمىن. جەل الدان. «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي، تەنتەك جەل كوكىرەگىمنەن كەرى يتەرىپ، ودان بەتەر شارشاتادى. ءبىر كەزدە مەنىڭ دە ءالىم ءبىتتى، دىڭكەلەپ، جۇرە الماۋعا اينالدىم. بالالاردان اناداي جەردە جىرىلىپ قالىپ قويدىم.
— ادىمدا! ءجۇر! — دەپ بۇيىرادى ءجۇنىسباي. مەن جۇرۋگە ءحالىم قالماعانىن ايتام.
— جارايدى، وتىر شاناعا.
مەن قۋانىپ، وتىرىپ الدىم.
ءجۇنىسباي ءوزى شانامەن قاتارلاسىپ، جاياۋ ايداپ كەلەدى.
مالاقايىنىڭ باۋىن تارتىپ بايلاپ العان. ەكى بەتىنە، ماڭدايىنا، قاستارىنا قىراۋ تۇرعان. كەي جەردە تىزەدەن كەلەتىن ومبى قاردى ول ۇزىن سيراقتارىمەن ەكىلەنە كەشەدى، شارشاۋ تۇگىل، ەنتىگۋدى بىلمەيدى. قىراۋ باسقان بۋرىل قاباقتىڭ استىنان ەكى كوزى مىناداي قيىندىققا، قايتا، ەگەسكەندەي وت بولىپ جاينايدى.
Aت ءبىر ءجۇرىپ، ءبىر توقتايدى. ءجۇرىس وندىمەيدى.
مىنە، تاعى توقتاپ تۇر. ات توقتاعاندا، شانانىڭ سوڭىنان ۇيمە-جۇيمە بولىپ شۇباعان بالالار دا توقتايدى.
شانادا ازىراق ءشوپ بار. اتقا ءشوپ جەگىزىپ، الدەندىرىپ الدىق. قيمىلسىز وتىرا بەرگەنگە، قالتىراپ توڭىپ بارام. شانادان ءتۇسىپ، ولاي-بۇلاي جۇگىرىپ، جىلىنىپ الۋعا قايتىپ وتىرعىزباي قويا ما دەپ قورقام.
قىستىڭ ءبىر تۇتام كۇنى سارقىلىپ، كەشكە اينالىپ بارادى. سارىباستاۋدىڭ ءالى قاراسى دا كورىنبەيدى.
تاعى قوزعالدىق. از ءجۇردى دە، ات تاعى دىڭكەلەدى.
— ءتۇس، ءبىراز دەمالدىڭ عوي، ەندى جاياۋ ءجۇر، — دەدى ءجۇنىسباي. جاياۋ ءجۇرۋدىڭ ازابىن ويلاپ، جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى. ءبىراق باعىنباسقا امالىم جوق.
تاعى دا جاياۋ ءجۇرىپ كەلەم. تاعى دا بالالارعا ىلەسە الماۋعا اينالدىم.
— ءجۇنىسباي، شارشادىم. جۇرە المايمىن...
بالالاردىڭ كەيبىرى:
— جۇرە الماساڭ، قال، — دەپ جىنىما ودان بەتەر تيەدى. ءجۇنىسباي ەرەسەك بالالارمەن بىردەڭەنى كۇبىرلەپ ءسوز ەتىسىپ تۇر. مەن وكپەم ءوشىپ، قاستارىنا كەلدىم.
— جارايدى، ءبىز سەنى شاناعا وتىرعىزايىق. سەن ول ءۇشىن بىزگە ءبىر تابا نان بەر، — دەدى ءجۇنىسباي.
بالالاردىڭ قاي-قايسىنىڭ دا اكەلە جاتقان ازىقتارى بار. كوبى تالقان-تۇقان، نان سيرەك.
ءبىر دوربا تالقان، ەكى تابا نانىم بار مەنىڭ. نان دوربانىڭ اۋىز جاعىنا سالىنعان. دوربانىڭ اۋزى جاماۋ جىپپەن كوكتەلىپ تىگىلگەن. ءبۇيتىپ قولعا تۇسە بەرمەيتىن قايران عانا نانىمنان ءبىر ءۇزىپ جەسەم دەپ، ءوزىم دە زار بولىپ كەلە جاتىر ەدىم. ءبىر تابا ناندى تەكتەن-تەككە بەرە سالۋعا ءتىپتى دە قيمايمىن. ەكى بۇيرەگىمنىڭ ءبىرىن سۋىرىپ بەرەتىندەي ءىشىم اشيدى. ال جاياۋ ءجۇرۋدىڭ ازابى ودان دا جامان.
نە ىستەرىمدى بىلمەي، كۇيزەلىپ تۇرمىن.
— ءوزىڭ ءبىل. بەرمەسەڭ، ءبىز سەنى قينامايمىز، — دەپ ءجۇنىسباي باستاتقان وبىر توپ ماعان كەگجيە قارايدى.
«ءبىزدىڭ بۇل شارتىمىزعا كونەسىڭ عوي، كونبەي، قايدا باراسىڭ» دەگەندەي بولادى.
مەن قينالۋدامىن. وڭباعاندار ناعىز جاندى جەرىمنەن ۇستاعانىن قاراشى!
— بول! بەرەسىڭ بە، جوق پا؟ بەرمەسەڭ، سارىباستاۋعا دەيىن جاياۋ جۇرەسىڭ.
سارىباستاۋ ءالى جەر ءتۇبى. وعان دەيىن جاياۋ ءجۇرىپ، ولمەيمىن بە! ءبىر تابا ناندى تەكتەن-تەككە بەرە سالۋ...
ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تۇرمىن. ەكەۋى دە ناعىز توزاق وتى.
— جارايدى، جارتى تابا نان بەرەيىن، — دەدىم. جىلاعانداي بولىپ ازەر ايتتىم.
ۇلكەن بالالار ءوزارا تاعى اقىلداسا باستادى. بۇلار شىقابايدىڭ تۇرسىنبايى، ءۋالىبايدىڭ ابەگى، وزىبەكتىڭ ءارىپبايى سەكىلدى كىلەڭ قادالعان جەرىنەن قان الماي تىنبايتىن كوكجالدار ەدى. اقىلداستى دا، كوندى ولار.
ءدىر-دىر ەتكەن ايانشاق قولمەن قورجىننىڭ اۋزىن سوگىپ جاتىرمىن. سارىباستاۋعا بارعاننان كەيىنگى ءحالدى تاعى دا ويلايمىن. اعايىم: «مىرزاتاي دەيتىن ادامنىڭ ۇيىنە تۇسەسىڭ، مىرزاتاي توسىپ الادى. سول ۇيدە ءجۇرىپ وقيسىڭ» دەگەن. جول-جونەكەي قورجىننىڭ اۋزى سوگىلىپ قالعانىن، جارتى تابا نان عايىپ بولعانىن كورىپ، ولار نە ايتادى؟ مەن نە ايتام؟
نان توڭ بوپ قالعان ەكەن. كۇش جۇمساپ، سىندىرىپ جاتىرمىن. وزىمنەن ءوزىم اياپ كەلە جاتقان قايران نان ءقازىر تۋ-تالاپايعا تۇسەدى. كىم كورىنگەن سۇعاناقتىڭ اۋزىندا كەتەدى. بۇل دەگەن قورلىق-اق ەدى.
— ماڭدەر...
ارىق ات ومبىلاپ تاعى دا قوزعالدى. مەن عانا شانانىڭ ۇستىندەمىن. جامباستاپ جاتىپ العام. اقىسى تولەندى. ەندى ماعان ەشكىم دە جاياۋ ءجۇر دەپ ايتا المايدى. تەك نانىما ءىشىم اشۋى وڭايلىقپەن باسىلاتىن ەمەس.
ءتۇن بولعان، ءبىر توقتاپ، ءبىر قوزعالىپ، يتشىلەپ ءجۇرىپ كەلەمىز. الدان جىلتىلداعان وت كورىندى. سارىباستاۋ ەكەن دەپ، قۋانىپ شۋ ەتە قالدىق. سويتسەك، قىرمان ەكەن. بىرەۋ سابانعا وت قويىپ كەتىپتى، قىپ-قىزىل بوپ قوزداپ جانىپ جاتىر. اتتى تاعى دا شالدىرىپ، ءوزىمىز جىلىنىپ الدىق. جانە قوزعالدىق. يت ۇرگەنى ەستىلدى. كەلە جاتقان جولىمىز قاتقىلدانىپ، تۇزەلە باستادى. قاراۋىتقاي تام ۇيلەر، جىلت-جىلت ەتكەن شام جارىعى كورىندى. كۇنى بويى دىڭكەلەتىپ جەتكىزبەي قويعان سارىباستاۋ وسى ەدى. راس كەلدىك پە، وتىرىك كەلدىك پە؟!
سارىباستاۋدا وقىپ ءجۇرىپ جاتتىم.
مۇنداعى باستاۋىش مەكتەپ ءتورت كلاستىق. قوستوبەدەي ەمەس، بالا سانى مول، كوڭىلدى. پيونەر ۇيىمى دەگەنىڭ شاق-شاق ەتەدى. ساباقتان تىس ۋاقىتتا ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسى، قابىرعا گازەتىن شىعارۋ، ت.ت. قول تيمەيدى. ايتەۋىر، قالاي بولعاندا دا، كۇندە كەشكە قاراي مەكتەپكە جينالامىز. تىم بولماعاندا، ءارتۇرلى ۇلت ويىندارىن ويناپ قايتامىز. مەكتەپ — ول ءبىزدىڭ ءارى كوڭىل كوتەرۋگە باراتىن كلۋبىمىز ءتارىزدى.
«كوزدەن كەتسە، كوڭىلدەن بولادى ءۇمىت» دەپ قازەكەم بەكەر ايتپاسا كەرەك. مايرا، مەنىڭ مايرام ەندى ءۇمىت بولا باستادى. كوڭىلدىڭ كوبەلەگىن وزىنە ماگنيتتەي تارتىپ تۇراتىن باسقا گۇل تابىلدى. ول كۇلان ەدى. مەن ءۇشىن ەندى دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ، ەڭ سۇيكىمدى قىز وسى كۇلان.
كۇلان مەنىمەن بىرگە وقيدى. مەنىمەن ءبىر پارتادا وتىرادى. مەن ونى باسقا بىرەۋدىڭ قاسىنا وتىرۋعا قيمايمىن. كۇرەڭ شاشىن ءدال جەلكەدەن جەلبىرەتىپ قيىپ قويعان، سۇڭعاق بويلى، اققۇبا ادەمى قىز.
— «ءجۇز قىزعا عاشىق بولدىم مەن» دەپ راسۋل گامزاتوۆ ايتقانداي، مەن داعى ومىرىمدە ءجۇز قىزعا عاشىق بولدىم. سونىڭ ءارقايسىسى دۇنيەدەگى ەڭ سۇلۋ قىزدار ەدى. كۇلان سونىڭ ءبىرى.
كۇلان ەكەۋىمىز ساباققا بىرگە كەلەمىز.ساباقتان بىرگە قايتامىز. مەن جۇرەتىن مىرزاتاي ۇيىمەن كۇلان ءۇيى كورشى. كۇلاننىڭ اكەسىمەن مىرزاتاي اعايىنداس ادامدار. جاي ۋاقىتتا دا كۇلان ءبۇل ۇيگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەدى. كۇلاندى جارتى ساعات كورمەسەم، ەلەگىزىپ تۇراتىن ەدىم. سونى سەزگەندەي، كۇلان كەنەت جارق ەتە قالادى. ايتەۋىر، ءبىر سىلتاۋمەن مىرزاتاي ۇيىنە جەتىپ كەلەدى. كۇلاندى كورگەندە، كىشكەنتاي جۇرەگىم كۇمبىرلەگەن قۋانىشقا تولىپ كەتەدى.
ساباقتا وتىرمىز. ءمۇعالىم قاتۋبايەۆ دەگەن ءوڭى سۋىق قاراسۇر ادام. كۇلانمەن مەنىڭ ءسوزىم تاۋسىلعان با! وعان بىردەڭەنى سىبىرلاپ ايتىپ وتىرمىن. جارتى نازارىم ساباق ءتۇسىندىرىپ تۇرعان مۇعالىمدە بولسا، جارتى نازارىم كۇلاندا.
كۇلاندا كوبىرەك.
ءمۇعالىم: «سويلەسپەي، تىنىش وتىرىڭدار»، — دەپ ءبىر رەت ەسكەرتتى. ەكى ەسكەرتتى. ولىپ-وشكەن «عاشىقتارعا» بۇل ەسكەرتۋلەر اسەر ەتە قويمادى. باستارىمىز ودان بەتەر ءتۇيىسىپ، سىبىرىمىز جالعاسا بەردى.
قاتۋبايەۆ ەندى ودان بەتەر قاتۋلاندى:
— سەن ەكەۋىڭ، شىعىڭدار كلاستان! دالاعا بارىپ سويلەسىڭدەر!
ءبىزدى بۇكىل كلاسس بولىپ كوزدەرىمەن ۇزاتىپ سالدى.
بۇنداعى مەكتەپ ءۇيى ەكى عانا كلاستىق، ياعني ەكى بولمە. ورتادا ءدالىز. ءبىز دالىزدە ءبۇرىسىپ ءبىراز تۇردىق. دالا قار، كۇن سۋىق. قارسىداعى كلاسقا قۇلاق ءتۇرىپ بايقاساق، تىمتىرىس. ەشبىر سىبىس ەستىلمەيدى. ەسىكتى اقىرىنداپ اشىپ كورسەك، بوس. مۇنداعى وقۋشىلار تاراپ كەتىپتى. كۇلان ەكەۋىمىز قۋانىپ، جىلى كلاسقا كىرىپ الدىق.
ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. قۇداي تىلەكتى بەردى، ەندى نە ايتساق تا ەركىمىز. جاي ۋاقىتتا مەنىڭ كۇلانعا ايتسام-اۋ دەيتىن سوزدەرىم كوپ بولاتىن.
كۇلان ەكەۋىمىزدى وسىلاي ماڭگىباقي وڭاشا قاماپ قويسا، مەن وكىنبەس ەدىم. قۇداي اركىمنىڭ ءبىر تىلەگىن بەرەمىن دەسە، مەن تەك وسىنى تىلەر ەدىم.
الگى ارادان ءبىر جىرتىم اق قاعاز تاۋىپ الدىم. قالتامدا ءبىر تۇتام قارىنداشىم بار.
— كۇلان، مەن ساعان بىردەڭە جازايىن با؟ — دەپ قۋلانا قارادىم.
— نە جازاسىڭ؟
— بىردەڭە...
— جاز.
مەن جازباق بولدىم. جۇرەگىم لۇپىلدەپ، قولىم ءدىر-دىر ەتەدى.
— سەن قاراما، — دەدىم.
— قارامايمىن، — دەپ كۇلان ارى بۇرىلدى.
مەن قاعازعا «م. س. س.» دەگەن ءۇش ءارىپتى اسىعىس جازدىم دا، كۇلانعا ۇسىندىم.
— بۇل نە؟
— تaپ ءوزىڭ.
كۇلان قايدان بىلەيىن دەگەندەي يىعىن قومپاڭ ەتكىزدى. مەن ەندى ءوزىم تالداپ ايتا باستادىم:
— مىناۋ «م» مەن دەگەن ءسوز.
— «س» شە؟
— سەنى دەگەن ءسوز.
— ال مىنا «س»؟
مەنىڭ ءتىلىم بايلانىپ قالدى. ماڭدايىمنان بۇرق ەتىپ تەر دە شىعىپ كەتسە كەرەك. ويتكەنى پالەنىڭ ءبارى وسى سوڭعى «س»-دا جاتىر ەدى.
— ال ايت؟ بۇل نە دەگەن ءسوز؟
— تاپ ءوزىڭ؟
ءدال وسى كەزدە قوڭىراۋ سىڭعىر ەتە قالدى. ساباق ءبىتتى.
جامىراعان قوزىداي بوپ ءقازىر وقۋشىلار جۇگىرىپ شىعادى. كۇلان ەكەۋىمىزدىڭ وڭاشالىق ءومىرىمىز بىتەدى. جۇمباقتاسىپ تۇرۋعا ەندى ۋاقىت جوق. ايتسام، اقىرىنا دەيىن ايتىپ قالۋىم كەرەك.
— بۇل ما... بۇل «سۇيەمىن» دەگەن ءسوز...
دۇنيەدە تەڭدەسى جوق ەرلىك ءىس ىستەدىم. كۇلانعا ايتارىمدى ايتىپ سالدىم. كۇلان ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەندەي ماعان تەسىرەيىپ قاراپتى دا قالىپتى. كەنەت ول مەنىڭ قولىمداعى قاعازدى جۇلىپ الدى.
— مۇعالىمگە بەرەمىن، — دەدى دە، جۇگىرىپ شىعىپ كەتتى.
توبەمنەن تاس قۇلاعانداي مەلشيىپ وتىردىم دا قالدىم.
كۇلاننىڭ اۋزىنان مۇنداي ءسوز ەستىگەنشە، جەتى قات جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ جوعالعانىم مىڭ ەسە ارتىق ەدى.
«پالەنشە قىزعا حات جازىپتى...»
«سۇيەمىن دەپتى...»
وقۋشىلاردىڭ اراسىنان مۇنداي ءسوز ەستىلۋى مەكتەپكە ءورت شىققانمەن بىردەي. كىم جازىپتى، كىمگە جازىپتى؟ جۇرت لەزدە ءبىلىپ الادى دا، ەكەۋىن ەكى اعاش اتتىڭ باسىنا مىنگىزىپ قويادى. بۇدان سوڭ ءومىر سۇرگەننەن دە سۇرمەگەن ارتىق.
الگى مينۋتتان — كۇلان قولىمنان قاعازدى جۇلىپ الىپ، جۇگىرە جونەلگەن مينۋتتان باستاپ، مەندە زارە قالمادى. اجال ساعاتىن كۇتكەن تۇتقىن ءتارىزدى ءىشى-باۋىرىم قالتىراپ كۇتۋدەمىن. مەنىڭ ەندىگى ءومىرىم ساناۋلى.
ءبىر كۇن ءوتتى، تىنىش.
ەكى كۇن ءوتتى، تىنىش.
بۇنىڭ ءبارى دە مەن ءۇشىن ازاپتى كۇندەر ەدى. ساباقتا بۇرىنعىشا كۇلاننىڭ قاسىندا وتىرامىن. ءبىراق تىلدەسپەيمىن. ساباقتان تىس ۋاقىتتا وعان جولامايمىن. ءمۇعالىمدى نەمەسە ۆوجاتىيدى كورگەن جەردە جۇرەگىم زۋ ەتە قالادى. مىنە، وسى تاپ ءقازىر:
— ءوي، ۇياتسىز، سەن نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جەرلەي باستايتىن ءتارىزدى.
ساباقتا وتىرعاندا دا، ءمۇعالىم بەتىمە قاراسا، جانىم تىرناعىمنىڭ ۇشىنا كەلەدى.
قارا قارىنداشپەن اسىعىستاۋ بولىپ «م. س. س.» دەيتىن ءۇش قانا ءارىپ جازىلعان، ۋماجدالعان ءبىر جىرتىم جامان قاعاز — مەنىڭ كۇندىز-تۇن ويلايتىنىم تەك وسى. كۇلان مۇعالىمگە بەرەمىن دەدى، ياعني بەردى. ءمۇعالىم ونى قالتاسىنا سالىپ الىپ، ەندى ادەيى ۇندەمەي ءجۇر. مەنىڭ جانىمدى قيناي تۇسكىسى كەلەدى. قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ ەرتە مە، كەش پە، جازاسىن تارتادى دەيتىن شىعار.
بۇل كۇندەرى مەنىڭ ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم. كۇتۋدەمىن! كۇتە-كۇتە ءتىپتى جالىقتىم. ەندى، نە بولسا دا، بولسا ەكەن! قۇرتاتىن بولسا، قۇرتسا ەكەن. بىردەڭەنى كۇندىز-تۇنى قالتىراپ كۇتۋدەن جامان ءىس جوق.
ءمۇعالىم اتىمدى اتاسا، ءدىر ەتە قالام.
— تاقتاعا شىق، — دەيدى. ءولىم ساعاتى جەتتى، قۇرىدىم دەپ ويلايمىن. بالالاردىڭ الدىنا شىعارىپ الىپ، جەر ەتپەك قوي.
جوق، تىنىش. اڭگىمە «م. س. س.» جايىندا ەمەس، ساباق جايىندا.
ۆوجاتىي شاقىرىپ جاتىر دەسە دە زارەم قالمايدى. ە، سول ءۇشىن شاقىرىپ جاتىر عوي دەيمىن. قاشان جەتىپ، ەستىگەنشە ىشىمە قان قۇيىلعانداي بولام.
سويتسەم، تىنىش.
بۇيتكەن تىنىشتىعى بار بولسىن. ءبىر ولەم-اۋ دەپ مىڭ ءولىپ، ابدەن قور بولدىم.
جانە بىرنەشە كۇن ءوتتى. كوڭىلىم ازداپ ورنىعايىن دەدى. ۇيدە جالعىز وتىر ەدىم. كۇلان كىرىپ كەلدى. كەلى سۇراي كەلگەن ەكەن. ارتىنان ەسىك الدىنا ەرە شىقتىم. ماڭايدا ەشكىم جوق ەكەنىن كورىپ:
— كۇلان، — دەدىم.
— نە؟
— سەن انەۋگۇنگى قاعازدى بەرمەشى مۇعالىمگە...
— قاي قاعازدى... ا! ونى مەن باياعىدا-اق جىرتىپ تاستاعام.
ۋھ! جۇرەگىم ورنىنا جاڭا ءتۇستى.
قارا شاپان
كلاستا ساباق ءجۇرىپ جاتقان. كەنەت ەسىك ايقارا اشىلدى دا، ار جاقتان ءبىزدىڭ اۋىلدا بريگادير بولىپ ىستەيتىن نۇرعازى كورىندى. ۇستىندە ەتەگى جەرگە شۇبالعان سەڭسەڭ ىشىك، اياعىندا پيما. ءبىر قولىندا جۇمارلاپ ۇستاپ العان قاپ ءتارىزدى بىردەڭەسى بار.
— ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بەردىبەك دەيتىن بالاسى وسىندا وقي ما؟ — دەپ، نۇرعازى بارىمىزگە شولا قاراپ تۇر.
ءۇيدىڭ ءىشى ماعان بىردەڭە بەرىپ جىبەرگەن ەكەن دەپ، ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلدىم.
تابانىنىڭ قارى سىقىر-سىقىر ەتىپ، نۇرعازى بەرى كلاسقا كىردى.
— ءاي، اعاڭ مەن جەڭگەڭ اجىراسقالى جاتىر. سەن جەڭگەڭنىڭ شاپانىن كيىپ كەتىپسىڭ. جەڭگەڭ شاپانىمدى بەرىپ جىبەرسىن دەدى. ساعان مىنانى كيسىن دەدى، ءما، — دەپ نۇرعازى قولىنداعى نارسەنى الدا وتىرعان بالالاردىڭ توبەسىنەن ماعان قاراي اسىرا لاقتىرماسى بار ما.
سويتسەم، الگى نارسە قاۋدىرلاعان ءبىر جامان پلاشش ەكەن. تۋرا مەنىڭ الدىما، پارتانىڭ ۇستىنە توپ ەتە قالدى. سيا ساۋىت، قاعاز-قالامدى شاشىپ، ماشاقاتتاپ كەتتى.
مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي، اسىپ-ساسىپ قالدىم. ماسقارا! مۇنداي دا ماسقارا ءىس بولادى ەكەن. كىرىپ كەتۋگە جەر تەسىك ەمەس. بۇكىل كلاسس ماعان قارايدى، مەن جەرگە قارايمىن.
— بول، بول! جەڭگەڭنىڭ شاپانى قايدا، بەر! — دەيدى نۇرعازى. ساباققا بوگەت جاسادىم-اۋ دەگەن وي ونىڭ باسىنا ەندى عانا كەلگەن ءتارىزدى.
كلاستا كيىم ىلگىش بولمايتىن. سىرت كيىمدەرىمىزدى تەرەزەنىڭ الدىنا ءۇيىپ قوياتىنبىز. قارا شاپان سول كيىمدەردىڭ اراسىندا. كىرمەگەنىم قارا جەر، قارا شاپاندى نۇرعازىعا الىپ بەرىپ جاتىرمىن.
...بوس كلاسس. بالالار تاراپ كەتكەن. مەن عانا ورنىمدا تاپجىلماستان وتىرمىن. جىلاپ وتىرمىن. اعايىمنان اجىراسىپ كەتىپ بارا جاتقان ءاليمان جەڭگەمدى قيمايمىن. نۇرعازى الىپ كەتكەن ءبۇتىن قارا شاپاندى قيمايمىن. اتاڭا نالەت جوقشىلىق، مۇنشاما قور ەتەرلىك مەن ساعان نە ىستەدىم دەپ، ىزا بولىپ جىلايمىن.
قۇرعىر نۇرعازى-اۋ! سەن مەنى مەكتەپكە ىزدەپ كەلمەي-اق، ساباق ءبىتۋىن توسساڭ قايتەتىن ەدى. سوسىن مەن جۇرگەن مىرزاتايدىڭ ۇيىنە كەلسەڭ، الگىنىڭ ءبارىن سوندا ايتساڭ، قارا شاپاندى ۇستىمنەن سوندا سىپىرىپ الساڭ بولماس پا ەدى؟
قايران عانا ناداندىق-اي! كوڭىلدىڭ كورسوقىر بولۋىنان جامان نە بار ەكەن!
...بوس كلاسس. قاۋدىرلاق جامان پلاششتى ۇستىمە ولاي كيىپ كورەم. بىلاي كيىپ كورەم. ءبىزدىڭ ۇيدە بۇل ءتارىزدى كيىم جوق سەكىلدى ەدى. اعالارىم بۇنى قايدان الدى ەكەن؟
الدەكىمنىڭ باستان قۇلاق ساداقا دەپ، كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستاعان سالاباسى ەمەس پە؟
بۇل پلاششتى بۇعان دەيىن نە تراكتورشى، نە مال سوياتىن قاساپشى كيگەن. ويتكەنى ماي بولماعان جەرى جوق. اسىرەسە ەكى جەڭنىڭ ۇشى مەن ەكى قالتانىڭ اۋزى مايعا ادەيىلەپ مالىپ العانداي.
پلاششتىڭ ىشىنە مەن ءتارىزدى ەكى ادام مول سياتىن. ەتەك شۇبالىپ جەرگە تيەدى، جەڭ سالا قۇلاش. ءار جەڭنىڭ كەڭدىگى قاسقىردىڭ اپانىنداي.
قانشا سورلى بولسام دا، مىنا پلاششتى كيىپ كوشەگە شىعۋعا بەتىم شىدايتىن ەمەس. تىم قۇرسا، ءوز دەنەمە شاق بولسا ەكەن-اۋ! بۇنى كيىپ العاندا، قويشىلاردىڭ يت-قۇستى ۇركىتۋ ءۇشىن قورا شەتىنە ورناتىپ قوياتىن قاراقشىسىنان اۋمايتىن ءتارىزدىمىن.
نە ىستەيمىن؟ باسقا كيەر كيىم تاعى جوق. تىم قۇرسا، جىلى كەز بولسا ەكەن، جەيدەشەڭ-اق جۇرەر ەدىم. ءقازىر قىس، كۇن سۋىق. كەبىنىن سۇيرەتكەن ولىك تارىزدەنىپ، جەكسۇرىن پلاششتى قاۋدىر-قاۋدىر ەتكىزىپ، كۇلان ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتقانشا، ولگەنىم ارتىق ەمەس پە؟!
كۇلان ءتىپتى تانىماي دا قالار.
كۇلان شوشىر! ناعىز «م. س.س.» ەندى بوپسىڭ دەمەي مە؟
و، تاعدىر! كورسەتكەن ازابىڭنىڭ بارىنە دە كونىپ كەلەم. تەك وسىڭا — مىنا جەكسۇرىن پلاششتى كيىم ەتۋگە كونە الاتىن ەمەسپىن.
بۇنى كيىپ كوشەگە شىعا كەلسەم، اۋىلدىڭ بۇكىل ءيتى مەنىڭ سوڭىمدا بولۋىندا داۋ جوق.
— ءبۇل پلاششتى كيىپ، سىي ەلگە كۇلكى بولىپ جۇرگەنشە، ءوشىر قاراڭدى! كەت! جوعال بۇل ارادان، — دەيدى ار-نامىسىم.
مەكتەپ ءۇيى كوشەنىڭ تومەن جاق شەتىندە. قوستوبەگە قاراي قاسقايىپ كەتىپ جاتقان شانا جولدىڭ بويىندا. ەتەگى جەر سىزعان جامان پلاششقا ورانىپ، كىتابىمدى قولتىعىما قىسىپ الدىم دا، ۇرىشا جان-جاعىما سىعالاپ قاراپ، سىرتقا شىقتىم. ماڭايدا ەشكىمنىڭ قاراسى بايقالمايدى. ماعان كەرەگى دە، مىنە، وسى ەدى. جان ادامعا كورىنبەگەن قالپىمدا، قوستوبە، قايداسىڭ دەپ، تارتىپ وتىردىم.
قوستوبەدەمىن. ۇيدەمىن. انادا ارىق ات ءبىر كۇن سۇيرەپ ارەڭ جەتكىزگەن ارالىققا ەكى ساعاتتاي ۋاقىتتا زىمىراپ كەلدىم. كۇننىڭ سۋىقتىعى زىمىراماسىما قويمادى. جاي جۇرسەم، توڭىپ، ءولىپ بارام.
سەزىنگىش جۇرەگىم ەسىكتەن اتتاپ كىرگەن بەتتە-اق ءۇي ءىشىن الا قۇيىن كەزىپ وتكەنىن، اعا، جەڭگەمنىڭ اراسىنداعى اۋەلگى سۇتتەي ۇيىعان تاتۋلىقتان تۇك قالماعانىن بىردەن بايقادى. «قۇلىنىم، نەعىپ كەلدىڭ؟ توڭىپ كەتىپسىڭ-اۋ» دەپ جەڭگەم ۇستىمە ءتونىپ تۇسپەدى. بۇرىنعى تازالىق، بۇرىنعى بەرەكە — ءبارى عايىپ بولعان.
كەشكى شايدى، قوس باسىندا وتىرعانداي، اركىم ءار جاققا قاراپ، تومسىرايىپ وتىرىپ ىشتىك. ءاليمان جەڭگەمنىڭ قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن. كۇيەۋىنە دەپ قۇيعان شايدى ساتىلعاننىڭ الدىنا جەتكىزبەي، ورتا جولعا تورس ەتكىزىپ قويا سالادى. بۇل ءتارىزدى تۇرپايىلىق بۇرىن ودان شىقپايتىن ەدى.
اعايىم مەن جەڭگەم بىرەۋىنە بىرەۋى ءتىل قاتىسپايدى.
تۇندە دە ەكەۋى، «ارى جات، بەرى جات» دەپ، كەڭ توسەككە سىيماي شىقتى.
ول ەكەۋىنىڭ اراسىن كەزىپ ءوتىپ، مۇنداي حالگە تۇسىرگەن ەلدىڭ سىپىلداپ ءورشي بەرگەن وسەگى ەدى. وسەك — ول اعاش تامىرىنا تۇسكەن قۇرت ءتارىزدى ەمەس پە؟ دەر كەزىندە ءبىر شارا قولدانباساڭ، ۇڭگىپ جەي بەرەدى دە، ساپ-ساۋ اعاشتى قۇلاتىپ ءبىر-اق تىنادى. ماۋەلەپ تۇرعان جاس تەرەك — جاس سەميا عۇمىرى ءبىتىپ، قۇلاۋعا جاقىن ەدى.
ەرتەسىندە ءاليمان وزىنە تيەسىلى نارسەلەرىن ءبۋىپ-تۇيىپ الدى دا، كەتىپ قالدى.
وسەكشى اعايىننىڭ تىلەكتەرىن بەردى. ساتىلعانعا ەندى ۇلبىرەگەن قىز الىپ بەرۋلەرىنە بولادى.
ايەلى كەتكەن ءۇيدىڭ قانداي بولاتىنىن سىزدەر سۇراماڭىزدار، مەن ايتپاي-اق قويايىن.
ايەل مەن ەركەك قوسىلعاندا، بىر-بىرىنە دۇنيەدەگى ەڭ اسىل سوزدەردى تاۋىپ ايتسا، اجىراسقان كەزدە نەبىر ادام قۇلاعى توزبەيتىن لاس سوزدەردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن بوراتادى ەكەن. ول ءسوزدى مەن ايتپايىن دا، سىزدەر سۇراماڭىزدار.
ءسويتىپ، ءاليمان جەڭگەم كەتىپ تىندى، ءبىز باياعى تاز كەبىمىزگە قايتادان تۇستىك.
قارا شاپان ءاليماننىڭ ۇستىندە كەتتى.
سۇمبە ساپارى
كەش بويىنا دوڭبەكشىپ جىلاۋمەن بولدىم. «ساتقاق-ساتقاق جەكسۇرىن پلاششتى كيمەيمىن، كيىم تاۋىپ بەرىڭدەر. بۇنى كيىپ، سارىباستاۋعا ەندى قايتىپ ولسەم دە بارمايمىن!» — دەيمىن اعالارىما. وقۋدان قالاتىن بولدىم-اۋ دەپ، جانە قايعىرام.
ءبىر جاعىنان، ايەلى كەتىپ، ءبىر جاعىنان، كيىم تاۋىپ بەرىڭدەر دەپ مەن جىلاپ، اپتەر-تاپتەرى شىعىپ جاتقان سورلى ۇيگە سول كۇنى كەشكە شەشەمنىڭ اعاسى قاعازباي ناعاشىم كەلە قالار ما! الدەقانداي شارۋامەن نارىنقول بارىپ، قايتىپ كەلە جاتقان بەتى ەكەن. ءوزىنىڭ كىشكەنە قاراكەر بيەسىن جەككەن تايپيگەن جەڭىل عانا شاناسى بار.
ەكى كوزىم بىلاۋداي بوپ، مۇرنىمدى قورس-قورس تارتىپ وتىرعان مەنى نۇسقاپ، قاعازباي:
— مىناعان كىم ءتيدى؟ بۇل نەعىپ جىلاپ وتىر؟ — دەدى.
اكەم مەنىڭ جىلاۋىمنىڭ جايىن ايتتى.
— جىلاما. ءجۇر، سەنى ەرتەڭ سۇمبەگە الىپ كەتەيىن. سوندا وقيسىڭ. كيىم دە، ءبارى دە تابىلادى، — دەدى قاعازباي.
مەن بۇعان قۋانا-قۋانا كەلىستىم.
ءقازىر كوكتەم باسى. قار بوساپ، ەري باستاعان. جول ءۇستى تۇسكە دەيىن ءمۇيىز، تۇستەن كەيىن كيىز. شاناعا كۇندىزگى جول اۋىر. سوندىقتان قاعازباي ناعاشىم ەل جاتا، جول قاتقاقتا ءجۇرىپ كەتەمىز دەگەندى ايتتى. تاڭەرتەڭ تۇك كورمەگەندەي بوپ سۇمبەدە وتىرماقپىز.
اعالارىم جەكسۇرىن پلاششتى سۇمبەگە دەيىن كيە كەت دەدى. مەن كيمەدىم. قاعاز اعا كيىم دە، ءبارى دە تابىلادى دەمەدى مە؟ سول ءسوزدى كوكەيىمە ءتۇيىپ العام. ادەيى سىرت كيىمسىز، جۇرداي بولىپ بارۋدى دۇرىس كوردىم. ناعاشىم ءۇيى مىنا سۋىقتا مەنى مەكتەپكە كويلەكشەڭ ءتىپتى دە قۋالامايدى. ءبىر سىرت كيىم قالايدا تاۋىپ بەرەدى. قانداي كيىم تاۋىپ بەرسە دە، مىنا لاعىنەت پلاششتان جامان بولا قويماس.
«جىرتىق شالباردان جالاڭ بۇتىم ارتىق» دەگەن ەكەن ءبىر كەدەي. مەن تۇپادان-تۋرا سول ءپرينسيپتى ۇستادىم.
قاعاز اعانىڭ ۇلكەن سارى تونى بار ەكەن. مەنى سوعان تۇمشالاپ ورادى دا، شانانىڭ ارت جاعىنا كولدەنەڭ جاتقىزىپ قويدى. «سۇمبەگە جەتكەنشە، ۇيقىڭدى قاندىرىپ ال»، — دەدى.
ول ءوزى بەشپەتشەڭ.
قاراكەر بيە بۇلكەكتەپ ءجۇرىپ كەلەدى. كەشكى سۋىقتا قاتقاق بوپ قالعان جولمەن شانا جەڭىل سىرعيدى. قارنى كەبەجەدەي بۋاز بيە قاتتى جۇرىسكە جارامايدى. ورلەۋ جەرگە كەلگەندە، قاعاز اعا ونى ەركىنە قويىپ، جاي عانا اياڭمەن جۇرگىزەدى.
جولدىڭ كۇنەس جاق شەتىنىڭ كەي تۇسى قارايىپ، اشىلىپ قالعان. قارا جەر شانا تابانىنا ءدوپ كەلسە، جابىسىپ ۇستاپ الادى. قاراكەر بيە سول كەزدە مىقشيىپ، جىڭىشكە اياقتارى مايماڭداپ، كۇشكە سالىپ تارتادى. قارا جەر شانانى الىپ قالماق بوپ، قاراكەر بيە كونبەي، كۇش سىناسىپ جاتقان ءتارىزدى. دەلبە ۇستاپ وتىرعان قاعاز اعا قۇيرىعىن قوپاڭ-قوپاڭ ەتكىزىپ، قاراكەر بيەگە كومەكتەسكەندەي بولادى. سونىڭ ارقاسىندا بيە شانانى جۇلىپ اكەتەدى.
بالا كەزىمدە مەن، وي، ۇيقىشىل ەدىم. (سول ادەتىم ءالى قالماعان. دۇنيەدە ەكى راقات بولسا، ۇيقىنى سونىڭ بىرەۋى دەپ قارايمىن). تونعا ورانىپ، قيسايعاننان كەيىن-اق ماۋجىراپ ۇيقىم كەلە باستادى. سودان ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەم. بىرەۋ:
— ەي، بەردىبەك! تۇر! تۇر، ەي! — دەپ داۋىستاعانعا، كوزىمدى اشىپ الدىم. قاسقا جولدىڭ ۇستىندە، اشىق اسپاننىڭ استىندا جاتىرمىن. بۇل نە عاجاپ؟
سويتسەم، مىنا قىزىققا قاراڭىز: جولدا تەرەڭوزەك دەيتىن شۇڭعىل ساي بار. سونىڭ شىعا بەرىس قاباعىندا شانانىڭ شوڭكيە بەرگەن ارتىنان مەن دومالاپ ءتۇسىپ قالىپپىن. ويانباپپىن. قاعاز اعا ەشتەڭە سەزبەيدى دە، كەتە بەرەدى. الدەن ۋاقىتتا ارتىنا بۇرىلىپ:
— بەردىبەك، توڭعان جوقسىڭ با؟ — دەيدى.
سويتسە، مەن تۇگىل، مەنىڭ كولەڭكەم دە جوق، شانانىڭ ارتى بوپ-بوس. قاعاز اعانىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالادى. «ياپىر-اۋ، بۇل قايدا كەتتى؟ جىن بوپ، ۇشىپ كەتتى مە؟»
قاعاز اعا ات باسىن كەيىن بۇرادى. تەرەڭوزەكتىڭ شىعا بەرىس قاباعىندا، قاسقا جولدىڭ ۇستىندە تونعا ورانعان قالپىمدا پىر-پىر ۇيىقتاپ جاتقان مەنى كورەدى.
ويانىپ الىپ، نە بولعانىن بىلگەن سوڭ، كۇلمەسكە لاجىم جوق. قاعاز اعا دا كۇلەدى.
— سول بويدا ارتىما قاراماستان كەتە بەرسەم توي، قالاسىڭ. قاسقىرعا جەم بولاسىڭ. ادامنىڭ ۇيقىسى مۇنداي دا قاتتى بولادى ەكەن، وي، توبا! — دەيدى.
حالقىنىڭ جارىم بولەگى ۇيعىر بولىپ كەلەتىن سۇمبەدە تاۋىق كوپ. تاۋىق كوپ جەردە قوراز كوپ. تاڭ اتقانىن ءبىلدىرىپ، قالىڭ قوراز وڭەشتەرىن جىرتا انگە سالىپ جاتقاندا، قىستاقتىڭ شەت جاعىنداعى ناعاشىم ۇيىنە ات باسىن ءبىز دە تىرەدىك.
توعىز اۋىز
ناعاشىم ءۇيى سەگىز جانى بار ۇلكەن سەميا. ولار: سەمباي اتام، بوپكە اجەم. ەكەۋىنىڭ جاسى دا جەتپىس بىردە. ودان سوڭ ولاردىڭ بالالارى قاعازباي، قىرىق جەتى جاستا. قاعازبايدىڭ ايەلى زاۋرە، كۇيەۋىنەن ەكى-ۇش جاس كىشى.
قاعازبايدىڭ ەكى ۇل، ەكى قىزى بار. ۇلدارى قاسىمقان، رامازان. قاسىمقان مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن، رامازان قۇرداس. قىزدارى ورالحان، ورازحان، ەكەۋى دە مەكتەپكە بارا قويماعان.
تىقسا، تىعىن شاق كەلمەيتىن ماۋىزداي سەگىز اۋىزدىڭ ۇستىنە مەن توعىزىنشى بولىپ قوسىلدىم.
بۇل ۇيدە جۇمىس جاسىندا سانالاتىن ەكى عانا ادام بار. ولار قاعازباي مەن زاۋرە. زاۋرە ناۋقاسشاڭ، اۋىر ەڭبەككە جارامايدى. تاڭەرتەڭ بريگادير كەلىپ:
— جۇمىسقا شىعىڭدار! — دەپ ايقاي سالعاندا، قىس دەمەي، جاز دەمەي، ەشقانداي بوگەلىسسىز سۋىرىلىپ شىعاتىن كونبىس قاعازباي عانا.
بۇل — ءبىر ادام توعىز اۋىزدى اسىرايدى دەگەن ءسوز. توعىزى دا ەرەسەك، ساۋ اۋىزدار. تاماق تۇگىل، تاس تاستاساڭ، قارش-قارش شايناپ، قىلعىپ قويۋعا دايىن. مىقتى بولساڭ، تويىندىرىپ كور ەندى!
قازاقتىڭ بويىنداعى ءبىر اسىل مىنەز — جاقىنىن دالاعا تاستامايدى. اۋزىنداعى اسىنان جىرىپ بەرەدى. ناعاشىم ءۇيى ماعان ەشقانداي دا اۋىرسىنعان قاباق بىلدىرگەن جوق. وسى ءۇيدىڭ ءوز ادامىنداي، مەنىڭ باسقا جاققا بارماي، وسىندا سالماق سالىپ كەلۋىم زاڭدى دەگەندەي شۇرقىراپ قارسى الدى.
اتام سەمباي تىپ-تىك بيىك دەنەلى، بۋرىل ساقالدى، كەلبەتتى، مىنەزى قاتالداۋ ادام. ماڭدايىمنان ءبىر يىسكەدى دە قويدى. جاقىندىعىن، مەيىرىمىن سولاي ءبىلدىردى.
بوپكە اجەم ونداي ەمەس، كوڭىلشەك. مەنى كورگەن جەردە-اق كوڭىلى بوساپ، كەمسەڭدەۋگە دايىن تۇردى. بەتىمە بار سىلەكەيىن جۇقتىرا جابىسىپ، ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى دا، قايتىس بولعان قىزى اسبەتتى — مەنىڭ شەشەمدى ەسكە الىپ، جوقتاي جونەلدى. «اسبەت-اۋ! اسىلىم-اۋ! شىنىمەن-اق كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەسكە كەتكەنىڭ بە!».
قاعازبايدىڭ ايەلى زاۋرە ورتا بويلى، شۇبار ءجۇزدى، سالماقتى ادام. تالايدان اۋرۋشاڭ ءارى بالانى كوپ كوتەرگەن. ءوزى شۇبار بەت-اۋزىن جىپىرلاعان ءاجىم قوسا باسىپ، اپامنان دا بەتەر كارى ەتىپ جىبەرگەن. «اينالايىن بەركەنىم! جىگىت بوپسىڭ عوي»، — دەپ، ول داعى بەتىمنەن مەيىرلەنە ءسۇيىپ جاتىر.
بالالاردى قويشى، مەنىڭ كەلگەنىمە ولار مۇلدەم قارىق. مەنىڭ ەندى وسىندا وقيتىنىمدى ءبىلىپ، اسىرەسە رامازان ءماز، ويتكەنى ول ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا اۋىز جالاسۋدان گورى شەكىسۋلەر كوبىرەك بولاتىنىن اۋەلگى كۇنى ول دا، مەن دە بولجاي الماعان ءتارىزدىمىز.
قاعازباي ناعاشىم ناعىز عاجاپ ادام. بىرەۋگە ينەنىڭ جاسۋىنداي جامانشىلىق ويلاۋدى بىلمەيدى، ءوزىم دەگەن كىسىگە قوڭ ەتىن ويىپ بەرۋگە دايىن تۇرادى. قاعازبايلار كوپ بولسا، جەر بەتىندە ەشقانداي قايعى دا، قاسىرەت تە، ۇرىس تا، تالاس تا بولماس ەدى. كۇن ىلعي كۇلىمدەپ، ادامدار بىر-بىرىنە تەك ىزەت ەتىپ تۇرار ەدى.
قاعازباي ءتارىزدى ادامدار كوپ بولسا، جەتىمدىك پەن جەسىرلىك بىلىنبەس ەدى.
بوي جاعىنان اكەسىنە تارتپاعان، الاسا كەلگەن، بەت-جۇزىنەن، كوزىنەن ادامشىلىق سەزىمىنىڭ نەبىر جاقسى نىشاندارى نۇر بوپ ساۋلاپ تۇراتىن بۇل تاماشا جاننىڭ مەيىر-ىقىلاسىنا قۇرىق بويلامايدى.
تاڭەرتەڭگى شايدان كەيىن، رامازان ەكەۋىمىز مەكتەپكە جينالا باستادىق. قاعازباي سول كەزدە ايەلىنە:
— زاۋرە، سەن پەشپەنتىڭدى بەردىبەككە بەر. بەردىبەكتىڭ سىرت كيىمى جوق ەكەن. مىنا سۋىقتا مەكتەپكە جەيدەشەڭ بارا المايدى عوي، — دەدى.
زاۋرە قىڭق دەمەستەن بەردى.
استارىنا جىلىلاپ ماقتا سالعان، قوڭىر ماتادان تىگىلگەن كونەتوز پەشپەنت ەكەن. جەكسۇرىن پلاششقا قاراعاندا ءتاۋىر. كيىپ الدىم. «ءما، بەلىڭدى مىناۋمەن بۋىپ ال، جىلى بولادى»، — دەپ، قاعاز اعا ءوزىنىڭ جىڭىشكە قايىس بەلبەۋىن بەلىنەن شەشىپ بەردى.
مەنىڭ بەلىم ءبىر ۋىس. تالىستاي ايەل كيىم ەتىپ جۇرگەن پەشپەنتتىڭ ەكى ءوڭىرىن ايقاستىرىپ سالىپ قاپسىرىنعاندا، ءبىر ەمەس، ەكى پەشپەنتتى قابات كيىپ العانداي بولدىم. بەلبەۋدىڭ بۇرىنعى تەسىكتەرى ءبىر جاقتا قالدى دا، قاعاز اعا بەلىمە لايىقتاپ، جاڭادان تەسىك تەسىپ بەردى. وزىمنەن بويى ۇزىن، قوڭقاق مۇرىن رامازاننىڭ كوكتەن سالاڭ ەتىپ تۇسە قالعان كومەكشىسى تارىزدەنىپ، مىنە، ەندى ونىڭ قاسىنا ەرىپ، ءوزىم ءالى ءۇيىر بولماعان جات مەكتەپكە، جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس ەتىپ، تولقىپ كەلە جاتىرمىن.
سۇمبە بۇل ايماقتاعى ءىرى سەلونىڭ بىرەۋى. «قىزىل شەكارا»، «ىنتىماق»، «ۇلگىلى»، «بولشيەۆيك» اتالاتىن ءتورت كولحوزدىڭ ورتالىعى.
«بولشيەۆيك» كولحوزى تۇگەلدەي ۇيعىرلار.
باسقا ءۇش كولحوز قازاقتىڭ وسى اراداعى نەگىزگى ءۇش رۋىنان: «قىزىل شەكارا» — ايت. «ۇلگىلى» — جانبابا. «ىنتىماق» — قىپشاق رۋىنان. كادىمگى قارا قىپشاق قوبلاندىنىڭ تۇقىمدارى. ىشكەرى جاقتان اۋىپ كەلىپ، وسىندا ءسىڭىستى بوپپىز دەپ وزدەرى ايتىپ وتىرادى.
كورىپ وتىرسىزدار، ءۇش رۋدىڭ دا قونىستارى ءبىر. ءبىر وزەننەن سۋ ءىشىپ، ءبىر جەردىڭ وتىن وتايدى. مەكتەپ ءبىر، ماگازين ءبىر. اۋىل سوۆەت، ياعني وكىمەت ءبىر. ال ءبىراق ءۇش رۋ ءوز الدىنا بولەك-بولەك ءۇش كولحوز.
ۇيعىرلار قازاقتاي ەمەس، جەر كاسىبىنە شەبەر حالىق. تام ءۇيدى دە جۇتىندىرىپ ادەمى سالادى. بالشىقتان قامىر يلەپ، تۇيمە تۇيەدى. ءار ۇيعىردىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە قورىق سوعىپ، قورشاپ العان باقشاسى بار. كارتوپ، پياز، ءسابىز، اسقاباق، كۇنباعىس، كاپۋستا ەگەدى.
