باقباق - دارىلىك وسىمدىك
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى
وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى شىمكەنت قالاسى
№103 جالپى ورتا مەكتەبى
عىلىمي جوبا
باقباق - دارىلىك وسىمدىك.
باعىتى: تازا تابيعي ورتا-«قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى
سەكسيا: قورشاعان ورتانى جانە ادام دەنساۋلىعىن قورعاۋ
جەتەكشىسى: تۋرسۋنجانوۆا ل.
عىلىمي جوبا ورىنداۋشىسى: زۇلپىحار اقنيەت 2 «ءا» سىنىپ وقۋشىسى
باقباق ادام دەنساۋلىعىنا تيگىزەر پايداسى كوپ، دارىلىك وسىمدىك.
باقباقتىڭ ءبىز بىلمەيتىن تۇستارى
رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنان 6000-عا جۋىق وسىمدىك تۇرلەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ولاردىڭ تۇرلەرىنىڭ كوپتىگى جونىنەن قازاقستان وداق كولەمىندە ءبىرىنشى تۇر. وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ وسىنداي مولدىعىنا بايلانىستى ولاردىڭ ىشىندەگى دارىلىك وسىمدىكتى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مال باعۋمەن ىقىلىم زاماننان اينالىسقان قازاق حالقى شوپتەردىڭ، جالپى وسىمدىكتەردىڭ ەمدىك دارىلىك قاسيەتتەرىن ەرتەدەن بىلگەن. ءسويتىپ ەل اراسىندا اۋرۋعا شالدىققان ادامداردى دارىلىك وسىمدىكتەرمەن ەمدەۋ ىلگەرىدەن-اق كەڭىنەن تارالعان.
ەرتەدە ءومىر سۇرگەن ءال-فارابي، ءابۋ ءالي يبن سينا، بەرۋني ءال-دجۋرجاني جانە ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاعى دا باسقا شىعىس عالىمدارىنىڭ قازاق حالىق مەديسيناسىنىڭ دامۋىنا اسىرەسە دارىلىك وسىمدىكتەردى تانىپ پايدالانۋىنا ەتكەەن ىقپالدارى زور بولدى.
ءار وبلىستىڭ، ايماقتىڭ، حالىق دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ ءار ءتۇرلى قاسيەتتەرىن وزدەرىنشە پايدالانۋى دا مۇمكىن. ونىڭ دا ءجونى بار. ويتكەنى كەيبىر وسىمدىكتەردىڭ بىرنەشە ءتۇرلى دارىلىك قاسيەتتەرى بار. باقباق (Taraxacum) — كۇردەلى گۇلدىلەر تۇقىمداسىنا جاتاتىن كوپ جىلدىق، كەيدە ءبىر نە ەكى جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىكتەر. قازاقستاندا 59 ءتۇرى بار، ونىڭ 23ء-ى سيرەك كەزدەسەتىن ەندەميك وسىمدىكتەر بولىپ سانالادى. ەڭ كوپ تاراعاندارى: دارىلىك باقباعى (T. offءىcءىnale)، كوكساعىز باقباعى (T. koksagnuz). بيىكتىگى 4 — 30 سم-دەي، ساباعى قۋىس، جاپىراقسىز، تىقىر، ءسۇتتى شىرىندى بولادى. لاتەك ءسولى شىعاتىن كوپجىلدىق ءشوپ. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە ىلعالدى ءشوپ شابىندىق جەرلەردە، اشىق الانداردا، تاۋ بولىكتەرىندە وزەن جاعالاۋلارىندا وسەدى. دارىلىك باقباق تۇيمەداعى مەن مىڭجاپىراق سياقتى كۇردەلى گۇلدەر تۇقىمداستارىنا جاتادى. ۇزىن، دۇرىس ەمەس تۇردەگى قالاقتى جانە تىستەس جاپىراقتارى ساباقتىڭ اينالاسىندا داميدى، ونىڭ اتاۋى فرانسۋزدىق «dent de lion» سوزىنەن شىققان. جاپىراقتارى قاۋىرسىن پىشىندەس، جيەگى تەگىس، تامىر موينىنا اينالا شوعىرلانادى. گۇلدەرى قوس جىنىستى، سارى ءتۇستى، توستاعانشا دوڭگەلەنىپ ساباق ۇشىندا ورنالاسادى. ءساۋىر — مامىر