قازاق اۋىلدارىندا، ايتالىق، ءبىزدىڭ قوستوبەدە بۇنىڭ ءبىرى جوق. قازەكەڭ مال، مال دەيدى. مال جوق بولسا، ەسىنەپ اش وتىرادى. تاماقتىڭ كوكەسى اياعىنىڭ استىندا، قارا جەردە جاتقانىن تۇسىنبەيدى. ۇيعىرلار جەر شۇقىلاپ، جەر ەمەدى.
سۇمبەدەگى قازاقتار ۇيعىرلاردىڭ ءۇي سالۋ، جەر يگەرۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنە باستاعان. ولار دا قورىق سوعىپ، باقشا ەگەدى، قۇس ۇستايدى. ناندى تاندىرعا پىسىرەدى.
مۇنداعى مەكتەپ جەتى جىلدىق. مەكتەپ ءۇيى كەسەكتەن قالانىپ سالىنعان، ۇلكەن، شاتىرلى. تەرەزەلەرى كوشەدەي. مۇنداي ۇلكەن تەرەزەلەردى مەنىڭ ءبىرىنشى كورۋىم. اۋىلدا تام سوققاندا، قىستا سۋىق بولادى دەپ، تەرەزەلەرىن سىعىرايتىپ، كىشكەنتاي جاسايتىن. مۇنشاما ۇلكەن تەرەزەلى ۇيدە قىستا ادام قالاي شىدايتىنىنا تاڭمىن.
كەيىن، قىس تۇسكەن سوڭ ءبىلدىم، ۇلكەن تەرەزەدەن جارىق كوپ تۇسەدى ەكەن دە، قىستا دا جىلى بولادى ەكەن.
تەرەزەسى ۇلكەن ءۇي ءارى جارىق، ءارى كوڭىلدى.
مەكتەپتىڭ استى دا، ءۇستى دە تاقتاي. قابىرعاسى ءبىر مەتر. مەن ءۇشىن دۇنيەدە بۇدان اسەم، بۇدان بەرىك ءۇي جوق سەكىلدى.
كلاسقا بوتەن بالانىڭ كىرىپ كەلۋى مۇنداعى كارى تۇرعىندار ءۇشىن زور وقيعا. ءبارىنىڭ نازار تىگە قالعانى مەن بولدىم. Eح، شىركىن! بۇندايدا ۇستىندەگى كيىمدەرىڭ ينەدەن ءقازىر عانا شىققان جاڭا كيىمدەر بولسا. مىنا سۋ مۇرىندارعا، «جولاماڭدار، كيىمدى بىلعايسىڭدار» دەگەندەي، شەكەڭنەن قاراپ تۇرساڭ. ال ەندى مەن سەكىلدى جاباعى جامىلعان بايعۇسقا بۇلار ادام دەپ قارامايدى. موينىنا ءبىر-اق سەكىرىپ مىنەدى.
— مىناۋ كىم، ەي؟
— بۇل قايدان كەلدى؟ — دەسىپ جاتىر. اپ-ساتتە ءبىراز بالا ءوزىمدى قورشاپ تا الدى.
اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى. ال سەن بولساڭ، ءوزىڭدى كىرمەدەي سەزىنەسىڭ، جۇرەگىڭ قوبالجىپ، ارتى نە بولاتىنىن كۇتەسىڭ.
دەگەنمەن، مەن سىر بىلدىرمەۋگە تىرىسام. ءا دەگەندە، ءما دەمەسەڭ، بۇلاردىڭ جەلكەلەپ الاتىنىن جاقسى بىلەم. سوندىقتان كورگەن قۇقايىم بۇل عانا ەمەس دەگەندەي ءوزىمدى توسىن جاعدايدىڭ قاندايىنا دا دايىن ۇستايمىن.
تاكاپپار سۇراققا تاكاپپار جاۋاپ قايىرام. «بۇل مەنمىن! قايدان كەلگەنىمدە سەندەردىڭ نە شارۋالارىڭ بار!» — دەيمىن.
مەنەن گورى بويى ۇزىنداۋ، تاقىر باس سۇرشا بالا باسقالاردى كيىپ-جارىپ، تۋرا بەتپە-بەت كەلدى. كوز قاراسى وتكىر، وسىلاردىڭ ىشىندەگى ناعىز پالەسى كورىنەدى. مەنەن ەمتيحان الاتىن ادامشا تاق-تاق ەتىپ:
— بىلسەڭ، ايتشى، نەشە كوسەم بار؟ — دەدى.
— تورتەۋ، — دەدىم مەن.
— كىم-كىم؟
مەن ساناپ بەردىم.
گالستۋگىمنىڭ تۇيىنىنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى. بۇندايدا نە ايتۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەم:
— ءارقاشان دايىنمىن! — دەدىم.
— مىناۋ نە؟ — دەپ، تاقىرباس گالستۋگىمنىڭ ۇزىن ۇشىن كورسەتتى.
— پارتيا.
قىسقاراق ۇشىن كورسەتتى:
— مىناۋ شە؟
— كومسومول.
گالستۋكتىڭ جەلكەدەگى ۇشكىلىن نۇسقادى:
— مىناۋ؟
— پيونەر.
گالستۋكتىڭ ءتۇيىنىن كورسەتتى:
— مىناۋ نە؟
— ۇشەۋىنىڭ بىرلىگى.
سول زاماندا پيونەرلەر ءبىر-بىرىنىڭ ساياسي ساۋاتتىلىعىن وسىلاي سىنايتىن.
جاتتامالى سۇراققا جاتتامالى جاۋاپ، مۇدىرمەدىم، سارناپ ايتىپ بەردىم. تاقىر باس مەنى سۇرىندىرە الماعانعا وكىنگەن تارىزدەنىپ، جەلكەسىن قاسىپ، ءمۇدىرىپ قالدى. سوندا دا تاقالا ءتۇسىپ: «تۇيمەڭ قانداي، ەي، بەلدىگىڭ قانداي؟»، — دەپ، ەندى ول ماعان ءتيىسۋدىڭ باسقىنشىلىق جولىنا اشىقتان اشىق تۇسە باستادى.
مەن جاۋتەڭدەپ، سەن ماعان نەگە بولىسپايسىڭ دەپ، رامازانعا قارايمىن. سويتسەم، بويى ۇپ-ۇزىن بولىپ، شەتتەپ، رامازانىم بەيقام تۇر. تەگى، ول تاقىر باستان جاسقاناتىن ءتارىزدى. مەنى قورعاپ ءبىر اۋىز دا ەمەۋرىن بىلدىرە المايدى. ءوزىم امان بولسام، بولدى دەگەندەي قالىپ تانىتادى.
سىريعان قايران بوي، قايران دەنە! جاسقانشاق رامازانعا بىتكەنشە، ماعان نەگە بىتپەگەن!
كەنەت تاقىر باس مەنى كوكىرەگىمنەن وقىس يتەرىپ كەلىپ قالسىن. شالقالاعان قالپىمدا موينىم استىما قايىرىلىپ، وڭباي قۇلاپ تۇسەيىن. شۇيدەم قاق ايىرىلىپ، ميىم اۋزىما توگىلگەندەي بولدى. تاقىر باستىڭ ىمداۋىمەن باسقا ءبىر بالا ارتىما ءتورت تاعانداپ جاتا قالعان ەكەن. الگىگە ءسۇرىنىپ جىعىلعان ەدىم.
مەنىڭ ولە جازداعانىممەن ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، ءبارى دۋىلداپ كۇلىسىپ جاتىر. ولارعا بۇل ەرمەك.
مەن وسى ارادا تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز جالعىزدىق كورىپ، قورلانىپ قالدىم. ىزادان جارىلىپ كەتۋگە بارمىن. ءوزىمنىڭ قوستوبەمدە بولسا، تاقىر باسپەن شايناسىپ ولەر ەدىم. ال ءدال ءقازىر، مىناۋ جات ورتا، بوتەن بالالاردىڭ اراسىندا، مەنەن ونداي ەرلىك شىقپادى. شاڭىراق يەسى ءبىز دەگەندەي ەلىرىپ، ورەكپە كۇلگەن سودىر توپتىڭ پىسى ەڭسەمدى باسىپ كەتتى. جىلاۋدى نامىس كورىپ، جىلاماۋعا شىدامىم ارەڭ جەتىپ تۇرمىن.
سەمباي اتام جانە ءبىز
ناعاشىم ۇيىندەگى بار ادامدى اسكەر دەپ قاراساق، سول اسكەردىڭ باس قولباسشىسى سەمباي اتام. ءۇيدىڭ ءىشى-تىسىنداعى تىرشىلىكتىڭ ءبارى دە قولباسشىنىڭ بۇيرىعىمەن ىستەلىپ جاتادى. بۇل بەدەلگە اتام قارتايعان جاسى مەن قارداي بولعان ساقالىن ساتىپ، سول ارقىلى جەتىپ وتىرعان ادام ەمەس. شىندىعىنا كەلسەڭىز، ول وسى ءۇيدىڭ، وسى ۇلكەن سەميانىڭ قاعازبايدان گورى دە بەلدى اسىراۋشىسى. ومىردە كورگەن، تۇيگەنى مول، جاقسىلىق-جاماندىقتى الىستان تانىپ، اققاپتال بولعان تاجىريبەلى قورۋشىسى. وسى قارا شاڭىراقتىڭ بەرەكە-پاناسى.
جەلكەسىندە زىلدەي بوپ جەتپىس وتىرۋىنا قاراماستان، اتام ەڭسەسىن تىك ۇستايدى. بويىنداعى قارۋى بار جىگىتتەن كەم ەمەس. ەڭبەك سۇيگىش ءارى شارۋاقور. قاراكەر بيەدەن وزگە، بۇل ۇيدە ادال ەتتىدەن قانى شەرميگەن سىنىق ءمۇيىز الا سيىر بار. ەكەۋىنە دە سەمباي اتام جەم-شوپتى ءوزى دايىندايدى، ەكەۋىن دە ءوزى كۇتىپ-باپتايدى. سول كۇتىمنىڭ ارقاسىندا سيىرى دا، بيەسى دە جىل سايىن ءتول بەرەدى. بيىل دا بۋاز.
سەمباي اتام ءبىر قورا تاۋىق، ءبىر قورا قويان وسىرەدى.
بۇلكەڭ-بۇلكەڭ ەتكەن كىلەڭ قاراكوك قويان تام ءۇيدىڭ ىرگەسىن ءىش جاعىنان ۇڭگىپ ءىن قازىپ العان. سول ىندەردەن ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، ءورىپ جۇرەدى. ادامنان ۇركىپ، قورىققاندى بىلمەيدى، سەنىمەن سويلەسكىسى كەلگەندەي قول سوزىم جەردە قۇلاعى تىكىرەيىپ، كوزى مولدىرەپ شوقيىپ قاراپ وتىرادى.
بۇل ءۇيدىڭ ەركەكتەرى مەن قىزدارىنىڭ باستارىندا وسى كەزدە قويان تەرىسىنەن ىستەلگەن ءبىر-بىر قاراكوك مالاقاي. ءارى جىبەكتەي جۇمساق، ءارى جىلى. وسى ءتارىزدى مالاقايىم بولسا دەپ قىزىعامىن.
ۇيعىرلاردىڭ داستۇرىمەن ەسىك الدىنان قورىق سوعىپ، قورشاپ العان از عانا جەر بار. جارىمىنا كارتوپ ەگىلەدى، جارىمىنا پىشەن وسىرىلەدى. وسى جۇمىستىڭ ءبار-بارىن اتام ءبىر ءوزى تىندىرادى.
ءدال ءقازىر، مەن كەلگەن كەزدە، اتام ۇيىندە جارتى ۇرا كارتوپ بار ەكەن. كەسپەگە مول ەتىپ كارتوپ تۋراۋ بۇلاردىڭ داستۇرىنە اينالعان. ءارى ۇنعا ۇنەم، ءارى كەسپە ءدامدى.
ءبىر قورا تاۋىق ءبىر قورا جۇمىرتقا بەرەدى.
ماۋىزداي توعىز اۋىزعا جەم تاۋىپ تىعىنداۋدا اتام اتقاراتىن قىزمەت وسال ەمەس ەكەنىن ەندى ءوزىڭىز دە كوردىڭىز.
قوناققا قوي الا جۇگىرىپ ۇيرەنگەن قازەكەڭ تاۋىق ەتىن ەت دەپ قارامايدى. ونىسى بەكەرشىلىك.
ال جۇمىرتقانى اتام بىزگە جەگىزبەيدى. جوق، ۋلايسىڭ دەگەندىكتەن ەمەس. كەبەك سالعان جاشىككە مول قىلىپ جينايدى دا، ءار تالىن بەس تيىننان دۇكەنگە وتكىزەدى. ايتپەسە، بۇلار اقشانى قايدان الادى؟ اقشاسىز بۇلارعا دۇكەندە ساتىلاتىن شايدى، كەزدەمەنى، كيىم-كەشەكتى كىم بەرەدى؟
ناعاشىم ۇيىندەگى ادامدار كيىم ساندەمەيدى. دۇنيە، جيھاز جينامايدى. كۇندىز-تۇنى ويلايتىندارى كەڭىردەكتىڭ قامى عانا. كۇن جىلىدا جالاڭاش، كۇن سۋىقتا ءۇسىپ ولمەسە، بولدى.
ادامنىڭ جاسى مولايعان سايىن ۇيقىسى ازايادى. قۇس ۇيقىلى سەمباي اتام تاڭەرتەڭ بارىمىزدەن بۇرىن تۇرەگەلەدى. مالعا ءشوپ سالادى، تاۋىققا جەم شاشادى. سودان كەيىن ەسىكتىڭ الدىن سىپىرا ءجۇرىپ، داۋىستاپ ۇيدەگى كەمپىرىن وياتادى:
— بوپكە! ءاي، بوپكە! تۇر!
ايقاي تەك اجەمە ارنالعانمەن، بارىمىزگە بىردەي جەتەدى. ءبارىمىزدى بىردەي وياتادى. ويتكەنى ءبارىمىز ءبىر بولمەدە ۇيىقتايمىز.
ەكى كىسىلىك ءبىر عانا كونە اعاش توسەك. وندا قاعازباي مەن زاۋرە جاتادى. باسقامىز ءتور الدىنا جەرگە جاپپاي ءتىزىلىپ، «كولحوز» بولىپ ۇيىقتايمىز.
بوپكە اجەم اتام تۇر دەگەندە بىردەن ۇشىپ تۇرمايدى. ەستىسە دە ەستىمەگەن بولىپ، تىپىر ەتپەي جاتا تۇسەدى. از كىدىرىستەن كەيىن اتام تاعى داۋىستايدى. بۇل جولى ءۇنى الگىندەگىدەن قاتۋىراق شىعادى:
— ءاي، بوپكە! تۇرامىسىڭ، جوق پا؟ انا سيىردى پاداعا قوس!
شالىنىڭ مازا بەرمەسىن بىلگەن اجەم:
— تاڭ اتپاستان قاڭقىلداپ، وسى قاقپاستان تارتتىم-اۋ، جاعىڭ قارىسقىر! — دەيدى دە، تۇرىپ جاتادى.
اتامدا ايەل زاتىن كەمسىتىپ قارايتىن مىنەز بار. اسىرەسە ءوز كەمپىرىنە قاتال-اق. ەكى-ۇش داۋىستاعاندا بوپكە اجەم ۇشىپ تۇرماسا، قولىنداعى سىپىرعىنى قابىرعاعا سۇيەي سالىپ، ول ۇيگە كىرىپ كەلەدى. جىرتىق كورپەنىڭ استىندا ءبىر ۋىس بولىپ جاتقان اپاما تونە ءتۇسىپ، كىجىنىپ:
— ءوي، مىنا نەمە ءالى جاتىر ما؟ جىل كەلگەندەي تىرايىپ، نە كورىنگەن! ءوي، بوپكە، ءولىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟! — دەيدى.
اتامنىڭ ءتىلى نايزانىڭ ۇشى ءتارىزدى. جەرلەپ، زەكىپ ۇرسا باستاعاندا، ەتىڭ تۇگىل، سۇيەگىڭنەن وتەدى.
تارشىلىق ءومىر اتامدى ۇنەمشىل بولۋعا ۇيرەتكەن. ءبىر تال شەگە جاتقانىن كورسە، ول اتتاپ وتپەيدى. ايدالادا ءبىر جاڭقا كەزىكسە، ۇيگە الىپ كەلەدى.
تاڭەرتەڭ جۋىنعان كەزدە ءبىز سابىندى قولىمىزعا كوبىرەك ەزىپ جىبەرسەك، جانە ونى ابدەن ۋقالاپ سىڭىرمەي، شايىپ جۋا باستاساق، اتام زەكىپ ۇرسا باستايدى:
— ءوي، ساناسىز نەمە! سابىندى سونشا كوپىرتىپ ەزىپ... انە، نە بولدى؟ ءبارىن قۇر تەككە سۋ شايىپ كەتتى!
اتام بار جەردە ءبىز نەنى دە بولسا ۇنەمدەپ، بايقاپ ىستەۋگە تىرىسامىز.
سۇمبەدە وتىن تاپشى، جاقىن ماڭدا ورمان جوق. وتقا قۋراي، سابان، تەزەك، كوڭ جاعىلادى. قاراعايدى تاۋدان كۇشى جەتكەندەر عانا اكەلەدى.
شايلىق سۋدى ناعاشىم ءۇيى سابان جاعىپ، اۋەلى قارا قازاندا قايناتىپ الادى. سوسىن ساماۋىرعا قۇيادى. ۇستىنە تاماق ىشەتىن الاسا دوڭگەلەك ستولدى مۇنداعى قازاقتار ۇيعىرشالاپ «جوزى» دەپ اتايدى.
شايعا توعىز اۋىز لاپ بەرىپ، بىردەن كەلىپ وتىرامىز. ءتوردىڭ تاق توبەسىندە اتام. اتامنان ارى قىزدار: ورالحان مەن ورازحان. ورازحانعا جالعاس اپام.
اتامنان بەرى قاراي تاعاشا ءيىلىپ قاسىمحان، رامازان، مەن وتىرامىز، مەنەن تومەنىرەك قاعاز اعا. قاعاز اعاعا جالعاس زاۋرە. زاۋرە مەن اپامنىڭ ەكى ارالىعىندا باياعى زاماندا تۋلادا جاسالىپ، سودان بەرى تالاي تەپەرىشتى باستان كەشكەن، تالاي-تالاي جاندارعا قىزمەت ەتىپ، ءبۇيىرىنىڭ تالاي جەرى مايىسقان، سوندا دا ىستەن قالماي كەلە جاتقان كونە جەز ساماۋىر. ديامەترى ءبىر مەتردەن اساتىن قىنا ءتۇستى تاقتاي جوزى جۇتىنعان توعىز اۋىزدىڭ تاس قورشاۋىندا قالعانىن ءسىز ەندى كورىپ وتىرسىز.
تاماققا وتىرۋدىڭ وسى ءتارتىبى ەش ۋاقىتتا دا وزگەرمەك ەمەس.
ناندى ناعاشىم ءۇيى تاندىرعا پىسىرەدى. پىسكەن نان توردەگى سىرتىنا اشەكەي ءۇشىن تەمىر شەگەلەگەن قاراكوك كەبەجەدە ساقتالادى. كەبەجەنىڭ اۋزى ءىش جاعىنان قۇلىپتاۋلى. جو، جوق، شەگەمەن اشامىن دەپ اۋرە بولماڭىز. رامازان ەكەۋىمىز مۇنداي ارەكەتتى وڭاشادا تالاي جاساعانبىز. تۇك شىقپايدى. قۇلىبى و باستا وسى كەبەجەمەن بىرگە جاسالعان. جەر بەتىندەگى كىلتتىڭ ءبىر دە بىرەۋى وعان شاق كەلمەيدى. ءبىر دە ءبىر شەگە ونى اشا المايدى. كىلت سالاتىن ويىعىن اق جەمدەپ، مايىستىرىپ، بوسقا بۇلدىرەسىز.
بۇل كەبەجەنىڭ كىلتى ءارى ۇلكەن، ءارى تۇمسىعى ويلى-قىرلى ءبىرتۇرلى.
حا-حا! ءسىز داعى قيالدايدى ەكەنسىز! بۇل كىلتتى قولعا ءتۇسىرۋ ول ەرتەگىلەردە ايتىلعان حور قىزىن قولعا تۇسىرۋمەن بىردەي. ول ءۇشىن ءسىز زاۋرە جەڭەشەمنىڭ جار دەگەندە جالعىز بۇرىمىن پىشاقپەن كەسىپ الۋىڭىز كەرەك. قالايشا دەيسىز عوي. مىنە، بۇلايشا: كەبەجەنىڭ كىلتىن بۇل ۇيدە تەك زاۋرە جەڭەشەم ۇستايدى. ول ونىڭ باۋىن بۇرىمىنا قوسىپ ءورىپ، شاشىنىڭ ۇشىنا بايلاپ الادى. كىلت بايلانعان بۇرىمىنىڭ ۇشى امەندە پەشپەنتتىڭ قالتاسىندا. ال ەندى، مىقتى بولساڭ، ول كىلتتى قولعا ءتۇسىرىپ كور!
داستارقان جايىلىپ، ابدەن شاي ىشىلەر كەزدە زاۋرە كەبەجەگە بارادى. عاجاپ كىلتتى سۇعىپ جىبەرىپ، ىشكى مۋزىكالى قۇلىپتى «ءىزىڭ» ەتكىزىپ اشادى دا، داستارقانعا تاندىردىڭ كەيدە ەكى، كەيدە ءۇش توقاشىن اكەپ سالادى. ەكى توقاش سالىنعان كۇنى كەم سالىنعان ءبىر توقاشتىڭ ورنىنا توستاعانمەن تالقان قويادى.
كەبەجەنىڭ اۋزى دەرەۋ قايتا بەكىتىلەدى.
باس قولباسىنىڭ بۇيرىعىنسىز اتاكاعا شىعۋ — داستارقانداعى نانعا شابۋىل جاساۋ — بولمايدى.
اتامنىڭ قولىندا ءمۇيىز ساپتى وتكىر قارا پىشاق. ناندى ول سونىمەن جۇپ-جۇقا ەتىپ، بيپازداپ تۋراۋعا كىرىسەدى. ءبىز بۇل كەزدە سىلەكەيىمىزدى جۇتىپ، تامسانىپ قاراپ وتىرامىز. جاڭاعى شاعىن عانا ەكى نەمەسە ءۇش توقاش الگىندەي قاڭىلتاق بوپ تۋرالا كەلە عاجاپ كوبەيىپ كەتەدى. بەرەكە دارىپ، ۇيەمە داستارقان نانعا اينالادى.
ءىرى، كەسەك-كەسەك ەتىپ تۋراسا، كوبەيمەس ەدى. توعىز جاقتان توعىز قول لاپ قويعاندا، بىردەن ويسىراپ قالار ەدى. اتامنىڭ ناندى سونشاما ۇساق ەتىپ، كوپسىتىپ تۋراۋىندا ۇلكەن پسيحولوگيالىق ەسەپ جاتىر.
تۋرالعان ناندى ول داستارقانعا بىردەي ەتىپ تەگىستەپ شاشىپ تاستايدى دا، ءبىر تالىن ءوزى الىپ، اۋزىنا سالادى. بۇل — تەلمىرىپ، توسىپ وتىرعان توعىز اۋىزعا ەندى اتاكاعا شىعۋلارىڭا بولادى دەپ كوماندا بەرىلۋى. ساقاداي ساي تۇرعان توعىز جاۋىنگەر — توعىز قول لاپ بەرەدى، توعىز تۋرام نان داستارقاندا جوق بولىپ شىعادى.
ۇلكەندەردىڭ قولدارى ءبىر بارعاندا، ءبىزدىڭ قولدارىمىز ەكى بارىپ ۇلگىرەدى.
— اقىرىن! اقىرىن! نەمەنە، جاۋ قۋىپ كەلە مە؟ — دەپ، اتام بىزگە سۇرلانا قاراپ قويادى.
ءورت تيگەندەي جاپىرىلىپ، داستارقانداعى ناننىڭ اۋەلى ءبىز وتىرعان — ەر بالالار وتىرعان جاعى ساپ بولادى. ۇلكەندەر جاقتا عانا ازداعان نان قالادى. ءبىزدىڭ نىساپسىز قولدارىمىز ەندى سولاي قاراي سۋماڭداپ، تىقسىرا بەرەدى. سول كەزدە اتام:
— بولدى! ەندى تالقان جەڭدەر! — دەپ بۇيىرادى.
كەيدە داستارقاندا تالقان بولمايدى. ءبىزدىڭ جالاقتاپ، تويماي قالعان ءتۇرىمىزدى كورىپ، وندايدا قاعاز اعا:
— زاۋرە، نانىڭ بار ما؟ اكەل، مىنا بالالار تويماي قالدى، — دەيدى.
— بۇگىن نان جاپپايمىن. از عانا نان تۇر. تۇستە، كەشكە نەلەرىن جەيدى؟ — دەيدى جەڭەشەم.
— اكەل. ساباقتارىنا تويىپ بارسىن. كەشكە كوجەلەرىن ىشەر.
جومارت بەيىلدى قاعازبايدى ءبىز جانىمىزداي جاقسى كورەمىز.
ەلەكتر ول كەزدە مۇنداعى جۇرتتىڭ ويى تۇگىل، تۇسىنە كىرمەيدى. اينەكتى شام جەرمايدى كوپ تارتادى دەيدى دە، ناعاشىم ءۇيى بوتەلكە شام جاعادى. كادىمگى جارتى ليترلىك بوتەلكە، فارفور شاينەكتىڭ قاقپاعى. ماقتادان ەسىلگەن بىلتە. شام دايىن.
دۇكەندە ماقتا ساتىلمايدى.
ونىڭ ەسەسىنە، ماقتالى كيىم كىمنىڭ دە بولسا ۇستىندە بار. ول كيىمنەن ءبىر تۇگىل، بىرنەشە جىرتىق ىزدەمەي-اق تابىلادى. ماقتا كەرەك بولسا، مەنەن ال دەپ، ءار جىرتىق اۋزىن اشىپ تۇرادى.
جەرماي — ول داعى وڭايلىقپەن تابىلاتىن پالە ەمەس.
— قاراڭعى ۇيدە قالدىق. - ءبىر قاسىق، جارىم قاسىق كاراسىنىڭ بار ما؟ — دەپ، بىرەۋدەن بىرەۋ سۇرانشاقتاپ جۇرگەنى.
ناعاشىم ۇيىندەگى جاندار اڭگىمەشى، ەرتەگىشى جاندار ەمەس ەدى. اڭگىمە ايتىپ وتىرۋعا، ءتىپتى، ۋاقىت بار ما؟ كەش بولىپ، تاماق ىشىلىسىمەن جاتۋدىڭ قامى.
— بولىڭدار! كىراسىن ءبىتىپ بارادى. جاتىڭدار! — دەپ، اتام جان القىمعا الۋمەن بولادى.
ۇيقىڭ كەلگەن-كەلمەگەنى ەسەپ ەمەس.
ۇيىقتاماساڭ، ۇيىقتاما، بوتەلكەدەگى جەرماي ۇنەمدەلسىن. كوپ جاتقاننان جامباسىڭ تەسىلمەيدى. ال كوپ جانسا، جەرماي ءبىتىپ قالادى دا، ەرتەڭ تاعى دا قولىڭا بوتەلكە ۇستاپ، كورشىلەردى اقتاپ شىعاسىڭ.
بوتەلكە شامنىڭ ءبىر جامانى، ىشىندەگى جەرمايدىڭ قالاي ازايعانى كورىنىپ تۇرادى. بىلتە جەتپەس بولعاندا، مايدىڭ ۇستىنە سۋ قۇيىلادى. فيزيكانىڭ زاڭى ءوز قىزمەتىن مۇلتىكسىز اتقارىپ شىعا كەلەدى. سۋدى استىنا، مايدى ۇستىنە قۇيادى.
مايدان ءبىر ەلى قالدى.
جارىم ەلى قالدى.
انە، پىشاق قىرىنداي عانا قالدى. اتام ەندى قالاي كۇيىنبەسىن:
— جات! جاتىڭدار! وڭكەي كور سوقىر! كورەسىڭدەر مە، انا شام ءقازىر سونەدى.
ۇيدەگى جالعىز اعاش كەرۋەتكە كىمدەر جاتاتىنىن ايتقام. باسقالارىمىزعا توسەك ءتور الدىنا قاتار سالىنادى. ۇزىندىعى ءۇش مەتر، كولدەنەڭى ەكى مەتر كەلەتىن قالىڭ اق كيىز بار. كۇندىز باس جاقتا بۇكتەۋلى جاتادى دا، كەشكە قاراي جازىپ جىبەرەدى. بىر-ەكى جىرتىق كورپە استىمىزعا جاپپاي توسەلىپ، بىر-ەكى جىرتىق كورپە ۇستىمىزدەن جاپپاي تابىلادى. توسەك دايىن!
جاستىق اركىمنىڭ ءوزىنىڭ كۇندىزگى كيىپ جۇرگەن سىرت كيىمى.
تەرەزە جاقتا ەڭ شەتتە اتام، ودان سوڭ اپام. ودان بەرى: ورالقان، ورازقان، قاسىمقان، رامازان، مەن. قولدىڭ سالاسىنداي بوپ تىزىلگەن ادام دەنەسى ءبىرتىن-بىرتىن كىشىرەيە كەلىپ، قاعاز اعانىڭ كەرۋەتىنە تاقالعاندا ءبىر-اق تاۋسىلادى.
ءۇش ەر بالا ءبىر كورپەنىڭ استىندامىز. استارى ءسۇزىلىپ، توزىپ كەتكەن شوقپىت شىت كورپە. اقجايما دەگەندى ءبىز بىلگەن بە ەكەنبىز؟ قىسى-جازى مونشا كورمەگەن دەنەمەن اقجايمانىڭ ۇستىندە تىرايۋ وبال دا عوي.
بەس ۋاقىت نامازىن اتام قازا جىبەرمەيدى. ورازا كەزىندە اۋىز بەكىتىپ، ازان شاقىرادى. ءدىني مەرەكەلەردى، شاما-شارقى كەلگەنشە، قۇرمەتتەپ اتاپ وتەدى. اتامنىڭ ەرەكشە جاعدايدا عانا كيەتىن كيىمدەرى بار. ولار: قۇلىن تەرىسىمەن قاپتالعان قارا سەڭسەڭ بوركى، جاڭا شەكپەنى، كۇمىستەگەن جالپاق قايىس بەلبەۋى. جاي كۇندەرى اتالعان ءۇش كيىمنىڭ ۇشەۋى دە توردە اعاش قازىقتا ءىلۋلى تۇرادى. ءار-ار كەزدە اتام ولاردى سىرتقا الىپ شىعىپ، شاڭىن قاعىپ، قايتادان ءىلىپ قويادى.
اتام بۇ دۇنيەدەن گورى و دۇنيەنىڭ قامىن كوبىرەك ويلايدى. «بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ تىرايىپ ولە قالۋىم زاڭدى. بۇ دۇنيەدە جالبا-جۇلبا بولىپ جۇرسەم دە، و دۇنيەگە جالبا-جۇلبا بولىپ بارمايمىن. الگى اتالعان باعالى كيىمدەردى رىزىعىم تاۋسىلىپ، دەمىم بىتكەن كۇنى سۇيەگىمە تۇسكەندەر السىن»، — دەيدى. سول ءۇشىن دە شاڭ جۋىتپاي قورىپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. ءولىپ جاتىپ، ولىگىنە جينالعان جۇرتتان: «ە، بەيشارا-اي! ءبىر كيەر ءبۇتىن كيىمى جوق ەكەن-اۋ!» — دەگەن ايانىش ءسوز ەستىگىسى كەلمەيدى.
بوپكە اجەم جانە ءبىز
بوپكە اجەم دە سۇيەگى اسىل ادامنىڭ بىرەۋى. ۇيدەگى ايەلگە ءتان جۇمىستىڭ ءبارىن دە زاۋرە جوقتا سول تىندىرادى. ەرتەدەن قارا كەشكە تىنىم العاندى بىلمەيدى. تابيعات ونى جاساعان كەزدە ءماز بولىپ، كۇلىپ وتىرسا كەرەك. بوپكە اجەم جومارت تابيعاتتىڭ اۋزىنان جاز كۇنىندەي جايراڭداپ تۇسە قالعان. سالدىرلاعان اقكوڭىل، اشىق ادام. كورگەن-بىلگەنىن ايتىپ ساپ، قاراپ وتىرادى.
كوكتەم شىعىسىمەن قاعازباي مەن زاۋرە ءۇي كورمەيدى. وسىدان جەتى شاقىرىم جەردەگى ءۇشقاعا — ەگىنجايعا كەتەدى. التى اي جاز — كۇزگى جيىن-تەرىن بىتكەنشە سوندا بولادى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە بىزگە تاماق جاساپ بەرەتىن، كىرىمىزدى جۋىپ، ءۇي ىشىنە قارايتىن جەتپىس جاسار قاۋساعان كارى كەمپىر بوپكە اپام.
اجەمدى ءبىز «اپا» دەيمىز.
جوق، «قاۋساعان» دەگەن ءسوز وعان جارامايدى.
تاڭەرتەڭگى شايدى اپىل-عۇپىل بەرەدى دە، اپام قاپ الىپ، تەزەك تەرۋگە كەتەدى. مال جايىلاتىن قىرقا جاقتى كەزىپ، تۇسكە تامان ءبىر قاپ تەزەك تەرىپ اكەلەدى. مۇرنىنان سۋ كەتىپ ءجۇرىپ، تۇسكى شايدى بەرەدى. سوسىن، قول وراق، ارقان الادى دا، سوناۋ تومەنگى جازىقتان ءبىر ارقا قۋراي نەمەسە شي ورىپ اكەلۋگە كەتەدى.
ورىستەن مال قايتاتىن كەشكى مەزگىل. اپام ءالى جوق.
— الگى بوپكە كورىنە مە، قاراڭدارشى، — دەيدى اتام.
ءبىز ءۇيدىڭ ۇستىنە شىعامىز. اپام كەلەتىن جولعا قارايمىز.
اپام جوق، تۇيە بەلىندەي ەتىپ نىعارلاپ بۋعان ءبىر ارقا ءنان قۋراي كەلە جاتىر. ءيا، ءيا، تەك قۋراي. ولاي-بۇلاي ءسال ىرعالىپ، كادىمگىدەي جىلجىپ كەلە جاتادى. تاعى ءبىراز جاقىنداعان كەزدە، ءسىز قۋرايدىڭ استىندا جىبىرلاعان اياق بار ەكەنىن بايقايسىز. ادام اياعى. قۋراي تۋرا ءبىزدىڭ ۇيتە قاراي كەلە جاتادى.
قۋراي ابدەن جاقىنداعاندا، ءسىز ەندى ونىڭ استىنان اۋىر جۇكتىڭ سالماعىمەن جەرگە تيە جازداپ كەلە جاتقان، كيمەشەك كيگەن ايەل باسىن قوسا بايقايسىز. بۇل مەنىڭ اجەم. قاجىماس بوپكە اجەم. تۇيە بەلىندەي ءنان جۇكتى ارقاسىنا قوندىرىپ العان. ءۇي ىرگەسىنە كەلگەندە، ول قۋراي-مۋرايىمەن شالقالاپ بىردەن قۇلايدى. بۇ دۇنيەنىڭ ءبىر ازابىنان قۇتىلعانداي كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ، كيمەشەگىن باسىنان سىپىرىپ جىبەرەدى. تەر شۇمەك-شۇمەك اققان كارى باسىن كەشتىڭ سالقىن سامال جەلىنە توسىپ، جان شاقىرادى. تۇيە بەلىندەي قۋرايعا سۇيەنىپ وتىرىپ، قولتىرماشتاپ العان ءجىبىن اعىتادى. دەم الىپ، ەسىن جينايدى.
ءۇش مەزگىل كۇنىنە تاماق پىسىرۋگە جۇمسالاتىن جانە قىستا ءۇي جىلىتاتىن وتىن بۇل ۇيگە وسىلاي جينالادى.
ءبىز وتقا قۋراي جاقپايمىز، بوپكە اپامنىڭ تەرىن جاعامىز.
بوپكە اپام كارىلىكتىڭ باسىنا تەۋىپ جۇرگەن ادام.
ءبىر كۇن جۇمىسسىز وتىرسا، ەكى قولى الدىنا سىيمايدى. ەسىنە، كەنەت، ءۇشتاعى قاعازباي مەن زاۋرە ءتۇسىپ كەتەدى. «ول ەكەۋى نە كۇن كورىپ ءجۇر ەكەن؟ حالدەرىن بىلەيىن. شايلارىنا قاتاتىن قايماق اپارىپ بەرەيىن. انەۋگۇنى بارعاندا قاعازباي ءتىسىم دەپ ءجۇر ەدى. سونىسى قويدى ما ەكەن، نە بولدى ەكەن؟» — دەيدى دە، اجەم جەتى شاقىرىم جەردەگى ءۇشقا جاياۋ تارتىپ جونەلەدى. «كەشكە مال كەلگەنشە، كەپ قالارمىن»، — دەيدى.
ارى جەتى، بەرى جەتى شاقىرىم جاياۋ ءجۇرىپ قايتۋ وعان تۇك تە ەمەس. كورشىنىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعايىن دەگەنمەن بىردەي عانا.
اپام سوزىندە تۇرادى. ويعا العان جۇمىسىنىڭ ءبارىن تىندىرىپ، مال قايتار كەزدە ۇيگە ول دا كەلەدى. بوس قول جانە كەلمەيدى. جول ۇستىندە كەز بولعان كەبۋ جاپالاردى تەرىپ، ءبىر ەتەك تەزەك الا كەلەدى. كوپىردىڭ سىنىق تاقتايى كەزىكسە، ونى دا تاستامايدى.
مەن اپامنىڭ «ويباي، اۋىردىم» دەگەن ءسوزىن ءومىرى ەستىگەن ەمەسپىن. ولە-ولگەنشە اۋزىنا ءدارى سالعانىن كورگەن ەمەسپىن. كۇتىنۋ، دەمالۋ دەگەندى، مارقۇم، بىلمەيتىن ەدى.
اپام 1953 جىلى سەكسەن توعىز جاسىندا دۇنيە سالدى. بۇل دەگەن مويىمايتىن، توزبايتىن بولات ادام ەدى.
بوپكە اپامنىڭ بويىنداعى ءبىر كەمشىلىك — ول اياعىنا سۋ جۇقپاس قىدىرماشى. ءۇي جۇمىسىنان قولى قالت ەتسە-اق توقتامايدى، اۋىلدى شارلاپ جونەلەدى. باس، اياعىنا ات شاپتىرىم ۇزىن كوشەلەردىڭ و شەتىنەن ءبىر كورسەڭ، بۇ شەتىنەن قىلاڭ ەتىپ شىعا كەلگەنىن جانە ءبىر-اق كورەسىڭ.
جوق، ول تەكتەن تەككە قىدىرمايدى. ءوز ءۇيىنىڭ جۇمىسى ازدىق ەتكەندەي، ەلدىڭ تىنباي، بىتپەي جاتقان ءىس-مىسى بولسا، جيناپ، تەرنەپ جۇرەدى. بىرەۋگە ءجىپ ءيىرىپ بەرمەك بوپ، ءبىر دوربا ءجۇن اكەلەدى. بىرەۋدىڭ جىرتىق قابىن الىپ كەپ، جاماپ وتىرادى. تاعى بىرەۋدىڭ قاتىپ جاتقان ەلتىرىسىن ۋقالاپ، اۋرەلەنىپ جاتقانى.
نەمەسە، اپام سول كەتكەننەن مول كەتەدى. كەشكە دەيىن ۇيگە ورالمايدى. ارتىنان ىزدەپ بارساڭ، الدەكىمنىڭ كورپەسىن قابىسىپ وتىرادى.
قىزمەت ەتكەن ۇيىنەن اپام بوس قايتپايدى. پەشپەنتىنىڭ دوربا تارىزدەنگەن ءتۇپسىز تەرەڭ قالتالارىنا سالىپ، كيمەشەگىنىڭ ۇشىنا ءتۇيىپ، نان، باۋىرساق، قۇرت، كامپيت، قانت سەكىلدى ءبىرسىپىرا ولجامەن ورالادى. كەيدە ءبىر تاباق ءۇن، ءبىر جىلىك ەت اكەلىپ، بىزگە ءدامدى ەتىپ كەسپە ىستەپ بەرەدى.
اپامنىڭ ەل قىدىرىپ، تابىس تابۋ كاسىبىن ءبىز، بالالار، نامىس كورۋشى ەدىك. اسىرەسە، جىگىت بوپ قالعان قاسىمقان قاتتى رەنجيتىن:
— اپا، قايىرشى قۇساپ بۇنىڭ نە؟ ۇيات ەمەس پە؟ وسى ەل قىدىرعانىڭدى قاشان قوياسىڭ؟ — دەيدى.
اپام مويىمايدى:
— قايىرشى بوپ، مەن بىرەۋدىڭ بىردەڭەسىن سۇراپ الدى دەيمىسىڭ؟ ءوزى بەردى.
— سەن الما!
— ە، نەگە المايمىن! مەن ونىڭ ءبىر شەكپەندىك ءجىبىن قۇدايى قىپ ءيىرىپ بەرمەدى دەيمىسىڭ؟
— انە، قايىرشى سويتەدى. ەل قىدىرىپ، كىم كورىنگەننىڭ جۇمىسىن ىستەيدى. ال سەن ىستەمە! ۇيدە وتىر! ۇيدەگى ءوز جۇمىسىڭ از با!
— مەن جۇرتتان نە جۇمىستارىڭ بار دەپ سۇرايدى عوي دەيمىسىڭ. جالىناتىن وزدەرى. «بوپكە، اينالايىن، مىنانى ىستەپ بەرە سالشى» دەيدى...
— ىستەمە! جالىنباق تۇگىل، ءولىپ كەتسىن!
— ماقۇل، ەندىگارى ىستەمەيىن، — دەيدى بوپكە اجەم. ونىسىن بەس مينۋتتان كەيىن ۇمىتىپ كەتەدى.
ەل قىدىرۋدان ورالعان بوپكە اپاما جان-جاقتان جامىراپ، ۇرسا تۇرىپ، ءبىز ونىڭ قالتالارىن اقتارىپ قاراۋمەن بولامىز. اكەلگەن پىسى-كۇيىك نارسەلەرىن تالاپايلاپ جەپ الامىز. سول كەزدە بوپكە اجەم ءبىزدى ءاجۋالاپ:
— كانە، مەنىڭ ەل قىدىرعانىم سەندەرگە جامان بولدى ما؟ ءبىر-بىر قاۋجاڭداسىپ قالدىڭدار، — دەيدى.
ەل بولعان سوڭ، بىرەۋ قىز ۇزاتقان، بىرەۋدىڭ ايەلى بوسانىپ، ۇل تاپقان. بىرەۋ جەگەنى جەلكەسىنە شىعىپ، قامالىپ قالعان. بىرەۋ تۇرمەدەن كەلگەن. بىرەۋدى يت قاپقان، ەندى بىرەۋ قاتىنىن ساباعان... وسى حاباردىڭ ءبار-بارىن دە ءبىز بوپكە اپامنان ەستيتىن ەدىك. اۋىلداعى جاڭالىق اتاۋلىنى بوپكە اپام ەلدەن بۇرىن ءبىلىپ الادى. سوسىن كورشىلەرگە، بىزگە جەتكىزەدى. مەن بىلگەندى جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە ەكەن دەيدى.
— الگى نۇربەكتى يت قاۋىپ الىپتى. بارىپ، ءبىلىپ كەلەيىن، — دەيدى دە، جونەپ وتىرادى.
كەلگەن سوڭ:
— يت نۇربەكتى قاپپاپتى. نۇربەكتىڭ جۇمابەك دەيتىن سوتاناق بالاسى بار ەمەس پە؟ سونى قاۋىپ الىپتى. بالتىرىنىڭ مىنا اراداعى كوك ەتىن وڭدىرماي ءبولىپ ءتۇسىپتى، — دەيدى. ۇزىن بالاق دامبالىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، ءيتتىڭ ءدال قاي ارانى قاپقانىن ساۋساعىمەن ۇستاپ كورسەتەدى.
قازاق ءتاۋىر دەگەن تاماعىن كەشكە ىشەدى. ناعاشىم ۇيىندە كەشكە قاراي، ادەتتە، ءداۋ قازان كەسپە ىستەلەدى. و، بوپكە اپام جاساعان كەسپە ەرەكشە! دۇنيە جۇزىندەگى ايتۋلى رەستورانداردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنەن ءسىز ونداي كەسپە تاپپايسىز!
اۋىز ۇيدەگى قارا قازاندا قارا سۋ شىمىر-شىمىر قايناپ جاتادى. وسى جەتەدى-اۋ دەگەن شامامەن اپام باسپاقتان ءبىر ۋىس تۇز الادى دا، تاستاپ جىبەرەدى. كەسپە ءدامدى بولۋ ءۇشىن قاسىقتىڭ باسىنداي توڭماي سالادى.
كەسپە ىستەيتىن ۇندى اپام ەلەپ اۋرەلەنىپ جاتپايدى. كەبەك شىقسا، ۇن ازايىپ قالادى دەيدى ول. قامىر تۇيە تەرىسىندەي قالىڭ يلەنەدى. كەسكەن كەسپەنىڭ جۋاندىعى ساۋساقتاي بولادى.
جىڭىشكە ەتىپ كەسۋگە اپام، بىرىنشىدەن، اسىعادى. ەكىنشىدەن، كوزى كورمەيدى. كەسپە ورنىنا ساۋساعىن قوسا تۋراپ الماسىنا كىم كەپىل؟ سوسىن سيىردى كىم ساۋادى؟ قۋرايدى كىم ورىپ اكەلەدى؟
تۋرالعان كەسپەنى اپام قازانعا سەبەزدەپ، تالداپ سالىپ جاتپايدى. ۇمار-جۇمار تاستاي سالادى. بىلاي دا جۋان كەسىلگەن كەسپە پice كەلە تاياقتاي بولادى. قامىر ءتۇيىن-تۇيىن بايلانىسىپ جۇرەدى.
كەسپەگە كارتوپ سالىنادى. ءبىز كوز بولىپ وتىرماساق، اپام كارتوپتى قازانعا قابىعىمەن سالىپ جىبەرۋگە بار. ورتاسىنان ءبىر-بىر بولىنگەن كارتوپتىڭ ءار ءتۇيىرى تورعايداي.
سىپىرانىڭ بەتىندە قامىر كەسكەننەن قالعان ۇن بار ەمەس پە؟ كوجە ماڭىزدى بولادى دەيدى دە، اپام كەسپەنىڭ ۇستىنەن ونى جانە سەبەدى.
تاماق قازاننىڭ ساقىر-ساقىر قايناۋى ابدەن باسىلعان سوڭ تۇسىرىلەدى. اۋىر قاقپاقتىڭ استىندا تۇنشىققان بۋ بۇكىل اۋىز ءۇيدى الىپ كەتەدى.
اپام بۋدىڭ اراسىنان كورىنبەيدى. تەك قازانداعى كەسپەنى تەمىر شەلەككە قوتارىپ قۇيىپ الىپ جاتقان دىبىسى عانا ەستىلەدى.
قىنا ءتۇستى دوڭگەلەك تاقتاي ستول تاعى دا جۇتىنعان توعىز اۋىزدىڭ (زاۋرە مەن قاعازباي جوق بولسا، جەتى اۋىزدىڭ) قورشاۋىندا.
اركىمنىڭ كەسپە ىشۋگە ارنالعان تيەسىلى ىدىسى بار. بىرەۋدىكى تاباق، بىرەۋدىكى قۇرساۋلى ۇلكەن كەسە، توستاعان... ۇلكەن وجاۋدى شەلەككە مالىپ الادى دا، اپام كەسپەنى ىدىسىنا تولتىرا ءبىر-اق قۇيىپ بەرەدى. كەسپە دەرلىك كەسپە ەمەس. بوتقا دەرلىك بوتقا ەمەس. قاسىعىڭدى شانشىساڭ، جىعىلماي، تىپ-تىك تۇرادى. قارىن شىعارۋ جاعىنا كەلگەندە، وزگە تاماقتىڭ ءبارىن الىپ ۇرادى.
ال ىشە بەر. تويماي قالساڭ، اپام تاعى قۇيىپ بەرەدى. تەك ساق بول! تورعايداي كارتوپتىڭ سىرتى سالقىن بولعانعا، ءىشى دە سونداي ەكەن دەپ، الدانىپ قالىپ جۇرمە. ءتۇيىلىپ قالعان قامىردىڭ اراسى دا سونداي — وڭايلىقپەن سۋىمايدى. Tic ەتىڭە ىپ-ىستىق بولىپ جابىسا قالسا، قولدىراتىپ تۇسەدى.
بوپكە اپامنىڭ كەسپەسىنە قارنىمىز شەڭبىرەك اتىپ تويىپ العاننان كەيىن، ەندى ءبىرازدان سوڭ شولدەي باستايمىز. اۋىز ۇيدە شەلەكتە تۇرعان سۋعا دامىل جوق. بىرەسە ءبىرىمىز، بىرەسە ەكىنشىمىز تەمىر كرۋجكامەن ءىلىپ الىپ، سىمىرۋمەن بولامىز. بەلتوعان ءۇيدىڭ ءدال قاسىندا، سۋ ارزان. شەلەگىمەن تۇگەل قوتارىپ ىشسەڭ دە، ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى.
رامازان جانە مەن
سارىباستاۋدا بوتەن بىرەۋدىڭ ۇيىندە جۇرگەندەي ەمەس، ناعاشىم ۇيىنە كەلگەلى كوڭىلىم ءوسىپ، قوڭايىپ قالدىم. ساباقتى دا جاقسى وقىپ ءجۇرمىن. شىنىمدى ايتسام، قوستوبەگە ءتىپتى بارعىم كەلمەيدى. نە قىزىق كورەم دەپ بارماقشىمىن؟
رامازان ەكەۋىمىز ەگىز قوزى ءتارىزدىمىز. كۇندىز دە، تۇندە دە جۇبىمىز جازىلمايدى. مەكتەپكە بىرگە بارامىز. بىرگە وينايمىز. بىرگە ۇيىقتايمىز. ەكەۋىمىزدىڭ تاتۋ بولۋىمىز دا، اراز بولۋىمىز دا وپ-وڭاي. بولماشى نارسەدەن بالا قورازدارشا كىدىڭ-كىدىڭ ەتىپ، شەكىسە قالامىز. ارادا جارتى ساعات وتپەي، تاعى دا اۋىز جالاسامىز.
رامازانعا قاراعاندا مەن قۋشىكەش پىسىقپىن. ونى وپ-وڭاي الداپ كەتەم. رامازاننىڭ ءجىبى بوس، اڭقاۋ. الدانعانىن ارتىنان ءبىر-اق ءبىلىپ، دۇرسە قويا بەرەدى. قارا كۇشىنىڭ مەنەن گورى ارتىقتىعىنا سەنەدى.
دەنەم كىشى بولعانمەن، شاقىرامىن، بەرىسپەيمىن. رامازانداي ەمەس، ءادىس-ايلاعا شەبەرمىن. ءۇيدىڭ ءدال قاسىنداعى كوگال الاڭدا جاتىپ كەپ كۇرەسەمىز. بىردە ول جىتادى، بىردە ءادىسىمدى اسىرىپ، مەن جىعام.
ءار الۋان ونەر جارىستىرامىز: جۇگىرۋ، تاس لاقتىرۋ، بيىكتەن، ۇزىندىقتان سەكىرۋ، ت.ت. مۇندا كوبىنەسە مەن وزاتىن ەدىم.
تەك وزىپ قانا قويمايمىن. پالەكەشتىگىم ۇستاپ، رامازاندى نەشە ساققا جۇگىرتىپ مازاق ەتەم. قىرشاڭقى تىلىممەن ىزاسىن كەلتىرىپ، شاتىپ الام. «كەميەك» دەيمىن.
رامازاننىڭ كەميەك ەكەنى راس، ول بۇل سوزگە قاتتى نامىستانادى. ەسە قايىرماق بوپ، ونىڭ مەنى قورلاپ ايتاتىن ءسوزى «مىرتىق». «مىرتىق» دەسە، مەن نامىستانام. رامازانداي ۇزىن بويلى بوپ تۋماعانىما كادىمگىدەي قورلانىپ قالام. كەيدە كۇنىنە بىرنەشە رەت قىزىل شەكە بولىپ توبەلەسىپ تە الامىز.
توبەلەستىڭ شىعۋ سەبەبى تىپتەن وڭاي: ايتالىق، مەن كۇرەسكەن كەزدە رامازاندى الىپ ۇردىم. جىعىپ، جايىما كەتە بەرمەيمىن. قياڭقىلىق ىستەپ، «كۇشىڭ ماعان» دەپ، باسىنان اتتاپ وتەم. بالالاردىڭ ۇعىمىندا بۇل جامان ىرىم. رامازاننىڭ بار كۇشى ەندى ماعان بىتەدى دە، ول كۇشسىز قالادى.
رامازان ىزا بولادى:
— قايتار كۇشىمدى! مەن جاڭا سەنىڭ باسىڭنان اتتاعان جوقپىن عوي؟ — دەيدى.
مەن قايتارمايمىن.
قايتارسام، ءوز ەركىممەن ەڭكەيىپ، رامازانعا باسىمنان اتتاتۋىم كەرەك. وعان مەن ولمەي كونەرمىن بە!
— قايتار، ءيتتىڭ بالاسى!
رامازاننان نەندەي پالە كەلسە دە توسىپ الۋعا بارمىن. ال ءبىراق ونىڭ كۇشىن قايتارمايمىن.
وسىدان سوڭ ەكەۋىمىز جات تا كەپ توبەلەسەمىز. اكەڭ، شەشەڭ، جەتى اتاڭ دەگەن سوزدەرگە تەجەۋ جوق كەتىپ جاتادى.
جاعا، جەڭ پارە-پارە بولادى. كەكتەسكەن قورازدارداي ولىمتىكتەنىپ، بىرىمىزگە ءبىرىمىز بەرىسپەيمىز.
ەكەۋىمىزدىڭ توبەلەسىپ جاتقانىمىزدى ءبىر كەزدە قاسىمقان كورەدى:
— ءوي، ءيتتىڭ بالالارى، سەندەرگە نە جەتپەي جاتىر!
قاسىمقان جۇگىرىپ كەپ، بالعاداي اۋىر جۇدىرىقتارىمەن كوك جەلكەدەن اياماي ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەرەدى. ونىڭ جۇدىرىعى تيگەن جەر تالايعا دەيىن زىرقىراپ اۋىرىپ جۇرەدى.
ۇلكەيگەندە قىزىل اسكەر بولۋ رامازان ەكەۋىمىزدىڭ كوكەيتەستى ارمانىمىز. تەك وسى ءۇشىن تەزىرەك وسسەك، تەزىرەك مەكتەپ بىتىرسەك دەپ ارمان ەتەمىز.
رامازان مەنى قورلاپ:
— سەنى اسكەرگە المايدى. كىشكەنتايسىڭ، — دەيدى.
— مەنى ەمەس، سەنى المايدى. ويتكەنى سەنىڭ قولىڭنان تۇك تە كەلمەيدى. سەنى اسكەرگە السا، ەڭ مىقتاعاندا، پوۆار بولاسىڭ. ال مەن كوماندير بولام، — دەيمىن.
— بولماي قال، مىرتىق نەمە!
كومانديرلىك ورىنعا تالاسىپ، رامازان ەكەۋىمىز تاعى دا توبەلەسەمىز.
قازاقتىڭ قۇمار اسىنىڭ ءبىرى — قىمىز.
قاراكەر بيە قۇلىنداعان. ءوزى ءتارىزدى ادەمى قاراكەر قۇلىن تاپقان. جەر وتىققان كەزدە اتام، جىلداعى ادەتىمەن، جالعىز بيەنى ساۋىپ، قىمىز جاسايتىن بولدى.
ول كەزدە، ءسىرا، مال ازدىقتان بولار، اۋىل ماڭى قازىرگىدەي شاڭى بۇرقىراپ، تاقىرايىپ جاتپايدى. قورىق-قورىقتىڭ ءتۇبى، ارىق-ارىقتىڭ جاعاسى كوگال ءشوپ بولادى. قاراكەر بيەنى اتام ۇيدەن ونشا ۇزاتپاي، شىدەرلەپ قويا بەرەدى. قۇلىننىڭ الدىنا جاس كوك سالىپ، قورادا ۇستايدى.
جالعىز بيە ەرتەدەن كەشكە دەيىن التى-جەتى رەت ساۋىلادى. ءار ەكى، ءۇش ساعاتتا اتام ونىڭ باۋىرىنا سۇلىكتەي جابىسىپ الىپ وتىرعانى... اعاش كۇبىمەن ورتا كۇبىدەي ءسۇت الادى. وتان سيىر ءسۇتىن قوسادى. سونىمەن كۇبى از تولماعان قىمىز بولىپ شىعادى.
كەشتە، جاتار كەزدە بىزگە، بالالارعا، اتام كۇبىدەگى ساۋمالدى ءارقايسىمىزعا پالەن جۇزدەن ساناتىپ پىسكىزەدى. بەتىنە قاپ-قارا ماي ءتۇسىپ، كۇبى سىرتى ىپ-ىستىق بولعانشا پىسىلگەن ساۋمالدى ءوزىنىڭ اۋىر تونىمەن بالاشا قۇنداقتاپ وراپ تاستايدى.
تاڭەرتەڭ اتام بارىمىزدەن بۇرىن تۇرەگەلەدى. بەت-قولىن شايادى دا، شامپانشا بوجىلداپ دايىن تۇرعان قىمىزدان ءبىر توستاعاندى وڭەشىنە تاستاپ الادى. راقاتتانىپ كەكىرەدى..
جالعىز بيەنىڭ قىمىزىنان دامەتىپ، قىدىرىپ كەلەتىن جۇرت ءبىرسىپىرا. ولاردىڭ كوپشىلىگى اتامنىڭ دوستارى — شالدار. قىدىرماشىلار كەلمەس بۇرىن، اتام كۇبىدەگى قىمىزدى ىدىس-ىدىسقا بولەكتەپ قۇيىپ، جايعاپ ۇلگەرەدى. شالدار دا قۇر اۋىز قايتا قويمايدى.
قاسيەتىڭنەن اينالايىن قامبار اتانىڭ ءسۇتى، شىنىندا دا، شيپا توي. ۇلكەن ءبىر كەسە قىمىزعا اق تالقاندى قويمالجىڭ ەتىپ سەۋىپ، تاستاپ الساڭ، بۇدان ارتىق تاماقتىڭ نە كەرەگى بار؟ كۇنى بويى ەكى بەتىڭ البىراپ، بالقيسىڭ دا جۇرەسىڭ. كەكىرسەڭ، ادەمى ءيىسى مۇرنىڭا كەلەدى. ۇنەمى قىمىز ءىشىپ جۇرگەن ادامنىڭ بەت نۇرى دا، كوزىندەگى وت تا بولەك ەمەس پە؟
اتامنىڭ دۇڭگىرلەگەن قوشقار ءمۇيىز كەنە تورسىعى بار. وزىنە دەگەن قىمىزدى سوعان بولەكتەپ قۇيىپ، جۇكتىڭ استىنا تىعىپ ۇستايدى. كۇنى بويعى تاماعى دا، سۋسىنى دا، مىنە، سول. تورسىقتاعى قىمىزدى ءبىز اتاما جالعىز ىشكىزبەيمىز...
...رامازان ەكەۋىمىز، ادەتتەگىشە، ساباقتان قارنىمىز اشىپ كەلدىك. ۇيدە ەشكىم جوق. (اۋىل قازاعى ول كەزدە ەسىك قۇلىپتاۋدى بىلمەگەن. كەتەم دەگەن جاعىنا ەسىكتى اشىق تاستاپ كەتە بەرگەن).
جەي قوياتىن پىسى-كۇيىك تاماق ىزدەپ، تابا المادىق. وسىنداي وڭاشالىقتى پايدالانىپ، تورسىقتاعى قىمىزدان ۇرلاپ ىشپەكشى بولدىق. سۋىق قولىمىزدى بۇدان بۇرىن دا تالاي سۇققان تاجىريبەمىز بار.
— اۋەلى مەن ىشەيىن، سەن تەرەزەدەن قاراپ، باقىلاپ تۇر، — دەدىم رامازانعا.
— ماقۇل.
جۇكتىڭ استىنان ءوزىم بىلەتىن قۋىستان تورسىقتى شەشىپ الدىم. شايقاپ-شايقاپ جىبەردىم دە، جۇتا باستادىم. شاقتاپ ىشپەسە، بولمايدى، اتام ءبىلىپ قويادى.
ەندى كەزەك رامازاندىكى. مەن قاراۋىلدا تۇرمىن.
رامازان قورقاق. تورسىقتى قولىنا الىسىمەن كوزدەرى الاقتاپ، بەرەكەسى قاشىپ كەتتى. انە، ەندى ىشەيىن دەپ جاتىر.
قۋاقىلىعىم ۇستاپ، باسىما قياڭقى ءبىر وي كەلە قالار ما! رامازان قىمىزدان قىلقىلداتىپ جۇتا باستاعان كەزدە، قايتەر ەكەن دەن، قاربالاسىپ:
— اتام كەپ قالدى! — دەدىم.
سۋجۇرەك رامازاندا ۇرەي قالماسا كەرەك. اۋزىنداعى قىمىزدى جۇتىپ ۇلگەرمەستەن، بىرش ەتىپ قاقالىپ-شاشالدى دا قالدى. اۋزىنان، ەكى تاناۋىنان كەرى اتىلعان قىمىز ومىراۋىن، ءۇستىن جاۋىپ كەتتى. ساسقانى سونشا، تورسىقتى ورنىنا جوندەپ قويا الماي جاتىر.
مەن كۇلكىدەن ءولىپ قالىپپىن.
كەنەت، قاراسام، اتام، شىنىندا دا، ۇيگە كىرىپ كەلە جاتىر. كوزىم اتىزداي بولىپ، كۇلكىم بىردەن تىيىلدى. سىرتقا پەرىپ ۇرىپ جونەلدىم.
رامازان قاشا الماي، قالىپ قويدى.
ءۇيدىڭ سىرتىندا اناداي بارىپ قاراپ تۇرمىن. رامازان جوق ءالى. قىلمىسىمەن قولعا تۇسكەن باتىردىڭ ءحالى نە بولىپ جاتقانىن مەن كورمەي دە جوبالايمىن.
ءبىر كەزدە رامازاننىڭ سىڭسىپ جىلاعان داۋىسى ەستىلدى. انە، ءوزى دە شىتىپ كەلەدى. ەكى قۇلاعىن قولىمەن باسىپ ۇستاپ العان. اتام ىزا بولعاندا، قۇلاقتان سوزاتىن.
مەن ءوزىم قولعا ءتۇسىپ قالماعانىما ءتاۋبا دەدىم.
جىبەك بەلبەۋ
«قىمباتتى، جاننان ارتىق كورۋشى، اي ءجۇزدى، التىن ديدارلى اعايىم ساتىلعان! اكەم ىدىرىس، تاتەم سماعۇل، ىنىشەگىم تۇردىبەك! قالاي، ءبارىڭىز دە ساۋ-سالامات، تەكەستىڭ كەڭ دالاسىندا، جۇپار اۋاسىندا دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا، قۇداي دەپ، امان-ەسەن، وكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرماسىن ادال اتقارىپ ءجۇرىپ جاتقان بولارسىزدار. ال ەندى مەنەن اماندىق بىلمەك بولساڭىزدار، مەن دە امان-ەسەن، وقۋشىلىق بورىشىمدى ادال ورىنداپ، سۇمبەنىڭ جۇپار اۋاسىندا، ءوز تەڭ قۇربىمنىڭ تەڭ قاتارىندا ءجۇرىپ جاتىرمىن. ناعاشىم ءۇيى تۇگەل وزدەرىڭىز كورگەندەي امان-ەسەن. اتام مەن اپام دا امان-ەسەن. قاعازباي ناعاشىم دا امان-ەسەن. ءۇشتا زاۋرە جەڭەشەم ەكەۋى جۇمىس ىستەپ ءجۇر. مەن وكىمەت پەن پارتيانىڭ تاپسىرعان وقۋىن جاقسى وقىپ، مەكتەپكە زاۋرە جەڭگەشەمنىڭ پەشپەنتىن كيىپ بارىپ ءجۇرمىن. جەيدەم ابدەن توزىپ كەتتى. اپام كۇندە جاماسا، كۇندە جىرتىلادى. سىمىنىڭ قۇيرىعى — ول دا جىرتىلىپ ەدى، اپام ءبىر سارى شۇبەرەك تاۋىپ، جاماپ بەردى. سوندىقتان سىزدەردەن ءوتىنىپ سۇرايتىنىم: قاتىناعان ادامنان ماعان بىر-ەكى ەزىم سيا جانە بەس-التى ءقالامۇش بەرىپ جىبەرىڭىزدەر. جانە جەيدەم ابدەن توزىپ كەتتى. ءبىر جەيدە تىككىزىپ، بەرىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن. جانە اريفمەتيكا كىتابىن الۋعا اقشام جوق. ماعان قاتىناعان ادامنان ازىراق اقشا بەرىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن.
اماندىق حات جازۋشى بەردىبەك، 1935 جىل، 13 اپرەل».
داپتەردىڭ ءبىر پاراعىنا جازىلىپ، ءۇش بۇرىش ەتىلىپ بۇكتەلە سالعان، ەشقانداي ماركا جاپسىرىلماعان مەنىڭ بۇل حاتىم وسى ارادان اۋەلى ءبىزدىڭ قوستوبەنى باسىپ ءوتىپ، نارىنقولعا پوچتاعا بارادى. سول ارادا سورتتاۋدان ءوتىپ، الگى ىزىمەن قايتادان كەيىن قايتىپ، قوستوبەگە كەلەدى. تالاي جەردى شارلاپ، ايقىش-ۇيقىش ساپار شەگىپ، ساتىلعان اعايىمنىڭ قولىنا تيەدى. جايدان جاي تيە سالمايدى، ول ونى ماركاسىز حات بولعاندىقتان، ءبىر سومعا ساتىپ وقيدى. سونداعى حات مازمۇنى جوعارعىداي.
مەن وقۋ وقىپ جۇرگەن سۇمبە مەن قوستوبەنىڭ اراسى سالت اتتى ادامعا تۇستىك جەر. كىسى ۇزبەي قاتىناپ جاتادى. ايتىلمىش حاتتى مەن سولاردىڭ بىرەۋىنەن بەرىپ جىبەرسەم دە بولار ەدى عوي. ءارى تەز، ءارى اۋرەسى از.
جوق، مەن ويتپەيمىن. ادامزات پوچتانى نە ءۇشىن ويلاپ تاپتى دەيمىن دە، رەتى كەلىپ تۇرعاندا، پايدالانىپ قالۋعا تىرىسام. پوچتا ارقىلى بارعان حات ماندىرەك، جاۋاپتىراق ءتارىزدى.
سۇمبەدە دۇكەن بار. دۇكەنشى جىگىت مەنى جاقسى تانيدى. ءبىر كۇنى سول كەزدەسىپ قالدى دا:
— اتاڭ ساتان جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ جىبەرىپ ەدى، ءجۇر، بەرەيىن، — دەدى.
مىنا حاباردى ەستىپ، رامازان ەكەۋىمىزدە ەس قالمادى. ءبىر سوم، ەكى سوم ەمەس، باقانداي جيىرما بەس سوم! ءبىز مۇنشا اقشاعا ءومىرى يە بولىپ كورگەنبىز بە؟ جۇرەگىمىز الىپ-ۇشىپ، دۇكەنشىگە ىلەسىپ، ونىڭ ۇيىنە كەلدىك.
Heگe ەكەنىن بىلمەيمىن، دۇكەنشى جيىرما بەس سومدى تۇگەلدەي تيىنمەن ساناپ بەردى. ايتەۋىر، باقىر بەرگەن جوق، ون بەس، جيىرما تيىندىق كۇمىستەر. سونىڭ وزىندە قوس ۋىستان اسىپ كەتتى. بۇنى ەندى قالاي الىپ جۇرەم؟ قالتاما سالىپ ەدىم، ءبىر قاپتالىم سالبىراپ ءتۇسىپ كەتتى. سالبىراعان قاپتالدى قوس قولداپ كوتەرە ۇستاپ، تاناۋىمىز جەلپ-جەلپ ەتىپ، ۇيگە كەلدىك.
— ساتىلعان بەردىبەككە جيىرما بەس سوم اقشا بەرىپ جىبەرىپتى! — دەپ رامازان انادايدان جار سالا كەلدى.
بالا مىنەزدى بوپكە اپام:
— راس پا؟ قانە، كورسەتشى؟ — دەپ ۇيىرىلە قالدى.
— مىنە! — دەپ، قالتامداعى تيىندى ساۋدىر-ساۋدىر ەتكىزەم.
— ماعان بەس-التى سومىن بەرشى، شاي الىپ ىشەيىن.
— ءوزىم كىتاپ-قاعاز الام.
وتىرىپ، سانايمىن اقشامدى. ءدال جيىرما بەس سوم با؟ نە ارتىق، نە كەم ەمەس پە؟ رامازاننىڭ بولىسقىسى كەلسە، قولىن قاعىپ، جولاتپايمىن.
مىنە، ەندى رامازان ەكەۋىمىز دۇكەنگە كەلە جاتىرمىز. جول-جونەكەي كەزدەسكەن بالالارعا مۇرنىمدى كوككە ءشۇيىرىپ، بۇگىن جەر بەتىندە بىزدەن باي ادام جوق ەكەنىن ايتامىن. قالتادان كۇمىس اقشالاردى ۋىستاپ الىپ كورسەتكەندە، كىم دە بولسا ەسىنەن تانىپ قالا جازدايدى. سوڭىمىزدان ىلەسىپ، بىرگە جۇرەدى.
اقشانىڭ ءتول يەسى مەنمىن عوي. ولار ماعان قىزعانىشپەن قارايدى. ءدال ءقازىر دۇنيەگە مەن بولىپ كەلمەگەنگە وكىنەدى.
دۇكەنگە كەپ كىرگەندە، مەنىڭ سوڭىمدا شۇبىرعان بەس-التى اتقوسشىلارىم بار.
ءبىر قازاق تۇيە ساتىپ، بازار بازارلاعاندا، ون شاقتى قازاق تىرپ-تىرپ ەتىپ، الگىنىڭ قورجىن-كەشەگىن ارقالاپ، ارتىندا بوسقا جۇرەتىن. قۇلدى سول تارىزدەنىپ، تۇيە ساتقان مىقتىنىڭ ءوزىمىن.
— نە السام ەكەن؟ — دەپ دۇكەن سورەلەرىنە ءتاشتيىپ كوز تاستايمىن.
قالتامدا جيىرما بەس سوم ەمەس، قازىنا تۇنىپ جاتقانداي.
اتقوسشى بالالاردا كىنا جوق. انانى ال، انانى ال دەپ، بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ اقىل بەرەدى.
بىر-ەكى وقۋلىق، داپتەر، بلوكنوت، سىزعىش سەكىلدى وزىمە اسا قاجەت زاتتار ساتىپ الدىم. تاعى نە السام ەكەن؟
— اناۋ باراباندى ساتىپ ال! — دەيدى كەڭەسشىمنىڭ بىرەۋى.
— باكى ال!
— بەلبەۋ ال!
— اناۋ اينانى ال. قالتاڭا سالىپ، بەتىڭدى كورىپ جۇرەسىڭ.
— بەت ماي ال.
ءبارى دە قاجەت نارسەلەر. اقشام جەتسە، ءبارىن الار ەدىم، ەشتەڭە قالدىرماس ەدىم.
ءبىر كيلو قانت ساتىپ الدىم. ءبىر-بىر كەسەگىن ءوزىمىز جەپ، باسقاسىن ۇيگە اپارماقپىز. وسىنداي بايىپ تۇرعان كەزدە اتام مەن اپامدى دا قۋانتپاسام، ادامشىلىق بولا ما؟
كىشكەنتاي دوڭگەلەك اينا ساتىپ الدىم. پلاستماسسادان جاسالعان جيەكشەسى بار. سىقپا ۆازەلين الدىم. كەڭەسشىلەرىمنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، بەت ماي. اياق-قولىم تىلىك-تىلىك بوپ، ازاپ كورىپ ءجۇرمىن. كەشكە، بالەم، سىلاپ جاتىپ تاستاماقپىن.
ەسەپتەتىپ كورسەم، اقشام تاعى دا قالىپ بارادى. ەندى نە السام ەكەن؟
— بەلبەۋ ال! بەلىڭە تاعىپ جۇرەسىڭ.
ۇشىندا كۇلتىلدەگەن ءساندى شاشاعى بار، اق جىبەك بەلبەۋ مەنىڭ كوپتەن قىزىعىپ جۇرگەن نارسەم. ءارى وسى كۇنى ءسان. سىلقىم بوزبالالار اق كويلەكتىڭ سىرتىنان شاشاعىن سالبىراتىپ، بۋىنىپ الادى.
قالعان اقشاما بەلبەۋ ساتىپ الدىم.
اتقوسشىلارىمدى شۇبىرتىپ، دۇكەننەن شىتىپ كەلە جاتىرمىن. مەنەن باي، مەنەن باقىتتى ادام جوق.
كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرمىن. اتقوسشىلارىم قاسىمدا. ساتىپ العان نارسەلەرىمنىڭ ءارقايسىسىن ولار ءبىر ۇستاپ كورىسەدى.
مەن ءۇشىن ەڭ قىمبات مۇلىك — شاشاقتى اق جىبەك بەلبەۋ. سونى قوڭىر پەشپەنتتىڭ سىرتىنان بەلىمە بۋىنىپ كورىپ جاتىرمىن. سىلقىم بوزبالالاردىڭ ادەتىمەن شاشاقتارىن ۇزىندى-قىسقالى ەتىپ، جامباسىما سالبىراتىپ ءتۇسىرىپ:
— قالاي، جاراسا ما؟ —- دەيمىن.
— قاتىپ كەتتى! — دەيدى كەڭەسشىلەرىمنىڭ بىرەۋىسى.
— بۇنى ءبۇيتىپ پەشپەنتتىڭ سىرتىنان بۋىنا ما ەكەن؟ جەيدەنىڭ سىرتىنان بۋىنادى، — دەيدى ەكىنشىسى.
ءتاۋىر، ءبۇتىن جەيدەم جوق بولسا، ءقايتۋشى ەدىم؟ قاشان ءتاۋىر جەيدە بىتكەنگە دەيىن بۋىنباي، ساقتاپ قويۋىم كەرەك پە؟
— پەشپەنت تۇگىل، شاپاننىڭ سىرتىنان بۋىنسا دا بولا بەرەدى. بىلسەڭ، بۇل قايىس بەلبەۋدەن ون ەسە مىقتى، — دەيمىن. بۇل انشەيىن، وزىمدىكى دۇرىس دەپ، بەر جاعىمنان ايتىپ جاتقانىم. ال ار جاعىم باسقانى ارمان ەتەدى. اۋەلى، باسىمدى تاقىرايتپاي، شاش قويسام. شاشىمدى ءبىر شەكەمە قاراي جىلتىراتا تاراپ، قايىرسام. شالبارىمنىڭ قىرى پىشاقتاي بولسا. اياعىمدا جىپ-جىلتىر قارا تۋفلي، ۇستىمدە اپپاق قارداي اق جەيدە. مىنە، وسىدان كەيىن شاشاقتى جىبەك بەلبەۋدى بۋىنىپ، كوشەگە: «ال قانە، ماعان قاراڭدار!» — دەپ شىعا كەلسەم!
ەح، شىركىن!
ءبىرى تابىلسا، ءبىرى جوق. مىنە، بەلبەۋلى بولدىم. بەلبەۋىمە ءسان بەرەتىن باسقا كيىمنەن مەندە تۇك جوق.
كەدەي بايىسا، جومارت كەلەدى. بۇگىن مەن جومارتپىن. اتقوسشىلارىمدى دا ءبىر-بىر قۋانتىپ تاستاۋدى بورىش سانادىم. سىقپا ۆازەليننەن ءارقايسىسىنىڭ الاقانىنا كۇزگى تورايدىڭ ساڭعىعانىنداي ەتىپ شوقيتىپ-شوقيتىپ سالىپ بەردىم. بەتى-قولدارى جارىلىپ، سۋ تيسە، اشىپ، ازاپ كورىپ جۇرگەن بەيشارالار ءماز بولىسىپ جاتىر. ولجاعا باتىپ، قۋانىسىپ جاتىر.
مەيلى، قۋانسىن! مەنىڭ بۇل جاقسىلىعىم بىرىنەن بولماسا دا، بىرىنەن قايتار.
قايتپاسا جانە بوپتى.
كۇس-كۇس قولدار مەن قارالا تۇمسىقتارعا ماي جاعىلعان سوڭ، جىلتىراپ شىعا-شىعا كەلىستى. جۋىپ جاقپاعان سوڭ، كىر قوسا ەزىلەدى ەكەن. بەتتى ءبىر سۇيكەپ وتسە، بەس ساۋساقتىڭ ءىزى باتتيىپ تۇگەل ءتۇسىپ قالادى...
— ءوي، اقىماق نەمە! شاپاننىڭ سىرتىنان جىبەك بەلبەۋ بۋىنعان كىمدى كوردىڭ؟ بۋىنساڭ، جەيدەنىڭ سىرتىنان بۋىن، — دەپ، مەنى اتام دا اجۋامەن قارسى الدى.
بىرىنشىدەن، كۇن ءولى سالقىن. جەيدەمەن جۇرەر كەز ەمەس. ەكىنشىدەن، جەيدە دەيتىن ەمەس، قىرىق جاماۋ.
كۇن ابدەن جىلىپ، قاشان ءتاۋىر جەيدە بىتكەنگە دەيىن بەلبەۋىمدى ساقتاپ قويىپ، شىداي الار ەمەسپىن. ەرتەسىندە مەكتەپكە، تاۋەكەل دەپ، پەشپەنتىمنىڭ سىرتىنان بۋىنىپ بارايىن. تىم بولماسا، ءبىر رەت كورسىن بالالار. سودان سوڭ، مۇمكىن، تىعىپ تا قويارمىن.
بالالار ءبىر دەگەننەن-اق قورشاپ الدى. ءبىرى قۇپتايدى، ءبىرى كەلەكە ەتەدى. بەلبەۋىمنىڭ شاشاعىنان تارتقىلاپ، تالكەك ەتۋشىلەر كوبىرەك. «كوميسسار بولىپ كەتىپسىڭ!»، «وكىل بولىپ كەتىپسىڭ!»، «پروكۋرور بولىپ كەتىپسىڭ» دەپ مازاقتايدى.
ساباق باستالدى.
— بەردىبەكتىڭ جىبەك بەلبەۋى بار! — دەپ، بىرەۋلەر ەڭ ماڭىزدى سوڭعى حابارداي ەتىپ، مۇعالىمگە ايتىپ جاتىر.
ءمۇعالىم نازار دەيتىن جۋاس، سۇيكىمدى ادام. ميىعىنان كۇلىپ، جىميدى دا قويدى.
ءبىر ساباق بىتكەن. ۇزىلىسكە تىسقا شىعىپ كەلەم. انەۋگى تاقىرباس بايمىرزا باستاتقان بىرنەشە بالا جان-جاعىمنان جابىسىپ، قورشاپ العان. بۇلار مۇنشا نەگە جابىسادى؟
بايمىرزا جۇرگەن جەردە ءبىر سويقان قوسا جۇرەتىنىن جۇرەگىم سەزىنەتىن ءتارىزدى.
دالاعا شىققان كەزدە، الگىندە ۇيمەلەپ قورشاپ العان بالانىڭ ءبىرى:
— ءوي، بەلبەۋىڭنىڭ شاشاعى قايدا كەتكەن! — دەيدى.
جۇرەگىم سۋ ەتىپ، جالت بۇرىلىپ قارادىم. بەلبەۋىمنىڭ ەكى شاشاعى بىردەي جوق. بىرەۋ پىشاقپەن شورت كەسكەن دە العان. شولتيىپ جۇقاناعى قالعان. بالالار ەندى ودان ارمەن مازاقتاپ، دۋ-دۋ كۇلىسەدى.
مەن ىزادان جارىلا جازداپ تۇرمىن، كىمگە تيىسەرىمدى بىلمەيمىن. بايمىرزاعا:
— سەن! سەن كەسىپ الدىڭ! — دەيمىن.
— وتتاما! كەسىپ السام، ءما، قارا! تاۋىپ ال!
بايمىرزادان تابارسىڭ!
قايران عانا بەلبەۋىم-اي! ءىشىم ۋداي اشىپ بارادى. ءوزىم دە اقىماقپىن-اۋ! مەكتەپكە نەگە بۋىنىپ كەلدىم! اتامدى تىڭداپ، كۇن جىلىنعانشا نەگە تىعىپ قويمادىم!
ساباق بىتكەن. مەكتەپتەن تاراپ كەلە جاتىرمىز. بايمىرزانىڭ ءۇيى كوشەنىڭ باسقا جاعىندا. اناداي ۇزاڭقىراپ الىپ، ول ماعان ايقاي سالادى. ولگەن تورعاي سەكىلدى جالبىراعان بىردەڭەلەردى اسپانعا لاقتىرىپ: «كوردىڭ بە؟» — دەيدى. كوردىم، تانىدىم، مەنىڭ بەلبەۋىمنىڭ شاشاقتارى.
بوقتاپ، تۇرا قۋدىم. تۇرا قاشتى، جەتكىزۋ قايدا. قاشىپ بارا جاتىپ تا شاشاقتاردى اسپانعا اتادى.
— توقتاپ تۇر، ەرتەڭ اعايعا ايتام!
اعاي نە ىستەيدى؟ كەسىلىپ قويىلعان شاشاقتاردى قايتا جاپسىرتا المايدى.
قىرۋار اقشا تولەنگەن قايران بەلبەۋ وسىلايشا ىستەن شىقتى.
مەنىڭ كەربەز جەڭگەم
ءۇشىنشىنى رامازان دا، مەن دە ماقتاۋ گراموتاسىمەن بىتىردىك. بۇل ءبىز ءۇشىن، ارينە، زور قۋانىش.
قوستوبەدەن تاعى دا ءبىر جاقسىلىق حابار كەلىپ جەتتى. ساتىلعان اعايىم ۇيلەنىپتى. بۇل جولى ول اعايىڭنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ۇلبىرەگەن قىز الىپتى. قوستوبەدەگى كادىمگى كەربەز كۇلىمبالا سۇلۋ بار ەمەس پە؟ ونىڭ ەسىگىن ءۇيىر-ۇيىر بولىپ تورىعان جىگىت-بوزبالالاردىڭ اۋزىن اڭقيتىپ، سونىڭ ءدال وزىنە ۇيلەنىپتى.
كۇلىمبالا شال-كەمپىردىڭ ورتاسىندا بۇلاڭ وسكەن جالعىز قىز. اكەسى قوي باعادى. ورتا بويلى، تولىقشا، قاسى-كوزى قيىلعان قاراتورىنىڭ ادەمىسى.
كادىمگى جۇرت تانىپ مويىنداعان كۇلىمبالا سۇلۋ.
ساتىلعان سونى الىپتى!
جولشىباي ءبىر اربامەن قوستوبەگە كەلدىم. ءۇيدىڭ ءىشى تاعى دا جوندەلىپ قالعان. جاڭا توسەك-ورىن، ءبىراز جاڭا مۇلىكتەر پايدا بولعان. ايەل بولعان وسى دەپ، ۇلبىرەپ جاس جەڭگەم وتىر.
اعايىم بۇل كەزدە كولحوزدا ەسەپشى.
ىدىرىس پەن سماعۇل كولحوز جۇمىسىندا. ۇيدە بولعاندارىنان بولماعاندارى كوپ. جاس جەڭگەم جۇمىس ىستەمەيدى. قىز كۇنىندە ول كولحوز جۇمىسىنا ارالاسپايتىن. بريگادير كەربەز كۇلىمبالانى مازالاماۋعا ۇيرەنىپ العان. جەڭگەم بويىن كۇتىپ، ۇيدە وتىرادى. اينانىڭ الدىندا ءبىر ساعات شاشىن تاراپ، قاسىن جوندەپ تۇرادى. ەرىنبەسە، كۇيەۋىنە شاي قايناتىپ بەرەدى.
كولحوز ءبىزدى، بالالاردى، ۇيدە وتىرعىزىپ قويمايدى، وقۋ تاراسىمەن جۇمىسقا قۋالايدى. ەگىننىڭ ارام ءشوبىن جۇلامىز. كوك ەگىندى تازارتىپ قارىق قىلعاننان دا تاپ-تاپ ءبۇلدىرۋىمىز كوبىرەك.
شىلدەنىڭ ءدال قايناپ تۇرعان كەزىندە اعايىمدى كولحوز الماتىعا ءۇش ايلىق ەسەپشىلىك كۋرسقا وقۋعا جىبەردى. ەندى ۇيدە جاس سىلقىم جەڭگەم ەكەۋىمىز عانامىز.
بريگادير — كوپەكباي ۇلى ءبازىل. قارا كۇشكە مىعىم، بويداق جىگىت. تاڭەرتەڭ ءۇي-ۇيدى كەزىپ، جۇرتتى جۇمىسقا شىعارادى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەندى ول بىزدىكىنە دە كەلەدى. ات ۇستىنەن:
— كىم بار؟ — دەپ داۋىستايدى.
بۇل ىدىرىس پەن سماعۇل ۇيدە بار ما، جوق پا دەپ تەكسەرگەنى ونىڭ.
جوق ەكەنىن بىلەدى دە، اتتان تۇسەدى. اتىن ەسىكتىڭ ءدال كوزىنە قاڭتارىپ قويا سالادى. ەسەكتەي جۋاس مال قويعان جەردەن تىبىر ەتپەيدى. الاسا تار ەسىكتەن ءبازىل قولبيعان ۇلكەن دەنەسىمەن ەكى بۇكتەلىپ، ارەڭ سىيىپ كىرەدى.
— ءاي، سەن نەعىپ جۇمىسقا شىقپاي وتىرسىڭ؟ بار! — دەيدى ءبازىل ماعان.
ونى-مۇنى سىلتاۋمەن مەن دەرەۋ كەتە قويماي، بوگەلە بەرەم. بازەكەڭنىڭ باسىندا جامان وي بار ەكەنىن سەزەم.
— سەن كەلىنشەكتىڭ ۇيدە وتىرۋىڭ جەتتى، ەندى جۇمىسقا شىق، — دەيدى ءبازىل كۇلىمبالاعا.
بۇيىرىپ، شىنداپ ايتقان بولادى. ءبىراق ارعى كومەكەيى بوس.
كۇلىمبالا سىزىلىپ:
— سوندا نە جۇمىس بەرەسىڭ؟
— كۇرەك ال دا، انا ماريالارمەن بىرگە ارىق قاز.
— وعان مەنىڭ كۇشىم كەلمەيدى.
— وندا قامبا تازالا.
— شاڭعا تۇنشىعىپ ولمەيمىن بە؟
— شومەلە سال.
— كۇن وتسە، باسىم اۋىرادى.
— سوندا نە جۇمىس ىستەيسىڭ؟ تەپسەڭ، تەمىر ۇزگەندەي كۇشىڭ بار، — دەيدى دە، ءبازىل جەڭگەمدى بۇيىردەن ءتۇرتىپ كەلىپ قالادى. كۇلىمبالا: «ءاي، شەشەك! مىنا شەشەك قايتەدى»، — دەپ سىلق-سىلق كۇلەدى. بازەكەڭە كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى. «ە، نەمەنە، ءوتىڭ جارالىپ كەتتى مە»، — دەيدى دە، ەندى ول جەڭگەمە دۇرسە قويا بەرەدى. تىشقاندى باسسالعان مىسىقشا نازىك جەڭگەمنىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعارادى. ويناعان بولىپ، قۇشاقتاي ما-اۋ، شىمشي ما؟ توسەككە الىپ ۇرىپ، قىتىقتاي ما، ايتەۋىر، بىلگەنىن ىستەيدى. مەنى ادام ەكەن دەپ كوزگە ىلمەيدى.
جەڭگەم مەنەن قايمىعىپ قانا: «قوي، ەي، بالا، قوي» دەگەن بولادى. ءبىراق ونىسىندا ءزىل جوق. ونىڭ «قويى» «ە، تاعى ءتۇرت، تاعى شىمشى» دەگەنمەن بىردەي. ايۋ تۇلعالى بازىلگە ءالى كەلمەسىن بىلسە دە، كۇلىمبالا وعان، ءوش العان بولىپ، ەندى ءوزى تيىسەدى. ءبازىلدى وشىكتىرە تۇسەدى.
ون ەكى، ون ءۇش جاسار بالا بولا تۇرسام دا، مەنىڭ بىلمەيتىنىم بيت استىندا. ءبازىلدىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلۋىن جاراتپايمىن. ول اتتان تۇسە باستاعاننان-اق، كەۋدەمدە جەڭگەمە دەگەن قىزعانىش وتى تۇتانىپ، قولىمنان كەلسە، ءبازىلدى شايناپ جەپ قويۋعا دايىنمىن.
كۇندىز ءبازىل ءبىزدىڭ ۇيدە كوپ بوگەلە المايدى. جەڭگەم مەن ءۇيدىڭ ءىشىنىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعارادى دا، جونەپ وتىرادى. كەشكە جاتار كەزدە تاعى دا سوپاڭ ەتە قالادى. بۇل جولى وت ات ءمىنىپ، ايقاي سالىپ كەلمەيدى. جاياۋ. ءۇن-تۇنسىز، «كەش جارىق» دەپ كىرىپ كەلەدى. جەڭگەم كەستە تىگىپ، مەن كىتاپ وقىپ وتىرمىن. الاسا ەسىكتى دەنەسىمەن جاۋىپ، ءبازىل قالبيىپ تۇرىپ قالادى.
— ىدىرىس، سماعۇل قايدا؟ كەلمەگەن بە؟ — دەيدى.
ولاردىڭ قايدا جۇرگەنىن بريگادير بىلمەسە، كىم ءبىلۋشى ەدى.
ءبازىل قاساقانا سۇرايدى.
— كەلگەن جوق، — دەپ جەڭگەم دۇرىستاپ جاۋاپ قايىرادى.
— سەن كەلىنشەك، نە ىستەپ وتىرسىڭ؟ بۇ نە بۇل؟ كۇندىز-تۇنى قادالىپ تىگەسىڭ دە وتىراسىڭ؟ كولحوز جۇمىسىنا شىق دەسە، شىقپايسىڭ. توقتاپ تۇر، بايىڭ كەلسىن.
ءبازىل، ەشكىم وتىر دەمەي-اق، توسەك ۇستىندەگى جەڭگەمنىڭ قاسىنا، زىلدەي بوپ، سەتكالى كەرۋەتتىڭ بەلىن قايىستىرىپ، وتىرا كەتەدى. ادەمى جينالىپ قويىلعان جاستىقتار ورىندارىنان شورشىپ-شورشىپ تۇسەدى.
كەشقۇرىم كەلگەن بازىلگە مەنىڭ كوز قاراسىم بولەك. ءبىراق ونى ول بايقاماعان بولادى. جەڭگەمە زالالسىز قالجىڭ ايتقان بولىپ، ارا-تۇرا كولحوز جۇمىسىن دا ءسوز ەتىپ قويىپ، اسىقپاي وتىرا بەرەدى. قولدان تۋرالعان كوك تەمەكىنى تاياقتاي ەتىپ شىلىم وراپ تارتادى. جەلدەتكىشى جوق ءۇيدىڭ ءىشى اششى كوك تۇتىنگە تولىپ كەتەدى.
جەڭگەم ماعان قامقورسىعاندىق ءبىلدىرىپ:
— ۇيقىڭ كەلسە، جاتىپ، ۇيىقتاي عوي، — دەيدى.
ءبازىل كەتپەي — ءىشىمدى ساقارداي قايناتقان قىزىل كوز پالە كەتپەي، — مەنىڭ ۇيقىم كەلەتىن بە ەدى!
اقىرى ءبازىل كەتپەك بولادى، ورنىنان تۇرادى.
— ءاي، كەلىنشەك. «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەگەن. ءتىپتى ىرىمعا جامان عوي، تىم بولماسا، ءبىر شىنى سۋىڭ بار ما؟
جەڭگەم اۋىز ۇيدەن بازىلگە سۋ اكەلىپ بەرەدى. ءبازىل جارىمىن ىشەدى دە، جارىمىن كۇلىمبالانىڭ بەتىنە شاشىپ جىبەرىپ، تۇرا قاشادى. جەڭگەم: «قۋ شەشەك، سەنى مە!» — دەيدى دە، تۇرا كەپ قۋادى. اۋىز ءۇيدىڭ، تور ءۇيدىڭ ەسىكتەرى اڭقيىپ اشىلعان كۇيىندە قالادى.
دالا قاراڭعى. تاس قاراڭعى. قاشۋشى دا، قۋۋشى دا قارا سياعا باتقانداي جوق بولادى.
مەن جەڭگەم تەز ورالسا ەكەن دەپ، كۇتىپ وتىرامىن. ءىشىم بەزگەك بولعان ادامداي ءبىر سۋىپ، ءبىر قىزىنادى.
جەڭگەم كەشىگەدى.
جۇگىرىپ ەسىك الدىنا شىعامىن. ولاي-بۇلاي كوز تىگىپ، قۇلاق تۇرەم. ەشبىر سىبىس ەستىلمەيدى. مەنىڭ بەزگەگىم اسقىنا تۇسەدى.
ءبىر كەزدە وكپەسى ءوشىپ، القىنىپ، جەڭگەم كەلەدى:
— قۋ شەشەكتى سوناۋ كوشەنىڭ باسىنا دەيىن قۋدىم، جەتە المادىم. بالەم، توقتاپ تۇر! ەرتەڭ وسى ۇيگە كەلەرسىڭ!
جەڭگەمنىڭ شاشى مەن كيىمدەرى، ءبازىلدى «قۋامىن» دەپ، ودان بەتەر ۇيپا-تۇيپا بولعان. ارقاسىنا ءشوپ-شالاڭ جابىسىپ قالعان...
«كەڭسە AHA اۋىلدا!»
جۇرت تۇگەل كولحوز بولىپ بىرىككەن. «جەكەشە» دەگەن ءسوز ەندى اۋىزعا دا الىنبايدى. ءبارى كولحوزدىكى: جەر دە، سۋ دا، ادام دا.
قوستوبەدە تۇراقتى دۇكەن اشىلعان. اۋىل سوۆەت كەڭسەسىنە تەلەفون تۇسىرىلگەن. جەكە ادامدار جازدىرىپ الاتىن گازەت-جۋرنال كوبەيگەن. ساۋىنى، مالى جوقتارعا ءبىر-بىر ەشكى، بۇزاۋ، تانا سەكىلدى مال ۇلەستىرىپ بەرگەن.
ءبىزدىڭ ۇيگە تيگەنى تايپيگەن قوڭىر قۇناجىن. كەلەر جىلى بۇزاۋلاۋى مۇمكىن. ول بۇزاۋلاسا، قۇداي ءبىزدى جارىلقايدى، ءوزىمىزدىڭ ءسۇتىمىز، ايرانىمىز بولادى. كوجە-قاتىعىمىز بولادى.
ماي، قۇرتىمىز بولادى.
قازاقتىڭ قارنى مالمەن عانا توعايادى.
قورادان مال ءيىسى شىققاننىڭ وزىنە بەرەكە كىرىپ قالعانداي بولادى.
وسى جاز قوستوبەدە جاپپاي وتىرىقشىلانۋ باستالعان. جاڭا پوسەلىك — «توشكە» سالۋ قولعا الىنعان. كيىكباي اۋىلى مەن نايزا اۋىلىنىڭ ەكى ارالىعى بوس جاتقان جازىق ەدى. ءقازىر سول جازىقتا قىبىرلاعان كوپ ادام بالشىقتان كەسەك قۇيىپ، ەكى پاتەرلى، ەكى-ەكى بولمەلى، ءتۇزۋ كوشەلى ەڭسەلى ۇيلەر تۇرعىزىپ جاتىر. وسىنى اۋىل ادامدارى «توشكە» دەيدى.
قابىرعاسى قالانعان ۇيلەردىڭ سانى ءبىرتىن-بىرتىن كوبەيىپ كەلەدى. ءىشى-سىرتىن سىلاپ، ەسىك، تەرەزە ورناتسا، توبەسىن جاپسا، قازىرگى قوجالاق تامداردان ون ەسە ارتىق، اق سارايداي ادەمى ۇيلەر بولىپ شىعادى. ناعىز جاڭا اۋىل، مىنە، سول.
ءبىز، بالالار، بۇعان قۋانامىز. قالانىپ بولعان ۇيلەردىڭ ءىشىن ارالاپ، تاماشالاپ قارايمىز دا: «مىناۋ ءبىزدىڭ ءۇي بولادى. مىنا ۇيگە ءبىز كىرەمىز»، — دەپ، ۇلكەندەردىڭ اتىنان ءسوز سويلەپ، تون پىشەمىز.
توشكە سالۋ جۇمىسى جاز بويىنا ءبىر باسەڭدەمەدى. قايتا، كورشى كولحوزداردان كومەكشىلەر كەلىپ، ەكى-ۇش ايدىڭ ىشىندە وننان اسا ءۇي ءتىزىلىپ تۇرا قالعان ەدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە بۇل جۇمىس توقتادى. نەگە ەكەنىن كىم بىلگەن، قايتىپ قولعا الىنبادى.
كۇز ءوتتى. كوكتەم ءوتتى. جاڭا ۇيلەر سول كۇيدە ۇمىت بولدى. توبەلەرى جابىلماي، ەسىك-تەرەزە ورناتىلماي، قالىپ قويدى. بىتپەگەن ۇيلەرگە ءبىر دە ءبىر ادام كوشىپ بارىپ كىرمەدى. جاۋىن ەزىپ، جەل سابالاپ توزدىرعان قابىرعالاردىڭ ۇستىندە زايا كەتكەن مول ەڭبەكتىڭ جوقتاۋشىسى تارىزدەنىپ سۇڭقيىپ قارعالار وتىراتىن بولدى.
ەشقانداي پايداعا اسپاي قۇرىعان سول ۇيلەرگە مەنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جانىم اشيدى.
ات ورنىنا ادامدار جالاڭاش اياقتارىمەن بالشىق كەشكەنى، زىلدەي اۋىر كەسەكتى ارىق قابىرعالارى تىربىڭ-تىربىڭ ەتىپ قايىسىپ قالاپ جاتقانى مەنىڭ كوز الدىمدا.
تۇسكى ءۇزىلىستىڭ كەزىندە جۇرتتى، «كوپ وتىرىپ قالدىڭدار» دەپ، «بول، بولدىڭ» استىنا الىپ، شاق-شاق ەتكەن وكىلدەر كوز الدىمدا. سۇيرەتپە شانامەن بالشىققا قوساتىن سابان تاسىپ، ىستىق كۇندە ءتىلى سالاقتاعان وگىزدەر، ەمشەكتەگى بالالارىن كولەڭكەگە جاتقىزىپ قويىپ، كەسەك قۇيىپ جۇرگەن ايەلدەر كوز الدىمدا.
مەزگىلىمەن ەمبەي، شىر-شىر ەتىپ جىلاعان جاس سابيلەر مەنىڭ كوز الدىمدا.
سونىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ قارعا-قۇزعىنعا قوناقتاپ وتىراتىن جار جاساپ بەرۋ ءۇشىن بە؟ تەكەستىڭ جارى دا سولارعا جەتەتىن ەدى عوي.
ايتپاقشى، بىتپەي قالعان سول كوپ جاڭا ءۇيدىڭ بىرەۋى عانا پايداعا استى.
قوستوبەدە اۋعانباي دەيتىن بالا-شاعاسى مول، كىرمە بىرەۋ بار-دى. الگىنىڭ مەنشىكتى تامى بولمايتىن دا، اركىمنىڭ شاڭىراعىن ءبىر پانالاپ كۇن كورەتىن. قىسقا قاراي اۋعانباي كەسەكتەن قالانعان ەڭسەلى ءۇيدىڭ شەتكى بىرەۋىسىن ءوز كۇشىمەن جابادى دا، كىرىپ الادى. اۋعانباي بۇرىن ورىس اراسىندا بولعان، ءۇي سالۋدىڭ جون-جوسىعىن بىلەتىن ادام ەكەن. ۇيىنە بيىك ەسىك، ۇلكەن تەرەزەلەر ورناتادى. ءىشى، سىرتىن ادەمىلەپ سىلاپ، اكتەيدى. سونىمەن، قوستوبەدەتى ەڭ بيىك، ەڭ كورنەكتى ءۇي اۋعانبايدىڭ ءۇيى بولادى دا شىعادى.
جانە ونىڭ تۇرعان ورنى قانداي! كيىكباي مەن نايزا اۋىلىنىڭ قاق ورتاسىندا، وقشاۋ. توڭىرەگى تاپ-تازا كوگال جازىق. بۇرقىراعان شاڭ، بىقىعان كوڭ-قوقىردان وڭاشا.
نارىنقول جاقتان كەلە جاتقان ادامعا اۋەلى قوستوبەدە ءبىرىنشى بوپ جارقىراپ اۋعانباي ءۇيى كورىنەدى. اۋىلداعى ەڭ ءتاۋىر ءۇي، ادەتتە، نە كەڭسە، نە مەكتەپ. قوستوبەگە توسىن كەلەتىن جولاۋشىنىڭ كوبى، كەڭسە ەكەن دەپ، ەندى اۋعانباي ۇيىنە ءتۇسىپ، شاتاسا باستايدى.
سويتسە، كەڭسە ەمەس. بىقىعان جاس بالا، بىقسىپ جانعان وت. اۋعانبايدىڭ ايەلى بالا باستى سالاقتاۋ ادام.
— ءوي، كەڭسە قايدا؟ — دەيدى تاڭىرقاعان جولاۋشى.
— كەڭسە انا اۋىلدا!
شاتاسىپ ءجون سۇراۋشىلاردان اۋعانباي بالالارى ءبىرازدان سوڭ مەزى بولا باستايدى. ەندى وسى ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتقان توسىن ادام كورسە-اق، الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ:
— كەڭسە انا اۋىلدا! — دەپ ايقاي سالۋدى ولار ادەتكە اينالدىرادى.
شايتان ەكەن دەپ قالسام
مەنىڭ ەرتەڭدى-كەش ۇيدە، جاس جەڭگەمنىڭ قاسىندا كۇزەت بولىپ وتىرۋىم بازىلگە ۇناماعان ءتارىزدى. ءبىر كۇنى ول ماعان:
— شوپكە باراسىڭ، شومەلەنىڭ اتىنا مىنەسىڭ، — دەدى.
ءشوپ ورۋ — استىق ورۋ سەكىلدى ول داعى قاربالاس ناۋقان. شابىندىق اۋىل ماڭىنان الىسىراق بولادى. ءشوپ وراتىندا ىستەيتىندەر سوندا تۇنەپ، سوندا تاماقتانادى. بازەكەڭ مەنى كوزىمدى اۋىلدان جويعالى وتىر.
قارسىلاسار مەندە شاما جوق. بريگاديرگە مىنگەستىم دە، كەتە باردىم.
تەكەستىڭ ارتى ءوڭىرى توعايلى القاپ، سازداۋىت. ءشوبى قالىڭ. ءشوپ ماشينا ەركىندەپ جۇرە المايدى. ءشوپتى جىگىتتەر توعاي اراسىنداعى الاڭ-الاڭنان شالعىمەن شابادى. مايا سالاتىن جەرگە شومەلەنى ارقانعا وراپ، اتپەن سۇيرەپ جەتكىزەدى.
اتقا بالا مىنەدى، ول — مەن.
مايا سالۋشى جىلقىباي، مەنىڭ ەسكى «دوسىم».
ورتا قازان تەكەستىڭ بەرگى سولتۇستىك قاباعىندا، ءارى بيىك، ءارى اشىق تاقىر جازىقتا. توعاي اراسىندا ماسا كوپ، بۇل ارادا از.
كۇلىمبالا ەندى ۇيدە كۇندىز دە، تۇندە دە جالعىز ءوزى.
تۇندە مەن قوستا جاتىپ، جوندەپ ۇيىقتاي المايمىن. ۇيدەگى جاس جەڭگەمدى ويلايمىن. كوزىم ءىلىنىپ كەتسە، جامان تۇستەر كورەم. تۇسىمدە ءبازىلدى كورەم. انە، ول شىلىمدى بۇرق-بۇرق سورىپ، جەڭگەمنىڭ كەرۋەتىنىڭ ۇستىندە وتىر. كۇلىمبالا قاسىندا. ول دا شىلىم شەگىپ وتىر. ەكەۋى سىقىلىقتاپ كۇلە مە-اۋ. ءبىرىن ءبىرى قۇشاقتاپ، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى ءتۇتىن ۇرلەپ ويناي ما-اۋ! مەن ءتور الدىندا وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ جاتىر ەكەنمىن دەيمىن.
مەن ەندى شىدامايمىن. ايقاي سالىپ تۇرا ۇمتىلعاندا، ءوز داۋىسىمنان ءوزىم ويانىپ كەتەم. سويتسەم، قوس باسىندا جاتىرمىن. قاسىمداعى ادامدار قوسا ويانادى. جىلقىباي ماعان زەكىپ ۇرسا باستايدى: «نە كورىندى، ەي! بىردەڭە باسىپ جاتىر ما! وسى نەمەنىڭ دەنى ساۋ ەمەس قوي دەيمىن!».
مەنىڭ شوشىپ ويانۋىمدى اركىم ءار ساققا جوريدى.
— شەشەسى تۇسىنە كىرەتىن شىعار، — دەيدى بىرەۋلەر.
— ەتپەتىنەن جاتىپ، باستىرىلىپ قالعان عوي، — دەيدى ەكىنشىلەر.
كەيدە شوشىپ ويانعان سوڭ، قاساقانا، الدەنەنىڭ شالىعى تيگەن تارىزدەنىپ، باقىرىپ جىلاي بەرەم. قوس باسىنداعىلاردى دۇرلىكتىرىپ تۇگەل وياتام. تالايعا دەيىن جۇبانباي، الەك قىلامىن. «نە بولدى؟ نە ءتۇس كوردىڭ؟ ايتشى».
مەن ەشتەڭە دە ايتپايمىن، ۇيگە بارام دەيمىن.
تۇسىمە شەشەم كىرەتىنى ول دا راس.
ءوستي-وستي مەن، شىنىندا دا، اۋرۋ بولا باستادىم. بىردەڭەگە قاتتى رەنجىسەم، اشۋلانسام، ەتىم قىزىپ شىعا كەلەدى. ەكى شەكەم سولقىلداپ، باسىم اۋىرىپ، جاتىپ قالامىن. بۇنداي كەزدە دۇنيەنىڭ بارىنەن بەزەر بولام. ءنار تاتىپ المايمىن. ايقاي-شۋدى جاقتىرمايمىن، تەك ءولى تىنىشتىقتى قالايمىن. باسىمدى تاڭىپ الىپ، جاتقاندى بىلەم. نە ۇيىقتاپ تۇرسام، نە قۇسسام، سوندا ءتاۋىر بولام. جۇرت ەندى مەنى:
— بۇنىڭ باسىنىڭ ساقيناسى بار، — دەيتىن بولدى.
كۇندە تۇستە تاماقتانۋعا تەكەستىڭ سۋىنان ءوتىپ، ورتا قازانعا كەلەتىنبىز.
ورتا قازان ماسا از، دوڭەس جەرگە تىگىلگەن وقشاۋ كيىز ءۇي. مۇقامەديدىڭ قانت دەيتىن ايەلى تاماق جاسايدى. تاڭەرتەڭ شاي، كەشتە شاي. تۇستە كەيدە شاي، كەيدە تالقان كوجە.
وقتا-تەكتە ولگەن مالدىڭ ەتى كەلىپ قالادى. تارتقىلاساڭ، ءتىس وتپەيتىن كوك جاسىق شاندىر.
ءبىر كۇنى، ادەتتەگىشە، تۇسكى ۇزىلىسكە شىقتىق. اتتى-جاياۋلى شۇباپ، تەكەستىڭ ارتى بەتىندەگى ورتا قازانعا كەلە جاتىرمىز. ءماسساعان بەزگەلدەك! توعايدىڭ ءىشىن قاپتاعان سۋ باسىپ كەتكەن. كوكتەن تۇسكەن سۋ ەمەس، ارينە. شىلدەنىڭ ناعىز ىستىق كەزىندە تاۋ باسىنداعى قار اعىل-تەگىل ەريدى دە، تەكەسكە قۇيادى. انشەيىندە موپ-موماقان بولىپ جاتاتىن تەكەس ءوستىپ شاراسىنان اسىپ تاسيدى.
بۇگىن كۇن ەرەكشە ىستىق بولعان ەدى. سوعان وراي تەكەستىڭ تاسۋى دا سويقان ەكەن. سۋدىڭ ءتۇسى قىزىل كۇرەڭدەنىپ وزگەرىپ كەتكەن. توعاي ىشىندەگى سۋ مۇنشا بولعاندا، تەكەستىڭ ءوز ارناسىنان ءدال ءقازىر كولىك ءوتىپ بولمايدى. اتتى دا، ادامدى دا جاڭقا قۇرلى كورمەي، اعىزىپ اكەتەدى.
شوپشىلەر ورتا قازانعا بارا الماي، قاڭتارىلىپ تۇرمىز. نە ىستەۋ كەرەك؟ كوپىر مەن قوستوبەنىڭ تۇسىندا. كوپىر اينالىپ بارۋعا تىم الىس.
ماياشى ءتورت ادام. شومەلە سالۋشى تورت-بەس ايەل جانە بار. ءبارىمىز ون شاقتىمىز.
— مەن بارىپ، تاماق اكەلەيىن. سۋدان وتە الامىن، — دەدىم.
— قالاي وتەسىڭ؟
— ءجۇزىپ وتەم.
جۇرت جامىراپ كەتتى: «قوي! سۋمەن ويناما! اعىپ ولەسىڭ»، — دەيدى بىرەۋلەر. بىرەۋلەر: «ولگىڭ كەلسە، بارا عوي»، — دەيدى. ۇشىنشىلەر: «بۇل ولمەيدى. «تەكەستىڭ سۋى ارىق ەمەس پە، بەردىبەك بالىق ەمەس پە؟» دەپ بەكەر ايتىلدى دەيمىسىڭ. بارسىن»، — دەيدى.
مەن باراتىن بولدىم.
توعايداعى سۋدىڭ ءبىراز جەرىنە دەيىن اتپەن كەشىپ كەلدىم. ارمەن قاراي تەرەڭ، جۇمىستان قاجىپ جۇرگەن ارىق اتقا سەنۋ قيىن. اتتى سول ارادا قالدىرماق بولدىم. بار كيىمىمدى شەشىپ، ەردىڭ ۇستىنە بايلادىم. ەندى، مىنە، تىر جالاڭاشپىن. ترۋسي مەندە جوق-تى. شالبارمەن جۇزە المايسىڭ.
توعاي ىشىندەگى سۋدىڭ ءوزى كوكىرەگىمنەن كەلەدى.
مونتيىپ جاتاتىن تەكەس كوك دولى دارياعا اينالعان. جۇرەكسىنىپ ءبىراز قاراپ تۇردىم دا، قويىپ كەتتىم. قۇلاشتاپ ءجۇزىپ كەلەم. وزىمە ءوزىم سەنەم.
اتىن كۇندەگىدەن قاتتى. ماعان ىرىق بەرگىسى كەلمەيدى.
جاعا جاقىن. مىنە، قولىم ءىلىندى.
تىر جالاڭاش بولىپ جاعادا تۇرمىن. ار جاعىمدا ءجۇز مەتردەي جەردە كيىز ءۇي. ورتا قازان. وندا ءقازىر تىم-تىرىس. سۋدىڭ بۇ جاق بەتىندە ىستەيتىن باسقا شوپشىلەر تاماقتانىپ، تاراپ كەتكەن.
نە ىستەيمىن؟ تاپايدىڭ تال تۇسىندە تىر جالاڭاش قالاي بارام؟
بارماي جانە بولمايدى.
كيىز ۇيگە قاراي جۇگىرىپ كەلەم. كىم بولسا، سول بولسىن، ۇيگە تەز كىرىپ، قولىما ىلىككەن كيىم، بىردەڭەمەن ءتانىمدى بۇركەي قالماقپىن. ەسىك ءتۇسىرۋلى، تىم-تىرىس. ۇيگە جاقىنداپ قالدىم.
كەنەت، كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى جالباڭ ەتىپ اشىلدى دا، قولىندا تەگەشى بار قانت شىعا كەلدى. ول ۇيدە جالعىز ەكەن. تىر جالاڭاش جۇگىرىپ كەلە جاتقان مەنى كورىپ، شايتان كورگەندەي باج ەتە قالسىن. قولىنداعى قامىر سالعان تەگەش قۇلاپ قالدى. مەنىڭ بوگەلىپ،ءتۇسىنىسىپ جاتۋعا ۋاقىتىم جوق. توقتاماستان، ۇيگە زىپ بەرىپ كىردىم دە كەتتىم. كەرەگەنىڭ كوگىندە مۇقامەديدىڭ ۇزىن شەكپەنى ءىلۋلى تۇر ەكەن. ۇستىمە سونى جامىلىپ، دالاعا قايتا شىقسام، قانت جوق. سويتسەم، جاۋلىعىنىڭ ۇشى جەلبەڭ-جەلبەڭ ەتىپ انادايدا بەزىپ بارادى.
— قانت! قايدا زىتىپ باراسىڭ؟ بۇل مەن عوي!
قانت سەنبەگەندەي تاڭىرقاپ قاراپ قالىپتى.
اقىرى تانىدى. ۋھىلەپ، بىربىق قولىمەن جۇرەگىن ۇستاي بەرەدى:
— وي، قۋ شەشەك! تىرداي بوپ جۇگىرىپ كەلە جاتقانعا، قايدان بىلەيىن. شايتان ەكەن دەپ قالدىم.
مەن كۇلكىگە قارىق بولىپ جاتىرمىن.
بىرەر شىنى ىستىق شاي ءىشىپ، الدەنىپ الدىم. ەندى ار جاقتاعى شوپشىلەرگە تاماق الىپ قايتۋىم كەرەك. قازانعا قارىپ پىسىرىلگەن ۇلكەن ءبىر جاپپا نان بەردى قانت.
— بۇنى قالاي اكەتەسىڭ؟
— ءبىر شۇبەرەك بەر. سوعان وراپ، ارقاما بايلاپ الام.
قانتتىڭ ۇلكەن قىزىل شىت داستارقانى بار ەكەن. قينالا تۇرىپ، ارەڭ دەگەندە سونى بەردى. «داستارقانىم اعىپ كەتىپ جۇرمەسىن» دەپ تاپتاپ ايتا بەرەدى. «بايقا، سۋ جامان، ءوزىڭ اتىپ كەتىپ جۇرمە» دەمەيدى.
سۋ بويىنا دەيىن مۇقامەديدىڭ شەكپەنىن جامىلىپ كەلدىم. قانت انادايدا قاراپ تۇر. ناندى ارقاما كەلتىرىپ، داستارقاندى موينىما بايلاپ جاتىرمىن.
شەكپەندى سىپىرىپ تاستاپ، سۋعا قويىپ كەتتىم. جوتامداعى نان سۋ بولماس ءۇشىن، كەۋدەمدى، مۇمكىن بولعانشا، كوتەرە مالتۋعا تىرىسام.
شوپشىلەر ريزا بولىپ، قاۋجاڭداسىپ قالدى. توبەمنەن توگىلىپ جاتقان ماقتاۋ سوزدەر قانشاما!
كونە زاتتار مۋزەيى
ءتورتىنشى وقىماققا تاعى دا سۇمبەگە كەلدىم.
ناعاشىم ءۇيى بۇرىنعى تامدا ەمەس. ول ارادان كەشىپ، باسقا تامعا كىرگەن. بۇلكەڭ-بۇلكەڭ ەتكەن كوپ قاراكوك قويان بار ەمەس پە؟ ەسكى ءۇيدىڭ تۇبىنە سولار جەتكەن ەكەن. ىرگەدەن ۇڭگىپ قازىپ العان قالىڭ ءىننىڭ بىرىنەن ءبىر كۇنى ءتۇن ىشىندە سارقىراپ سۋ كىرە باستايدى. ءتور الدىندا جاتقاندار دۇركىرەپ شوشىپ ويانادى. شام جاعىپ قارايدى. سويتسە، قويانەكەڭ ءىندى قازا-قازا ءۇيدىڭ سىرتىنداعى سۋ اعىپ جاتقان ارىققا جەتكەن ەكەن. ارىقتاعى سۋ ۇيگە قاراي لاپ قويعان.
ونسىز دا استى شىلقىپ جاتقان سۋ تام ەندى تۇرۋعا جارامسىز بوپ قالعان.
وسىدان سوڭ اتام قويان اتاۋلىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن كەسىپتى. «ەندى قويان اسىراسام، ەكى كوزىم جەلكەمە ءبىتسىن!» — دەپ، انت ءىشىپ وتىر.
ناعاشىمدار وتىرعان قازىرگى ءۇي دە بۇرىنعى ءۇي سەكىلدى ءۇش بۇلىڭ قورجىنعا ۇقساس. ءبىر بولمەدە وزدەرى تۇرادى، ورتاڭعى بولمەدە اس دايىندالادى. كىتاپ بەتىندەي عانا ويىق تەرەزەسى بار وعان جالعاس ءۇشىنشى بولمە قويما. وندا ءار الۋان زات ساقتالادى.
و، بۇل بولمەدە جوق نارسە جوق!
قاپ-قاپ ارپا، بيداي، قىستا جاعاتىن وتىن (قۋراي، تەزەك)، سوناۋ كوشپەندىلىك زاماندا باسپانا ەتكەن كيىز ءۇيدىڭ ۋىق، كەرەگەلەرى، كيىزدەرى. ەسكى ەر-تۇرمان، ت.ت. قىسقاسى، بۇل بولمەدە نە زات بار ەكەنىن تۇگەل ساناپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
ودان دا ءسىز كىرىڭىز دە، ءوز كوزىڭىزبەن كورىڭىز.
مىناۋ ۇڭىرەيگەن ۇلكەن قۋىس — ەسىك. توبەڭىزدى سوعىپ الماي، ەڭكەيىپ، بايقاپ ءوتىڭىز. جارىق بۇل بولمەگە كىتاپ بەتىندەي ويىق تەرەزەدەن ەمەس، نەگىزىندە، وسى ەسىكتەن تۇسەدى. سىرتقى ەسىك جابىق بولسا، بۇندا تاس قاراڭعى. سىرتقى ەسىك اشىق بولسا، وسىنداي الاكەۋگىم.
قاپا بولماي، از عانا سابىر ەتىڭىز. كىم دە بولسا، كوزى ۇيرەنىپ بولعانشا وستەدى — ەشتەڭە بايقاي المايدى. انە، ەندى كورىنە باستادى. اناۋ بۇرىشتاعى تەكشەلەپ جينالعان زات — تەزەك. وتان قاتارلاس قاتتاپ ءتىزىپ تاستاعان قالىڭ باۋ — شي-قۋراي. بۇنىڭ ءبارى بوپكە اپامنىڭ قىستا جاعۋ ءۇشىن تاسىپ جيناي بەرگەن وتىن قورى. اناۋ ءۇيىلىپ جاتقاندار الگى ايتقان كيىز ءۇيدىڭ اتاش، كيىزدەرى. مىناۋ ۇلكەن فانەرا جاشىكتە ءۇن ساقتالادى. اناۋ كىشىرەك جاشىكتە كەبەك، كەبەكتىڭ ءىشى تولى جۇمىرتقا.
توقتاڭىز! توبە جاقتى بايقاپ الماي، ىلگەرى قاراي باسپاڭىز. ونداي اعاتتىق ىستەسەڭىز، وكىنەسىز. كانە، جوعارىعا قاراڭىزشى. بەلاعاشتىڭ قۋىس-قۋىسىنا، توبەنى جاپقان سىرعاۋىل مەن تالعا جىپىرلاتىپ ءىلىپ تاستاعان، سۇمەلەنىپ شاڭ باسقان مىناۋ نارسەلەردىڭ ءبارى-بارى دە قاجەت زاتتار. قاجەت بولماسا دا، اتام قاجەت دەپ، تاستاماي، ءىلىپ قويعان. ەسكى بەسىك، ەردىڭ كۇمىستەگەن جۇگەن-قۇيىسقانى، اۋزى سالپيعان ەسكى باتەڭكە، ەسكى پيمانىڭ قونىشى، توت باسقان كوسەۋ تەمىر، سىنىق شالعى، ساپسىز وراق...
جوق، بۇل بولمە قويما عانا ەمەس. سەمباي اۋلەتىنىڭ ءباز زاماننان بەرى پايدالانعان كونە زاتتارىن ساقتايتىن مۋزەي ءتارىزدى. وسىنداعى ءار بۇيىم ءار زاماننىڭ كۋاسى، كوزى ەسەپتى.
— اتا، اناۋ بەسىك قاشان جاسالعان؟ — دەپ سۇراڭىزشى.
— اكەمنەن قالعان بەسىك، — دەپ جاۋاپ بەرەدى سەمباي اتام.
سوندا بۇل بەسىكتە، ەڭ بەرى بولعاندا، ءۇش ۇرپاقتىڭ بالا-شاعاسى تەربەلىپ وسكەن.
— ال مىناۋ قامشى شە؟
— جىگىت كەزىمدە بوپكەنى الاردا وسى قامشىنى ۇستاپ بارعان ەدىم.
— ال مىناۋ ەسكى كۇمىس بەلبەۋ؟
— بۇل اكەمنىڭ اكەسىنىڭ بەلبەۋى ەكەن. قايىن اتاسى زەرگەر ادام بولىپ، وعان ونى سول سىيلاسا كەرەك.
قاڭسىعان كونە زاتتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وسىنداي ارىگە كەتىپ جاتقان تاريحى بار.
قاپاسقا قامالعانىم
كۇندە كەشقۇرىم، ورىستەن مال قايتاتىن كەزدە، بالا-شاعا تابىننىڭ الدىنان شىعامىز. جان ساقتاپ وتىرعان ءبىر-بىر سيىرىمىزدى توسىپ الىپ، ۇيگە ايداپ كەلەمىز. ادەتتە، الا سيىردى قارسى الۋعا رامازان ەكەۋىمىز شىعاتىن ەدىك. ءبىر كۇنى، رامازان سىرقاتتانىپ قالدى ما، ەسىمدە جوق، قولىما جىڭىشكە ءبىر شىبىقتى ۇستاي سالىپ، داعدى بولعان قىزمەتىمە مەن جالعىز كەتتىم.
تابىن سۇمبەنىڭ سايىنىڭ ىشىنە جايىلادى. قارىندارى شەڭبىرەك اتىپ تويىنعان ماما سيىرلار قارا جولدىڭ بويىمەن شۇباپ كەلە جاتىر. بۇزاۋىن ساعىنعان كەيبىر شىدامسىز قۇناجىندار جىڭىشكە داۋىسىمەن وڭەشىن سوزا موڭىرەپ، «مەن كەلە جاتىرمىن» دەپ حابار بەرىپ قويادى.
ءبىزدىڭ جاسامىس الا سيىر ءوزىن ماڭعاز ۇستايدى، ءجون-جوسىقسىز موڭىرەمەيدى. انە، ول ەكەۋىمىز ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز الىستان تانىدىق. «ماعان كەلە جاتىرسىڭ-اۋ» دەگەندەي، الا سيىر الدىما ءتۇسىپ، ايدالۋعا بەيىمدەلە بەردى.
جالاڭاش اياعىممەن جولدىڭ ماي شاڭىن بۇرق-بۇرق كەشىپ، قاننەن-قاپەرسىز سيىردىڭ سوڭىندا كەلە جاتىرمىن. قاي جەرمەن قالاي ءجۇرىپ وتىرۋدى الا سيىر ءوزى بىلەدى.
جولدا كولحوزدىڭ ات قوراسى بار. سول اراعا كەلگەندە، كەنەت، اعاشتان مىلتىق، قىلىش اسىنىپ، جاسانىپ العان ءۇش بالا جاۋ كورگەندەي ەلىرىپ، قالقادان ۋرالاپ شىعا كەلدى. ۇشەۋدىڭ ءبىرى مەنىڭ ەسكى جاۋىم بايمىرزا. بۇلار مەنى انادايدان كورىپ، بۇعىنىپ توسىپ تۇرعان.
قاراقشىلار جولىمدى بوگەپ، قورشاپ الدى. كەۋدەلەرىمەن قاتىپ، قىلىشتارىن كوتەرە ۇستاپ، قوقاڭ-قوقاڭ ەتەدى. بايمىرزا بۇيىرىپ:
— قايت كەيىن، — دەدى.
— نەگە؟
— ءبىزدىڭ كوشەمەن نەگە جۇرەسىڭ؟ انا ءوز كوشەڭمەن ءجۇر.
شاتاق ىزدەگەن بايمىرزاعا بۇل تەك سىلتاۋ عانا.
جىگىتتى نامىس ولتىرەدى. جالعىز بولا تۇرسام دا، ايبارىمدى ساقتاۋعا تىرىسامىن.
— سەنىڭ اكەڭ سالعان كوشە مە؟
— قايت دەگەن سوڭ، قايت!
— قايتپايمىن!
بايمىرزا مەن ونىڭ نوكەرلەرى ەندى سوزدەن ىسكە كوشتى. كوكىرەگىمنەن يتەرىپ، تىقسىرىپ، كۇش كورسەتە باستادى. بايمىرزا كەۋدەمنەن ءبىر ءتۇيىپ قالسا، مەن دە ءبىر ءتۇيىپ قالام. ول ەكى تۇيسە، مەن دە ەكى تۇيەم. تۇيگەن ولاي ەمەس، بۇلاي دەپ، ەسەمدى جىبەرمەۋگە تىرىسام.
جەردە جۇدىرىقتاي تاس جاتىر ەكەن. سونى تەز ەڭكەيىپ، ءىلىپ الدىم. ال بالەم، ەندى مەن داتى قۇر قول ەمەسپىن. انالار قىلىشتارىمەن ۇراتىن بولسا، مەن باس، كوز دەمەي، تاسپەن ۇرۋعا دايىنمىن.
— ال ۇرا عوي، — دەپ بايمىرزا كەۋدەسىن الدىما توسىپ، قاسقايا قارايدى.
— سەن ۇر!
— جوق، سەن ۇر!
— سەن ۇرساڭ، مەن دە ۇرام!
توبەلەسقوي بايمىرزادا وتكىرلىك تە، شاپشاڭدىق تا بار ەدى. تاس ۇستاعان قولىمنان قالاي شاپ بەرگەنىن بايقاماي دا قالدىم. ەكەۋىمىز الىسىپ جاتىرمىز. بايمىرزا ماعان قاراعاندا سۇيەكتىلەۋ ءارى كۇشتىلەۋ. ايت دەسە، شاپ بەرۋگە دايىن تۇرعان ەكى كومەكشىسى تاعى بار. مەن لەزدە-اق ۇشەۋىنىڭ استىندا قالدىم. ءبىر اياعىمنان باسىپ، اتاماننىڭ ءوزى ءور كەۋدەمە اتشا ءمىنىپ الدى.
مەنىڭ اشۋىم شەتىنە جەتكەن. بەرىسپەۋدىڭ بار ارەكەتىن ىستەپ جاتام. بۇلقىنىپ، تىپىرلايمىن، بايمىرزانى جەلكەدەن تەپپەك بولام. اۋزىما ىلىككەن جەرىن بوكسەرىپ، تىستەپ تە الماقپىن.
ءبىراق ۇشەۋدىڭ اتى ۇشەۋ، ءالىمدى كەلتىرمەيدى. بايمىرزا كەۋدەمدى ودان بەتەر جانشىپ، ەكى قولىمدى ەكى جاققا تاربيتا جەرگە تىرەپ، ۇستاپ العان.
— اعاتاي دە. جالىن. جالىنساڭ، تۇرام، — دەيدى.
باسىمدى كەسىپ الىپ جاتسا، جالىنارمىن. جالىنباق تۇگىل، جەتى اتا، جەتى باباسىنان تارتىپ، ءتىلىمنىڭ جەتكەنىنشە تۇزدىقتاپ تۇرىپ بوقتايمىن. قۇداي كۇشتى مول ەتىپ بەرمەسە دە، قالاقايداي اششى ءتىل بەرگەن. بايمىرزا مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ار-وجدانىن پىشاقشا تىلگىلەيتىن نەبىر اياۋسىز ۋىت سوزدەردى تاۋىپ ايتام. ولگەن-قاتقان، ءتىرى جۇرگەندەرىنەن ءبىر دە بىرەۋىن قۇر تاستامايمىن.
بايمىرزا مەن ونىڭ نوكەرلەرى ودان بەتەر ەگەسە تۇسەدى.
— ءبىر ءجىپ تاۋىپ اكەلىڭدەر! ءيتتىڭ بالاسىنىڭ اياق-قولىن بايلاپ، شۇڭقىرعا تاستايىق!
نوكەرلەرىنىڭ ءبىرى قوراعا كىرىپ كەتتى دە، ءجىپ تاۋىپ اكەلدى. ۇشەۋلەپ، قولىمدى ارتىما قايىرىپ بايلاپ جاتىر.
— بايلا! بايلا، اكەڭنىڭ اۋزىن... ءبارىبىر، تۇبىندە ءوشىمدى ءبىر الارمىن!
ات قورانىڭ توڭىرەگىندە ءبىر كەزدە بالشىق جاساعاننان قالعان تەرەڭ اپان شۇڭقىرلار. مەنى سونىڭ بىرەۋىنە تاستاپ جىبەرمەككە ۇشەۋلەپ سۇيرەپ اكەلە جاتىر.
الا سيىر الگىندە ارتىنا بىرەر قاراپ، بوگەلگەندەي بولىپ ەدى، ەندى ول دا كورىنبەيدى.
— تاستاڭدار! تاستاپ ورىڭدەر! — دەيمىن سەس قىلىپ.
— شۇڭقىرعا تاستاماي-اق، ءوزىن مىنا جاشىكپەن باستىرىپ تاستاساق قايتەدى؟
— دۇرىس!
— بەرى تارت! باستىرىپ تاستايىق. شىعا الماي جاتسىن، بالەم!
ات قورانىڭ الدىندا استىق تاسيتىن ۇلكەن اربانىڭ قالىڭ تاقتايدان ىستەلگەن زىلدەي اۋىر قورابى جاتقان. مەنى سوعان باستىرماق.
— باستىر! باستىر، اكەڭنىڭ...
— اعاتاي دە! اعاتاي دەسەڭ، باستىرمايمىز.
ءولىپ كەتسەم دە، دەگەنىمنەن قايتاتىن مەن ەمەسپىن.
قوراپتىڭ ءدال قاسىنا مەنى ەتپەتىمنەن سۇلاتىپ جىقتى دا، بايمىرزا تىزەسىمەن قيمىلداتپاي باسىپ تۇردى. انا ەكەۋى قوراپتى وپ-وڭاي اۋناتىپ، ۇستىمنەن كومىپ تاستادى. تابىتقا سالىنعان ادام تارىزدەنىپ، اۋىر قوراپتىڭ استىندا قالدىم. تەك تۇمسىعىممەن جەر ءسۇزىپ جاتىرمىن.
جەڭۋشى ءارقاشاندا ءماز. جەڭىلۋشى قور. ءۇش قاراقشى قوراپتىڭ ۇستىنە شىعىپ، تاسىرلاتىپ بي بيلەيدى. تاباندارىنىڭ استىندا جاتقان مەنى مازاق ەتەدى. كەنەت تىسىرلاپ وتكىنشى جاۋىن جاۋا باستادى. ءۇش قاراقشى مەنى تاستاپ، كەتىپ قالدى. بىردەڭە ەتىپ قولدارىمدى بوساتىپ السام، قوراپتى قالايدا كوتەرىپ، شىعار ەدىم. ءيتتىڭ عانا كۇشىگى بايمىرزا، ءبىر بىلەگىمدى ءبىر بىلەگىمە قابىستىرىپ، اياماي، قاتتى بايلاعان. قانشا جۇلقىسام دا شەشىلمەيدى، كەندىر ءجىپ ەكى بىلەزىگىمدى قيىپ، اۋىرتىپ بارادى.
جاۋىن ءبىر مەزەتتە ساتىرلاپ كۇشەيىپ كەتتى. تاقتايدىڭ جارىعىنان ۇستىمە تامشى تاما باستادى. تامشىدان قاشىپ، قوراپتىڭ ءبىر قاپتالىنا تاقالىپ، ەندى ءبىر قىرىممەن جاتىرمىن. بۇلاي جاتۋ كىشكەنە جايلىراق كورىنەدى.
ءتىرى بولسام، بايمىرزادان قالايدا ءوش الاتىنىم داۋسىز. ونىڭ مىنا كورسەتكەن قورلىعى ەسىمنەن، ءسىرا، كەتە قويماس.
جاۋىن باسىلدى. قاراقشىلار توبىنان حابار جوق. سيىر ايداعان بالا-شاعا مانا-اق كەتىپ قالعان. توڭىرەك ەندى تىم-تىرىس. ايقاي سالىپ باقىرعانمەن، ەشكىم ەستي قويمايدى. جاقىن ماڭدا تۇرعان ءۇي دە جوق.
ات قورا ءقازىر يەسىز. كولحوز مۇندا جۇمىس كولىگىن تەك قىستا ۇستايدى. بايمىرزالار وزدەرى كەلىپ بوساتقانشا، شىداپ جاتقاننان باسقا لاج جوق.
ال ولار كەلمەسە شە؟ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ءۇي ءىشى مەنى قايدا جوعالىپ كەتتى دەپ ىزدەي باستاعاندا ءبىر-اق كەلسە شە؟
مەن ءوزىمدى باتىر بولۋعا دايىنداپ جۇرگەن اداممىن. ەگەر پاتشا كەزىندە، ادىلسىزدىك زاماندا تۋسام، وندا ريەۆوليۋسيونەر بولار ەدىم دەپ ويلايمىن. ريەۆوليۋسيونەرلەر وتتان، سۋدان قورىقپايدى. ايلار، جىلدار بويىنا قول-اياعى كىسەندەلىپ تۇرمەدە جاتادى. اش-جالاڭاش بولادى، نەشە ءتۇرلى قيناۋ كورەدى. سوندا دا دۇشپاندارىنىڭ الدىندا تىزە بۇگۋدى، جالىنۋدى بىلمەيدى. ءوز دەگەندەرىنەن قايتپايدى. ءولىمدى قاسقايىپ، بەتىنە تۇكىرىپ قارسى الادى.
سول ءۇشىن دە ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ اتتارى تاريحتا ماڭگى قالادى.
ءيا، مەن پاتشا كەزىندە تۋماعانىما وكىنەمىن. ول كەزدە تۋسام، ءقازىر اتىم تاريحتا جۇرەدى. بالالار مەن تۋرالى وقىپ، مەنىڭ ەرلىك ىستەرىمە تاڭىرقاسادى.
— نەتكەن باتىر ادام! — دەپ باس شايقاسادى.
— نەتكەن قايسار!
— نەتكەن ءتوزىمدى!
— مەن، قۇداي اقىندا، مۇنشا ازاپقا توزبەس ەدىم. شىنىمدى ايتقان بولار ەدىم، — دەيدى كەيبىر جانى تاتتىلەر.
مەنىڭ رۋحىم، مەنىڭ ءارۋاعىم بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ اراسىندا قىزۋ تالاس تۋعىزادى. مەن ولارعا كىتاپ بەتىنەن تەك كۇلىمسىرەپ قاراعاندى بىلەم.
وسى كەزدە ءبىزدىڭ اتىمتايەۆ دەيتىن اعا پيونەر ۆوجاتىيىمىز بار. قالتاڭداعان تارامىس ارىق قارا جىگىت. ءوز جۇمىسىنا جانىن سالادى. ساباقتان تىس ۋاقىتتا بىزگە مازا تاپقىزبايدى. كۇندە تاڭەرتەڭ مەكتەپكە ساباق باستالاردان جارتى ساعات بۇرىن كەلەمىز. اتىمتايەۆ تاڭ اسىپ شىققان اتشا ءبىزدى سىلاڭ ۇرىپ قارسى الادى. مەكتەپتىڭ الدىنداعى اشىق الاڭعا ءتىزىپ تۇرعىزادى دا، دەنە شىنىقتىرۋ جاتتىعۋلارىن جاساتادى. جۇگىرتەدى. كەشىگىپ قالساڭ نەمەسە كەلمەسەڭ، و، وندا ول اكەڭدى تانىتادى. ماسەلەڭدى پيونەر جيىنىندا قارايدى.
اتىمتايەۆ ساياساتسىز ءبىر اۋىز ءسوز سويلەمەيدى.
پيونەر جيىنىندا نە ماسەلە قارالماسىن، اتىمتايەۆ اڭگىمەنى 1917 جىلدان باستايدى. تاپ تارتىسى، لەنين، وكتيابر ريەۆوليۋسياسى. بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇيىنى، مىنە، وسىعان كەلىپ سايادى.
— پاتشا زامانى بولسا، سەن وقۋ وقىماق تۇگىل، قوي باعىپ، قۇل بوپ جۇرەر ەدىڭ. وسىنى نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟ فيززاريادكاعا نەگە كەشىگەسىڭ؟ ۇيىقتاپ قاپپىن دەگەن دە ءسوز بولا ما ەكەن؟ بۇرىنعى زامان بولسا، باي سەنى تاڭ بوزارىپ اتىسىمەن وياتىپ، مالعا قۋار ەدى. ۇيقى قانباۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن سوندا انىق بىلەر ەدىڭ، — دەيدى اتىمتايەۆ.
— ەندى از جىلدا بىزدەن باسقا ەلدەردە دە ريەۆوليۋسيا بولادى. كاپيتاليزم جەر بەتىنەن مۇلدەم قۇريدى، — دەپ، اتىمتايەۆ كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي قۇلاعىمىزعا سىڭىرۋمەن بولاتىن ەدى. ياعني ريەۆوليۋسيا ءالى بىتكەن جوق.
ريەۆوليۋسيانىڭ كوكەسى ءالى الدا! ول — دۇنيەجۇزىلىك پرولەتاريات ريەۆوليۋسياسى. مەن، تىم قۇرىسا، سوعان قاتىسسام دەپ ارماندايمىن. وسىعان ىشتەي دايىندالىپ جۇرگەن اداممىن.
قوراپتىڭ استىندا جاتىپ، ءوزىمدى ءوزىم سىنايمىن. قيىنشىلىققا توزە الام با، توزە المايمىن با؟ مىنا تار قۋىس پاتشانىڭ تۇرمەسى بولسىن. مەن باتىر ريەۆوليۋسيونەرمىن. ال بايمىرزالار مەنى ازاپتاۋشى جەندەتتەر.
مەن ولارعا ەش ۋاقىتتا دا جالىنباقشى ەمەسپىن. وزدەرى بوساتپاسا، قىڭق دەمەستەن جاتا بەرەم..
ءبىر كۇن تۇگىل، ءبىر اي جاتسام دا شىدايمىن.
قايتا ولار كەلمەسە ەكەن، بوساتپاسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. ويتكەنى تالايدان كوكسەگەن ارمانىنا جەتكەن اداممىن.
كۇن كەشكىرىپ، قاراڭعى تارتىپ بارادى.
ءبىر كەزدە بىرەۋدىڭ كەلە جاتقان دىبىسى ەستىلەدى. سويتسەم، قاسىمقان ەكەن. مەنىڭ قاماۋعا ءتۇسىپ قالعانىمدى جەندەتتەر وزدەرى ايتقان.
قاسىمقان ولاردى بوقتاي ءجۇرىپ، مەنى تۇرمەدەن بوساتىپ الدى. ءوزىمدى ءوزىم اقىرىنا دەيىن سىناپ كورۋگە مۇمكىندىك بولماي قالدى.
ولەم-اۋ، ولەم!
بايمىرزانىڭ ىزاسى ابدەن ءوتىپ ءبىتتى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ءۇش رەت ول ماعان بىلگەنىن ىستەدى.
ءبىرىنشى رەت وسى مەكتەپكە العاش كەلگەن كۇنى شالقامنان وماقاستىرا جىتىپ، ميىمدى اۋزىما تۇسىرە جازدادى ما؟ جازدادى. ەكىنشى رەت قىرۋار اقشاعا ساتىپ العان جىبەك بەلبەۋىمدى شاشاعىن كەسىپ، ىستەن شىعاردى ما؟ شىعاردى.
ءۇشىنشى رەت، بۇگىنگى ىستەپ وتىرعان ءىسى جانە مىناۋ.
كۇنبە-كۇن ول ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا تالاي بولىپ تۇراتىن ۇساق-تۇيەك تەكەتىرەستەر بۇل ەسەپكە كىرمەيدى.
جوق، مەن بۇعان توزە المايمىن — بايمىرزانى شەكسىز باسىندىرىپ قويا المايمىن. شەشەم مەنى تۋعاندا دا قالجا جەگەن. مەنى دە ۇل دەپ تاپقان. بايمىرزادان قالايدا ءوش الۋىم كەرەك.
باسقالاردى قايدام، ال مەنىڭ قايدا جۇرسەم اڭدىسقان ءبىر جاۋىم بولادى. قوستوبەدەگى جاۋىم جانبوسىن ەدى. مۇندا كەلىپ، بايمىرزانى تاپتىم.
بايمىرزادان قالايدا ءوش الۋىم كەرەك. قالاي الام؟
بايمىرزا جالعىز جۇرمەيدى، ىلعي دا سويىل سوعار نوكەر جيىپ جۇرەدى. ەندەشە، ماعان دا نوكەر كەرەك.
ءبىر نوكەرىم دايىن، ول — رامازان. تەك ازداپ جۇرەكسىزدەۋ.
تاعى ءبىر نوكەر تاپتىم، ول — ىرگەباي.
ىرگەبايدىڭ ءۇيى بىزبەن كورشى. اكەسى جاپپار قارت ادام، اڭ اۋلاپ كۇنەلتەدى. شەشەسى مەنىڭ شەشەم ءتارىزدى و دۇنيەگە ساپار شەگىپ كەتكەن. ەكى اپكەسى بار ىرگەبايدىڭ. ۇلكەن اپكەسى بويجەتكەن سويتالداي قىز. وسى ءۇيدى ءۇي ەتىپ وتىرعان سول. كىشىسى مەن قۇرالىپتاس.
ىرگەش بىزدەن كىشى — ەكىنشى وقيدى. ءبىزدىڭ كوشەدە ىرگەبايدان قۋ، ىرگەبايدان شاقار بالا جوق. جانىڭا كەلسە، دەنەسىندەگى مىڭ ءبىر قۇرتى جىبىرلاپ، تيىسكىسى كەپ، قۇتىرىنىپ تۇرادى. تيىسپەي قويمايدى، تىلىمەن بولسا دا شاعىپ الادى. بۇكىل سۇمبەدە بوقتاسۋعا ىرگەبايدان شەبەر بالا جوق.
اڭشىلىقتان وزگە كاسىبى جوق جاپپاردىڭ ءحال-تۇرمىستارى ناشار-اق. ەكى بولمە ءۇيدىڭ اۋىز بولمەسىن جاۋىپ الۋعا كۇشتەرى كەلمەيدى. قار جاۋسا، جاۋىن جاۋسا، اۋىز ءۇي تولارساقتان ساز بولىپ جاتادى. سوندا وزدەرى ءبىر عانا بولمەدە تۇرادى. تاماقتى سوندا ىشەدى، وتىن-سۋ دا سوندا ساقتالادى. جالعىز سيىردىڭ بۇزاۋى سوندا بايلانادى.
ءارى ءۇي، ءارى قورا.
ەسىكتى اشىپ كەپ قالعانىڭىزدا، جامان ءبىر ءيىس كەۋدەڭىزدەن سوعىپ، كىرگىزبەيدى.
ىرگەباي، مىنە، وسى ءۇيدىڭ تۇرعىنى.
تاڭەرتەڭ تۇرعان سوڭ ىرگەباي جۋىنا ما، جۋىنباي ما، بىلمەيمىن. ال ءبىراق ونىڭ قولى مەن موينىنا، قۇلاعىنىڭ ىشىنە جەر جوقتا كارتوپ ەكسە بولار ەدى...
ىرگەشتىڭ دەنەسىندە قىسى-جازى، نەگىزىنەن، ەكى-اق كيىم بولادى: قاپ جەيدە، تاقىر تەرى شالبار. ەكى اياتى التى اي جاز جالاڭ اياق. الدىنا جان سالماي زىمىراپ جۇگىرگەندە، تاقىر شالبار قاۋدىر-قاۋدىر ەتىپ، ماڭايدا جايىلىپ جۇرگەن مالدى ۇركىتەدى.
ىرگەباي ويىن ىزدەپ (ءارى شاتاق ىزدەپ)، رامازان ەكەۋىمىزگە كەلۋشى ەدى. ءبىرىنشى بوپ ءوزى تيىسەدى، ۇلكەن ەكەن دەپ بىزدەن جاسقانۋدى بىلمەيدى. ءبىز ەكەۋلەپ ىرگەبايدى جىعىپ سالامىزدا، اياماي مىتىپ-مىتىپ الامىز. «اعاتاي، اعاتاي! ەندى ويتپەيىن دە بۇيتپەيىن»، — دەپ، ول استىمىزدا جاتىپ انت-سۋ ءىشىپ، جالىنادى.
بوساتساڭ، پەرىپ ۇرىپ جونەلەدى. جانە جاي قاشپاي، جەر-جەبىرىڭە جەتىپ، بوقتاپ بارا جاتادى. «اكەڭنىڭ اۋزى... كەم يەك! كەمتار يەك! كەسىلىپ قالعان سور يەك» دەپ نەشە ساققا جۇگىرتىپ شۇبىرتىپ بوقتاعاندا، شىداپ تۇرۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
تۇرا كەپ قاشقان ىرگەبايدى ءبىز تۇرا كەپ قۋامىز. اياعى اياعىنا جۇتىسپاي، بۇلدىراڭداپ جۇگىرگەندە، تەرى شالبار مىقىنىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ول ونى ىشقىرىنان ەكى قولداپ شەڭگەلدەپ ۇستاپ الادى. جەتسەڭ، تۇلكىشە بۇلت-بۇلت ەتىپ، وڭايلىقپەن ۇستاتپاي، ىزا قىلادى. ابدەن قۇتىلماسىن بىلگەندە عانا كۇن ىلگەرى ويبايلاپ، لاقتىرعان تىماقتاي بوپ دومالاپ جاتا كەتەدى.
كولدەنەڭ قاراعان ادام ءتورت مۇشەسىنىڭ بىرەۋى قيراپ جاتىر ەكەن دەگەندەي. ويبايلاعان داۋىسى قۇدايعا جەتەدى.
ىرگەبايدى تاعى دا مىتىپ-مىتىپ الامىز، ول اعاتايلاپ تاعى جالىنادى. ەندى ودان ءمۇساپىر، ودان كونبىس جان جوق. ايت دەگەنىڭنىڭ ءبارىن قايتالاپ ايتادى.
— اعاتاي دە!
— اعاتاي!
— كوكەتاي دە!
— كوكەتاي!
— ەندى تيىسسەم، يت، شوشقا بولايىن دە!
— ەندى تيىسسەم، يت، شوشقا بولايىن! دوڭىز بولايىن! حايۋاننىڭ ىشىندە ەڭ جامان تاعى نە بار؟ سونىڭ-اق ءوزى بولايىن! — دەپ ىرگەباي ارتىعىمەن قايتالايدى.
ىرگەبايدىڭ بويىنداعى ءبىر قاسيەت — وعان تاياق وتپەيدى. بۇكىل دەنەسى ەت پەن سۇيەكتەن ەمەس، تەمىر پرۋجينادان جاسالعانداي. ۇرىپ جاتساڭ، بىرەسە ويبايلايدى دا، بىرەسە ساق-ساق كۇلەدى. مازاعى، جالىنعانى ءبارى بىردەي. شىمبايىنا باتىرىپ، مەيلىنشە قاتتى ۇرايىن دەسەڭ، ءوزىڭنىڭ قولىڭ اۋىرادى.
اراز كەزىمىزدە ءبىز ونى «اپار-جاپار...» دەپ كەلەكە ەتەمىز، ءىسىمىز تۇسسە، «ىرگەش» دەپ ەركەلەتە قالامىز.
مەن، مىنە، وعان ىرگەش دەپ قيىلىپ تۇرمىن: «ماعان نوكەر بول، وڭباعان بايمىرزالارعا ءبىز ءالى تانىتامىز.
ولاردىڭ قارۋلارى قارۋ ما، ءتايىرى. ءبىز ناعىز اتىلاتىن قارۋدىڭ ءوزىن جاساپ الامىز»، — دەيمىن.
شاتاققۇمار ىرگەبايعا تاماق بەرمەسەڭ، بەرمە، توبەلەس تاۋىپ بەر. ول مەنىڭ ۇسىنىسىما قۋانا-قۋانا كەلىستى.
رامازان مەن ىرگەباي — نوكەر، مەن — كوماندير. ەندى تەك قارۋلانۋ قالدى.
شىنداپ قارۋلانۋ.
كادىمگى تارس ەتىپ اتىلاتىن ناگاننىڭ ءوزىن جاساماق بولدىم. بالەم، بايمىرزانىڭ ۇرەيىن مىقتاپ ءبىر ۇشىرماقپىن. كوزدەن اتىپ جازىم قىپ، پالەسىنە قالىپ جۇرمەيمىن، ارينە. باسىنان اسىرا گۇمپ ەتكىزسەم دە، ەكى كوزى الاقانداي بولماي ما؟
مەنىڭ اتاعى جەر جارعان كونسترۋكتوردىڭ يىعىندا تۇرۋ ءۇشىن جارالعان تاپقىش باسىم شىن ناگاندى قالاي جاساۋعا بولاتىنىن وپ-وڭاي-اق ويلاپ تاپتى.
اتامنىڭ كونە زاتتار «مۋزەيىندە» بەل اعاشتا شىلبىر ءتارىزدى جىڭىشكە، ءىشى قۋىس مىس تۇتىكتەر قىستىرۋلى تۇراتىن. سونىڭ ءبىرىن دۇنيەقور قارتقا بىلدىرمەي جىمقىردىم دا، نوكەرلەرىممەن بىرگە ءۇي ماڭىنان اۋلاق وڭاشا كەتىپ، ىسكە كىرىستىم. تۇتىكتەن ءبىر سۇيەمدەي كەسىپ الدىم. بۇل — بولاشاق ناگاننىڭ ستۆولى. اعاشتان ىستەلگەن ويىنشىق ناگاننىڭ ۇستىنە الگى ستۆولدى ەكى جەردەن سىممەن بۋىپ بەكىتتىم. ستۆولدىڭ ءتۇپ جاعى قايىرىپ جاپىرىلعان، بىتەۋ. ءدارى اۋزىنان سالىنادى. تۇبىنە تاقاۋ ارادان ەگەۋمەن ەگەپ، تەبەننىڭ كوزىندەي تەسىك جاسادىم. دارىگە وسى ارادان سىرىڭكەمەن وت بەرمەكپىن. سونىمەن، كىسى ولتىرۋگە جارايتىن سۇستى قارۋ وپ-وڭاي دايىن بولدى.
ىرگەباي تاقىر شالبارىن قاۋدىرلاتىپ ۇيىنە جۇگىرە جونەلدى دە، اڭشى اكەسىنىڭ ءوق-دارى ساقتايتىن قوبديىنان ءبىر ۋىسقا جۋىق ءدارى ۇرلاپ اكەلدى. شىرپىنىڭ كۇكىرتىن ۋاتىپ سالسا دا اتىلار ەدى. مۇمكىندىك بوپ تۇرعاندا، شىن دارىمەن اتقانعا نە جەتسىن!
ستۆولعا اۋەلى شاقتاپ ءدارى سالىندى. ودان سوڭ قاعازبەن تىعىندالدى. وق ورنىنا بىرنەشە ءتۇيىر تاس سالىندى. جانە تىعىندالدى. ەندى ايبىندى قارۋدى تەك اتىپ سىناۋ عانا قالدى.
ءۇي ماڭىنان الىس كەتىپ اتپاساق، اتام ەستىپ، سەزىك الۋى مۇمكىن. «ۇلگىلىنىڭ» باس جاعىنداعى جامان تامدارعا قاراي كەلە جاتىرمىز. قۇر دالاعا اتپاي، ساۋىسقان، قارعا اتىپ، مىلتىعىمىزدىڭ كەرەمەت كۇشىن كوزبەن كورىپ بىلگەنشە اسىعىسپىز.
سودان كەيىنگى كەزەك مەنىڭ اتا جاۋىم بايمىرزانىكى.
اۋىل ماڭىندا نە كوپ — قارعا كوپ. جاربيعان ءبىر قارعا تامنىڭ قىرىندا ارى قاراپ قوناقتاپ وتىر. بىزدەن سەزىك الىپ، ۇشايىن دەمەيدى. ءبىزدى ءتىپتى ادام ورنىنا وقىنبايدى. شاماسى وتىز مەتردەي جاقىن كەپ، تۇرا قالدىم.
— ال ات!
اسكەري ادامداردىڭ تىك تۇرىپ ناگان اتقانىن كورگەنىم بار. سولارعا ۇقساپ، ءبىر اياعىمدى العاراق جىبەرىپ، كوزدەپ تۇرمىن. ىرگەباي مەن رامازان ەكەۋى ەكى جاعىمدا.
قارعا ءتىپتى سەلت ەتپەيدى. تيگىزبەي قال دەپ، مەنى كەلەكە ەتكەندەي، جالپيعان جون ارقاسىن قايتا توسا تۇسەدى.
ستۆولدىڭ ءتۇپ جاعىنا، تەسىكشەنىڭ ءدال اۋزىنا تاقاپ بەكىتىلگەن شىرپى تالىن سىرىڭكە قورابىمەن سۇيكەپ كەلىپ قالايىن. بجت!
بۇدان سوڭ نە بولعانىن ەسىمە السام، كۇنى بۇگىنگە دەيىن دەنەم تۇرشىگەدى. جارق ەتكەن قىزىل جالىن بەتى-باسىمدى كومىپ كەتتى. ناگان ۇستاعان قولىمدى الدەكىم كەرەمەت قاتتى كۇشپەن ارتقا قاراي سەرپىپ لاقتىرىپ جىبەردى. كوزىمدى تارس جۇمىپ، ماڭگىرىپ تۇرىپ قالدىم.
كوزىمدى قايتادان اشسام، كوكالا ءتۇتىننىڭ ىشىندە ءتۇر ەكەنبىز. بارمىسىڭدار، تىرىمىسىڭدەر دەگەندەي ەكى نوكەرىمە قارايمىن. بار، ءتىرى، ءبىراق ەكەۋىنىڭ دە تۇرلەرى ءتۇر ەمەس. كوزدەرى باقىرايىپ، بوپ-بوز بوپ، قاندارى قاشىپ كەتكەن. سيا شاشىراعان ءتارىزدى شۇپ-شۇبار بىردەڭە بەتتەرىنە جۇعىپ قالعان.
مەنىڭ قولىمداعى ناگان قايدا؟ ناگان جوق.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، جاربيعان جامان قارعا ولمەك تۇگىل، ەشتەڭە دە بولماعان. انادايدا قالباقتاپ ۇشىپ بارا جاتىر. ارتىنا جالتاقتاپ قاراپ قويىپ ۇشادى. ولمەسە، ولمەسىن، زارەسى ءزار تۇبىنە كەتىپ، قورىقتى.
ناگان تابىلدى. و، عالامات! جەردە جاتىر، ستۆولدىڭ ورنىندا وتتان سۋىرىپ العان مىج-تىج جامان قارا تەمىر...
بىرتىندەپ ەسىمىزدى جيىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز، نە بولعانىمىزدى زەرتتەپ، قاراپ جاتىرمىز.
ىرگەبايدىڭ شەكەسىن وق سىزىپ كەتكەن، بولار-بولماس قان شىعادى. قولىنا جۇققان قاندى كورىپ، دەرەۋ جىلاپ جىبەردى.
— ءوي، نەگە جىلايسىڭ؟
— ولەم-اۋ، ولەم! — دەيدى ىرگەباي.
— وسىعان دا كىسى ولە مە ەكەن؟
— وق تيگەن ادام ولمەگەندە...
ىرگەباي جىلاپ-جىلاپ باسىلدى. ءسىرا، ولمەسىنە كوزى جەتسە كەرەك. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە:
— مەن ساعان نوكەر بولمايمىن! — دەپ، ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
جول ۇستىندەگى كەزدەسۋ
— الماتىدان وقۋدان اعاڭ كەپتى. ساعان باستان-اياق جاڭا كيىمدەر اكەپتى! — دەگەن مەن ءۇشىن دۇنيەدە تەڭدەسى جوق، قۋانىشتى حابار جەتتى. ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپادىم، قوستوبە، قايداسىڭ دەپ، جاياۋ تارتىپ جونەلدىم.
قول كوتەرسەڭ، ءبىرى بولماسا، ءبىرى توقتاي قالاتىن قازىرگىدەي ماشينانىڭ اعىلىپ جاتقان كەزى ەمەس. اربانىڭ ءوزى سيرەك. دالانىڭ ءتوسىن شۇبالىپ ءتىلىپ وتكەن شاڭداۋىت قارا جولعا ءتۇسىپ اپ، جالاڭ اياق تارتىپ كەلەم.
باستان-اياق جاڭا كيىمدەر... نە كيىمدەر ەكەنىن تەز بارىپ كورگەنشە ىنتىقپىن. ۇستىمدەگى مىناۋ جامان سالابالاردان قۇتىلاتىن، ماعان دا جاڭا كيىمدەر كيەتىن زامان بولادى ەكەن-ay.
مەكتەپكە بارماعان كەزىم. شەشەم قىزىل الا شىتتان قولمەن كوكتەپ، جەيدە تىگىپ بەرگەن. سونى كيىپ، قۋانىپ، كورشىلەردەن بايعازى سۇراپ ءجۇرمىن. جانبوسىن كەزدەسە كەتتى. مەنىڭ ماقتانىش ەتكەن جەيدەمدى نۇسقاپ:
— قىزتەكە، قىزتەكە! — دەپ كەلەكە ەتە باستادى.
مەن اۋەلى تۇسىنبەدىم. سويتسەم، «قىزىلدى تەك قىزدار كيەدى، سەن ەندى قىزسىڭ» دەگەن ءسوزى ەكەن.
ماقتانۋدىڭ ورنىنا، سوسىن، قورلاناتىن بولدىم.
ەسكى بىلعارى ەتىكتىڭ قونىشىن باستاتىپ، اياعىما شاپ-شاق ەتىك تىككىزىپ بەرگەن. الگىنى كيىپ، قۇر ات مىنگەندەي جەتىسىپ قۋانعان ەدىم. جاس كەزىمنەن وسى ەكى ۋاقيعا مەنىڭ ەسىمدە قالىپتى.
بۇدان باسقا جاڭا كيىم كيىپ قۋانعانىمدى بىلە قويمايمىن.
ءسويتىپ، قوستوبەگە جاياۋ كەلە جاتىرمىن.
بۇل، ءسىرا، وكتيابردىڭ ءىشى بولۋعا كەرەك. اسپان سول كۇنى قۇبىلىڭقى. جەنتەك-جەنتەك ءتۇسى سۋىق بۇلتتار شىعىسقا قاراي اۋىر سىرعىپ كوشۋدە. بۇلت قاراسى ءبىرتىن-بىرتىن قالىڭداي تۇسەتىن ءتارىزدى. مەنىڭ بەت الدىمنان ىزبار جەل سوعادى، ومىراۋىمنان كىرگەن جەل قويىن-قولتىعىمدى ارالاپ، دەنەمدى تىتىرەتىپ وتەدى.
قاراسۇر بۇلتتار ءارى تۇنەرىپ، ءارى تومەندەپ كەلەدى. انە، تىسىرلاپ تامشى تاما باستادى.
مەن بۇل كەزدە سۇمبە مەن ۇشتىڭ ءدال ەكى اراسىندا، قارا مولانىڭ جەلكەسىندە كەلە جاتىرمىن. ايدالا. جولدىڭ ءاستى-ۇستى قۇلازىعان اڭىز. جاڭبىردىڭ تىسىرلاۋى جيىلەي باستادى. قۇلاعىمدى، ماڭدايىمدى تامشىلار ساپ-سالقىن بولىپ شەرتىپ-شەرتىپ ءوتتى. ءبىر تامشى ءتامپىش مۇرنىمنىڭ ۇشىنا ءتيدى.
جاڭبىر لەزدە نوسەرگە اينالا باستادى. ۇدەپ، كوپ جاۋاتىن ءتۇرى بار. نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن، جاقىن ماڭدا جۇگىرىپ بارىپ باس ساۋعالار پانا جوق.
نە بولسا دا كوندىم.
نوسەر دە ەشتەڭە ەمەس ەكەن. تامشى ورنىنا اسپاننان بارماقتاي-بارماقتاي بۇرشاق تۇسە باستادى. ناعىز ماسقارا ەندى بولدى. تۇيە قۇمالاعىنداي كوك سوقتا شىمىر بۇرشاقتار جەردى ءتۇتىپ، تەسىپ جىبەرە جازدايدى. باسكيىمسىز شەكەگە دوڭك ەتە قالۋى تاسپەن ۇرعاننان ءبىر كەم ەمەس. پەشپەنتىمنىڭ جاعاسىن ەكى قولداپ سوزىپ، قۇلاقتارىمدى بۇركەيمىن. تاقىرايعان توبەم سوندا دا اشىق، بۇرشاق ەكىلەنىپ توبەمە، قولىمنىڭ سىرتىنا كەلىپ سوعىلادى. قولى قاتتى بىرەۋ اياماي شەرتىپ جىبەرگەندەي تىز ەتكىزەدى.
بۇل دا ەشتەڭە ەمەس ەكەن. كەلەسى بىرنەشە مينۋتتىڭ ىشىندە جەر بەتى بۇرشاقتان ءاپپاق اق قارعا اينالدى. جالاڭ اياقپىن عوي! ەندى قالاي جۇرەم؟ قار-بۇرشاقتىڭ سۋىقتىعى مۇزداي، تابانىمدى قارىپ، ءولتىرىپ بارادى، ىزعارى شەكەمنەن شىعادى.
اق كورپەسىن جەرگە توسەپ تاستادى دا، بۇرشاق باسىلا قالدى. سەلدىرەگەن سۇيىق بۇلتتىڭ اراسىنان جارقىراعان كۇن كورىندى. ودان ماعان نە پايدا؟ جول شەتىندەگى بيىك ءبىر ءشيدىڭ ىق جاق تاساسىندا الاقانداي قارا جەردە ءبۇرىسىپ، جان ساۋعالاپ تۇرمىن. دۇنيەنى سەل العاندا ءبىر ءتۇيىر تومارعا شىعىپ امان قالعان قويان ءتارىزدىمىن. ەندى مىنا جولمەن كىم وتەر ەكەن؟ مەنى مىنا اۋىر حالدەن كىم قۇتقارار ەكەن؟
ەگەر ەشكىم كەزىكپەسە، قاشان بۇرشاق ەرىپ، جول قارايعانشا ءوستىپ تۇرا بەرگەننەن وزگە لاج جوق.
ءبىراق كەزدەسپەۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل ايماقتاعى ۇلكەن جول تەك وسى. حالىق ۇزبەي قاتىناپ جاتادى.
ۋرا! مەن نەتكەن باقىتتى ەدىم! قۇداي مەنى ولتىرمەيىن دەگەن ەكەن. سۇمبە جاقتان ءبىر اتتىق اربا زىرلاتىپ كەلەدى. ۇشقا توقتاماي، قوستوبەگە بىردەن باراتىن اربا بولسا يگى ەدى.
اربا جاقىنداپ قالدى.
ۇشقا بارسا دا ماعان ءبارىبىر. ۇشتا زاۋرە جەڭەشەم مەن قاعاز اعا بار. سول ارادا شاي ءىشىپ جىلىنىپ، جولدىڭ قارايۋىن توسام.
ارباعا بيىك قارا ات جەگىلگەن. جالعىز ادام. جولدىڭ اۋىرلىعىن ەلەمەستەن، ەكپىندەپ قاتتى كەلە جاتىر. ياعني جۇگى جەڭىل. مەن اربانىڭ الدىن تورىپ، جولعا قاراي جۇگىردىم. كىم دە بولسا، مەنىڭ مىنا ءحالىمدى كورىپ، وتىرعىزىپ الاتىنىنا سەنىمىم كامىل.
رەسسورلى جەڭىل اربانىڭ ۇستىندە ماعان قوديا قاراپ وتىرعان ءجاسوسپىرىم، سويتسەم، جانبوسىن! مەنىڭ ەسكى جاۋىم ءارى جەرلەسىم. استىندا اربانىڭ ون بويىنا قاراي ۇزىنىنان سۇلاتىپ سالىپ قويعان ءبىر قاپ ۇنى بار. سۇمبەگە ديىرمەنگە بارىپ كەلە جاتقانىن بىردەن ءبىلدىم.
جانبوسىن مەنى تانىپ، توقتار ەمەس. اتىنا ودان بەتەر قامشى باسىپ، زىرلاتىپ وتە شىقپاق. مەن اق بۇرشاقتى جالاڭ اياعىممەن شالپ-شالپ كەشىپ، اربادان قالماي، جالىنىپ جۇگىرىپ كەلەم:
— اعاتاي، قوستوبەگە دەيىن الا كەتشى!
— ات تارتا المايدى، المايمىن.
— اعاتاي، قاراشى، اياعىم ءۇسىپ كەتەتىن بولدى!
— ۇسىسە ءقايتۋشى ەم؟ جالاڭ اياق نەگە شىعاسىڭ!
— اعاتاي، ءسويتشى!
مەن ەندى جانبوسىننان رۇقسات كۇتپەي-اق، ارباعا ارت جاعىنان جابىسا باستادىم. جانبوسىن ءوڭىن سۋىتىپ:
— ءتۇس! ءتۇس! — دەيدى.
مەن تىڭدامادىم. مەنى ءبىراز بۇرسەڭدەتىپ جۇگىرتكىسى كەلگەن ويىنى شىعار دەپ ويلادىم. اربانىڭ كىندىك اعاشىنا ءمىنىپ تە العان ەدىم.
— ءتۇس دەيمىن! ۇرام! تۇسەسىڭ بە، جوق پا؟
مەن ءالى دە بولسا جانبوسىننىڭ دومبىتۋى شىعار دەپ، تۇسپەدىم.
سويتسەم، الگى يت ناعىز جانسىزدىڭ ءوزى ەكەن. شۇبالعان اربا قامشىمەن تارتىپ كەلىپ جىبەرسىن. جۇقا كيىمنىڭ سىرتىنان شىڭ ەتىپ وسىپ ءتۇستى. جانىما باتىپ كەتتى.
بۇل از دەگەندەي، تاعى ۇرعالى كەلەدى.
امالىم جوق، اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدىم. جانبوسىن ەندى قارقىلداپ كۇلىپ كەتىپ بارادى.
ءتىلىم جەتكەنىنشە سىباپ بوقتاپ جاتىرمىن.
اناداي ۇزاعان سوڭ، جانبوسىن اتىنىڭ باسىن تەجەپ، توقتايىن دەدى. ماعان قاراپ داۋىستادى:
— كەل، وتىر!
باسە، الا كەتپەي، نە كورىنىپتى. قاپ، بوقتاۋىم اسىعىستاۋ بولعان ەكەن!
ارباعا قاراي جۇگىرىپ كەلەم.
جاقىنداپ قالدىم.
جانبوسىننىڭ بۇل مازاقتاۋى ەكەن. كەنەت، مەن جەتكەنشە، اتىنا قامشى باسىپ، قۋا جونەلدى. مەن اق بۇرشاقتىڭ ۇستىندە اقىماق بولىپ بۇرسەڭدەپ قالا بەردىم.
تاعى دا ءبىر ءشيدىڭ قارايعان ءتۇبىن باسىپ تۇرمىن. تابانىم مەن ساۋساقتارىم بۇرشاققا توڭىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن. تىزىلداپ اشىپ، جانىمدى كوزىمە كورسەتەدى. شىركىن-اي، تىم قۇرىسا، باسكيىمىم بولار ما ەدى. ويلانىپ-تولعانباستان، اياقتارىمدى سوعان وراپ جىلىتار ەدىم.
كەنەت، سۇمبە جاقتاعى ويدان ءبىر سالت اتتى شىعا كەلدى. بورىك، شەكپەن كيگەن ەگدە ادام. استىنداعى بيە بولسا كەرەك، سيپاپ قانا قامشىلانىپ، بۇلكەك جەلىسپەن كەلەدى. ناعاشىمداردىڭ ۇسەيىن دەيتىن جاماعايىنى بولۋشى ەدى، سول ەكەن.
ۇسەيىن مەنى مۇسىركەپ كەتتى، ارتىنا مىڭگەستىرىپ الدى. توڭعان اياقتارىمدى شەكپەنىنىڭ ۇزىن ەتەكتەرىنە وراپ، بيەنىڭ مايدا جەلىسىمەن لەزدە ۇشقا الىپ كەلدى.
ءۇش قۇپ-قۇرعاق،بۇل اراعا بۇرشاق تا، جاۋىن دا تامباعان.
جاڭا كيىمدەردەن كورگەن ازابىم
باستان-اياق تۇگەل بولماسا دا، اعايىمنىڭ ماعان ءبىراز سىرتقى كيىمدەر اكەلۋى راس ەكەن. تەرى جاعالى قىستىق بوبريك پالتو، كالوشىمەن جاڭا سۇر پيما اكەلگەن. ءجۇنى سابالاقتاۋ مالاقاي الىپ كەلگەن. جازدا كيىمنىڭ بار-جوعى ونشا بىلىنبەيدى، جالاڭ اياق، جالاڭ باس شاپقىلاپ جۇرە بەرەسىڭ. كيىمى جوق ادامنىڭ قور بولىپ بىتەتىنى قىستىگۇنى. اعايىم ماعان كيىم ساتىپ الاردا كوپتەن-كوپ وسىنى ويلاعان.
ءومىرى كيىم كيىپ جارىماعان، بازار كيىمىن يىعىنا دا ءىلىپ كورمەگەن مەن بايعۇستا قۋانعاننان ەس قالمادى. پالتونى دا، مالاقايدى دا، پيمانى دا (ارينە، كالوشىمەن) كيىپ الىپ، بىلاي-بىلاي ءجۇرىپ قارايمىن. جاڭا كيىمنىڭ اتى — جاڭا كيىم، ۇستىمە قونىمى دا، دەنەمە سەزىلۋى دە مۇلدەم بولەك. ايناعا قاراپ، ءوزىمدى ءوزىم تانىماي قالعانداي بولام. ءيا، «ادام كوركى — شۇبەرەك، اعاش كوركى — جاپىراق» دەپ بەكەر ايتىلماعان. كۇندەگى جاربيعان جامان ەمەسپىن، سۇيكىمدى، اپ-ادەمى بولىپ شىعا كەلگەم.
شىركىن-اي، ءدال ءقازىر دالادا قىس بولسا دەپ تىلەيمىن. قار بوراپ، اياز شىتىناپ تۇرسا. مىنا كيىمدەرمەن اياعىمدى شىرەپ باسىپ كوشەگە شىققان بولار ەدىم. جۇرتقا كورسەتىپ، ماقتانار ەدىم.
جەر قارا، كۇن جىلى كەز. بۇل كيىمدەرمەن ءقازىر كوشەگە شىقسام، ماقتانشاقتىڭ ءوزى بولىپ قالامىن.
ءۇستىم كوپسىپ، تەرلەپ بارام. جاڭا كيىمدەرىمدى سوندا دا شەشكىم كەلمەيدى. مالاقايدىڭ قۇلاعىن بىرەسە ءتۇسىرىپ، بىرەسە ءتۇرىپ كيىپ قارايمىن. ءيا، ەندى ماعان قىستىڭ قاندايى دا قورقىنىشتى ەمەس.
توسەككە جاتقاننان كەيىن دە ويلاعانىم اعايىم اكەپ بەرگەن جاڭا كيىمدەرىم. ۇيدە جەكە ءوزىم بولسام، مەن ولاردى كيىپ جاتىپ ۇيىقتاۋدان دا تايىنباس ەدىم.
الماتىدا وقىعان بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە-اق ساتىلعان اعايىم كادىمگىدەي وزگەرىپ، مادەنيەتتەنىپ قالعان. اق جەيدەگە گالستۋك تاعاتىن بولعان. گالستۋكتى اۋىلدا تەك بالالار تاعادى جانە قىزىل گالستۋك. ال اعايىمنىڭ موينىندا كوكالا گالستۋك. مەن ءۇشىن بۇل سولەكەت بولىپ كورىنەدى.
اۋىلداعى كەمپىر-شالدار ساتىلعانعا ۇدىرەيە قاراسادى. ءقايبىرى قاسىنا شاقىرىپ الىپ:
— قاراعىم، موينىڭداعى نە زات؟ — دەپ سۇرايدى.
اعايىم كۇلىپ جاۋاپ بەرەدى:
— بۇل گالستۋك.
— وقىعان بالالاردىڭ ءبارىنىڭ موينىنا ءوستىپ بايلاپ جىبەرە مە؟
شىن سۇراق بولسىن، كەكەسىن سۇراق بولسىن، ساتىلعان اشۋلانبايدى. ودان بەتەر كۇلە ءتۇسىپ، دۇرىستاپ جاۋاپ بەرەدى. قالادا گالستۋكتى جۇرتتىڭ ءبارى تاعاتىنىن، ماگازيندە ەركىن ساتىلاتىنىن ايتادى.
كەمپىرلەر اۋىزدارىن سىلپ ەتكىزىپ:
— قۇرىپ قالسىن، يت قۇساتىپ ادامعا قارتى باۋ تاققانى نە ءسان ەكەن، — دەيدى.
مۇنداعى جۇرتتىڭ ۇعىمىندا گالستۋك تاعۋ — ول وكىمەتشى بولۋدىڭ، كومسومول بولۋدىڭ جانە ءبىر نىشان-بەلگىسى ءتارىزدى. ەسكىلىك سالت-سانادان الشاقتاۋ، ورىستانۋ. اسىرەسە قارتتار جاعى ساتىلعاننىڭ بۇل مىنەزىن قۇپ الا قويمايدى.
قالادا اعايىم ءارقيلى بولىپ سۋرەتكە تۇسكەن، ءوزىنىڭ ءبىرتالاي سۋرەت-كارتوچكالارىن اكەلگەن. Tءوp جاق بۇرىشتا ۇستىنە كىتاپ-جۋرنال جينالعان ستول بار ەمەس پە؟ سول تۇسقا قابىرعاعا گازەت قاعىپ، گازەتكە ءبىرسىپىرا سۋرەتتەردى شەت-شەتىن كىرگىزىپ ءىلىپ قويعان.
ۇيگە كەلگەن قارتتار وسى سۋرەتتەرگە كوپ ءۇڭىلىپ قارايدى. «ادامنىڭ وزىنەن اينىتپايدى ەكەن»، — دەپ، عاجاپ قالىپ، باستارىن شايقاسادى. «ورىستان ونەر قالعان با» دەگەن ءتارىزدى سوزدەر ايتادى.
مەن ءالى كۇنگە سۋرەتكە ءتۇسىپ كورگەن ەمەسپىن. كولحوزداردا سۋرەت تارتاتىن ادام جوق. سۋرەتكە ءتۇسۋ، قاعاز بەتىندە ءتۇر-تۇسىم قانداي بولىپ شىعاتىنىن كورۋ — ول مەنىڭ اڭساۋلى ارمانىمنىڭ بىرەۋى.
كىم دە كىم سۋرەتكە تۇسسە، مەن ونى باقىتتى دەپ قارايمىن. ساتىلعان اعايىم، مىنە، باقىتتى.
سۇمبەدە جاياۋ قايتىپ كەلە جاتىرمىن. اعايىم اكەپ بەرگەن جاڭا كيىمدەرىمدى تۇگەل وراپ، كوتەرىپ العام. اعا-جەڭگەم:
— ءقازىر كۇن جىلى، ءبارىبىر كيمەيسىڭ، تاستاپ كەت. سوڭىنان قاتىناعان ادامنان بەرىپ جىبەرەمىز، — دەپ ەدى. كونبەدىم. ولگەندە كورگەن كيىمدەرىمدى كوزىمنەن تاسا ەتىپ شىداي الاتىن ەمەسپىن.
ناعاشىلارىما كورسەتىپ ماقتانعانشا جانە اسىقپىن.
كۇن بۇگىن جىلى، جارقىراپ تۇر. ايدالا، قارا جولدىڭ ءۇستى. نە الدىمدا، نە ارتىمدا مەنەن باسقا قىبىر ەتكەن پەندە جوق. مىناۋ ەلسىز دالادا جاڭا كيىمدەرىمدى تاعى دا تۇگەل كيىپ الامىن. تاعى دا قاقاعان قىس بولىپ تۇرماعانىنا وكىنەمىن. ەكى قولىمدى قالتاما سالىپ، ءبىراز جەر ءجۇرىپ بارام. سودان سوڭ جۇگىرەمىن، قۇدايدان قىستىڭ تەز ءتۇسۋىن تىلەيمىن.
جاڭا كالوشتىڭ ءىزى جولعا ءمور باسقانداي بولىپ تۇسەدى. مەن وعان ءۇڭىلىپ، تاماشالاپ قارايمىن. ءبىر كەزدە جانبوسىننىڭ اياعىنداعى بۇجىر تابان باتەڭكەنىڭ ىزىنە سونشا قىزىعاتىن ەدىم. مەن ءۇشىن ول قول جەتپەس ارمان ەدى.
سويتسەم، ارمانى قالاي ورىندالعانىن ادام بىلمەي دە قالادى ەكەن.
«اعاسى باردىڭ جاعاسى بار» دەگەن راس ءسوز-اۋ. مەن وسى جولى ساتىلعان اعايىما شەكسىز رازىمىن.
ءومىر بويى وسىنداي دارمەنسىز بالالىق حالدە تۇرىپ قالمايتىن شىعارمىن. مەن دە ءوسىپ، ەرجەتەرمىن. مال تابارمىن. سوندا اعايىمنىڭ وسى جاقسىلىعىن ون ەسە، ءجۇز ەسە قايتارماسام، يت بولايىن.
سوناۋ كوز ۇشىنان ادام قاراسى كورىنسە، ۇستىمدەگى كيىمدەرىمدى دەرەۋ شەشەم دە، وراپ الام. كۇن جىلى، جەر قارادا قىستىق كيىممەن قوربيعان قانداي ەسۋاس دەمەي مە؟
ءبىرازدان سوڭ شارشاي باستادىم. قالىڭ پالتو، پيما، مالاقاي، كالوش جاياۋ ادامعا ءبىرسىپىرا جۇك ەكەن. سۇمبەگە قاس قارايا ارەڭ جەتتىم.
مەنىڭ ءبىر قۇشاق جاڭا كيىمدەر ارقالاپ كەلۋىم ناعاشىم ۇيىندەگىلەرگە عاجاپ اسەر ەتتى. رامازان مەن قاسىمقان ىشتەرى كۇيىپ قارايدى.
ءدال سول كۇنى سۇمبەدە قالي دەيتىننىڭ ۇيىندە توي بار ەكەن. توي دەسە، قۋ باس دومالايدى. ەل شۇباپ كەلىپ جاتىر. مۇنداعى جۇرتقا شاقىرعان، شاقىرماعانى ەسەپ ەمەس.
ءبىر ءۇي توي جاساپتى دەسە، ەلىرىپ كەتەتىن ادەت بىزدە، بالالاردا دا، بار. ءبىزسىز تويدىڭ ءسانى كەلمەيتىن ءتارىزدى. مىنە، رامازان ەكەۋىمىز تويعا بارامىز دەپ، قامدانىپ جاتىرمىز.
كەش، ارينە، كۇندىزگىدەي ەمەس، سالقىن. سونى سىلتاۋراتىپ، جاڭا كيىمدەرىمدى تۇگەل كيىپ بارماق بولدىم. اۋىلدىڭ بار بالاسى جينالادى، كورسىن، بالەم. ىشتەرى كۇيسىن. قاشان قىس تۇسكەنشە توسىپ شىداي الاتىن ەمەسپىن.
— بۇل كيىمدەردى قايدان الدىڭ، ەي؟ — دەپ ولار سۇرايدى عوي.
— اعايىم الماتىعا وقۋعا بارعان ەدى، سول اكەلىپ بەردى!
الماتى بۇل ارانىڭ حالقى ءۇشىن جەر ءتۇبى، ەكىنىڭ ءبىرى بارا المايدى. بۇل كيىمدەردىڭ الماتىدان اكەلىنۋىنىڭ ءوزى-اق ءبىراز جۇرتتى «وۋ!» دەگىزەدى.
الماتىدا وقىپ كەلگەن اعايىم بار ەكەنىن بايمىرزا سەكىلدىلەر ءبىلىپ قويۋى جانە تەرىس ەمەس.
سونىمەن، رامازان ەكەۋىمىز تويعا كەلە جاتىرمىز. رامازان پەشپەنتشەڭ، باسىندا كەپكا. سامداعاي. مەن بولسام، سولتۇستىك پوليۋستەن سامولەتپەن كەلىپ تۇسە قالعان ادامدايمىن: ۇستىمدە قوربيعان قالىڭ پالتو، باسىمدا مالاقاي، اياعىمدا پيما كالوشىمەن.
مەن بۇعان دەيىن ءومىرى كالوش كيىپ كورگەن ادام ەمەسپىن. كالوشتىڭ قاجەتتىگى، مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، تەك اياقتان سىز وتپەۋ ءۇشىن ەمەس. ءارى پيمانىڭ تابانى توزىپ، تەسىلمەۋ ءۇشىن. ياعني اياق كيىم كوبىرەك كيىس بەرۋ ءۇشىن. بۇل ءبىر.
ەكىنشىدەن، كالوشتى جانە ءسان ءۇشىن دە كيەتىن ءتارىزدى. اسىرەسە، ءوڭىن كىربىڭ شالماعان جاڭا كالوش اياقتا جالت-جالت ەتىپ تۇرسا، عاجاپ ەمەس پە؟
توڭىرەك قاراڭعى تارتىپ، كوز بايلانىپ قالعان.
مىناۋ سول عوي جاساپ جاتقان ءۇي. سۇيەك-ساياق دامەتكەن يتتەر مەن بالالار ەسىك الدىندا تورۋىلداپ ءجۇر. ءبىز دە كەلىپ قوسىلدىق. قاراڭعىدا مەنىڭ قانداي كيىم كيىپ كەلگەنىمدى جۇرت ونشا بايقامايدى. «قوربيعان مىناۋ كىم، ەي»، — دەپ، بىرەۋلەر ءۇڭىلىپ قاراپ ءوتتى.
كۇرەسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ ويناي باستادى بالالار. مەن ارالاسپايمىن، اۋلاق تۇرمىن. ءالى كيىلىپ جۇمسارماعان پيما جۇرگەندە توبىقتارىمدى قاجاپ، اۋىرتا باستادى. ارقا-باسىم تەرلەپ، پىسىناي باستادىم. ويناۋعا دا، الىسۋعا دا ەشقانداي يكەمىم جوق.
توي اسىنان بالالارعا دا ءدام تاتقىزادى. ءبىز مۇندا، نەگىزىنەن، سول ءۇشىن كەلىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ اسپاز ايەلدەردىڭ ءبىرى ەسىك الدىنا شىعىپ، ايقاي سالدى:
— بالالار، مۇندا كىرىپ، شاي ىشىڭدەر.
ويىن دا، الىسىپ-جۇلىسۋ دا جايىنا قالدى. Ac ۇيگە كىرىپ، ىرگەنى جاعالاپ وتىرىسا باستادىق. ستول جوق، بىرىمىزگە ءبىرىمىز تاقالىپ، جەرگە وتىرىپ جاتىرمىز. بالالار مەنىڭ نە بوپ كەتكەنىمدى ەندى انىق كوردى.
— وحو! مىناعان قاراڭدار!
— ءوي، ساعان نە بولعان!
— جەر قارا، كۇن جىلىدا پيما كيىپ الىپتى، اۋەلى!
كوزگە شىققان سۇيەلدەي ەلدەن ەرەك وعاش بوپ كەلگەنىمدى مەن داعى انىق بايقادىم. وعاش تۇگىل، ءتىپتى ۇيات ەكەن. ءومىرى كيىپ جارىماعان سورلى ەكەنىمدى بۇدان ارتىق اشكەرەلەي قويماسپىن، ءسىرا دا. ءبىر ءوزىم ەكى ادامنىڭ ورنىن الىپ، اياقتارىم ءجوندى بۇگىلمەي، ارەڭ وتىرىپ جاتىرمىن.
— كيىمدەرىن جۇرتقا كورسەتىپ، ماقتانايىن دەگەنى عوي! — دەيدى بىرەۋلەر. سولاي ەكەنىن ەل تۇگەل ءبىلىپ وتىر.
قىسىلا باستادىم.
جەرگە داستارقان جايىلعان، باۋىرساق توگىلگەن. ەندى ىستىق شاي قۇيىلا باستادى. شاي قۇيۋشى كەلىنشەكتەر ماعان قاراپ مىرس-مىرس كۇلەدى:
— مىنا قاعازبايدىڭ جيەنىنە قايداعى قىس كەلگەن؟
— قاراعىم، ۇيدە تاعى دا كيمەگەن كيىمىڭ قالدى ما؟
— بالانى مۇيىزدەي بەرمەي، قويساڭدارشى. اياق استىنان قار بوراپ، كۇن سۋىتىپ كەتسە، ۇيىنە قالاي جەتپەك!
قانشىقتاردىڭ تىلدەرى تىكەننەن دە جامان، ءپىسىپ-پىسىپ الادى.
قالىڭ كيىمنىڭ پىسىناتۋى، ۇيالىپ-قىزارۋىم — ءبارى ارالاسىپ، جازامدى بەرە باستادى. تەرلەپ كەتتىم، باۋىرساقتان ەمىن-ەركىن ەڭكەيىپ الىپ جەي دە المايمىن. ەسەم كەتىپ بارادى. ىستىق شايدان ۇرتتاسام، ودان بەتەر تەرلەيمىن. مەنەن باسقالار جايىلىمعا شىققان سيىرلارشا جاپىرىپ بارادى.
مەن ادام ەمەسپىن، بۋىپ قويعان تەڭمىن.
اقىماق بولعانىمدى ويلاپ قىسىلعان سايىن، تەر اننان دا، مىننان دا سورعالاپ، ەركىم كەتتى. مونشادا، ىستىق بۋدا وتىرعاندايمىن: تەر ارقامنان، شاشىمنىڭ ارا-اراسىنان جورعالاپ، جىبىرلاپ شىققانى وزىمە اپ-انىق بىلىنەدى. سۇرتىنەيىن دەسەم، ورامال جوق. مەنىڭ قالتاما ءومىرى ورامال ءبىتىپ كورگەن بە!
تەرىمدى الاقانىممەن سۇرتەم دە، جامباسىما سۇيكەيمىن.
مۇرىن... مىناۋ كىشكەنتاي ءتامپىش مۇرىن — بۇل داعى ناعىز وڭباعان زات. وسىنداي جانىڭ قىسىلعان كەزدە وزىنە ءوزى بەكەم بولۋدى بىلمەيدى، ءبىر ءۆينتى بوسايدى دا كەتەدى... مۇرىنمەن، تەرمەن الىسىپ وتىرىپ، ەندى اس الىپ كور!
ءقازىر مەندە ءبىر عانا ارمان بار، ول — ءبارىن قويىپ، تەزىرەك سىرتقا شىعىپ جونەلۋ. ءبىراق وعان جول جوق. تىم قۇرسا، ەسىك جاققا شەتكە دە وتىرماپپىن. سىعىلىسقان بالالاردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالعام. الدىم داستارقان، ارتىم ءۇي قابىرعاسى، قوزعالا دا المايمىن.
باسىمدى كەگجيتىپ تىك ۇستاپ، مۇرنىمدى پىش-پىش تارتا بەرەم. ءسال ەڭكەيسەم، تاناۋدىڭ ىشىندەگى مۇلىككە يە بولا الماي قالاتىندايمىن...
ءولدىم-تالدىم دەگەندە، شىقتىم-اۋ سىرتقا! بۇرىشتى اينالا بەرىپ، زىڭق ەتكىزىپ مۇرنىمدى بوساتتىم. پالتومنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ، كەۋدەمدى سامال جەلگە توسىپ، جان شاقىرىپ جاتىرمىن. بۇيتكەن جاڭا كيىمدەرى قۇرىپ قالسىن! كورمەگەن ازابىمدى كورسەتتى، ءومىرى ەستەن كەتپەس حالگە دۋشار ەتتى. ءبىر قىزىقتىڭ ءبىر شىجىعى بولادى دەگەن وسى ەكەن.
ارباسۋ
كىسى ءۇيى قانشا جاقسى بولعانمەن، ادامنىڭ ءوز ۇيىندەي بولمايدى ەكەن. «ءوز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىم-اي» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي. شاڭىراقتىڭ باسقالىعى كوڭىلگە كولەڭكەسىن تۇسىرەدى دە تۇرادى.
وقۋدان قارنىمىز اشىپ كەلەدى، ارينە. زاۋرە جەڭەشەم رامازان ەكەۋىمىزگە نان ءۇزىپ بەردى. ماعان ازداۋ، وعان كوپتەۋ ەتىپ ءۇزىپ بەرەتىن ءتارىزدى. كوجە قۇيعاندا، رامازانعا شەلەكتىڭ تۇبىنەن الىپ، قويۋىراق، ماعان سۇيىعىراق قۇياتىن ءتارىزدى. وسىنىڭ ءبارى دىق بولىپ ىشىمە جينالا بەرەدى. اقىماقتىق دەسەڭشى.
جارايدى، سولاي-اق بولسىن. مەيىربان انا جۇرەگى ىشتەن شىققان شۇبار جىلانىنا بۇرىپ-اق تۇرسىن. بۇل زاڭدى ەمەس پە؟ ءوز بالاسىنا ءبۇيىرى بۇرمايتىن پەندە بولا ما؟ بۇل ءۇشىن ىشىمە ارامدىق جيناپ بۇرتيۋعا مەنىڭ قانداي قاقىم بار؟ سونشاما كىنامشىل بولاتىنداي مەن بۇلارعا نەمدى وتكىزىپ قويىپپىن؟ قايتا، كەت ءارى دەمەي، اۋىرسىنباي، پانا بولعاندارى ءۇشىن مىڭ دا ءبىر راحمەتىمدى ايتۋعا ءتيىس ەمەسپىن بە؟ بەرگەندەرىن ىشىپ-جەپ، جارقىلداپ جۇرە بەرۋ پارىز ەمەس پە ماعان؟
جوق، بۇل ويدىڭ ءبىر دە ءبىرى مەنىڭ اقىماق باسىما جولامايدى. الگىندەي ۇساق-تۇيەككە كىنامشىل بولۋىم سىزداۋىقشا ءىسىنىپ، اسقىنا بەرەدى. اندا-ساندا قوستوبەگە كەلگەندە، ناعاشىم ءۇيىن جامانداپ سويلەيتىن ادەت تاپتىم: «مەنى ءوز بالالارىمەن تەڭ كورمەيدى، الالاپ قارايدى»، ت.ت. «جامان ءيتتىڭ باسىن التىن تاباققا سالساڭ، شورشىپ تۇسەدى» سەكىلدى مەنىڭ بۇنىم ناعىز ەسىرىك ەكەن.
سارىباستاۋداعى كۇنىم ۇمىت بولدى. ەسىمدى جيناپ الدىم دا، ەندى داندايسي باستادىم. «ءوز بالالارىڭمەن بىردەي، ءتىپتى ولاردان گورى دە ءتاۋىر جاعداي جاساماساڭدار، كەتەم» دەگەندەي قىر كورسەتەتىن بولدىم.
قايدا كەتپەكپىن؟
سۇمبەدە، «ۇلگىلى» كولحوزىندا مەنىڭ اتالاس اپكەم تىنىمجان تۇرادى. كۇيەۋى ءالعوجا كولحوز پرەدسەداتەلى. تىنىمجان وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن تۇسكەن ۇلبىرەگەن جاس كەلىنشەك. ءارى سۇلۋ، ءارى مىرزا. ودان ون-ون بەس جاستاي ەرەسەك كۇيەۋى تىنىمجاندى الپەشتەپ ۇستايدى.
تىنىمجاننىڭ مىرزالىعى سونشا، تاماقتى قۇس توسەكتەن تۇسپەي وتىرىپ ىشەدى، وتىن-سۋعا ارالاسۋدى بىلمەيدى. شەشەسى ءاليپا قولىندا، تاماقتى سول جاسايدى.
تىنىمجاندى باۋىر تارتىپ، مەن بۇل ۇيگە كەلىپ تۇرام. داستارقانى مول، ءدامدى ءىشىپ، ءدامدى جەيدى. تىنىمجان ءارى مەيىربان، ءارى اقكوڭىل ادام. كەلگەن سايىن قۇشاعىن جايىپ قارسى الادى، مەيلىنشە تويعىزىپ جىبەرەدى. باسقا سىيدىڭ ماعان كەرەگى جوق.
ناعاشىم ۇيىنەن كەتسەم، وسى تىنىمجان ۇيىندە جۇرسەم دەپ ارمان ەتەم.
ءبىراق جايدان جاي كەتە سالۋ ىڭعايسىز، سىلتاۋ كەرەك. شىركىن، ءبىر سىلتاۋ تابىلسا!
قىس.
سۇمبەنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعى بيىك قىرقا، شاڭعىمەن سىرعاناق تەبۋگە قولايلى. بازاردا شاڭعى تابىلمايدى، دۇكەندە ساتىلمايدى. كادىمگى قازاق ءۇيدىڭ ۋىعىن ەكى-ەكىدەن قاباتتاپ شەگەلەپ، قولدان شاڭعى جاساپ الامىز.
اتامنىڭ كونە زاتتار مۋزەيىندە ءبىر بۋما ۋىق جاتقانىن وقۋشى بىلەدى. رامازان ەكەۋىمىز سودان ەپتەپ جىمقىرماقشى بولدىق. ەكى ۋىقتى سۋىرىپ الىپ، ەندى ءۇشىنشىسىن تارتقىلاپ جاتقان كەزدە اتام كىرىپ كەلىپ قالسىن.
رامازان بۇرىن كورگەن ەكەن، پەرىپ ۇرىپ جونەلدى. قۇتىلىپ كەتتى. مەن ساسقالاقتاپ، قاشا الماي، قولعا ءتۇسىپ قالدىم. قىلمىس ۇستىندە ۇستالعان سوڭ، اياۋ بولسىن با؟ اتام زىرك-زىرك ەتىپ، قۇلاعىمدى شىتىرلاتىپ سوزا باستادى. پالە الدىمەن مەنەن شىعاتىنىن ول بىلەدى.
قۇلاعىم مۇلدەم جۇلىنعان ادامشا قويمادان ەڭىرەپ شىقتىم. ەندى ءبىتتى، بۇنداي ناعاشىدان بەزدىم. بۇل قورلىققا شىداعانشا، قاڭعىپ جونەلگەنىم ارتىق دەدىم دە، ۇيگە كىرىپ، كىتاپ-قاعازدارىمدى جيناي باستادىم. ناعاشىم ۇيىنەن كەتۋدىڭ سىلتاۋى ادەمى تابىلعانعا ىشىمنەن قۋانىشتى ەدىم.
«ۇلگىلى» كولحوزى سول كوشەنىڭ بويىندا، تومەن جاقتا. اياعىم قازداڭ-قازداڭ ەتىپ، تىنىمجان ۇيىنە كەلە جاتىرمىن.
وسىلايشا مەنىڭ تىنىمجان ۇيىندەگى ءومىرىم باستالدى. تىنىمجاننىڭ شەشەسى ءاليپا پىسىق اقسۇر كەمپىر. قارسىداعى اس ۇيدە بولەك جاتىپ، بولەك تۇرادى. بۇرىن اندا-ساندا كەلگەندە، ول مەنى جامان قارسى المايتىن.
پالەندەي مەن ۇرىككەندەي قىتىمىر مىنەز كورسەتپەيتىن. سويتسەم، ونىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر شەككە دەيىن عانا ەكەن.
ەدىرەيگەن سارى مۇرتى بار ءالعوجا ءارى تابىسكەر، ءارى سەرى جىگىت. ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيدى. كۇنارا مال سويىلىپ، تەگەش-تەگەش باۋىرساق قۋىرىلىپ جاتادى. سونشاما كول-كوسىر مول داستارقاننان ءاليپانىڭ اڭدىعان-باققانى ەندى مەنىڭ ىشىپ-جەگەنىم بولا باستادى.
مەن تاڭەرتەڭ وقيمىن، سوندىقتان ەرتە تۇرام. ءاليپا مەنەن دە ەرتە تۇرادى. اق شاينەكپەن ءبىر شاينەك شاي ىسىتادى. كەشەدەن قالعان، داستارقانداعى كوپ تۋراۋلى ناننىڭ تىلدەي ەكى جاپىراعىن بولەكتەپ الدىما قويادى. تاق-تۇق بولىپ، تويىڭقىراماي قالام. تاعى سۇراۋعا ۇيالام.
تۇستە ۇيگە ىشىمدە يت قىڭسىلاپ ارەڭ جەتەم. جالپى داستارقاننىڭ ۇستىنە تۇسسەم، وندا ەركىمشە ىشىپ-جەيمىن. ايتپەسە، ءاليپا ماعان تاعى دا تاماقتى بولەكتەپ بەرىپ، جارىتپاي قاتىرادى.
كەشتە بۇل ءۇي قوناقسىز بولمايدى، استە، ەت اسىلادى. اۋىل بەلسەندىلەرى جينالىپ، اراق ءىشىپ، قارتا وينايدى. دۇكەندە سپيرت كوپ، سۋ قوسىپ، سپيرت ىشەدى. جارتى ستاقاندى قىلقىلداتىپ ءبىر-اق جۇتادى دا، كوزدەرىن تارس جۇمىپ، مۇرىندارىن نانمەن بىتەپ، تىم-تىرىس وتىرىپ قالادى. قينالعانى ما، جوق الدە راقات تاپقانى ما، ماعان تۇسىنىكسىز. بوساعان بوتەلكەلەر توسەكتىڭ استىندا ماستارشا قىلجيىپ-قىلجيىپ جاتادى.
كەشكى استىڭ ۇستىندە ءاليپاعا مەنى بولەك تاماقتاندىرۋدىڭ رەتى كەلمەيدى. داستارقانعا جالپى جۇرتپەن قاتار وتىرام. مەنىڭ ءدال قاسىمدا تاقالىپ ءاليپا وتىرادى. كوزىنىڭ قيىعىمەن ونىڭ اڭدىعان-باققانى ەندى مەن بولام. قولىم تاباققا قاراي قوزعالعاندا، ءاليپانىڭ كوزى قۋالاپ بىرگە قوزعالادى. توق ءجۇرىپ جاتقان جالاڭاش سىمدى ۇستايتىن ادامشا ساۋساعىمنىڭ ۇشى ءدىر-دىر ەتىپ، مەن ەتتى ازەر ءىلىپ الامىن. اۋزىما اسىقپاي سالىپ، توقمەيىلسىپ، وتە ءبىر سابىرمەن شايناپ جەيمىن. ءالعوجا مەن تىنىمجانعا بۇل ۇنامايدى. «ءاي، جوندەپ ال! جىگىت ادامشا اساپ-اساپ جە!» — دەيدى ءالعوجا. «سەن وزگە جۇرتقا قاراما، جەپ-جەپ تويىپ ال»، — دەيدى تىنىمجان اپكەم.
وسى سوزدەر قامشى بولادى دا، مەنىڭ قولىم تاباققا باتىڭقىراپ كەتەدى. بۇل ەندى ءاليپاعا ۇنامايدى، سۇيەكتى قاتقىل شىنتاعىمەن ول وزگە جۇرتقا سەزدىرمەي بۇيىرىمە ءتۇرتىپ كەلىپ قالادى. «سۇعاناق بولما، بايقا» دەگەنى.
تاباقتاعى ەت ازايا باستاعاندا، ءاليپا قوناقتارعا «الىڭدار، جەڭدەر» دەگەن بولىپ، مەنىڭ الدىمداعى ەتتى ار قاراي سىرىپ-سىرىپ تاستايدى. مەنىڭ الدىم تاقىرايىپ بوس قالادى. بۇل — ونىڭ «سەن ەندى تويدىڭ، دوعار» دەگەن ءسوزى.
و، ءاليپادا ايلا كوپ! تاماقتان شەت قاتۋدىڭ ول نەشە الۋان ءتاسىلىن ويلاپ تابادى. ەت تۋرالىپ بولىپ، جۇرت جاپپاي سۇعىنعان كەزدە، ول كەنەت: «قورانىڭ اۋزى جابىلمادى عوي دەيمىن. بوتەن سيىر كىرىپ كەتىپ جۇرمەسىن،بارىپ، جاۋىپ كەلشى»، — دەيدى ماعان. مەن تۇرا كەپ جۇگىرەم. «جابىق ەكەن» دەپ، قايتا قايتىپ كەلەم. ەتتەن ەندى الا باستاعانىمدا، ءاليپا تاعى جۇمسايدى: «ساماۋىردىڭ وتىن قاراپ كەلشى، ءوشىپ قالماپ پا؟ سونە باستاسا، ۇستەمەلەپ جاڭقا سالىپ قوي».
مەن ورتكە جۇگىرگەندەي زامعايمىن. الگىنىڭ ءبارىن بىرەر مينۋتتا تىندىرىپ، قايتىپ كەلەم. تەز ورالۋىم ءاليپاعا ۇنامايدى: «نە كورىندى سونشاما، جاۋ قۋدى ما»، — دەپ الارا قارايدى. تاماق جەلىنىپ بولماستان: «انا ۇيدەن سورپا ىشەتىن ەكى-ۇش كەسە الىپ كەلشى»، — دەپ جانە جۇمسايدى.
مەن ورالعانشا تاماق جينالىپ قالۋى مۇمكىن. وسىنى ويلاپ، قالايدا ەسەم كەتپەسىن دەپ، ەتكە شەڭگەلىمدى مىقتاپ ءبىر باتىرامىن. كورشى ۇيگە جەتكەنشە اساپ جەپ بارام.
تىنىمجان اپكەم شەشەسىنە تارتپاعان التىن ادام عوي! مەنى ءالسىن-السىن بەزەكتەتىپ جۇمساي بەرگەنگە ول شىداماي كەتۋشى ەدى.
— نەمەنە، بالاعا تاماق جەگىزبەيتىن بولدىڭ عوي! بارما! تاماعىڭدى جەپ اپ، ءبىر-اق بار! — دەيدى.
كارى سۇيەك ءاليپا كەيدە اۋىرىپ قالادى. سوندا دا پىسى-كۇيىك تاماقتىڭ كىلتىن قولىنان شىعارمايدى. ىڭقىلداپ ءجۇرىپ، داستارقاندى ءوزى جايادى، ءوزى جينايدى.
دەگەنمەن، قىتىمىر كەمپىرگە مەن داعى ەسەمدى جىبەرمەۋشى ەدىم.
كۇندىز ساباققا اس ۇيدە وتىرىپ دايىندالام. ءاليپا ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، شارۋا ىستەپ جۇرەدى. كەيدە ونى-مۇنى جۇمىسپەن كورشىگە — ءالعوجانىڭ اعاسى قوجانىڭ ۇيىنە كەتەدى. تەز ورالماي، شاي ءىشىپ، بوگەلىڭكىرەپ قالادى.
مەن بۇل كەزدە ساباقتى قويا سالىپ، جان باعىستىڭ ءبىراز ارەكەتىنە كىرىسەم. ىقتياتتاپ بۋىپ قويعان داستارقاندى تەز شەشىپ، تۋراۋلى ناننىڭ بىرنەشە جاپىراعىن قالتاما جىمقىرىپ الام. سوسىن ويناعان بولىپ دالاعا شىعىپ كەتىپ، جەپ كەلەم.
كەيدە داستارقاندا تۋراۋلى نان بولمايدى. تاپا ناندار كەبەجەدە. كەبەجەنىڭ اۋزى قۇلىپتاۋلى. ءتۇپ جاعىنان اشىلاتىن كىشكەنتاي اق قۇلىپ.
مەنىڭ قۇلىپ اشۋ ءۇشىن جاساپ العان بىرنەشە ىستىك سىمدارىم، شەگەلەرىم بولادى. مىناۋ اق قۇلىپ بۇيىم با؟ بۇنىڭ كوكەسىندەي قۇلىپتاردى اشىپ تا، جاۋىپ تا، بىلگەنىمدى ىستەي الام.
و! بار بايلىق كەبەجەدە! تاپا-تاپا نان، قۇرت، ماي، قانت... مەنىڭ كوزىم تۇنىپ كەتكەندەي بولادى. قۇرتتىڭ ەكى-ۇشەۋى، بىرنەشە شاقپاق قانت لەزدە قالتامنىڭ تۇبىندە جاتادى. Taپa ناننىڭ بۇتىنىنە تيمەيمىن، تيسەم، پالە ەمەس پە؟ قاي ناننىڭ قاشان ۇزىلگەنى ءاليپانىڭ كوڭىلىندە جاتتاۋلى. ۇزىك نان بولسا، سودان تانا وتە ەپپەن، ءاليپا سەزبەيتىندەي ەتىپ ءۇزىپ الام.
اق قۇلىپ باسىپ قالساڭ، شىرت ەتىپ ءوزى جابىلادى.
وسىنىڭ ءبارىن مەن باس-اياعى بىرنەشە مينۋتتا ىستەپ ۇلگەرەمىن. قولدارىم كەبەجەنىڭ ءىشىن «رەتتەپ» جاتقاندا، ەكى كوزىم تەرەزەدەن سىرتتى باقىلاۋدا بولادى. ءاليپانىڭ قاراسى كورىنگەندە، الاسا ستولعا جابىسىپ، ساباقپەن باسىم قاتقان بوپ، تۇنجىراپ وتىرا قالام.
ءالعوجا ءۇيى ساۋىنسىز بولمايدى. ءبىر سيىر جانە بىرنەشە قوي، ەشكى ساۋىلادى. ءسۇت مول، ءبىراق ءاليپا تاتىرمايدى. ايران ۇيتادى دا، دورباعا قۇيىپ، قاتىق سۇزەدى.
قازاندا بەتىندەگى قايماعى ساپ-سارى بولىپ، كىسىنى ەرىكسىز قىزىقتىرىپ پىسكەن ءسۇت تۇرادى. مەن ارى ءوتىپ، بەرى وتكەندە، كوز قيىعىمەن قاراپ وتەم. قالىڭدىعى ءبىر ەلى بال قايماقتان اساعىم، ءسۇت ىشكىم كەلەدى. بەرمەسە، قالاي اساپ، قالاي ىشەسىڭ؟
مەنىڭ باسىم كونسترۋكتوردىڭ باسى دەپ بەكەر ايتپايمىن عوي. قايماققا تيىسە الماسام دا، ءسۇت ءىشۋدىڭ ءادىسىن تاپتىم.
اۋلادا نە كوپ — سابان كوپ. ۇزىندىعى سۇيەمدەي سابان تاۋىپ الام. ءبىر جاق ءۇشىن پىشاقپەن جونىپ، ۇشكىرلەيمىن. بولدى، ءبىتتى، قازانداعى ءسۇتتىڭ قايماعىنىڭ ءبىر شەتىنەن الگىنى سۋىتىپ جىبەر دە، سورا بەر. كادىمگى وسى كەزدە رەستوراندا كوكتەيل ىشكەن ءتارىزدى. سورعان سايىن ءتاپ-تاتتى سالقىن ءسۇت تاڭدايىڭا فونتان بولىپ تيەدى. ساباندى قايتا سۋىرىپ العاندا، ورنى بىلىنبەي، جابىلىپ قالادى. ءاليپا ەشتەڭە دە سەزبەيدى.
ارينە، مۇندا دا نىساپ كەرەك. ءسۇتتىڭ دامدىلىگىنە قىزىعىپ جۇتا بەرسەڭ، قازان ورتايىپ قالادى. قايماق بۇزىلماعانمەن، شوگىپ، تومەن ءتۇسىپ كەتەدى دە، ءاليپا سەزىك الادى. «ياپىر-اۋ، مىنا سۇتكە نە بولدى؟ قايماعى ءبۇتىن تۇرىپ، بۇل نەگە ورتايادى» دەمەي مە؟
تىرشىلىك ءۇشىن، ءبىر قارىننىڭ قامى ءۇشىن مەن اليپامەن وسىلاي ارباسامىن.
تابىلعان ءتاسىل
ءالعوجا ۇيىمەن بەتپە-بەت ءبىر قورانىڭ ىشىندە ونىڭ اعاسى قوجانىڭ ءۇيى بار. قوجا اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەل ەلەمەس دەيتىن ۇلى جانە ەكى قىزى بار قوجانىڭ.
ەلەمەس ەكەۋىمىز ءبىر كلاستا وقيمىز. ال قىزدارى مەكتەپ جاسىنا تولماعان. اكەلەرىڭە تارتقان ۇرپيگەن-ۇرپيگەن سارى قىزدار.
قوجا مەن ءالعوجا بەت سۇيەكتەرىنىڭ ءبىتىمى قازاقي بولا تۇرىپ، شيكىل سارىنىڭ ناعىز ءوزى. ولاردان تاراعان بالالار دا تۇلكىنىڭ كۇشىكتەرى تارىزدەنىپ بىرەۋىنەن بىرەۋى اۋماي، ساپ-سارى بوپ تۇسە-تۇسە قالعان.
بۇل تۇقىمنىڭ ەرەكشەلىگى، جالپى، بۇل عانا ەمەس. اكەلەرى كۇشىگەن مىلقاۋ. كۇشىگەننىڭ قارىنداسى وسى كۇنى كەمپىر بوپ قالعان التىنبالا، ول دا مىلقاۋ.
كۇشىگەن شال. قاباعى تۇكسيىڭكى جۇرەتىن، سۇيەكتى ءتورتباق ادام. شارۋاقور. ەكى ءۇيدىڭ وتىن-سۋ دايىنداۋ، باقشا سالۋ، مالعا قاراۋ سەكىلدى بۇكىل شارۋاسىن وگىزشە پىس-پىس ەتىپ، ءۇنسىز قيمىلداپ ءجۇرىپ، ءبىر ءوزى تىندىرادى. التىنبالا دا، ول دا سويلەگەن ءسوزىڭدى اۋزىڭنىڭ قيمىلىنا قاراپ تۇسىنەدى.
بۇل ەكەۋى دىم بىلمەس بىتەۋ مىلقاۋلار ەمەس. ءبىر بۋىندى، ەكى بۋىندى قىسقا سوزدەرگە تىلدەرى ارا-تۇرا كەلىپ تە قالادى. بىردەڭەنى شۇلدىرلەپ، قىسقا قايىرىپ ايتا الادى.
كۇشىگەن قارۋلى ادام، شارشاۋ دەگەندى بىلمەيدى. بىردەڭەگە اشۋلانسا، شوق باسىپ العانداي جامان باجىلدايدى.
— جۇگىرىڭدەر! انا كىسى نەگە اشۋلاندى؟ — دەيدى ءالعوجا.
قوجاننىڭ كىشى قىزى ەركە، قولىنان تاماق تۇسپەيدى. توسەگىنەن: «اپا، نان»، — دەپ تۇرەگەلەدى. ويىن ۇستىندە، قۇرت پا، كامپيت پە، مالجاڭداپ جەپ جۇرەدى.
شەشەسى تاپتاپ قويا ما، قايدام، كىشى سارى قىز سونداي ساراڭ. قولىنداعىسىنان سۇراساڭ، بەرمەيدى.
ءبىر كۇنى كىشى سارى قىز ەسىك الدىندا ويناپ وتىر ەكەن. قولىندا دوبالداي نانى بار. «نانىڭنان بەرشى»، — دەدىم.
— مم... بەيمەيمىن.
قالايدا قىزدى الداپ، نانىن جەگىم كەلدى. تارتىپ الۋعا بولمايدى، جىلايدى.
— نانىڭنان بەرسەڭ، قارىنداش بەرەم.
— كويسەيت؟
كورسەتتىم — ءبىر سۇيەمدەي قارا قارىنداش.
— ءىممق... — دەپ قىز باسىن شايقادى. ۇناتپاعانى.
— باكى بەرەم.
— ءىممق...
باسقا ۇسىنار نارسەم جوق. از تۇردىم دا:
— سەن ناندى ورىسشا جەگەندى بىلەسىڭ بە؟ — دەدىم.
قىز اڭ-تاڭ بوپ تۇرىپ قالدى دا، تاعى دا:
— ءىممق، — دەدى. «بىلمەيمىن، بىلگىم كەلمەيدى دە» دەگەنى.
— و! ورىسشا جەگەن قىزىق بولادى. سەن كورسەڭ، ءولىپ قالار ەدىڭ!
— ءوي، قۋ-اي! الدايسىڭ!
— الدامايمىن. سەنبەسەڭ، نانىڭنان ءبىر ءۇزىپ بەرشى، كورسەتەيىن.
قىز نانىنان كىشكەنە ەتىپ ءۇزىپ بەردى. الدىم. ەندى بۇنى قالاي جەسەم ورىسشا بوپ شىعادى دەپ ويلانىپ تۇرمىن. جاي اساي سالعانمەن، ەندىگارى قىز الدانبايتىن بولادى. مەن دە جارىمايمىن.
ناندى كوزىمە تاقاپ اكەلدىم دە، ءبىرتۇرلى ۇرىككەن جۇزبەن تەسىلىپ قاراپ الدىم. سوسىن ەكى تاناۋىما كەزەك-كەزەك باسىپ، يىسكەدىم. يىسكەگەن سايىن تىجىنىرىپ، باسىمدى قالتىراتىپ قويام. اۋزىمدى ارانداي ەتىپ اشىپ، كوزىمدى ءبىر جۇمىپ، ءبىر اشامىن. اۋزىمدى جانە ءبىر اشقان كەزدە ناندى وڭەشىمە قاراي تاستاپ كەلىپ جىبەردىم. سوسىن كوزدەرىم الاق-جۇلاق ەتىپ، وبىرلانىپ شايناي باستادىم.
قۇداي وڭداپ، وسى قيمىلىمنىڭ ءبارى دە سارى قىز ءۇشىن اسەرلى شىقسا كەرەك. ول ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ جاتىر.
— ءما، تاعى دا ورىسشا جە!
تاعى جەدىم. جاڭاعىدان گورى دە قۇبىلتىپ، اسەرلى ەتىپ باقتىم. جاڭا، تىڭ قۇبىلىستار ويلاپ تابام. قىز ابدەن ريزا، نانىنان ءۇزىپ بەرە بەردى، مەن جەي بەردىم. ەڭ سوڭعى ءبىر ءۇزىم نانى قالعاندا، قىز:
— قالماق قالاي جەيدى؟ — دەپ سۇرادى. ەندى ول مەنى سيركتىڭ ءبىر ويىنىنان ءبىر ويىنى قىزىق داراقىشىسى ءتارىزدى كەرىپ الدى.
— قالماق پا؟ قالماق نان جەمەيدى.
— ەندى نە جەيدى؟
— قالماق تەك كامپيت نەمەسە قانت جەيدى.
سارى قىز ۇيىنە جۇگىرىپ كەتىپ، ءبىر ۋىس ەتىپ كامپيت الىپ شىقتى. قويدىڭ قۇمالاعىنداي دومالاق ارزان كامپيتتەر. ءما دەپ، ماعان قالماقشا جەۋگە اۋەلى سونىڭ ءبىر ءتۇيىرىن بەردى.
كامپيتتى قولىما الىپ، تاعى دا ويلانىپ تۇرمىن: «قالاي جەسەم، «قالماقشا» بولادى؟ «قالماقشا» بۇل جاقسى، ءساتتى جەلىنسە، انا باسقا كامپيتتەر دە مەنىكى بولادى عوي...».
جاڭاعى كورسەتكەندەرىمدى قايتالاۋ جارامايدى. ونىڭ ەندى ەش قىزىعى بولمايدى.
ەسىنەگەن ادامشا اۋزىمدى كەڭ ەتىپ اشتىم. قايتا جاپتىم. تاعى اشىپ، تاعى جاپتىم. مۇرنىمدى تىجىرىپ، باسىمدى شايقاپ-شايقاپ قويدىم. بۇنىڭ ءبارى تۇك ويلاپ تابا الماعاننىڭ دالباساسى ەدى.
اۋزىمدى جانە ءبىر اشقاندا، كامپيتتى كومەيىمە قاراي جىبەرىپ كەپ قالايىن. كوزدەپ، ءدال جىبەرسە دە مۇنداي بولماس، وڭەشىمدەگى تىلشىككە جابىستى دا قالدى. جۇتپاق بولسام، جۇرمەيدى، كەپتەلە تۇسەدى. «قىح، قىح» دەپ، كادىمگىدەي شىنداپ قاقالا باستادىم. كامپيتى قۇرعىر نە ارى، نە بەرى كەتپەيدى، تىنىسىمدى بىتەپ، ءولتىرىپ بارادى. كوزىم الاقتاپ، ءوز موينىمدى ءوزىم تىرنالاپ، جانتالاسىپ جاتىرمىن. ناعىز «قالماقشا» جەۋ وسى بولدى.
سارى قىز كۇلكىگە قارىق. مەنىڭ قۋلانام دەپ پالە تاۋىپ الۋىممەن ونىڭ شارۋاسى جوق.
ءولدىم-تالدىم دەگەندە، كەپتەلگەن كامپيت ارى وتكەندەي بولدى. تىنىسىم اشىلدى. ءوزىم تەرلەپ تە كەتتىم. جاعامدى اعىتىپ، ەسىمدى جيناي الماي جاتسام، سارى قىز جونە ءبىر تال كامپيتتى اۋزىما تىقپالاپ:
— مىنانى دا قالماقشا جە، — دەيدى.
— ءوي، كامپيتىڭ دە، ءوزىڭ دە قۇرىپ قال! جوعال اۋلاق!
سوڭىرا تىپتەن قىزىق بولدى. ءبارىمىز شاي ءىشىپ وتىرعانبىز. كەنەت سىرتتان سارى قىز كىرىپ كەلدى. ەكى ءۇيدىڭ ەركەسى، وعان جول بوس. اركىمدەردى كيمەلەپ داستارقانعا كەپ، ءبىر جاپىراق نان الىپ:
— ءما، ورىسشا جە! — دەپ مەنىڭ اۋزىما تىقپالاپ جاتىر.
مەن نە ايتارىمدى بىلمەي، ساسىپ قالدىم. وتىرعاندار جانە اڭ-تاڭ.
— مىناۋ نە ايتادى؟ — دەيدى ءالعوجا.
— مىنا نەمەنىڭ ورىسشاسى نەسى؟ — دەيدى تىنىمجان.
— مىناۋ ناندى ورىسشا جەيدى، قىزىق جەيدى.
مەندە ءبىر پالە بار ەكەنىنە بىردەن سەزىكتەنگەن ءاليپا بولدى:
— تاستا ناندى! ورىسشاسى نەسى؟ ءداۋ دە بولسا، مىنا قۋ بىردەڭە ويلاپ تاپقان عوي!
ارتىنان وڭاشا جەردە سارى قىزعا ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىن:
— سەن ماعان جۇرت كوزىنشە ورىسشا جە دەمە، ۇقتىڭ با؟ جۇرت بار جەردە بولمايدى. ناندى دا، كامپيتتى دە وڭاشاعا الىپ كەل.
— ماقۇل.
ەلەمەس ەكەۋىمىز
سىزدەر ەلەمەستى بىلەسىزدەر، سارى قىزدىڭ اعاسى. ەكەۋىمىز بىرگە وقيمىز. بويى مەنەن ۇزىن، دۇردىك ەرىن، اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى سالبىراعان مومىن. ول دا سارى. ءبىراق اكەسى ءتارىزدى شيكىل سارى ەمەس، قوڭىرلاۋ. ەلەكەڭ جۋىنىپ-شايىنۋعا ونشا قۇشتار ادام ەمەس، ونىڭ قوڭىرلاۋ كورىنەتىنى، مۇمكىن، سوندىقتان دا شىعار.
ەلەمەستىڭ جاسى مەنەن ءۇش-تورت جىلعا ەرەسەكتەۋ. ونىمەن تەڭ ءتۇس بالالار ورتالاۋ مەكتەپتى باياعىدا ءبىتىرىپ، ورتا مەكتەپتە وقىپ ءجۇر. ال ەلەكەڭ اسىقپايدى، كلاستان كلاسقا جايىمەن، كەيدە ەكى جىلدا اتتايدى.
ەلەمەس ەكى نارسەدەن قاتتى قورقاتىن ەدى. ءبىرى — دالاداعى قاسقىر (قاسقىردان كىم قورىقپايدى!). ال ەكىنشىسى — مەكتەپتەگى وقۋ.
قاسقىرمەن ول ءالى ءبىر دە ءبىر رەت بەتپە-بەت كەلىپ كورمەگەن بولار. ال وقۋى تۇسكىرمەن كۇن سايىن بەتپە-بەت كەلەدى. وقۋ ونىڭ جىنىنا كۇندە تيەدى.
مەن ەلەمەسپەن جەتىنشى بىتىرگەنشە بىرگە وقىدىم. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە سابازىڭ كارتانىڭ شىعىسى مەن باتىسىن ايىرا الماي-اق كەتتى.
ءۇيىمىز ەسىكتەس بولعاندىقتان، ەلەمەس ەكەۋىمىز مەكتەپكە بىرگە بارامىز، بىرگە وينايمىز. و، ەلەمەس ونەرسىز دە جان ەمەس. لاڭگى تەبۋدەن ول وسى كوشەنىڭ چەمپيونى.
ەلەمەستىڭ اياعىندا قولدان باسقان تايپاق قارا پيما، لاڭگى تەبۋگە سونداي قولايلى. شاپاننىڭ ەكى ەتەگىن بەلبەۋگە قىستىرىپ الىپ، مالاقايدىڭ قۇلاقتارىن تىكىرەيتىپ ءتۇرىپ الىپ، مايمەڭدەپ تەبە جونەلگەندە، ول تابيعات ءوزىن تەك وسى ءۇشىن جاراتقانداي شابىتتانىپ كەتەدى. لاڭگىنى تەپكەن سايىن باسىن ءبىر شۇلعيدى، ءبىر، ەكى دەپ ساناپ كەتە بەرەدى. كوكشىل لاق تەرىسىنەن تىگىلگەن مالاقايدىڭ ءبىر قۇلاعى سىنىق تا، ەكىنشىسى تىپ-تىك. تىك قۇلاق ول شۇلعىعان سايىن سەلتەڭ-سەلتەڭ ەتىپ، ونىمەن قوسا ساناسقانداي بولادى.
وقۋ دەسە، قاباعى تارس جابىلاتىن ەلەمەس لاڭگى ويناعاندا تىلمەن ايتىپ جەتكىزگىسىز راقاتقا باتىپ، گۇل-گۇل جاينايدى.
تاڭەرتەڭگى مەزگىل. ەلەمەس ەكەۋىمىز مەكتەپكە بارماق بولىپ، ۇيدەن شىعىپ كەلەمىز. كۇن بۇلىڭعىر، ءىپ-ىرى بولىپ، ءۇنسىز جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇر. قار تۇنىمەن جاۋعان، جول اتاۋلىنى كومىپ قالعان. ءبىرلى-جارىم اتتى ادامداردىڭ ىزىنەن باسقا ماڭايدا ءىز دە، جول دا جوق.
مەكتەپكە دەيىن كوپ جەر.
— بۇگىن وقۋعا بارماي-اق قويساق قايتەدى؟ — دەدى ەلەمەس وتە ءبىر ەڭسەسى تۇسكەن پىشىنمەن.
— نە ىستەيمىز؟
— مىنا تامعا كىرىپ، لاڭگى وينايىق.
اۋا رايىنىڭ كوڭىلسىزدىگى مەنىڭ دە ادىمىمدى اشتىرماي، تۇساۋ بولعانداي ەدى. ماقۇل دەپ، كەلىسە كەتتىم. ءدال قاسىمىزدا تەرەزەسى ۇڭىرەيگەن بوس تام تۇر. توبەسى بار، ەسىگى دە بار. تەك تەرەزەسى جوق. مىناداي قار جاۋىپ تۇرعاندا سول ۇيگە كىرىپ، لاڭگى ويناپ ۋاقىت وتكىزۋدەن راقات ەشتەڭە جوق سەكىلدى. ساباققا ءبىر كۇن بارماسام، نە قىلادى؟ كۇندە قالىپ جاتقان جوقپىن جانە ءوزىم ساباقتى جاقسى وقيمىن.
كىردىك تام ۇيگە. جاۋىننان سايا، تىپ-تىنىش. توبەسى، قابىرعالارى ادەمىلەنىپ سىلانعان، كوڭىلدى. ەدەنى وسىنداعى بارلىق ۇيلەر سەكىلدى جەر. قابىرعانىڭ بىرىندە ۇلكەن اعاش قازىق بار ەكەن. سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشىپ، ءىلىپ قويدىق. تۇسكە دەيىن راقاتتانىپ لاڭگى ويناپ، تۇستە، بالالار مەكتەپتەن قايتقان كەزدە، وقۋدان كەلگەن بوپ، ۇيدى-ۇيىمىزگە سالاڭ ەتە قالماقشىمىز.
ءبىز قايدا بولدىق، نە ءبىتىپ قايتتىق، ونى ولار قايدان بىلەدى؟
ەلەمەس جۇرگەن جەردە ونىڭ قالتاسىندا لاڭگى دە جۇرەدى، ەكەۋى بىرىنەن ءبىرى اجىرامايدى. بيسميللا دەپ، ويىندى باستاپ كەلىپ جىبەردىك.
ويىن — ول وقۋ ەمەس، ۋاقىتتىڭ قالاي زىمىراپ وتكەنى بىلىنبەيدى. مۇمكىن ءبىر ساعات، مۇمكىن جارتى ساعات وتكەن بولار. ايتەۋىر، ەڭبەك ۆاحتاسىنىڭ ناعىز قىزعان كەزى. ەلەكەڭ ءوزىنىڭ قۇمار ىسىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن، باسقا دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتقان. ماڭدايدان بۋى بۇرقىراپ، مالاقايدى ءبىر شەكەسىنە ەدىرەيتىپ كيىپ العان. وسى ءقازىر لاڭگىنى تەۋىپ جاتقان دا سول ەدى. كەنەت سىرتتا ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولدى. قوجانىڭ ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي سارى اتى بولۋشى ەدى. سونىڭ باسى اپانداي تەرەزەنىڭ ار جاعىنان كولدەنەڭدەپ كورىنە بەردى.
اتتىڭ ۇستىندە قوجا ءوزى!
قوجا — تاراس بۋلبا سەكىلدى مۇرتتى، دەنەلى ادام. ۇستىندە قالىڭ سەڭسەڭ ىشىك، ول ونى ودان بەتەر ءداۋ ەتىپ كورسەتەدى. اتتىڭ باسى كورىنىسىمەن-اق، ءبىز بۇرىش-بۇرىشقا تىعىلىپ، تۇرا-تۇرا قالعانبىز. سويتسەك، ونىمىز بەكەر ەڭبەك ەكەن. قوجا ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى قۋالاپ، ءبىلىپ كەلگەن.
— ءاي، جۇگەرمەكتەر! شىعىڭدار!
جۇگەرمەكتەر سوندا دا تىپىر ەتپەيمىز. ەكەۋىمىز ەكى بۇرىشقا كولەڭكە بولىپ جابىسىپ العانبىز. اتتەڭ، قولىمىزدان كەلمەيدى-اۋ! كەلسە، سول بويدا قابىرعاعا باتىپ، ءسىڭىپ، جوق بولىپ كەتەر ەدىك. قوجانىڭ اشۋى قاتال ەكەنى ەلەمەسكە دە، ماعان دا جاقسى ءمالىم.
— شىعاسىڭدار ما، جوق پا؟ الدە بىت-بىت قىپ، سۇيرەپ الىپ شىعايىن با؟!
بۇل قوجانىڭ راسى. ەندى ءبىر مينۋت بوگەلسەك، ول اتتان قارعىپ تۇسەدى دە، كىرىپ كەلەدى. ەكەۋىمىزدى ەكى قولىمەن لاقتاي باقىرتىپ سۇيرەپ الىپ شىعادى دا، بىلگەنىن ىستەيدى.
شاپانىن تەز كيىندى دە، ءبىرىنشى بوپ ەسىككە قاراي ەلەمەس جونەلدى. ونىڭ سوڭىندا مەن.
— وقۋ قايدا، سۇمپايىلار؟!
التى ورمە دىراۋ قامشى ەلەمەستى ارقادان كومىپ ءوتتى. «ويباي» دەگەن داۋىسىمەن قاباتتاسىپ، ەلەكەڭ قايقاڭ ەتە قالدى. مەنى دە ۇرادى-اۋ دەپ، ۇرعان كەزدە ارقام قالاي اۋىراتىنىن كۇنى بۇرىن سەزىنگەندەي بوپ، جاسقانا بەردىم. قوجا ءبىراق مەنى ۇرمادى. ەكەۋىمىزدى مال قۇساتىپ الدىنا سالىپ الدى دا، مەكتەپكە قاراي دەدەكتەتىپ ايداپ جونەلدى.
قوجادان كورگەنىمىز از بولعانداي، ەندى ديرەكتور ناسىردەن كورەمىز. ونىڭ دا ءوڭى سۋىق، قاتال ادام.
مەكتەپكە ءبىز دە كەلدىك، ۇزىلىسكە شىعۋعا قوڭىراۋ دا سوعىلدى. بىزگە بۇل ۇنامايدى. كلاسس-كلاستان جۇگىرىپ شىققان بالالار ايدالىپ كەلگەن ءبىزدى كوردى. وزدەرى ساباقتان قالمايتىن جاندارداي-اق ۋلاپ-شۋلاپ، مازاقتاپ، قورشاپ الدى.
مۇعالىمدەر بولمەسى. قاباعىنان قار جاۋعان ءناسىر ديرەكتور. ەلەمەسكە كوبىرەك ءشۇيىلدى.
— مەن سەندەرمەن ساباق سوڭىنان سويلەسەم، — دەدى دە، ونى-مۇنى شارۋاشىلىق زاتتارى تۇراتىن ەڭ شەتكى كىشكەنە بولمەگە اپارىپ قاماپ قويدى.
بۇل بولمەگە وت جاعىلمايدى، سۋىق. وقۋشىلار ەسىكتىڭ جارىعىنا ۇيمەلەپ، سىعالاپ قاراپ، ءبىزدى مازاق ەتەدى. مىلتىقتىڭ اۋزىنان ءسال ۇلكەن تەسىك — بۇتاقتىڭ ورنى. الدەكىمنىڭ قۋاقى كوزى جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتەدى. ىزام كەلىپ، تۇكىرىپ كەلىپ قالايىن. جىلتىڭداعان كوزگە تۇكىرىك ءدال ءتيسىن. سويتسەم، مىنا قىزىققا قاراڭىز — كوز مەنىڭ قاس جاۋىم بايمىرزانىكى ەكەن. ار جاقتاعى بالالار سىباعاسىن مىقتاپ العانى ءۇشىن ەندى بايمىرزانى مازاق ەتىپ، قارىق بولىپ جاتىر.
مەن دە ريزامىن. تالايدان ءوشىم كەتىپ ءجۇر ەدى وڭباعانعا. سول كەرەك وزىنە.
تاعى دا قوڭىراۋ. بالالار كلاستارىنا قايتادان كىرىپ كەتتى. دالىزدە ەندى جان قالمادى. جاي تۇرا بەرىپ، توڭاتىن ءتارىزدىمىز.
— ەلەمەس، كەل، ودان دا لاڭگى وينايىق. اقىر وسى ءۇشىن جازالانىپ وتىرمىز عوي.
ءدال وسى ارادا لاڭگى ويناۋ ەلەمەسكە ابەستىك بولىپ كورىنەتىن ءتارىزدى، باتىلى جەتىڭكىرەمەيدى.
— كورىپ قويسا، پالە بولماي ما؟
— كورمەيدى، قايدان كورەدى. بىرەۋ كەلە جاتسا، قويا قويامىز.
ەلەكەڭ شاپانىنىڭ، پەشپەنتىنىڭ، جەيدەسىنىڭ تۇيمەلەرىن تۇگەل اعىتىپ، قولىن جالاڭاش ەتىنە سۇعىپ جاتىر. بۇنىسى نەسى دەپ، مەن اۋەلى تۇسىنبەپ ەدىم. سويتسەم، الگىندە قوجا كەلىپ قالعاندا لاڭگىنى ەڭ ىشكى قوينىنا تاستاپ جىبەرگەن ەكەن. تىنتسە، تابا الماسىن دەگەنى بولۋ كەرەك.
وزگەلەر ساباقپەن باس قاتىرىپ جاتقاندا، ءبىز تاعى دا لاڭگى ويناپ، جەتىسىپ قالدىق. بۇل ءۇشىن تاماشا جاعداي جاساپ بەرگەن ءناسىر مۇعالىمگە راقمەت ايتار ءجونىمىز بار.
قايران مەنىڭ ءاليمان جەڭگەم
تامىلجىعان اسەم جاز. دالانىڭ قارا جولى. قوس ات جەگىلگەن سالدىرلاق جۇكسىز اربادا ەكى ادام كەلە جاتىرمىز: مەن جانە اربا ايداۋشى.
اربا «ۇلگىلى» كولحوزىنىكى. نارىنقولدىڭ باس جاعىنداعى اعاش تىلەتىن زاۆودقا تاقتاي الۋعا بارا جاتىر. مەنىڭ دە بارار جەرىم نارىنقول.
نارىنقول بۇ كۇندە جاڭا قۇرىلعان اۋداننىڭ ورتالىعى. وسى بيىل كوكتەمدە كەگەن اۋدانىنان ءبولىنىپ شىققان. جاڭا اۋدان قۇرىلۋىمەن بايلانىستى كولحوز-كولحوزداردان ساۋاتى بار ءبىرسىپىرا ادام اۋداندىق مەكەمەلەرگە قىزمەتكە شاقىرىلادى. سونىڭ ىشىندە مەنىڭ ساتىلعان اعايىم دا بار. ول وسى كەزدە پروكۋراتۋرادا حاتشى بولىپ ىستەيدى. كۇلىمبالا ەكەۋى نارىنقولعا كوشىپ بارعان.
مىنە، وقۋ جىلى اياقتالدى، ءتورتىنشى ارتتا قالدى. مەن ەندى جازعى دەمالىسقا شىعىپ، بۇل كۇندە نارىنقولدىڭ تۇرعىنى بولعان اتا-جەڭگەمنىڭ قولىنا كەلە جاتىرمىن.
نارىنقولدى بۇرىن كەرگەن ەمەسپىن، قۇداي قويسا، ءبىرىنشى رەت كورەم.
سۇمبەگە وكپەم جوق، مەن ءۇشىن قۇتتى جەر، قۇتتى مەكتەپ بولدى. بيىل دا ءتورتىنشىنى وزات ءبىتىرىپ، ماقتاۋ گراموتاسىن الدىم. وسى كەلە جاتقاندا ءوزىمدى وڭىنان ايى، سولىنان كۇنى تۋىپ كەلە جاتقان ناعىز باعىتتى ادامداي سەزىنەم. ويتپەي شە؟ مۇندا مەن مۇنداي تابىستى بولسام، انا جاقتا اتايىم اناداي قىزمەتتەن قىزمەتكە ەرلەپ بارادى. بۇگىن پروكۋروردىڭ حاتشىسى، ەرتەڭ ءوزى بولماسىنا كىم كەپىل؟
بۇل ايماقتىڭ حالقى دۇنيەدە سوت پەن پروكۋروردان ۇلكەن، ودان ماڭىزدى قىزمەت بار دەپ ويلاي قويمايدى.
كۇن بۇگىن اسەم. اسپاندا ينە شانشىم بۇلت جوق، ءلۇپ ەتكەن جەل جوق. جولدىڭ استى مەن ءۇستى بىركەلكى بوپ جايقالعان كوك مايسا ەگىن. بوزتورعاي بيىككە شىعىپ الىپ، اسەم جازدى جىر ەتىپ شەرتەدى. اربا جاقىن كەلىپ قالعاندا ۇشا جونەلىپ، ءجۇز-جۇز ەلۋ مەتردەي الىستاپ بارىپ، تاعى دا اۋەگە ءىلىنىپ تۇرا قالادى. ۇزىلگەن ءانىن قايتا جالعايدى. جەلىندەگەن بيەدەي بالبىراعان دالا توسىندە بۇدان دا باسقا قۇلاققا كەلەر عاجايىپ ۇندەر كوپ. تىرشىلىكتىڭ مىڭ ءبىر ۇرىعى ويانعان، مىڭ سان تامىرعا جان ءبىتىپ، ءنار جۇگىرگەن كەز. توڭىرەك تولى قىت-قىت ەجەن توقتاۋسىز، تولاسسىز نازىك سىرلى كۇي، ءومىر كۇيى. قاۋلاعان جاڭا جاس ءومىردىڭ سەزىمتال كوڭىلمەن ۇعار سىرشىل كۇيى.
كوشىر تاقىرايعان شەكەسىن كۇننەن قورعاپ، قالپاعىن وسقىرايتا كيگەن قارتاڭ ادام. مەن ونىڭ ارت جاعىندا بۇگىنگى عاجاپ جازدى تاماشالاپ، نەشە الۋان قيالعا بەرىلىپ وتىرمىن. سوناۋ الىس بولاشاعىم دا تامىلجىعان جاز بولىپ ەلەستەيدى. مىناۋ توبەمدەگى كوك اسپانداي تاپ-تازا، ءمولدىر، شەتسىز-شەكسىز. مەن قىرانداي قانات قاتىپ، بىردەن بىرگە بيىكتەپ ۇشا بەرەم، ۇشا بەرەم. مۇمكىن، ءبىر كەزدە داۋىلعا دا ۇرىنارمىن، سۋىققا دا توڭارمىن دەگەن ويلار ول كەزدە باسقا كەلمەيدى...
وح، شىركىن! ادام ومىردەن تەك بالا بولىپ وتسە! ويىن-كۇلكىمەن ەتسە! ومىرگە قالاي كەلىپ، قالاي كەتكەنىن بىلمەي قالار بولسا!
قوستوبەدە ءبىز ايالداماق ەمەسپىز. كىمگە ايالدايمىز؟ ىدىرىس تا، سماعۇل دا بويداق. كولحوزدىڭ جۇمىس كولىگىنەن ولاردىڭ ەش ايىرماسى جوق ءقازىر. بريگادير قايدا قۋالاسا، سوندا بارادى. وي-قىردىڭ بىرىندە ەڭبەك ەتىپ، جاندارىن باعىپ جۇرگەن شىعار.
جاۋىرتوعاندا جەر قوينىندا ماڭگىلىك ۇيقىعا باتىپ انام جاتىر. ءوز ەركىم وزىمدە بولسا، مەن سوعان بۇرىلىپ بارار ەدىم. قايران انام! سەن كوز جۇمعالى، مىنە، ەكى جارىم جىل بوپتى. ەكى جارىم جىلدان بەرى مەن جەتىممىن. «جەتىم» دەگەن تاجالداي سۋىق ءسوزدى ەستي-ەستي بۇل كۇندە قۇلاعىم ابدەن ۇيرەنگەن.
سۋىق، تۇنەك جەردىڭ قوينىنا، اناشىم، سەن دە ۇيرەنگەن بولارسىڭ.
— شەشەسى جوق جەتىمدەر، قولدارىڭدى كوتەرىڭدەر! — دەسە، وسى كەزدە مەن ءبىرىنشى بولىپ قول كوتەرەم. بۇل ءۇشىن ارلانباق تۇگىل، ويلانبايمىن دا. جەتىمدىك ماڭدايىما تۋعاننان جازىلىپ قويىلعان سىباعامداي كورەم.
انە، ادامنىڭ كونگىشتىگى، توزگىشتىگى سولاي بولادى ەكەن. تەك تاعدىر باسقا سالماسىن. باسقا سالسا، ءبىراز بىلعاڭداپ تۋلايسىڭ دا، سوسىن كوك ەسەكشە بۇلكىلدەپ ءجۇرىپ بەرەسىڭ.
ءوز تىزگىنىم وزىمە تيگەن كەزدە، اناشىم، سەنىڭ باسىڭا ءالى تالاي كەلەرمىن. جۇرەك قالتاما جينالعان مۇڭ-زارىمدى توگىپ، بوساتارمىن. ال ازىرشە قوش بول، اناشىم، كىنالاما!
تاۋلى جەردىڭ اۋا رايى ەركە قىزدىڭ مىنەزىندەي قۇبىلمالى. جارقىراپ تۇرىپ، تۇنەرە قالۋى تىپتەن وڭاي. ءبىز قوستوبەدەن وتكەندە كۇن اشىق بولاتىن. كەمەرگە جەتكەندە اسپان بۇلتتانا باستادى. ۇكىرشى جاقتان جەنتەك-جەنتەك قارا بۇلتتار جەل ايداپ، ويناپ شىقتى.
نارىنقولعا تاياۋ جاعاتام دەيتىن شاعىن قىستاق بار. سوعان تاقالعاندا تىرسىلداپ جاڭبىر جاۋا باستادى.
— مىنا كۇن قايتەدى، جاۋا ما؟ — دەپ، اربا ايداۋشى كوككە ۇرەيلەنە قارايدى.
ەكى قارا بۇلت بىرىمەن ءبىرى سۇزىسەتىندەي جاقىنداسىپ كەلەدى. انە، ءسۇزىستى. جەر قايىسقان ەكى ۇلكەن ارميا بىرەۋىنە بىرەۋى لاپ قويىپ، شابۋىلعا شىققانداي ەدى: زەڭبىرەكتەر گۇر-گۇر، بولات قىلىشتار شاق-شاق...
ەكى بۇلت ارالاسىپ، ميلاسىپ، ءبىر بۇلتقا اينالدى. جاڭبىر توپەپ قۇيىپ كەتتى. ەندى ويلانىپ جاتۋعا مۇرشا جوق.
— بالا، اناۋ ۇيگە بارىپ پانالايىق، — دەدى دە، ارباكەش اتتاردىڭ باسىن جولدان بۇرا بەردى. وڭ قول جاعىمىزدا قاباقشادا سىرتىن اكتەگەن توقال توبەلى وقشاۋ تام ءۇي تۇر.
بۇل جاعاتامنان وتكەننەن كەيىن.
جۇكسىز اربا ءۇي الدىنا تاڭقىلداپ كەلىپ توقتاي قالدى (الگى ارانىڭ جەرى تاستاق ەدى). ءشي-شيدىڭ اراسىندا جايىلىپ جۇرگەن تاۋىقتار دا جاۋىننان بەزىپ، قوراعا كىرىپ كەتىپ جاتىر. اربادان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ۇيگە ۇمتىلدىق. سىرت ەسىك اشىق، اۋىز ۇيگە تاسىرلاتىپ كىرىپ-كىرىپ كەلدىك.
وسى كەزدە ءتور ۇيدەن كيمەشەك كيگەن ايەل شىقتى. الگىنى كورىپ، مەنىڭ قولقا-جۇرەگىم سولق ەتە قالدى. كوزىمە وتتاي باسىلعان بۇل ادام ءوزىمنىڭ ءبىر كەزدەگى اياۋلى جەڭگەم ءاليمان ەدى.
ءاليمان دا مەنى بىردەن تانىدى.
— قايدان كەلەسىڭ؟ قايدا باراسىڭ؟ — دەپ، جوندەپ سۇراپ جاتىر.
ايتتىم.
— ال ۇيگە كىرىڭىزدەر.
كىردىك.
— تورلەتىڭىزدەر!
تورلەتۋگە بىزدە قۇلىق جوق. ءۇيدىڭ ءىشى تاپ-تازا، ەسىككە دەيىن الاشا، كيىز توسەلىپ تاستالعان. ءاليمان ۇستاعان ءۇي ەكەنى بىردەن-اق كورىنىپ تۇر. ۇستىمىزدەن تامشىلاعان سۋدى قاتىپ، سىلكىپ، ەسىك الدىنا بەتتەلە بەردىك.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، جوعارى شىعىڭىزدار!
تورگە تەكەمەت، ونىڭ ۇستىنەن ۇزىنشا اتكورپە توسەلگەن ەكەن. مىنا تۇرىمىزبەن جۇرگەن جولىمىزدى بىلعاپ، وڭدا بارىپ سۇقسيىپ-سۇقسيىپ وتىرۋعا بەت شىدار ەمەس. سول اراعا جاقىن تەرەزە جاققا، جاي عانا تەكەمەتتىڭ ۇستىنە شوگە-شوگە كەتتىك.
ءاليمان ءدال قاسىمىزعا ءبىر تىزەرلەپ ول دا وتىردى. سول قالپى — وزگەرمەگەن، ءجۇرىس-تۇرىسى جۇمساق، بيازى.
— اعاڭ اۋداندا قايدا ىستەپ ءجۇر؟
— پروكۋروردا حاتشى بولىپ ىستەيدى.
ءاليمان «مم...» دەدى. وسكەن ەكەن دەگەنى ءتارىزدى. اقشۇبار وڭىنە ءبىر ساتكە ءبىراز وي كولەڭكەسى ءتۇسىپ وتكەندەي بولادى.
— ال وتىرىڭىزدار، مەن شاي قويايىن. شاي ءىشىپ، ءبىر-اق جۇرەتىن شىعارسىزدار. وعان دەيىن كۇن دە باسىلار.
جۇپ-جۇمساق ءماسى كيگەن اياقتارىن ءۇنسىز باسىپ، ءاليمان اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان قاراي وتىرىپ، مەن وتكەن ءومىردى ەسىمە الدىم. قايران ءاليمان جەڭگەم! قايتەيىن، بىزگە بۇيىرمادىڭ عوي. وسەكشى جۇرت ساتىلعان ەكەۋىڭدى ەكى جاققا اجىراتىپ تىندى. ونىڭ زاردابىن مىنا مەن تارتتىم. ءيا، ءبىزدىڭ ءۇيدى ءۇي ەتىپ، ەل قاتارىنا قوسىپ ەدىڭ. از تۇرساڭ دا، ءومىر بويى ۇمىتىلماستاي تالاي جاقسىلىق ىستەپ ەدىڭ. اق كيىزدەن سىرىپ جاساپ بەرگەن ءارى جەڭىل، ءارى جىلى پيماڭ ۇمىت بولا ما؟
قايران ءاليمان جەڭگەم! ءۇي ءىشىن ءدال سەندەي رەتتى، تازا ۇستايتىن ادام بار ما ەكەن! وسىنداعى كەز كەلگەن زاتتان، توسەكتىڭ، جۇكتىڭ جينالۋىنان مەن سەنىڭ ونەرلى، بيپاز قولىڭدى اپ-انىق تانيمىن.
ءۇي ىشىندەگى ءبىراز زات ماعان بۇرىننان تانىس. اناۋ توردەگى كەستەلى كيىم جاپقىش ءبىر كەزدە ءدال وسىلاي ءبىزدىڭ ۇيگە كورىك بەرىل تۇرعان ەدى. توقىلعان شاشاعى دا، كەستەدەگى سۋرەتتەرى دە الگىندە كوزىمە بىردەن جىلى ۇشىراي كەتكەن. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇباعان، بىرىنەن ءبىرى ايىرعىسىز ون ەكى قىزىل قوراز. التاۋى وڭ جاقتان، التاۋى سول جاقتان قاراما-قارسى كەلىپ، ەڭ الداعى ەكى قورازدىڭ باستارى تۇيىسىڭكىرەپ توقتاعان. كيىم جاپقىشقا تىگىلگەن كەستە-سۋرەت، مىنە، وسى ەدى.
مەن قورازداردى وسى وتىرعاندا ساناپ تا شىقتىم — تۋرا ون ەكى. نە ازايماعان، نە كوبەيمەگەن. بىزدەن كەتكەلى بەرگى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىر دە بىرەۋى شەتىنەمەگەن. نە دەگەن جانى بەرىك قورازدار دەسەڭشى!
مىنە، شاي دا كەلىپ قالدى. ءاليماننىڭ شايى وسىنداي — تەز قاينايدى، سارعايتىپ كۇتتىرمەيدى. كوڭىلدى تازا داستارقان، اپپاق اق نان، قانت. كەسەنىڭ تۇبىنەن ەتىپ ءسۇت قاتىپ قۇيعان شايى قانداي ءدامدى ءاليماننىڭ! تاڭدايىڭا بالداي تاتيدى، ىشسەڭ، ىشە بەرگىڭ كەلەدى.
اۋىل ايەلدەرىنە ءتان يبالىقتى ءاليمان بەرىك ۇستايدى. جاۋلىقتى كىرشىكسىز اپپاق ەتىپ كيەدى، ءبىر تال شاشىن سىرتقا شىعارمايدى. قولىنا كۇمىس بىلەزىك، جۇزىك سالادى. كويلەكتى مول كيەدى. قاراشى، شاي ۇرتتاۋىنىڭ وزىندە قانشاما ادەپتىلىك جاتىر! ۇرتتاعانى ەرنىنىڭ ۇشىن عانا تيگىزگەن ءتارىزدى — تۇك ەستىلمەيدى.
جاۋىن باسىلعان. تەرەزەدەن توردەگى بۇرىشقا قيعاشتاپ كۇن ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. ءۇيدىڭ باسقا جەرى تۇپ-تۇنىق بولعاندا، الگى جارىق ساۋلەنىڭ ءىشى بىجىناپ ۇشىپ جۇرگەن مىڭ-ميلليون ۇساق شاڭ-توزاڭ.
شاي قۇيا وتىرىپ، ءاليمان ءوز جايىنان دا ايتتى. كۇيەۋگە شىعىپتى. ەرى اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ وسىنداعى كومەكشى شارۋاشىلىعىندا جۇمىسكەر ەكەن. اۋرۋحانا وسى اراعا ءارتۇرلى وۆوشش ەگەدى، بۇلار سونى كۇتىپ، كۇزەتەدى.
شاي ءىشىلىپ بولدى. ءبىز ەندى جۇرمەكشىمىز. وسى كەزدە ءاليمان ورنىنان سەرپىلە تۇرىپ، توردەگى قوڭىر ءابدىرانى اشىپ، ءبىر ورام كوكالا شىت الىپ شىقتى.
— قۇداي جولىڭدى ءتۇسىرىپ، كەلىپ قالعان ەكەنسىڭ. تاي مىنگىزىپ جىبەرەر ەك، شاما جوق. تىم قۇرسا، جەيدە كيىپ كەت. انا جىلى سارىباستاۋدا وقىپ جۇرگەنىڭدە، اشۋمەن ۇستىڭنەن قارا شاپاندى سىپىرىپ العان ەدىم. قايتەيىن، قۋ جوقشىلىق ادامعا نە ىستەتپەيدى؟ سول جەڭگەم سول كەزدە ءسويتىپ ەدى دەمە، شىعار ەسىڭنەن. قۇداي قويسا، ءالى-اق ادام بولاسىڭ. ادام بولدى دەگەن، مىنە، وسى...
كوكالا شىتتى ءاليمان قوينىما تىعىپ بەردى. جۇرەگىمدى تالايعا دەيىن جىلىتىپ جۇرەتىندەي كوپ-كوپ انالىق سوزدەر ايتتى. بۇل كۇندە جات بوپ كەتكەن ادامنان مەن ءدال مۇنداي جاقىندىق، ءدال مۇنداي بەيىل كۇتپەپ ەدىم. ريزاشىلىعىم ءوز الدىنا، مەن ءاليماندى قيماستاي بوپ اتتاندىم.
جاڭا دوس
نارىنقولدى بۇل ولكەنىڭ قازاقتارى، وزدەرىنشە، قالا سانايدى. «قالادا نە بار ەكەن؟» دەپ جاتادى. مىنە، ءبىز سول قالاعا كىرىپ كەلە جاتىرمىز. ءتۇزۋ، كەڭ كوشە، قولدىڭ سالاسىنداي بوپ ءتىزىلىپ وسكەن تەرەكتەر، شاتىرلى اعاش ۇيلەر. بۇنىڭ ءبارى ماعان ۇلكەن اسەر قالدىردى.
اربا ايماقتىڭ الدىنا كوپ توقتادى. حالىقتىڭ مول جەرى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە دۇكەن، اسحانا. بىرەۋلەر شۇباپ كىرىپ بارادى، بىرەۋلەر شىعىپ كەلەدى. تەلەگراف باعاندارىنا، تەرەكتىڭ كولەڭكەسىنە بايلانعان شوعىر-شوعىر ەرتتەۋلى ات.
ورىس بۇل ارادا كوبىرەك كورىنەدى. ولار دا قاتىن-بالالارىن ەرتىپ شۇباپ ءجۇر. سويلەگەن سوزدەرىنەن دىم دا تۇسىنبەيمىن.
تال تۇستە ەرىگىپ، ماس بوپ جۇرگەندەردى مەن ءبىرىنشى رەت وسىندا كوردىم. بىرەۋ ءۇستى-باسى شاڭ-شاڭ بوپ لاستانىپ، دۇكەننىڭ كولەڭكەسىندە ۇيىقتاپ جاتىر. بەتىنە، اۋزىنا شىبىن قونسا، قولىن سەرمەپ، ۇركىتىپ قويادى.
ارباكەش: «اعاڭنىڭ ءۇيىن ىزدەپ تابا الاسىڭ با؟» — دەيدى. ادرەسى قالتامدا بولسا دا، مەن تابا الاتىن ەمەسپىن، جۇرەكسىنەم. مىنا جۇرگەن حالىقتىڭ ماعان ءبارى جات، ءبارى بوتەن.
ارباكەش ءبىر ايەلدى توقتاتىپ، سويلەسىپ تۇر. مەنى شاقىردى. كەلدىم. ايەلدەردىڭ ءبىرى اتا-جەڭگەمنىڭ قايدا تۇراتىنىن بىلەدى ەكەن. «ءجۇر، ەرتىپ اپارايىن»، — دەدى.
قالانىڭ قاق ورتاسىمەن كەلە جاتىرمىز. ماڭدايشاسىنا جارناما قاعىلعان ۇيلەردى دە تۇڭعىش كورۋىم. اۋداندىق ءارقيلى مەكەمەلەر.
وڭعا قاراي بۇرىلدىق. توبەسىن قوس توبە ەتىپ جاپقان بيىكتەۋ اتاش ءۇي، قاسىندا ءبىر عانا بولمە الاسا جانە ءبىر اعاش ءۇي. وسى سوڭعىسى بىزدىكى ەكەن. كۇلىمبالا جەڭگەم شيراتىلىپ قارسى الدى.
بالا وزىنە دوستى تەز تابادى. مەن ەرتەڭىنە-اق جاڭا دوس تاۋىپ الدىم. اتى جولدىباي.
قولىندا ءمۇيىزاتارى بار، دەمبەلشە اقسارى بالا قاسىما كەلدى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس. ۇستىندەگى بوز مايكانىڭ توزىعى باياعىدا جەتكەن، ءار-ار جەرى ءىرىپ، ويدىم-ويدىم تەسىلىپ كەتكەن. ول، ءسىرا، بۇدان باسقا كيىم كيمەيتىن بولۋعا كەرەك — دەنەسىنىڭ اشىق جەرىنىڭ ءبارى قولاداي قىزارىپ كۇنگە كۇيگەن. ول مەنى بىردەن تەرگەۋگە الا باستادى:
— كىمسىڭ سەن؟
مەن ءجونىمدى ايتتىم.
— ءجۇر، شومىلامىز.
مەن قۋانىپ، ىلەسىپ بەردىم.
بولدى، ءبىتتى، جولدىباي ەكەۋىمىز دوسپىز ەندى.
تاڭەرتەڭ شايىمدى ىشەر-ىشپەستەن جولدىباي بوساعادان قاراپ، كەلەدى دە تۇرادى. مەن ىلەسىپ بەرەم. قايدا بارامىز، نە ىستەيمىز دەپ سۇرامايمىن. جولدىبايدىڭ ءتۇر-تۇسى ونى سۇراتپايدى. تەك وعان ىلەسىپ، جولداس بولۋعا جاراعانىم مەن ءۇشىن زور مارتەبە. جولدىباي نە ىستەپ، نە قويۋدى ساراپقا سالىپ جاتپايدى، تەك باستاپ جونەلەدى. ول كەلە جاتقاندا، بالالار جارىلىپ جول بەرىپ تۇرادى. ءتورتباق، شىمىر جولدىبايدا ايلا دا، كۇش تە جەتەرلىك. توبەلەس دەسە، ونىڭ كوزى جايناپ كەتۋشى ەدى. جاڭا دوسىمنىڭ بويىنداعى وسى قاسيەتتەر مەنى وعان بىردەن تابىندىردى.
ول مەنەن بىر-ەكى جاس ەرەسەك ەدى.
جولدىبايدىڭ ارقاسىندا باس-اياعى بىرەر كۇننىڭ ىشىندە نارىنقولدىڭ وي-شۇقىرىن تۇگەل ءبىلىپ الدىم. مەن بۇنى قالا دەپ، جۇرەكسىنىپ جۇرسەم، ءپىشتۋ، تۇك تە ەمەس ەكەن. ءقازىر ماعان قوستوبە نەمەسە سۇمبە قانداي بولسا، نارىنقول ءدال سونداي.
كۇندىزى كوبىنەسە سۋ بويىندا بولامىز، شومىلامىز، قارماق سالامىز. كەشتە كلۋبتى تورۋىلدايمىز.
اۋداندىق كلۋب بار مۇندا. وندا كۇندە كەشكىسىن كينو بولىپ تۇرادى. قالتادا اقشاڭ بولماسا دا، كينو كورۋگە ءارقاشاندا قۇلقىڭ سوعىپ تۇراتىنىن ءجوندى تۇسىنبەيتىن بىرەۋلەر كينوعا بيلەت الىپ كىرۋدى شىعارعان. بۇل ءبىزدىڭ كەشتى كوڭىلدى وتكىزۋىمىزگە ءبىراق قيىندىق كەلتىرمەي قويمايدى.
جارايدى، قالتامىزعا ءبىر سوم، ەكى سوم اقشا تۇسكەن ەكەن. ونى «اكەل بەرى» دەپ ارباپ، تىلەپ تۇراتىن ورىن تەك كينو عانا ما؟ كلۋبتىڭ ءدال قاسىنداعى كينومەن قاباتتاسىپ كۇندە كەشقۇرىم اشىلاتىن كەزەكشى دۇكەندى قايدا قوياسىڭ؟ وندا، نەگىزىنەن، اراق، كامپيت ساتىلادى. اراعىنىڭ تۇقىمى قۇرسىن. ال نەشە الۋان كامپيتتى كورە تۇرىپ، قايداعى ءبىر كينوعا بولا، قالتادا اقشا ۇستاپ شىدامايسىڭ.
ءارى كامپيت سورىپ، ءارى كينوعا بيلەت ساتىپ الىپ شىرەنۋ — بۇل ءبىز ءۇشىن تىم جومارت كەتكەندىك بولادى.
سونىمەن، كينو بولار كەزدە كلۋبتى تورۋىلداپ كەلەمىز.
كلۋب ءۇيى — ەسكى اتاش ءۇي. ونىڭ جاڭا بولماي، قاۋساعان ەسكى ءۇي بولۋى جانە ۋاقتىلى جوندەلمەۋى، شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ باقىتىمىز. جاي عانا تاستان قالاي سالعان فۋندامەنتتىڭ ءار-ار جەرى ومىرىلىپ قۇلاپ جاتىر. جانە بىر-ەكى تاس الساڭ، قاسقىردىڭ اپانىنداي ۇڭىرەيىپ شىعا كەلەدى. سودان ىنگە كىرگەن تىشقانشا زىپ بەرىپ كىرەمىز دە كەتەمىز. ەكراننىي ارت جاعىنداعى سۋفلەر وتىرۋعا ارنالعان تەسىكتەن ءبىر-اق شىعامىز. كينونى ساحنانىڭ تەرىس جاعىنان كورەمىز.
كەيدە كينوعا دەيىن كلۋبتا كوركەم ونەر ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەيدى. ۇيىرمەگە قاتىساتىندار ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرەدى. سول كەزدە ءبىز دە كىرىپ، جاسىرىنىپ قالامىز. و، ەسكى كلۋبتىڭ ىشىندە جاسىرىنار جەر كوپ! قاشان كينوعا حالىقتى جىبەرە باستاعانشا جاتامىز بۇعىپ. ءبىر ساعات وتەدى، ەكى ساعات وتەدى. كلۋبتىڭ ەسىگى ءبىر كەزدە اشىلادى. جۇرت بيلەتتەرىن كورسەتىپ، كىرە باستايدى. سول كەزدە قۋىس-قۋىستان بايقاتپاي شىعامىز دا، قالاعان جەرىمىزگە وتىرىپ الامىز.
ورىن تاڭداۋ جاعىنان مۇندا اركىمنىڭ ءوز ەركى. بيلەتتە ورىن كورسەتىلمەيدى، اركىم قالاعان، جۇرتتان بۇرىن باسىپ العان جەرىنە وتىرادى،
وسىنىڭ بارىنە دە مەنى باۋلىپ، كوزىمدى اشۋشى جولدىباي ەدى.
جولدىبايدىڭ شەشەسى جەسىر ايەل، ءبىر كەڭسەدە ءۇي سىپىرۋشى بولىپ ىستەيدى. ءبىر اپكەسى، ءبىر قارىنداسى بار، تۇرمىستارى ناشار. ۇيلەرىندە تاماق بولسا، جولدىباي ىشىپ-جەيدى. بولماسا، قىڭق دەمەيدى، ءوز جانىن ءوزى باتادى. بىرەۋلەردىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىندە ورەشەدە قۇرت جايۋلى تۇرادى. ەندى بىرەۋلەر باقشاسىنا كاپۋستا، ءسابىز ەگەدى. ەر ازىعى مەن ءبارى ازىعى جولدا دەيدى دە، مەنىڭ دوسىم ەبىن تاۋىپ، سولاردى ءبىر ارالاپ ەتەدى. قاي ءۇيدىڭ قۇرتى ءتاتتى، قاي ءۇيدىڭ باقشاسىنداعى ءسابىز ءىرى — جولدىكەڭ ءبارىن بىلەدى.
مەن شيكى كاپۋستانى ومىرىمدە جەپ كورگەن ەمەسپىن. جولدىباي راقاتتانا قارش-قارش شاينايدى دا:
— سەن بىلەسىڭ بە، كاپۋستا ادامدى تەز سەمىرتەدى، — دەيدى.
— ولاي بولسا، سەمىرىپ الايىن، — دەيمىن دە، مەن دە جەيمىن.
نارىنقولدىڭ تۇرعان جەرى اسەم — تاۋ باۋرايى. ءبىر جاعى سارقىراپ اققان وزەن، قالىڭ توعاي. ەكىنشى جاعى تاۋ — كادىمگى اتاقتى تيان-شان. جەرى قۇيقالى قارا توپىراق. اۋا رايى سالقىن بولعاندىقتان، تەك جەمىس وسپەيدى، باسقانىڭ ءبارى وسەدى. استىعى اتتىڭ قاپتالىنان كەلەدى، كارتوبى كەسەدەي-كەسەدەي بولادى. تاۋلى جەر، شىركىن، مالدىڭ جەرى عوي. ساي-سالاداعى كوگال شوپكە جازدىگۇنى شوككەن تۇيە جاسىرىنادى. جايلاۋىندا ىزىڭ ەتكەن شىبىن بولمايدى. قىستا تاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە قار جانە جاتپايدى. جىلدىڭ ون ەكى ايىنا مالدى ايداپ سالىپ، تەك قارا دا وتىر. نارىنقولدا وتىن-سۋ قانداي ىرعىن. تاۋداعى ءزاۋلىم كەبۋ قاراتايدىڭ و جاعىنان بالتامەن ءبىر، بۇ جاعىنان جانە ءبىر شاۋىپ، ىرعىپ قالساڭ، اجالى جەتكەن الىپتاي جەردى سولق ەتكىزىپ، قۇلاپ تۇسەدى. بۇتاعىن ارشىپ، سيدامداپ، تومەن قاراي اعىزىپ ايدا دا جىبەر. زاۋلاعاننان زاۋلاپ، ەسىگىڭنىڭ الدىنا ءبىر-اق كەلىپ توقتايدى...
قىستاقتان جوعارى قايشى دەيتىن سايدىڭ اۋزىندا ديىرمەن بار، سۋ ديىرمەن. ءبىر كۇنى ءبىر قاپ بيدايدى استىما سالىپ الىپ، ءۇن تارتقىزۋعا سوعان كەلدىم. ديىرمەن تۇرعان جەردىڭ، وي، ادەمىسى-اي! سىناپتاي تۇنىق، كۇركىرەگەن تاۋ وزەنى. بويجەتكەن قىزداي جەلكىلدەگەن سۇلۋ كوكتالدار، ءدال قاسىندا تاۋ ءتيىپ تۇر. مەنەن بۇرىن كەلگەن بىرنەشە ادام بار ەكەن. سولار تارتقىزىپ بولعانشا، مەنىڭ كۇتە تۇرۋىما تۋرا كەلدى. بۇل ءۇشىن مەن ونشالىق وكىنگەن جوقپىن. تابيعاتتىڭ ماڭايداعى سۇلۋلىعىنا عاجاپ قالىپ، تاماشالاۋمەن بولدىم.
ءبىر كەزدە ديىرمەننىڭ ىشىنە كىردىم. ەشكىم جوق. تەرەزەنىڭ الدىندا ۇستىنە ءبىر ەلى بوپ ۇننىڭ توزاڭى قونعان جۇقالتاڭ كىتاپ جاتىر. الىپ قاراسام: مۇحتار اۋەزوۆ، «قاراش-قاراش». اڭگىمەلەر جيناعى.
مۇحتار اۋەزوۆ دەيتىن جازۋشى ەكەنىن بىلەم. الگى ارادا تىكەمنەن تىك تۇرىپ، كىتاپتى وقي باستادىم. قىزىعىنان باس الا المايمىن، نەشە ءتۇرلى ادامدار مەن ۋاقيعالار كوز الدىما ەلەستەپ، قازىرگىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، تاماشا ءبىر دۇنيەگە ەندىم دە كەتتىم.
اڭگىمە ۇزاق، تاۋسىلمايدى.
ديىرمەنگە كىرىپ-شىققان جۇرت بوگەت جاساي بەرگەن سوڭ، سىرتقا شىقتىم. توعايدىڭ اراسىنا بارىپ، جايعاسىپ وتىرىپ الىپ، ال كەپ وقى! ءسىڭىرى شىققان ەكى كەدەي ادام: باقتىگۇل، تەكتىعۇلداردىڭ جوقشىلىق تۇرمىستارى، تاس مەيىر سالمەن بايدان كورگەن قورلىقتارى... ءيا، ەندى نە بولار ەكەن؟ «ەندى نە بولار ەكەن» دەۋمەن اڭگىمەنىڭ سوڭىنا جەتكەنشە اسىعۋدامىن. تەكتىگۇل سويىلعا جىعىلار جەردە جانىم اشىعانى سونشالىق، كوزىمنەن جاسىم شىعىپ كەتتى. جاۋىز سالمەندى اتارعا وعىم جوق ەدى.
وقيعا تەرەڭىنە تارتا بەردى.
باقتىگۇل قاشقىن. سالمەن بايدىڭ جىلقىسىنان جىلقى ۇرلاپ اكەلدى. ەلسىز تاۋدا اش وتىرعان قاتىن-بالاسىنا سويىپ، ازىق ەتپەك.
جاس ەت قازاندا بىلقىپ ءپىسىپ جاتىر. باقتىگۇل ەت تۋراۋعا پىشاعىن جانىپ، دايىن وتىر. سىلەكەيىن جۇتىنعان شىدامسىز اش بالالار. ءدال سول كەزدە سىرتتان تىسىر ەستىلدى. بۇل كەلگەن قۋعىن ەدى. ەت جەلىنبەي قالدى. باقتىگۇل تاياققا جىعىلدى، قاتىن-بالا ۋ-شۋ بولدى...
وسىنىڭ ءبارى-بارى ماعان تىم جاقىن، تانىس ءومىر ءتارىزدى. ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىماي، تولقىماي وقۋ ەش مۇمكىن ەمەس. قانداي ايانىش! قانداي قاتىگەز تىرلىك! جازۋشى ءبارىنىڭ ءىزىن اڭدىپ، ءوز كوزىمەن كەرىپ، ءبىلىپ جازعان سەكىلدى.
«قاراش-قاراش» اتتى ۇزاق اڭگىمەنى اياقتاپ، ەسىمدى ءبىر-اق جيعانداي بولدىم. قاراسام، كۇن كەشكىرىپ قالعان ەكەن.
ەندى ارىپتەر بۇلدىراپ، كورىنبەۋگە اينالعان. وقىعان اڭگىمەنىڭ اسەرى كوڭىلىمنەن ءتىپتى دە سۋيتىن ەمەس. ۇيگە تەز بارسام، وسىنىڭ ءبارىن جولدىبايعا اينىتپاي ايتىپ بەرسەم دەيمىن.
ءتۇن. ديىرمەننىڭ ءىشى. سىعىرايعان ماي شام. جۇقالتاڭ كىتاپتان مەن ءالى كوز الماي، قادالىپ وقۋدامىن. اندا-ساندا اياعىن سىلتىپ باسقان اقساق ديىرمەنشى شال كىرەدى. ماي شامنىڭ تۇبىندە كىتاپقا ۇڭىلگەن مەنى كورەدى.
— ءاي، سەن مۇندا نە ءۇشىن كەلدىڭ؟ كىتاپ وقىعالى كەلدىڭ بە؟ سال انا ۇنىڭدى! ءقازىر سەنىڭ بيدايىڭ بىتەدى! — دەيدى.
مەن بۇل كەشتە ومىردەگى قىزىقتىڭ ءبارى دە كىتاپتا ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. شىركىن، مۇحتار اۋەزوۆتى ءبىر كورسەم دەپ ارمان ەتتىم.
ەرتەسىندە جولدىبايعا وقىعان اڭگىمەلەرىمنىڭ ۋاقيعاسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن مايىن تامىزىپ ايتىپ بەردىم. ەڭ سوڭىندا:
— جولدىباي، قىزىق كىتاپتاردى قايدان الىپ وقۋعا بولادى؟ — دەپ سۇرادىم.
ويتكەنى ونىڭ بىلمەيتىنى، تاپپايتىنى جوق.
— وسىندا كىتاپحانا بار، سودان الۋعا بولادى.
كىتاپحانا دەگەندى ەستىگەم، ءبىراق كورگەن ەمەسپىن.
— مەن بارسام، بەرە مە؟
— مۇمكىن، بەرەر.
جولدىباي مەنى سەلونىڭ ورتا تۇسىنداعى وقشاۋ ءبىر ۇيگە ەرتىپ كەلدى. بۇل اۋداندىق كىتاپحانا ەكەن. كەڭ ءۇيدىڭ جارىم بولەگى تولى كىتاپ، سورە-سورەگە ءتىزىپ جيناپ تاستاعان. دۇنيەدە مۇنشاما مول كىتاپ بولاتىنىن، ونىڭ ءبارى ءبىر ارادا جيناۋلى تۇراتىنىن تۇڭعىش رەت كورىپ وتىرمىن. كوزىم تۇنىپ، تاڭىرقاپ قارايمىن.
ستول ۇستىندە قات-قات بوپ جينالعان گازەت-جۋرنال قانشاما! مۇنىڭ ءبارىن كىم وقيدى؟ قالاي وقىپ تاۋىسادى؟
بىرەۋلەر كىتاپ تاپسىرىپ، كىتاپ الىپ جاتىر. كوبى ءبىز سەكىلدى بالالار.
مەن دە وقۋعا كىتاپ سۇرادىم. كىتاپحاناشى ايەل كىمسىڭ دەپ سۇراپ الدى دا، اۋىلدىق سوۆەتتەن، مەكتەپتەن الدەقانداي انىقتامالار الىپ كەل دەپ، مەن ءۇشىن تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر ماشاقات جۇمىس ايتتى، ونسىز كىتاپ بەرىلمەيدى.
مەن سىرتقا اسا جابىرقاپ شىقتىم. سونشاما مول كىتاپتىڭ بىرىنە دە قولىم جەتپەۋى قورلىق ەدى. مەنىڭ بۇل ءحالىمدى جەتە تۇسىنگەن جولدىباي:
— سەن ۋايىم جەمە، بەرمەسە، قويسىن. ساعان كەرەگى كىتاپ پا؟ مەن تابام، — دەپ، كوزىن قۋلانا قىسىپ قويدى.
— قايدان تاباسىڭ؟
— ۇندەمە، كەش باتسىن.
كەش باتىپ، ەل ورىنعا وتىرعان كەز. جولدىباي ەكەۋىمىز كىتاپحانانىڭ تۇسىندا كوشەدە تۇرمىز. كىتاپحانا ءقازىر جابىق، تەرەزەلەرى قاراڭعى. توڭىرەكتى ابدەن بايقاپ قاراپ الدى دا، جولدىباي ىمداپ، باستاي جونەلدى. مەن ودان قالمايمىن. كىتاپحانانى ءبىر اينالىپ، تەرەزەلەردى، قۇلىپتى جولدىكەڭ بايقاپ ءوتتى. ءداۋ قارا قۇلىپ، جولدىكەڭ قايقى باس سىممەن تۇرتكىلەپ كورىپ ەدى، اشپادى.
تەرەزەنىڭ ءبارى كوشە جاقتا، ونشالىق بيىك ەمەس، بوي جەتەر جەردە. جولدىكەڭ باكىمەن شۇقىلاي باستاپ ەدى، اينەكتىڭ بىرەۋىسى سىڭعىر ەتىپ بوساپ، ونىڭ قولىنا كەلدى. تەرەزەنىڭ ءبىر كوزى ۇڭىرەيدى دە قالدى.
قازاقتىڭ ەت جاياتىن قويماسىنىڭ الاقانداي جەلدەتكىش تەسىگى بولادى، ۇرى مىسىقتار سول تەسىكتەن ارتىنا ءبىر قاراپ الىپ زىپ ەتە قالادى. جولدىباي تاپ سول. ۇڭىرەيگەن كىشكەنتاي كوزگە باسىن سۇعىپ، تىرباڭداپ، ارى قاراي سۇڭگىپ كىرىپ كەتىپ بارادى. مەن اياعىنان ءسال دەمەپ جىبەرىپ ەدىم، قارا تەسىك جولدىكەڭدى جۇتتى دا الدى.
دەگبىرىم قاشىپ، جان-جاعىما قارايمىن. ءبىر پالەگە ۇرىنباساق نەعىلسىن. ءسال سەزىكتەنەر جاعداي تۋسا، جولدىبايدى قالدىرىپ، بەزىپ جونەلۋىمدە داۋ جوق.
— ءما، ال!
داۋىس جولدىبايدىكى. ار جاقتان ءبىر قۇشاق كىتاپ الىپ كەلىپ، تەسىككە تىقپالاپ جاتىر. مەن كىتاپتاردى قابىلداپ الا باستادىم. بىر-ەكى كىتاپ شاشىلىپ، جەرگە ءتۇسىپ تە قالدى.
— جەتە مە؟ تاعى اكەلەيىن بە؟
جولدىباي كىتاپحانانى كوشىرىپ كەتپەك.
— جەتەدى!
جولدىكەڭ تەسىكتەن اۋەلى ەكى قولىن، ودان سوڭ باسىن شىعاردى. سالبىراپ ءتۇسىپ كەلەدى. ءومىر بويى تەرەزە كوزىنەن كىرىپ-شىعۋدى كاسىپ ەتىپ العان ادامداي-اق وپ-وڭاي سالاڭ ەتە قالدى.
— كەتتىك
ءبىر-بىر قۇشاق كىتاپتى باۋىرىمىزعا قىسىپ الىپ، كوشەنىڭ قاراڭعى شەتىمەن بەزىپ كەلەمىز.
ەرتەسى. تاعى دا بوساعادان جىلتىراپ قاراپ، جولدىباي كەلىپ تۇر. ەندى ونىڭ كۇنگە كۇيگەن يىعى مەن موينى تۇلەپ، جاۋىر بولا باستاعان. مەن جولدىبايدىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىر ەدىم. ەكەۋىمىز كوشەگە شىقتىق. تۇندە ءىرى ءبىر جۇمىس تىندىرعان ادامدارمىز، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قاس-قاباعىمىزدان ۇعىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەمىز. ولجا كىتاپتاردىڭ ءبارىن دە تۇندە جولدىباي ءۇيىنىڭ تاۋىق قوراسىنداعى جامان-جامان جۇكتىڭ اراسىنا تىعىپ تاستاعانبىز. ءبىزدىڭ ۇيگە اكەلۋگە بولمايدى. ساتىلعان اعايىم كورسە، قايدان الدىڭ دەيدى.
كۇندىز جولدىباي ۇيىندە ادام بولمايدى.
مىنە، ءبىز ولجا كىتاپتاردى قاراپ وتىرمىز. جارىم-جارتىسى قازاقشا، جارىم-جارتىسى ورىسشا. ورىسشا كىتاپتاردىڭ بىزگە قاجەتى شامالى — وقي المايمىز.
— قاراڭعىدا قانداي كىتاپتار ەكەنىن قايدان بىلەيىن، ستول ۇستىنەن قۇشاقتاپ الدىم دا جونەلدىم، — دەيدى جولدىباي.
مەن وقيتىن كىتاپتاردى شەتىنەن بىر-بىرلەپ الىپ تۇرماقشىمىن.
ويىمىزدا كىتاپحانا. وندا نە بوپ جاتىر ەكەن؟ تۇك بىلمەگەن بولىپ، كىتاپحانانى سىرتتان تورىپ كەلدىك. تەرەزەنىڭ كوزىن ورنىنا قايتادان سالىپ قويعان، تىم-تىرىس. ءبىز كىتاپحاناعا كىرگەن جوقپىز.
ارادا ءۇش-تورت كۇن ءوتتى.
ءبىزدىڭ ۇيمەن كورشى ءۇي تانابايەۆ دەيتىندىكى. كۇيەۋى ءبىر كەڭسەدە باستىق، ايەلى كەربەز جاس كەلىنشەك. كۇيەۋىن قىزمەتكە شىعارىپ سالادى دا، ول ادەتتە، بىزدىكىنە كەلەدى. كۇلىمبالا جەڭگەم ەكەۋى وسەك ايتىپ ۋاقىت وتكىزەدى.
سول تانابايەۆتىڭ ايەلى اياعىن شيراتىلا باسىپ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن. مەن كىتاپ وقىپ وتىرمىن.
— بۇل نە كىتاپ؟
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «كۇي» دەيتىن ولەڭدەر جيناعى ەدى. كەلىنشەك بىرنەشە بەتىن اۋدارىپ، كوز جۇگىرتتى دە:
— بەرشى، مەن وقىپ شىعايىن، — دەدى.
— الىڭىز.
كەلىنشەك كىتاپتى الىپ، كەتىپ قالدى.
ەرتەسى. كۇندىزگى ۋاقىت. ءبىزدىڭ ۇيگە مۇرتى تىكىرەيگەن بۇركىتباي ميليسيونەر كەلىپ تۇر.
— وسىندا پالەن دەيتىن بالا بار ما؟ — دەپ مەنىڭ اتىمدى اتايدى.
— بار.
بۇركىتباي مەنى كوپ سوزگە كەلتىرمەدى، ءجۇر دەپ، ايداپ الدى. ميليسياعا اكەلدى. مەن ەشتەڭە تۇيسىنەتىن ەمەسپىن. جان-جاعى بىتەۋ قوراعا، ودان ءبىر بولمەگە كىرگىزدى. پورتۋپەيا تاعىنىپ، شپال قاداعان ادەمى قازاق جىگىت وتىر. بۇركىتبايعا بارا بەرىڭىز دەدى، مەن قالدىم. ونىڭ مەنىمەن جوندەپ سويلەسەتىندەي ءتۇرى بار. اۋەلى ءاتى-جونىمدى سۇرادى، ايتتىم.
— مىنا كىتاپتى تانيسىڭ با؟
ستولدىڭ تارتپاسىنان سۋىرىپ الىپ كورسەتكەن الگى كىتاپ «كۇي» ەدى. كوزىمە جىلى ۇشىراي كەتتى.
— تانيمىن.
— سەنىڭ كىتابىڭ با؟
— ...مەنىكى...
— قايدان الدىڭ سەن مۇنى؟
نە ايتارىمدى بىلمەيمىن.
— ايت، قايدان الدىڭ؟
ءۇن جوق.
— بۇل ءقايتىپ سەنىڭ كىتابىڭ بولادى؟ مىنا ءمور نە؟
ارادا ءبىر مينۋت وتكەندە مەن تەرگەۋشىگە بارلىق شىنىمدى ايتتىم.
سۇراق ءبىتتى. مەنى قاناتتاعى بوس ءبىر بولمەگە كىرگىزدى دە، قاماپ قويدى. ەسىكتى جاۋىپ، سىرتىنان قۇلىپ سالىپ جاتۋى ادامعا جامان اسەر ەتەدى ەكەن.
ءتۇن بولدى، جىبەرگەن جوق. وسىندا تۇنەپ شىقتىم. تاڭەرتەڭ كۇلىمبالا جەڭگەم ءبىر شاينەك شاي، ءبىر جاپىراق نان الىپ كەلدى. كادىمگى قاماۋداعى ادام ءتارىزدىمىن، شايىمدى جامان ءبىر ەسكى ماتراستى توسەي سالعان جەر توسەكتىڭ ۇستىندە وتىرىپ ءىشتىم.
كەنەت، قورا جاقتان بىرەۋلەردىڭ شۋلاسقان داۋىسى ەستىلدى. تانىس داۋىس. جولدىباي. ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ قارادىم. تاعى دا سول بۇركىتباي، جولدىبايدى ايداپ العان. اناۋ، ءجۇر دەپ، يتەرمەلەيدى. جولدىباي: «يتەرمە، ءوزىم دە جۇرە الام»، — دەپ، بۇركىتبايعا ىرىق بەرمەي، كىجىنىپ تۇر.
سوڭىنان ءبىلدىم، مەن قاماۋدا وتىرعاندا ميليسيا جولدىبايدى ىزدەپ ءجۇرىپتى. سەزىك العان جولدىكەڭ زىتىپ جونەلگەن، بۇل ءتۇنى ول ۇيىنە تۇنەمەگەن.
تۇسكە تامان مەنى دە، جولدىبايدى دا بوساتتى. ولجا كىتاپتىڭ ءبارى ميليسيا ارقىلى كىتاپحاناعا قايتارىلدى. «ۇرلىق ءتۇبى — قورلىق» بولاتىنىن مەن تاجىريبەدە وسىلايشا ءبىر سىناپ كوردىم.
تاعى دا سوڭىنان ءبىلدىم: تانابايەۆتىڭ ايەلى كىتاپحانادا ىستەيتىن ءبىر ايەلمەن جولداس ەكەن. ونىڭ ۇيىنە سول كەلگەن، «كۇيدى» كورگەن. قايدان العانىن سۇراعان... ۇرلىقتىڭ مۇڭسىك ءيىسى ميليسيانى ماعان الىپ كەلگەن.
ماحاببات حاتى
ءاي وسى ماحاببات حاتى دەگەندى قويساڭىزشى. باعىشتالعان ادامىنا جەتپەي قاپ، قولدى بولىپ جاتاتىن دا وسى حات. قانشاما ءتاتۋ-تاتتى جۇرەكتەردى قىزعانىشتىڭ قىزىل شوتىنا قاريتىن دا وسى حات. ويلاپ وتىرساڭ، بۇل حاتتىڭ راقاتى دا، ماشاقاتى دا مول. و، ماحاببات حاتىن جازۋعا قۇمارتۋشىلار! مەنىڭ مىنا ايتايىن دەپ وتىرعان اڭگىمەمنەن ساباق الىڭدار.
اعايىم تاعى دا الماتىعا ءبىر ايلىق كۋرسكە وقۋعا كەتتى. ۇيدە ەندى كۇلىمبالا ەكەۋىمىز عانامىز. «ەي كەلىنشەك، سىزىلىپ بوس وتىرۋىڭ جەتەدى، جۇمىسقا شىق» دەپ قۇجبانداي بوپ كەلىپ تۇراتىن ءبازىل بريگادير مۇندا جوق. مۇندا ءبىراق قازبەك بار. ءيا، ءيا، اعايىم باردا ءبىزدىڭ ۇيدەن شىقپايتىن، اعايىمنىڭ جان جولداسى، اناۋ ساناق مەكەمەسىندە ىستەيتىن جىلتىر بەت قازبەك...
ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە جولدىباي كەلدى. ەكەۋىمىز وزەنگە قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەدىك، ارت جاعىمىزدان كۇلىمبالا شىعىپ، ايقاي سالدى:
— جولدىباي، سەن بەرى كەلشى!
قاسىنا بارعان جولدىبايدى كۇلىمبالا ۇيگە ەرتىپ كىرىپ كەتتى.
مەن الگى ورنىمدا تاڭىرقاعانداي بولىپ تۇرمىن. جەڭگەم، مەنىڭ جەڭگەم، نەگە مەنى شاقىرماي، جولدىبايدى بولەكتەپ شاقىرادى؟
جولدىباي كوپ كەشىكپەي شىقتى. اناداي جەردە تۇرعان ماعان «ساعان ايتاتىن قىزىعىم بار» دەگەندەي جىميىپ، كوزىنىڭ استىمەن قارايدى. ونىڭ سوڭىنان كۇلىمبالا دا شىعىپ، ءبىزدى باقىلاپ تۇر.
«جەڭگەم ساعان نە ايتتى» دەپ جولدىبايعا جابىسا كەتۋگە ادەيى بايقاۋعا الىپ تۇرعان كۇلىمبالادان قايمىقتىم. بىلاي تامان ۇزاعان سوڭ سۇراماقپىن. جولدىباي ءوزى دە ايتپاي شىداماس. سۋعا بارار جولدا الگىندە ايتقان ساناق مەكەمەسى بار (قازبەكتىڭ مەكەمەسى). سول اراعا تامان كەلگەندە، جولدىباي ۇندەمەستەن كەڭسەگە قاراي بۇرىلدى. مەن دە بۇرىلدىم. بەرەنە ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ، مىنە، ەندى ىركىلىپ توقتاپ تۇرمىز. كۇلىمبالا بۇل ارادان ءبىزدى كورمەيدى.
— نە ايتتى ول ساعان؟
جولدىباي قىلماڭ-قىلماڭ ەتەدى، ءبىر قولى قالتادا.
— ساعان ءبىر نارسە كورسەتەيىن بە؟
— كورسەت.
جولدىباي ماعان كونۆەرتكە سالىنىپ، اۋزى جەلىمدەلگەن، ەكى بۇكتەلگەن حات كورسەتتى. ادرەس جازىلماعان.
— جەڭگەڭ قازبەككە بەر دەپ بەردى.
مەنىڭ ءىشىم مۇزداي بولىپ كەتتى. جەڭگەم قازبەككە نە جازۋى مۇمكىن؟ ايتاتىنىن بىلاي-اق ايتپاي ما؟ مۇندا ءبىر گاپ بولماسا نەعىلسىن!
— اشىپ، وقىساق قايتەدى؟ — دەدىم جولدىبايعا.
— قالاي اشامىز؟
— اقىرىن ەپتەپ اشامىز دا، وقىپ، سودان سوڭ قايتا جەلىمدەپ، اپارىپ بەرەمىز.
جولدىباي بىردەن كەلىستى. ايەل-ەركەكتىڭ قۇپياسىن ول مەنەن گورى كوبىرەك بىلەدى دە، كوبىرەك تۇسىنەدى.
ەكەۋىمىز كەڭسەگە دە كىرمەي، كۇلىمبالاعا دا كورىنبەي، تارتىپ وتىردىق. ءقاۋىپسىز وڭاشاعا كەلىپ، كونۆەرتتى اشا باستادىق. كەرەگە كوز داپتەردىڭ ءبىر پاراعىنىڭ ەكى بەتى تولى جازۋ. سيامەن مانەرلى ەتىپ، اسىقپاي جازۋعا تىرىسقان. مۇمكىن، بىردەن جازىلعان حات ەمەس تە شىعار. بۇل ءتارىزدى حاتتار، ادەتتە، تالاي جازىلىپ، تالاي جىرتىلادى. تالاي رەت وڭدەۋدەن، جوندەۋدەن وتەدى.
تالاي ءوشىرىلىپ، تالاي كوشىرىلەدى. ءار ءسوزى مىق شەگەدەي بەكەم بولعاندا عانا جىبەرىلەدى.
حات مازمۇنى، قىسقاشالاپ ايتقاندا، مىناداي: قازبەك ءبىر كەزدە كۇلىمبالاعا، مەنىڭ جەڭگەمە: «سەن مەنىڭ پەرىشتەمسىڭ، سەنى كورمەسەم، تۇرا المايتىن اۋرۋعا دۋشار بولدىم» دەگەن. سابيدەي اڭقاۋ كۇلىمبالا وعان سەنگەن دە، تورعا تۇسكەن... ارادا ءبىرتالاي كۇندەر ءوتتى، ساتىلعان جوق. كۇلىمبالا ەكى كوزى ءتورت بولىپ، قازبەكتى كۇتەدى، ال قازبەك بولسا، جولامايدى. بۇ نەسى ونىڭ؟ كەلەكەسى مە؟..
ىزا مەنەن كۇيىنىش ءىشىن مىسىقتاي تىرنالاپ وتىرىپ جازعان شاراسىز ايەل وسىنىڭ ءبارىن قاعاز بەتىنە قانداي سوزدەرمەن تۇسىرەتىنىن، وقۋشى، ەندى ءوزىڭ جوبالاپ بىلەرسىڭ.
جولدىباي ءۇشىن بۇل حات قىزىق، تاماشا. ال مەن ءۇشىن قاسىرەت. ءىشىم قىزعانىشتان الاي-دۇلەي بولىپ كەتتى. كۇلىمبالانى اتارعا وعىم جوق. بالەم، توقتاپ تۇر! كەلسىن اعايىم!
اعايىم كەلگەندە، سوندا نە ىستەمەكپىن؟ شىركىن، مىنا حاتتى قولىنا بەرە سالسام!
جولدىباي كونەر ەمەس: «حاتتى قازبەككە بەرمەسەم، كۇلىمبالا مەنى قۇرتادى»، — دەيدى
— وندا مەن بۇل حاتتى كوشىرىپ الايىن؟
جولدىباي بۇعان كوندى. ۋاقيعانىڭ شيەلەنىسە ءتۇسۋى وعان دا قىزىق. ەكەۋىمىز جولدىبايدىڭ ۇيىنە كەلدىك. مەن حاتتى كوشىرۋگە كىرىستىم. ءتۇپ نۇسقا الدىمدا جاتىر. ءبىر دە ءبىر ءسوزىن بۇزعان دا، قالدىرعان دا جوقپىن.
كەشىرىلگەن حاتتى ەندى قايدا ساقتاماقپىن؟ قالتامدا جۇرسە، بىرىنشىدەن، توزادى. ەكىنشىدەن، جەڭگەم تاۋىپ الىپ قويۋى مۇمكىن.
ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا ءبىر ءتۇپ دولانا اعاشى وسەدى. الگىنىڭ باسىندا قاراتورعايدىڭ ۇياسى بار، ىشىنە جۇمساق بولسىن دەپ ءشوپ توسەلگەن. حاتتى ەشكىم ەسكەرمەس دەپ، سول ۇياعا، ءشوپتىڭ استىنا تىقتىم دا قويدىم. ەندى تەك كەلسىن اعايىم.
اندا-ساندا اعاشتىڭ باسىنا شىعىپ، تەكسەرىپ قاراپ قويام — حات جاتىر. قاراتورعايلار بىرەۋدىڭ حاتىنا بىزگە ۇقساپ تيىسپەيدى.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى.
حاتتى العان سوڭ، قازبەك ءبىزدىڭ ۇيگە تاعى دا كەلە باستادى. ورتا بويلى، ادەمى سۇرشا جىگىت، كيىمدى قاتىپ كيىنەدى. اياعىندا ايناداي جالتىراعان جەڭىل حروم ەتىك، گاليفە شالبار، سىرت جەيدە. بەلىندە قىپ-قىزىل جالپاق قايىس بەلبەۋ. باسىندا جەيدەسى تۇستەس قوڭىر فۋراجكا.
قولىمنان كەلسە، مەن ءدال قازبەكشە كيىنەر ەدىم. الگى اتالعان كيىمدەر قازبەككە عاجاپ جاراسادى. ءارى قىرى تۇسپەگەن جاڭا، ءارى تاپ-تازا. ءبىر ءتۇيىر شاڭ-توزاڭ ونىڭ ۇستىنە جۋىمايدى، قاشان كورسەڭ، ءوزى دە، كيىمى دە وتەكتەن جاڭا شىققانداي جارقىراپ، ساۋلە شاشىپ تۇرادى.
— كەلىنشەك، امانسىڭ با؟ ساتىلعاننان حات بار ما؟ قاشان كەلەم دەيدى؟
قازبەك جايدان-جاي كەلمەيدى ءبىزدىڭ ۇيگە. الماتىدا وقىپ جاتقان جولداسىنىڭ — مەنىڭ اعايىمنىڭ اماندىعىن بىلۋگە كەلەدى. ونى كورگەندە، كۇلىمبالا جەڭگەمنىڭ كوزى جايناپ كەتەدى. ۇيدەگى ارقالى جالعىز ورىندىقتىڭ ءۇستىن ورامالمەن بيپازدان ءسۇرتىپ، قازبەككە ۇسىنادى:
— وتىر.
قازبەك جايلاپ وتىرىپ جاتادى. ونىڭ قيمىل-قوزعالىسىنىڭ ءبارى دە كيىم كيىسى ءتارىزدى سىپايى، اسەم.
— ساتىلعان جوق بولسا، ءبىر دە ءبىرىڭ جولامايسىڭدار. كەلىپ، اماندىق بىلۋگە دە جارامايسىڭدار، — دەيدى كۇلىمبالا. قازبەككە كىنا تاعىپ، ءبۇرىپ العانداي بولادى.
قازبەك ءسوز تابا بىلەدى:
— بايى جوق قاتىننىڭ ۇيىندە نە بار؟ ءبىر كۇن بولماسا، ءبىر كۇنى وسەككە قالارسىڭ!
— ە، قورقادى ەكەنسىڭ عوي؟
— بۇل قورقۋ ەمەس، ساق بولۋ.
ىشىمنەن زىعىرىم قايناپ مەن وتىرمىن: «ەكى سايقال، سايقالدانىڭدار! مەنى ەشتەڭە بىلمەيدى دەپ ويلايسىڭدار عوي! كۇلىڭدەر ازىرشە، جەتىسىڭدەر! كۇلكىلەرىڭ قاشانعا بارار ەكەن؟!»
سارعايىپ كۇتكەن كۇن جەتتى — وقۋدان اعايىم كەلدى. كۇلىمبالا شاي قويىپ، جان تاپپاي ءجۇر. كۇيەۋىن كۇتە-كۇتە ەكى كوزى ءتورت بولىپ، زارىققان ادام ءتارىزدى.
اعايىممەن امانداسۋعا جولداس-جورالارى كەلدى، ىشىندە قازبەك. ول كۇلىمبالاعا قالجىڭ ايتا كەلدى:
— كەلىنشەك، كۇيەۋىڭ كەپ، قوجايىن بولىپ جاتىرسىڭ با؟ الدىن الا ءبىزدى شاقىرىپ، توقىمقاعار جاساساڭ عوي، ساتىلعان بۇدان دا ەرتەرەك كەلەتىن ەدى.
قازبەك قالجىڭدى مانەرلەپ، ولشەپ ايتۋعا تىرىسادى. ىشىندە نە كۇلىمبالانىڭ، نە ونىڭ كۇيەۋىنىڭ كوڭىلىنە كەلەتىندەي ەبەتەيسىز، ارتىق ءسوز كەتىپ قالماۋىن قاتتى قاداعالايدى. الدەكىمدەرگە ۇقساپ، جولداسىنىڭ ايەلىنە ءوز ايەلىندەي تۇرپايىلاپ جاتۋدى بىلمەيدى. ءيا، جۋاستان جۋان شىعادىنىڭ ناق ءوزى.
مەن اتايىم كەلگەن بەتتە-اق دولانانىڭ باسىنا شىعىپ، انادان بەرى كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جۇرگەن كوشىرمە حاتتى قالتاما قاتتاپ العام. ەندى رەتىن تاۋىپ، سونى اعايىما تابىس ەتكەننەن باسقا مەندە وي دا، ماقسات تا جوق.
بۇل كۇنى حاتتى بەرۋدىڭ ىڭعايى كەلمەدى.
ەرتەسى بولدى، شاي ءىشىلدى. اعايىم قىزمەتىنە بارۋعا ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
ءسال ايالداپ، سوڭىنان مەن دە شىقتىم. اعايىمنىڭ ارتىنان جۇگىرىپ كەلەم. قۋىپ جەتىپ، تۇك ايتپاستان، حاتتى قولىنا ۇستاتا سالدىم...
«بۇل نە؟» دەگەندەي اعايىم سول ارادا تۇرىپ وقي باستادى دا، ءوڭى بۇزىلىپ كەتتى...
تۇسكى ۇزىلىسكە ول قاسىنا بىرنەشە ادام ەرتىپ كەلدى. ىشىندە اۋىلدى سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى بار. كوبىنەسە ءبىرتوعا جۇرەتىن، سابىر ساقتاي بىلەتىن ساتىلعاننىڭ ءتۇر-تۇسى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ، قارايىپ كەتكەن. ول كۇلىمبالامەن اجىراسپاق بوپ، قاسىنداعى كىسىلەردى كۋالىككە ەرتىپ كەلگەن ەكەن.
سوت ارقىلى اجىراسۋ ول كەزدە جوق.
كۇلىمبالا تەك قوس قولداپ بەتىن باسىپ، جىلاعاندى ءبىلدى. ۇيدەگى بار زات ەكىگە ءبولىنىپ جاتتى.
وگەي شەشە
ساتىلعاننىڭ ەكىنشى رەت ۇيلەنۋى، ءسويتىپ، تاعى دا ءساتسىز تىندى.
مەن، مىنە، تاعى دا قوستوبەدەمىن. قۇتتىقتاپ قويىڭىزدار — وگەي شەشەلى بولعام. كۇلىمبالا تۇتەتىپ وتىرعان ءتۇتىن سونگەننەن كەيىن، باسىم اۋعان جاققا قاڭعىپ جونەلمەي، ەندى وگەي شەشەنى دە ءبىر كورەيىن، كورمەگەنىم وسى ەدى دەپ، كۇمىس دەيتىن ادامنىڭ قولىنا كەلدىم (مۇندا كەلمەي، قايدا بارۋشى ەدىڭ دەپ نەگە سۇرامايسىزدار؟).
كۇمىس اكەمنەن ۇلكەن بە دەپ قالام (جاس جاعىنان). ال بوي جاعىنان ىدىرىستان بيىك: بەت ءبىتىمى كەسەك، قالبيعان قارا ايەل. اتى كۇمىس دەمەسەڭ، ءوزى دە، كيگەن كيىمى دە شويىنعا كوبىرەك ۇقسايدى.
لاستىعى جاعىنان اۋماعان مەنىڭ ءبىر كەزدەگى ءبيبىجامال جەڭگەم. سونىڭ ءوزى بولماعانمەن، كوشىرمەسى.
كۇمىس دەنى ساۋ دا ادام ەمەس. وقتا-تەكتە تالىپ جىعىلىپ قالادى. وزىنەن ءوزى كۇبىرلەپ سويلەپ، ءارۋاق-قۇدايعا سيىنىپ، سولارمەن تىلدەسىپ جۇرەدى.
تالما اۋرۋدىڭ قازاق قويانشىق دەيدى. كۇمىستىڭ قويانشىعى كۇرت ۇستايدى. شاي قۇيىپ نەمەسە وت جاعىپ وتىرادى دا، سەرەيىپ جىعىلىپ قالادى. ءتىسىن شىقىر-شىقىر ەتكىزىپ، اياق-قولىنىڭ تامىرى تارتىلىپ، كەيدە اۋزىنان اق كوبىك اتىپ، كوزدەرى الارىپ، تىرباڭداپ جاتادى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن مەندە زارە قالمايدى. دەرەۋ سىرتقا اتىپ جونەلەمىن، كورشى كەمپىرلەردىڭ بىرەۋىن ەرتىپ كەلەم.
تۇردىبەك ءىنىم بۇل كەزدە ءۇش جاستان اسقان. كۇتىمسىز بولۋدىڭ سالدارىنان يت اۋرۋمەن اۋىرىپ، اياعى ءالى شىقپاعان — مەشەل. تۇرەگەپ جۇرە المايدى، قۇيرىعىمەن قوزعالادى. كوبىنە-كوپ سىز ەدەنگە توسەلگەن قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە موينى قىلداي بولىپ، كوزدەرى باقىرايىپ، جاربيىپ وتىرعاندى بىلەدى.
ءوزى مەشەل بولعانمەن، ءتىلى ساۋ، سويلەسە، تاق-تاق ەتەدى. ءبىراق كوپ سويلەمەيدى. ءوزىنىڭ مەشەل بولىپ قالۋىنا وسى جۇرگەن ادامداردىڭ ءبارىن كىنالاپ، قارىتىس ايتقانداي ءسابي قاباعىن ءتۇيىپ الىپ، تۇكسيىپ ءۇنسىز وتىرادى. بۇل كۇندە اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ ءبارى ونىڭ تۇردىبەك دەيتىن اتىنا «مەشەل» دەيتىن ءسوزدى قاباتتاپ، قوسىپ اتايتىن بولعان.
«تۇردىبەك مەشەل!»
جۋىنۋ، كيىم اۋىستىرۋ دەگەندى تۇردىبەك شەشەسى ولگەلى بىلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىندە كيىم بە، بولماسا جاباعى ءتارىزدى جاپسىرىپ تاڭىپ قويعان بىردەڭە مە، اجىراتۋ قيىن. اياق، قولى شيدەي، شاشى ءوسىپ، قۇلاقتارىن كومىپ كەتكەن... ءسابيدىڭ سول كەزدەگى كەيپى كوزىمە ەلەستەگەندە، وسى كۇنى دە مەنىڭ جۇرەگىم شوشىنۋدان قاق ايىرىلا جازدايدى.
كۇمىس تالىپ جىعىلىپ جاتقان كەزدە تۇردىبەكتە دە ەس قالمايدى. ءبىراق ول مەن قۇساپ ۇيدەن قاشىپ كەتە المايدى. قۇيرىعىمەن تەز-تەز سىرعاناپ، ءۇيدىڭ الىسىراق بۇرىشىنا قاراي شەگىنە بەرەدى. ەكى كوزى ەسىك جاقتى بوگەپ، ۇپ-ۇزىن بوپ، سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ جاتقان كۇمىستە.
مەنىڭ ۇيدە بولعانىمدى تۇردىبەك جاقسى كورەدى. ەكەۋدەن ەكەۋ قالساق، قاباعى اشىلىپ، سەرگىپ، بىردەڭە-بىردەڭە سويلەي باستايدى. كادىمگىدەي بالالىق مىنەزى ۇستاپ، ويناماق بولادى. مەنىڭ جانىم تۇردىبەككە كەرەمەت اشۋشى ەدى...
كۇمىس تۇردىبەككە قاتال قارايدى. وڭاشادا ۇرىپ-سوعادى ەكەن، ونى ماعان تۇردىبەك ءوزى ايتادى. قايتەيىن، ارا تۇسۋگە مەندە شاما بار ما؟ ءىنىمنىڭ اۋىر ءحالى ىشىمە ۋ بوپ قۇيىلادى.
مەن بۇل كەزدە جۇرتتان جاسىرىپ ولەڭدەر جازاتىن ەدىم. كوبى ءوز باسىمداعى قايعى-قاسىرەتىم. ءالى دە بولسا ولدىگە قيعىم كەلمەيتىن اياۋلى انام، ونى جوقتاۋ.
تۇردىبەكتىڭ باسىنداعى اۋىر حال. كۇمىستىڭ ونى ۇراتىندىعى.
قارا بۇلتتاي قالبيعان مىناۋ كۇمىس،
سوعادى تۇردىبەكتى گۇرس-گۇرس، —
دەگەن ەكى جول ولەڭ ەسىمدە قالىپتى.
كۇز. نارىنقولدا بەسىنشى وقىپ ءجۇرمىن. وسىندا نۇرعابىل دەيتىن بىزبەن تۋىسقان كەڭ بەيىل تاماشا ادام بار، ءمۇعالىم. ساتىلعان ەكەۋىمىز سونىڭ ۇيىندە جۇرەمىز.
ءبىر كۇنى وسى ۇيگە ءسۇمپيىپ اكەم كەلىپ تۇر.
— جايشا كەلدىڭ بە؟
— تۇردىبەكتى بالىنىسكە اكەپ ەم.
— ە، وعان نە بولدى؟
— سۋ ەكەن دەپ، اپتول ءىشىپ قويىپتى...
ۋاقيعا بىلاي بولعان: اكەم ايەلى ەكەۋى قىرماندا مولوتيلكادا ىستەيدى. اۋىلدان ءبىرقاۋىم جەر. سوندا جاتىپ، سوندا تۇرادى. تۇردىبەكتى دە الىپ بارعان. اياعى جوق مەشەل بەيشارا ۇزاق كۇنگە قىرماننىڭ شەتىندە كۇنگە بورسىپ وتىرعاندى عانا بىلەدى. وگەي شەشە وعان قارامايدى.
پاناسىز ءسابي ءبىر كۇنى الگىدەي وتىرىپ قاتقاقسىپ شولدەيدى. ىشۋگە سۋ ىزدەيدى. ماڭايىندا ءارتۇرلى شەلەك، بوشكەلەر تۇرادى ەكەن. سولارعا ءۇڭىلىپ قاراي باستايدى. شەلەكتىڭ بىرەۋىندە مولوتيلكانىڭ موتورىنا قۇياتىن اۆتول تۇرادى. ءسابي ونىڭ نە زات ەكەنىن بىلە مە؟ باسىن سۇعىپ جىبەرەدى دە، قىلقىلداتىپ جۇتا باستايدى...
بايعۇس ءىنىم اۋرۋحانادا ءبىر جەتىدەي جاتىپ شىقتى. تالايعا دەيىن ونىڭ ىشىنە اس توقتامايتىن بولدى.
قىس كەزى. قازاقى جايپاق شانامەن تاعى دا قوستوبەدەن اكەم كەلگەن. شاناسىندا توسەلگەن كيىز، جامان ءبىر كورپە جاتىر.
— بىرەۋدى الىپ كەلدىڭ بە، نە جۇمىسپەن كەلدىڭ؟
— تۇردىبەكتى بالنىسكە اكەپ ەم...
— ە، تاعى نە بوپ قالدى؟
— ۇستا دۇكەنىندەگى وتقا قولىن تىعىپ الىپتى.
ۋاقيعا بىلاي بولعان: وسكەمباي ۇستانىڭ دۇكەنى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قاسىندا. تۇردىبەك بۇل كەزدە ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا، دۋالعا سۇيەنىپ جۇرەتىن بولعان. ىلعي دا جاپادان-جالعىز وتىرا بەرۋدەن ءىشى پىسقان ءسابي ءبىر كۇنى تام-تامدى جاعالاپ سىرعىپ، ۇستا دۇكەنىنە كەلەدى. تۇردىبەكپەن شامالاس قىرعىزباي دەيتىن بالا بار. ول مەشەل ەمەس، ساۋ. قالتىراپ ارەڭ تۇرعان تۇردىبەكتى قىرعىزباي قىزىق ءۇشىن جۇلقىپ، يتەرىپ كەلىپ قالادى. تۇردىبەك وماقاسا جىعىلىپ، ءبىر قولىن كورىكتىڭ قىپ-قىزىل شوعىنا بىلەزىگىنە دەيىن وڭدىرماي تىعىپ الادى.
بۇل حاباردى ەستىگەندە، مەنىڭ ارقا-باسىم شىمىرلاپ كەتتى.
بايعۇس ءسابي تاعى دا اۋرۋحانادا.
ىنىمە مەن كۇن سايىن كەلىپ تۇرام. پريانيك، كامپيت اكەپ بەرەم. مۇندا ونى كەلىسىمەن مونشاعا سالعان، شاشىن العان. تاپ-تازا ءىش كيىم، حالات بەرگەن. كۇيگەن قولىن دوبالداي ەتىپ تاڭىپ، اقجايمالى، سەتكالى تەمىر كەرۋەتكە جاتقىزىپ قويعان. مەن العاش كەلگەندە، ءوز ءىنىمدى ءوزىم تانىماي قالا جازدادىم. تۇرىنەن كىسى شوشىعانداي بۇرىنعى تۇردىبەك ەمەس، ەكى كوزى قاراقاتتاي، سۇپ-سۇيكىمدى بىرەۋ. مەنى كورىپ، ادەمى جىميىپ كۇلەدى. ءىنىم ەكەنىن سوندا عانا تانىدىم.
ادامدى ادام ەتەتىن دە، حايۋان ەتەتىن دە تۇرمىس ەكەن، مەن سونى ءبىلدىم.
ءبىر كۇنى ساباق سوڭىنان تۇردىبەككە تاعى دا كەلگەن ەدىم. توسەگىنىڭ قاسىندا وتىرمىن. تۇردىبەك ساۋ قولىمەن جاستىعىنىڭ استىن وقپالاپ، بىردەڭە ىزدەي باستادى. سويتسەم، ءۇش تال دومالاق كامپيت ەكەن.
— ءما، اعا، جە، ساعان ساقتاپ قويدىم — دەپ ۇسىنىپ جاتىر.
بۇل كامپيتتەردى تاڭەرتەڭ شايمەن بەرگەن. تۇردىبەك جەمەي، ءوز اۋزىنان جىرىپ، ماعان ساقتاپ قويىپتى. ءىنىمنىڭ باۋىرمالدىق قىلىعىنا ءىشى-باۋىرىم ەرىپ كەتكەندەي بولدى.
— ءوزىڭ جەي عوي...
مەن ەكى ءتۇرلى ماماندىقتىڭ ادامىن جاسىمنان كەرەمەت قادىرلەيتىن ەدىم. ءبىرى — ءمۇعالىم، ەكىنشىسى — دارىگەر. دۇنيەدەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ مەيىربان جاندار وسىلار تارىزدەنەتىن. مەن ءمۇعالىم مەن دارىگەردەن تەك جاقسىلىق كۇتۋشى ەدىم. ولارعا ءوز اتا-اناما سەنگەندەي سەنۋشى ەدىم.
ءمۇعالىم مەن دارىگەردەن وڭباعان ادام شىعادى دەپ مەن ەش ۋاقىتتا دا ويلامايتىن ەدىم.
امال قانشا، شىعادى ەكەن.
قاتىگەز تاعدىر تۇردىبەك ءىنىمدى دارىگەردىڭ وڭباعانىنا كەز كەلتىرگەن. ول ونى ادام-اۋ دەپ، كەلەشەگى بار-اۋ دەپ قاراماعان. اياعىن سىندىرىپ العان لاق ءتارىزدى كورگەن. كۇيگەن قولدىڭ ءار ساۋساعىن جەكە-جەكە دارالاپ بايلاپ ەمدەمەي، قوسىپ ءبىر-اق بايلاعان. سونىڭ سالدارىنان جازىلا كەلە بەس ساۋساق بىرىنە ءبىرى جابىسىپ، بىرىگىپ بىتكەن. الاقانى قاسىقتىڭ باسى تارىزدەنىپ شۇقاناق، قۋىس بولىپ قالعان.
بۇنى ءبىز ءىنىم اۋرۋحانادان شىققاندا ءبىر-اق كورىپ بىلدىك.
دارىگەردىڭ ءوز ىسىنە نەمقۇرايلى قاراۋى وسە كەلە تۇردىبەككە اسا قىمباتقا ءتۇستى. كۇيگەن قولى ەڭبەك ەتۋگە (ايىر، كۇرەك، بالتا سەكىلدى ەڭبەك قارۋىن ۇستاۋعا) ءجوندى جارامايتىن بولدى. بايعۇس بالا، ءسويتىپ، ماڭگىلىككە مۇگەدەك بولىپ قالدى.
مەن ءۇشىن جازعى دەمالىستىڭ بولعانىنان بولماعانى ارتىق. قايدا بارام؟ تاعى دا كىمنىڭ قولىنا تەلمىرىپ قارايمىن؟ قوستوبەگە — كۇمىس شەشەمە جولاعىم كەلمەيدى.
قوستوبەدەن، ءوزىمنىڭ قوستوبەمنەن، بەزەر بولۋىما جانە ءبىر سەبەپ بار، ول — كولحوز جۇمىسى. بريگادير توبەمدى كورىسىمەن اتىنىڭ باسىن ۇرىپ جەتىپ كەلەدى: «ءوي، اكە، وقۋىڭ ءبىتتى مە، كەپ قالدىڭ با؟ ولاي بولسا، ەرتەڭنەن باستاپ جۇمىسقا شىق، انا ءشوپ ماشينانىڭ بىرەۋىنىڭ اتىنا ءمىن»، — دەيدى.
ءبىز ءۇشىن، جالپى بالالار ءۇشىن، جازعى دەمالىستىڭ دەمالىس دەگەن تەك اتى عانا. ال زاتى الگىدەي — جاز بويى كولحوزدا جۇمىس ىستەيمىز. كۇز بوپ، وقۋ باستالاردا، سوندا عانا جۇمىستان موينىمىز بوساپ، ۋھ دەيمىز. ءبىز ءۇشىن ناعىز دەمالىس — ول وقۋدىڭ باستالۋى.
امال قانشا، قوستوبەگە كەلدىم، باسقا بارار جەر جوق. اكەم بۇل كەزدە جالعىز ءۇي بوپ، اۋىلدىڭ سىرتىندا بويداق عانا باعادى ەكەن. ەسكى ءبىر تامدى پانا قىلىپ وتىر. ءبىر بولمەدە وزدەرى تۇرادى، قاراما-قارسى توبەسى اشىق باسقا بولمەگە تۇندە سيىر قامايدى. دالان ءۇي ەكەۋلەرىنە ورتاق، ول دا توبەسىز.
ادام تۇراتىن بولمەدە، كەرەك دەسەڭىز، ەسىك تە جوق. ەسىك ورنىنا ەسكى ءبىر داعار ۇستاپ قويعان. كەيدە، ۇيدە ادام جوقتا، سۇعاناق سيىرلار تاماق ءيىسىن ءبىلىپ، كىرىپ كەتىپ، ونى-مۇنىنى شاشىپ، قازان-اياقتىڭ اپتەر-تاپتەرىن شىعارادى.
كۇن ىسسىدا وقىرا قۋعان سيىردان وتكەن اقىماق نارسە بار ما؟ قۇيرىقتارىن قايقايتىپ تىگىپ الىپ، كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، باس ساۋعالار كولەڭكە ىزدەپ، جان تاپپاعاندا، ۇيدە كىسى وتىرعانىنا قاراماستان، تاسىرلاتىپ كىرىپ كەلەدى. اۋەلى ءوزىڭدى باسىپ كەتە جازدايدى. ءبارىمىز بىردەي شۋ ەتە قالامىز. سول كەزدە، الگى ساسىق قورس ەتىپ، قايتا ۇركىپ جونەلگەندە، داعار ەسىكتى مۇيىزىنە ءىلىپ، قوسا الىپ كەتەدى.
مەنىڭ قوستوبەم اۋدانداعى ەڭ ءالسىز كوتەرەم كولحوزدىڭ ءبىرى ەدى. مالشىلارى تىگەتىن باسپانا بولماعاندىقتان، سەرپىلىپ جايلاۋعا دا كوشە المايدى. ءوستىپ، جامان-جۇمان تامداردى پانا ەتىپ، اۋىلدى توڭىرەكتەپ، بىجىناعان قارا شىبىن، كوك سونامەن الىسىپ، بىقسىپ وتىرادى.
اۋىلدان وقشاۋ جالعىز ءۇي بولعاندىقتان، مەن ازىرشە بريگاديردىڭ كوزىنە تۇسە قويعان جوقپىن. شىنىندا دا، دەمالىپ ۋاقىت وتكىزۋدەمىن. جيناعان ءبىر جاشىك ءوزىمنىڭ مەنشىكتى كوركەم ادەبيەت كىتاپتارىم بار، سولاردىڭ ۇناعاندارىن پالەن قايتارا وقۋمەن بولام.
ءبىر سۇمدىق شىقتى — كىتاپتارىمنىڭ ارا-اراسىنان ءبىر بەت، ەكى بەتىن بىرەۋ ماعان بىلدىرمەي جىرتىپ اكەتەدى. مەن كىمنەن كورەرىمدى بىلمەي، زارلايمىن دا قالام. اكەم: «سونشا نە كورىندى، قالعان ساۋ بەتتەرىن وقىساڭ دا جەتپەي مە»، — دەپ زەكىپ، جۇباتۋ ايتقان بولادى.
سويتسەم، ۇرى الىستان كەلمەيدى ەكەن، ۇرى اكەمنىڭ ءوزى ەكەن. ول شىلىم شەگەدى، گازەت جازدىرىپ المايدى. ءبىر كۇنى بايقاسام، تەمەكى وراۋ ءۇشىن قالتاسىنان الىپ جاتقان قاعازى — مەنىڭ كىتابىمنىڭ جىرتىلعان بەتى.
جالتارۋعا اكەدە جول قالمادى.
مىنا قىزىققا قاراڭىز: ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن اكەمنىڭ كىتاپ جونىندە تۇسىنىگى وزىنشە ەكەن. كىتاپتا بەت كوپ. ونىڭ بىر-ەكەۋىن جىرتىپ العاننان ول نەسى كەتەدى دەپ قارايدى. مازمۇنى ويسىراپ قالادى دەپ ويلامايدى. ءبىر قورا قويدىڭ بىرەۋىن سويىپ جەگەننەن مال قاراسى ازايا ما؟ ول سولاي ويلايدى.
تەك ولەڭ جازۋعا ارنالعان قاتىرما تىستى قالىڭ داپتەرىم بار. ۇيدەن اۋلاق وڭاشا بارىپ، كوگال شوپكە باۋىرىمدى توسەپ جاتىپ الام دا، ولەڭدەر جازام. بۇدان بۇرىنىراق جازعان ولەڭدەرىم وزىمە ۇنامايدى. ناشار ولەڭدەردىڭ كوزىن ەڭ سوڭعى رەت تىپ-تيپىل ەتىپ جويام. ەندى تەك ءبىر ءسوزى دە وزگەرمەيتىن ادەمى سۇلۋ ولەڭدەر جازباقشىمىن. داپتەرىم كىل اسىل ولەڭگە تولى بولعان سوڭ، تاريح ءۇشىن ونى ساقتاپ قويماقشىمىن.
بولاشاقتا كىم بولام؟ وسى كەزدە بۇل ماسەلەنىڭ باسى ابدەن اشىق شەشىلگەن، ارينە، جازۋشى بولام. كىتاپتار جازام...
شەشەمنىڭ بەيىتى الگى ارادان ونشا قاشىق ەمەس، تۇسپا-تۇس. ءشي-شيدىڭ اراسىمەن اياڭداپ سولاي قاراي كەلەم. اناشىما جولاماي كەتۋدى قىلمىس كورەم. بەيىتتەر — بۇلار دا وزىنشە بولەك جاتقان ءبىر اۋىل ەسەپتى. جۇرتتىڭ ءبارى، اقىر تۇبىندە، وسىندا كەلەدى، وسى اۋىلدىڭ ماڭگىلىك تۇرعىنىنا اينالادى.
ەڭ ورتادا باياعىدا جۇزگە كەلىپ ءولىپتى دەيتىن تاپي كۇمبەزى. ودان ۇلكەن كۇمبەز جوق. ءارتۇرلى شاعىن كۇمبەز، سىپاشالار، كوپشىلىگى باسىنا تۇك تە تۇرعىزىلماعان جاي عانا تومپەشىكتەر. ادامدار ولگەن سوڭ دا بىردەي بولا الماعان، كىمنىڭ باي، كىمنىڭ كەدەي بولعانى بەپ-بەلگىلى.
مەنىڭ انامنىڭ بەيىتى جاي تومپەشىك، ۇستىنە ءشوپ ءوسىپ، تومپەگى الاسارىپ كەتكەن. اناشىم، اسىل انام. باسىڭا بالاڭ كەپ تۇر. ارتىڭا اڭىراتىپ تاستاپ كەتكەن جەتىمەگىڭ كەلىپ تۇر. سەن سەزەمىسىڭ، بىلەمىسىڭ. ساعىندىم-اۋ، اناشىم، ءوزىڭدى!
مەن و دۇنيە بار دەگەنگە سەنەم. سەنگىم كەلمەسە دە سەنەم. ەرتە مە، كەش پە، مەن داعى ولەم توي. و دۇنيەگە بارام. مىنە، سول ارادا اناممەن كەزدەسەم. جۇرەك قالتامنىڭ الىس تۇكپىرىنە تىعىپ قويعان مەنىڭ ەندىگى جالعىز ءۇمىتىم وسى.
و دۇنيە ماعان وسى ءۇشىن قاجەت. سوندا اناممەن قالاي كورىسەر ەكەم؟
سارى AT ءمىندىم، سازعا ءتۇستىم
نارىنقولدا بەسىنشى وقيمىن. تاتەم اتتاس سماعۇل دەيتىن ادامنىڭ ۇيىندە جۇرەم. سماعۇل ايەلى مەن ەكەۋى عانا، زايىبىنىڭ پۇشپاعى قاناماعان. بالاسىز. قۇداي بالانى سۇراعان ادامعا بەرمەيدى، سۇراماعانعا بەرەدى. بالا وسىرۋگە مۇمكىندىگى بارلارعا قۋانىش ەتىپ بەرۋدىڭ ورنىنا، مۇمكىندىگى جوقتارعا ماسىل ەتىپ، قايعى ەتىپ بەرىپ، پەندەسىنىڭ ىزاسىن كەلتىرەدى.
سماعۇل مەن ۇلمەكە ءبىر جاس ءيىستى اڭساپ جۇرگەن ادامدار. جاسى قىرىقتى ورتالاعان سماعۇل عاجاپ شارۋاقور، ەڭبەكسۇيگىش. ءبىر كەزدە، شەكارا بويى قۇتىرىپ تۇرعان زاماندا، كوموتريادتتا قىزمەت ەتكەن، باندىمەن تالاي اتىسىپ، شابىسقان. سودان ءبىر كوزى كەمتار بولىپ قالعان. ورىسشا جاقسى سويلەيدى، گارمون تارتىپ، جىر جىرلايدى. مىنەزى قىزداي، اقكوڭىل، اشىق سماعۇلدى حالىق جاقسى كورەدى، سىيلاپ «سماش» دەپ تۇرادى.
سماش ءبىر كەزدە مەنىڭ ساتىلعان اعايىممەن ءتوس سوعىستىرىپ دوس بولعان ادام ەكەن.
ساتىلعان بۇل كەزدە مۇندا ەمەس، تەكەستە. وسىدان ون بەس شاقىرىمداي. متس-تا نۇسقاۋشى-بۋحگالتەر بولىپ قىزمەت ىستەيدى. جۇمىس بابىمەن ول مۇندا ءجيى كەلىپ تۇرادى. استىندا تۇيەدەي قىزىل ات، بىلعارى بازار ەر-توقىم، موينىندا سۋمكا. ايدارىنان جەل ەسكەن باقىتتى كومسومول جاستىڭ بىرەۋى بولعان دا قالعان تاعى دا. ءبىر تۇستەس قوڭىر-كوكشىل ماتادان وزىنە شاق ەتىپ ادەمى كيتەل، گاليفە شالبار تىككىزىپ كيگەن. كەلگەن سايىن، ول ماعان قاعاز-قارىنداش ال دەپ، بەس-ون سوم اقشا بەرىپ كەتەدى.
جۇرگەن ءۇيىم مەنى اۋىرلايتىن جاندار ەمەس. سماش ءوزى نارىنقولدان سۇمبەگە پوچتا تاسيدى. ءبىر قونىپ، قايتىپ كەلەدى. سوسىن ەكى كۇن دەمالادى، ياعني ءوز شارۋاسىن ىستەيدى.
قولىنان قازىنانىڭ ات-شاناسى ۇزىلمەيدى. مۇندا كىمدە ات، شانا بولسا، تۇرمىس سوندا (وتىن اكەلۋ، ءشوپ اكەلۋ، ت.ب.).
وسى نارىنقولدا ءسماعۇل جاسادى دەيتىن بەس-التى ءۇي بار. ءبىر ءۇيدى جاسايدى دا، ءبىراز ۋاقىت كىرىپ وتىرادى، سوسىن ساتىپ جىبەرىپ، جانە ءبىر ءۇي سالادى.
ونى جانە ساتادى.
جوق، ساۋدەگەرلىكتەن ەمەس. ءبىرىنىڭ ورنى، ءبىرىنىڭ اناۋىسى، ءبىرىنىڭ مىناۋىسى ۇناماي قالادى. ۇناماعان ءۇيدى ساتىپ، ۇنايتىن جاڭا ءۇي سالىپ الا قويۋ ەڭبەكقور سماعۇل ءۇشىن پالەندەي باس قاتىراتىن قيىن شارۋا ەمەس.
ۇلمەكە سماعۇلدان بەتەر اقكوڭىل، جايدارى جان. ەكەۋى بىرىنە ءبىرى تاۋىپ قوسىلعان. اتتەڭ، نە كەرەك، بالالارى جوق. ايتپەسە، بىرەۋىنە بىرەۋى قىڭق دەمەستەن، ومىردەن ناعىز باقىتتى وتەتىن ابزال جاندار.
بالانىڭ جوقتىعىن سماعۇل كوبىرەك ۋايىمدايتىن ءتارىزدى. سوندىقتان با، ول ءىشۋدى ءتاۋىر كورۋشى ەدى. ءبىراق سالىنىپ ىشپەيدى، وعان وندا ۋاقىت تا، مۇرشا دا جوق.
كۇنى بويى شارۋا ىستەپ شارشاعان سماعۇل كەشكە قاراي جۋىنىپ، ءتاۋىر كيىمدەرىن كيەدى.
— سەن قايدا باراسىڭ؟ — دەيدى ۇلمەكە.
— دۇكەن جاققا بارىپ، شىلىم اكەلمەسەم، شىلىمىم تاۋسىلىپ قالدى.
سماعۇل دۇكەن جاققا كۇندە بارمايدى، ال بارسا، ساۋ قايتپايدى. ونى ۇلمەكە جاقسى بىلەدى.
— الگى بىرەۋلەرىڭ كەزدەسىپ، تاعى دا ىشەسىڭ عوي؟ — دەيدى ۇلمەكە.
— ىشپەيمىن.
بۇل ءسوزدى سماعۇل ايەلىنىڭ بەتىنە تۋرالاپ قاراماي، بوستاۋ ەتىپ ايتادى. ءوزى دە سەنبەيتىن ءتارىزدى.
— كورەرمىن ىشپەگەنىڭدى.
سماعۇل كەتەدى. تەز قايتا قويمايدى، كەشىگەدى. ول كەشىككەن سايىن، ۇلمەكە مازاسىزدانا باستايدى.
— بەركەن، بارىپ بايقاشى الگى اعاڭدى. ءبىر جەردە ماس بوپ تىرايىپ جاتپاسىن.
مىنە، مەن سماعۇلدىڭ سوڭىنان كەلە جاتىرمىن. كەڭ كوشە، جۇرگىنشى از. ماگازيندەرگە جاقىنداپ قالعانىمدا، بۇرىشتاعى ءۇيدىڭ قالقاسىنان سماعۇل شىعا كەلەدى. امەندە دۇرىس كيىلەتىن قالپاعى ارتقا قاراي شالقايىپ كەتكەن، اياق باسقانى دا ءبىرتۇرلى، تايعاناپ جىعىلمايىن دەپ، مۇزدىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ادام ءتارىزدى. ابدەن جاقىندامايىنشا، ول مەنى كورمەيدى، الىسىراقتان كورسە دە تانىمايدى. ابدەن بەتپە-بەت كوپ تىرەلگەندە، سوندا ءبىر-اق كورەدى.
— اكەتاي، قايدا باراسىڭ، ماعان كەلە جاتىرىڭ با؟ — دەيدى. مەنى ۇلمەكە جىبەرگەنىن بىردەن ءبىلىپ، قولتىقتاپ الادى.
— مىنە، ءوزىم دە كەلە جاتىرمىن، اكەتاي.
سماعۇل ءىشىپ الىپ، جەلىككەندى بىلمەيدى، ودان بەتەر مەيىرىمدى، جۇمساق بولىپ كەتەدى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى «اكەتاي». كىشكەنتاي قوڭىر كوزى جۇمىلىپ، قياق مۇرتتارى جىبىرلاپ، كۇلىمسىرەي بەرەدى.
قارسى كەزدەسكەن ادامداردىڭ ءبىر دە بىرەۋى سماعۇلمەن امانداسپاي وتپەيدى. مىنەزدى، جۇرتقا سۇيكىمدى سماعۇلدىڭ اراق ءىشىپ العانى ولارعا ءبىرتۇرلى قىزىق سەكىلدى. سماعۇل بارىمەن دە ءيىلىپ، ەڭ ءبىر باۋىرمال جىلى سوزدەرىن ايتىپ امانداسادى. ونىڭ وسىلايشا كوڭىلدەنىپ، شالقىپ ءجۇرۋى تەك وسى جۇرتتىڭ ارقاسى ءتارىزدى.
ۇيگە جاقىنداعان كەزدە سماعۇل توقتاپ، شىلىم تۇتاتادى. بۇرق-بۇرق سورىپ، بەت الدىن قاپتاپ كەتكەن ءتۇتىندى قولىمەن ولاي-بۇلاي سەرمەپ قۋادى. ىلگەرى قوزعالماس بۇرىن، ماعان:
— اكەتاي، ءقازىر ماعان اپكەڭ ۇرسادى عوي، ءا؟ الگى سۇلتانقوجا كەزدەسىپ، ازداپ ءىشىپ الدىم، — دەيدى. — ال سەن ۇلكەيگەندە ىشپە. اراق، ول بىلەسىڭ بە... ىشپە. ۇقتىڭ با؟ ۆوت، سولاي. شىلىم دا تارتپا...
سمەكەڭ ەسىك الدىنا كەلە بەرە داۋىستايدى:
— ۇلمەكە، ءاي، ۇلمەكە! قايداسىڭ؟ سەن ءقازىر ماعان ۇرساسىڭ عوي، ءا! مەن ازداپ ءىشىپ قويدىم.
— ازداپ ىشكەنىڭ وسى ما؟ تەڭسەلىپ، ازەر تۇرسىڭ. ەندى شەشىن دە، جات. جاتىپ، دەمال.
سماعۇل جاتپايدى.
— بەركەن، مەنىڭ گارمونىم قايدا، اپەرشى؟
گارموندى يىعىنا ىلەدى دە، بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ، اۋەلى دار ەتكىزىپ قۇلاشتاپ تارتىپ قالادى. سوسىن باسىن وڭ جاعىنا قيسايتىپ، ون ساۋساعى مايمەڭدەپ، جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي تاتارشا تىلمەن جىرلاپ جونەلەدى:
سارى ات ءمىندىم، سازعا ءتۇستىم، سارى ات سالقىن بولسىن دەپ. قالام الىپ، حات جازامىن، دۋشىم امان بولسىن دەپ.
بەل-بەلەستەر
نارىنقولدا التىنشى وقىپ ءجۇرىپ كومسومولعا كىردىم. كومسومولعا ول كەزدە ون ءتورت جاستان قابىلدايتىن. ون تورتكە تولسام، كومسومول بولسام دەپ ارمان ەتپەيتىن بالا جوق. مەن دە سونىڭ بىرەۋىمىن.
اۋەلى جالپى جينالىس قابىلدايدى — قالبىر ەلەۋىشتەن ءوتتىم دەپ، ۇيگە ءارى قۋلانىپ، ءارى قۋانىپ كەلدىم.
ودان سوڭ اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋرو ماجىلىسىندە بەكىتەدى. بۇل جولى مەن ەكى ەزۋىم قۇلاعىما جەتىپ، تورقا ەلەۋىشتەن ءوتتىم دەپ ماسايراپ كەلدىم.
بيۋرو مۇشەلەرى، مەنىڭ ءتارتىبىم جايلى ءسوز بولعاندا، كىدىرىستەپ قالدى. مەكتەپتە اتىم كوبىرەك اتالاتىنى، مەن ءجۇرىپ وتكەن كوشەدە يت ءۇرىپ، قاز قاڭقىلداپ جاتاتىنى ولارعا دا ءمالىم ەدى.
سونىمەن، لەنين كومسومولىنىڭ مۇشەسىمىن. كومسومول بيلەتى قولىما تيگەن كۇن — مەن ءۇشىن دۇنيەدەگى ەستەن كەتپەس ەڭ باقىتتى كۇن. ءومىردىڭ ۇلكەن ءبىر بەل-بەلەسىنەن استىم، ەسەيدىم دەگەن ماقتانىشتى سەزىم كەۋدەمە سىيماي تۇردى.
تاعى دا سول قۇتتى اۋىل سۇمبەدەمىن. كەڭپەيىل ناعاشىلارىمدى قايتا اينالىپ تاپقام. ءوز — وزەككە تەپسە، كەتپەيدى، جات — ارقانداسا، تۇرمايدى. اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ.
بيىل جەتىنشى وقىپ ءجۇرمىن. ءومىردىڭ جانە ءبىر بەلەسىنەن اساتىن — ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرەتىن جىلىم. ەگىز قوزىداي جۇبىمىز جازىلمايتىن رامازان ەكەۋىمىز تاعى دا بىرگەمىز. ول ءبىراق بۇرىنعىسىنان بەتەر سەرەيىپ ءوسىپ كەتكەن، قاتار تۇرسا، مەنىڭ توبەمنەن قارايدى.
جەتىنشى — مەكتەپتەگى ەڭ جوعارعى كلاسس، ءبىز سول ەڭ جوعارعى كلاستىڭ وقۋشىلارىمىز. ەندى ءبىر سەكىرسەك، ءمۇعالىم دە بوپ شىعامىز. (مەكتەپتە ينستيتۋت بىتىرگەن ءبىر دە ءبىر ءمۇعالىم جوق. كوبى پەدۋچيليششەدە سىرتتان وقيدى). وزىمىزدەن تومەنگى كلاستاردىڭ وقۋشىلارىنا ماردىمسىنىپ شەكەمىزدەن قارايمىز.
سول ءبىر تۇستا مەن كەرەمەت مانساپقور ەدىم. (مۇمكىن، باسقالار دا سولاي شىعار؟). مانسابى زوردىڭ بەدەلى زور ەكەنىن كۇنبە-كۇن كورىپ ءجۇرمىز. ەندەشە، مانساپتىڭ بيىگىنە ۇمتىلۋ — ول وسىمدىكتىڭ كۇنگە ۇمتىلۋى سەكىلدى تابيعي قۇبىلىس.
مەكتەپ قابىرعا گازەتىنىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسىمىن. كومسومول كوميتەتىنە مۇشەمىن. كومسومول جارناسىن جيناۋشى كازناچەيمىن. كومسومولدىڭ جالپى جينالىسىندا مىندەتتى تۇردە پرەزيديۋمعا سايلانام. ويتكەنى قاۋلى جازام. قاۋلى-قاراردى مەنەن شەبەر، مەنەن تەز جازاتىن ادام جوق.
قارا توبىردىڭ اراسىندا وتىرماي، الدا پرەزيديۋمدا وتىرۋ مارتەبەلى ءىس ەكەنىن اركىم بىلەدى. قولىنان كەلسە، اركىم-اق وتىرار ەدى. سول سەكىلدى، مانساپتى بولۋ — ول دا مارتەبە. از بولسىن، كوپ بولسىن، ءبىراز ادامنان ارتىعىراق ەكەنىڭدى ايقىن سەزىنەسىڭ، ءبىراز ادامعا كوماندا بەرە الاسىڭ.
مەن قانشا قىزىققانمەن، ءبىر مانساپقا قولىمدى جەتكىزە الماي كەلەمىن، — ول كلاسس ستاروستاسى بولۋ. وسىعان قۇمار-اقپىن. كلاسس ستاروستاسى، ادەتتە، وقۋ جىلىنىڭ باسىندا تاعايىندالادى، كلاسس جەتەكشىسى تاعايىندايدى. بالالاردىڭ بەتىنە قاراپ وتىرادى دا، كوڭىلى تۇسكەن بىرەۋگە سەن بول دەيدى. ودان باسقا دا ءبىراز ادام دامەتىپ، ءولىپ وتىرعانىمەن ەسەپتەسپەيدى.
سول كەزدەگى مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە گالييەۆا سوفيا ەرەكشە جان. بۇلدىرشىندەي جاس كەلىنشەك، ءبىر ۇيدە جالعىز ءوزى تۇرادى. اۋىل ايەلدەرىنەن بولەكشە، جارتىلاي ەركەكشە، جارتىلاي ايەلشە كيىنەدى. مىنەزى دە تىك، ەركەكشورا. قاپ-قارا قويۋ شاشىن جالبىراتىپ ءدال جەلكەدەن كۇزەپ قويادى.
ءجۇرىس-تۇرىسى جاراۋ اتتاي پىسىق گالييەۆا ءبىر كىسىدەي وجەت تە. ەركەكپەن ەركەك بوپ بىرگە ارالاسىپ جۇرەدى، ايەلدىك نازىك مىنەز بويىنان ونشا كوپ بايقالمايدى.
كىمنىڭ كىم ەكەنىن حالىق ءبىلىپ الا قويادى عوي. جۇرتتىڭ سىبىر-سىبىر اڭگىمەسى بىزگە دە جەتەدى. گالييەۆا ءبىر كەزدە جاركەنتتەگى ۇيعىر تەاترىندا اكتريسا بولعان ەكەن، كۇيەۋگە ءتيىپ، ەگىز بالا تاپقان ەكەن. ءبىراق بالالارى ءولىپ قالىپتى، سەميالىق تۇرمىسى باياندى بولماپتى. سودان قايتىپ كۇيەۋگە تيمەۋگە انت ەتىپتى دەيدى...
ول كەزدە مەكتەپتە قىزدار ۇيىمى دەيتىن بولاتىن. گالييەۆا باسقارادى. بەلگىلى ءبىر كۇندەرى كەشقۇرىم ەرەسەك قىزداردى جيناپ الىپ، قىزداردىڭ جابىق جينالىسىن وتكىزەدى. وقۋشىلار تۇگىل، مۇعالىمدەردەن دە ەشبىر ەركەك قاتىستىرىلمايدى.
«قورشاۋلى باقتىڭ جەمىسى ءتاتتى» دەگەن ورىستا ماقال بار. الگى ءتارىزدى جينالىستا نە ايتىلۋى مۇمكىن؟ گالييەۆا قىزدارعا ەر بالالاردان اۋلاق جۇرىڭدەر، جولاماڭدار دەپ، ءبىزدىڭ جاڭا-جاڭا بۇرشىك جارىپ، كوكتەيىن دەپ كەلە جاتقان بالاۋسا ماحابباتتارىمىزعا قاستاندىقتىڭ ۋىن شاشىپ جاتقان جوق پا؟
سىرت قاراڭعى. ءبىز جينالىس بولىپ جاتقان كلاستى تورۋىلداپ كەلىپ، تىڭ تىڭدايمىز. تەرەزەگە بوي ەركىن جەتپەيدى، بيىك. جەلدەتكىش جوق، ىشتەگى داۋىس ءجوندى ەستىلمەيدى. شەگىنىپ، كەيىندەپ بارىپ قاراساق، گالييەۆانىڭ جۇلقىنىپ، قولىن سەرمەپ تاستاپ سويلەپ تۇرعانىن كورەمىز. ءبىز نە ويلاساق، ءدال سونى ايتىپ جاتقان ءتارىزدى.
ەرتەسىندە وزىمىزبەن ىمىرالاس قىزداردان سۇرايمىز: «تۇندە قىزدار جينالىسىندا نە ماسەلە قارالدى؟ گالييەۆا نە ايتتى؟». گالييەۆانىڭ قاھارى قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەتىن قىزدار ولمەي ايتا ما؟
وقۋ جىلى اياقتالايىن دەپ قالدى. مەكتەپ بىتىرۋشىلەر ءۇشىن بيىل مەملەكەتتىك ەمتيحان بولادى. مەملەكەتتىك ەمتيحان! بىزگە بۇدان وتكەن جاۋاپتى، بۇدان وتكەن قاتەر ءىس جوق ەندى. ۇستازدارىمىز جىل باسىنان قۇلاعىمىزعا قۇيىپ، ءسىڭىرىپ قويعان: «بايقاڭدار، وسى باستان دايىندالىپ، جاقسى وقىڭدار. بيىل جاي ەمتيحان ەمەس، مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىراسىڭدار!».
سوڭعى سويلەم ايتىلعاندا، سۇق قول اۋاعا بىرگە كوتەرىلەدى. «بايقا» دەگەن ءسوزدى ول دا قايتالاعانداي بوپ، لەپ بەلگىسىندەي قازديىپ تۇرىپ قالادى.
بايقا، جوعارى قىسىمدى توك بار!
بايقاپ وت، مۇز ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن ءتارىزدى.
قاۋىپ-قاتەر ءالى الىس جاتقان كەزدە ادام ايىلىن ونشا جيا قويمايدى، جاقىنداعان شاقتا كوپ قاتارلى كورىپ الارمىن دەيدى. جاقىنداماق تۇگىل، مىنە، ەندى تىرەلىپ تۇرمىز: قاي كۇنى، قاي ساعاتتا، قاي پاننەن تاپسىراتىنىمىز — ءبارى ايقىن.
قولىمىزدان وقۋلىق تۇسپەيدى. تاڭ ازاننان تۇرىپ الىپ وقيمىز. مەملەكەتتىك ەمتيحان جاي ەمتيحان ەمەس ەكەنىن ۇيدەگىلەر دە ۇققان، بوگەت جاساماۋعا تىرىسادى.
مىنە، كۇتكەن كۇن جەتتى — ءبىرىنشى ەمتيحان. اۋداندىق وقۋ بولىمىنەن وكىل كەلگەن. ونى «اۋداننان كوميسسيا كەپتى»، «ەمتيحاندى اۋداننان كەلگەن كوميسسيا الادى ەكەن» دەيدى.
ءبىرىنشى ەمتيحان تاپسىرىلدى. جان قالدى. «سايتاندى قانشا قورقىنىشتى ەتىپ ايتقانمەن، كوز كورگەندە ونشا ەمەس» دەيدى ورىستار. سول راس. «اۋداننان كەلگەن كوميسسيا» سماعۇلوۆ دەيتىن ءوڭى جىلى، قاراپايىم عانا بىرەۋ. ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق، گازەت وقىپ نەمەسە وزىمەن ءوزى بولىپ، ەسىنەپ قويىپ وتىرادى.
جەتىنشىدە جيىرما شاقتى بالا بارمىز، مەكتەپتى تۇگەل ءبىتىرىپ شىقتىق. كارتانىڭ وڭ، سولىن ايىرا المايتىن ەلەمەس تە ءبىتىردى. مەملەكەتتىك كوميسسيا: «وسى قارقىنىنان تايما، بوگەلمە، عىلىم شىڭىنا قاراي ورلەي بەر»، — دەپ، وعان دا جولداما بەردى.
بىلتىر سۇمبە مەكتەبىندە تۇڭعىش ءبىتىرۋ بولعان، مەكتەپ پەن كولحوز بىرىگىپ توي جاساعان. بيىل دا سونداي توي جاساماق.
يۋن ايىنىڭ جارقىراعان جىلى كۇندەرىنىڭ ءبىرى. سۇمبە جەتىجىلدىق مەكتەبىندە بۇگىن توي — مەكتەپ بىتىرۋشىلەر تويى. قوي سويىلىپ جاتىر سىرتتا. ۇلكەن-ۇلكەن تاستار قالانىپ، ءداۋ تايقازاندار اسىلىپ، وتىن جارىلىپ، وت جاعىلىپ جاتىر. قوڭىرسىعان ءيىسى سۇپ-سۇيكىمدى بوپ، باس-سيراق ءۇيتىلىپ جاتىر. وسى اۋىلداعى ەڭ ۇلكەن، ەڭ مەشكەي ساماۋىرلار اكەلىنگەن.
مەكتەپتىڭ الدىنداعى تاقىر كوك الاڭدا اۋەلى سالتاناتتى جينالىس بولدى. مەكتەپ ديرەكتورى ءناسىر الييەۆ ءسوز سويلەدى. جانە بىرەۋلەرگە ءسوز بەرىلدى. سوسىن، جەتىنشىنى وزات بىتىرگەن بىرنەشە وقۋشىعا ماقتاۋ گراموتالارى تاپسىرىلدى. جۇلدە الۋشى باقىتتىنىڭ ءبىرى مەن ەدىم. اتىم اتالعان كەزدە، ءسىرا، قۋانعاننان بولار، قۇلاعىم شىڭىلداپ كەتتى.
گراموتا تۇگەل تاپسىرىلىپ بولعاننان كەيىن، ءناسىر:
— ءسوز مەكتەپ بىتىرۋشىلەر اتىنان پالەنگە بەرىلەدى! — دەپ مەنىڭ اتىمدى اتاپ كەلىپ قالسىن.
مەن بۇنى كۇتكەن جوق ەدىم. ويتكەنى ەشكىم ماعان الدىن الا سەن سويلەيسىڭ دەپ ەسكەرتىپ ايتقان جوق، دايىنداعان جوق. توبەمنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ، وزىمە قادالا قاراعان كوپ كوزدى كورىپ، ەسىمنەن مۇلدەم تانىپ قالعانداي بولدىم.
سونداعى ساسىپ-سالبىراپ ايتقانىم:
— جولداستار، جاقسى وقىساڭدار دا، جامان وقىساڭدار دا وزدەرىڭ ءۇشىن. مىنە، مەن جاقسى وقىدىم.
بار ايتقانىم وسى.
You Might Also Like
-
الماتىدا «ادال ۇستاز» قالالىق بايقاۋى مارەسىنە جەتتى. بۇل بايقاۋ بيىل ەكىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر.
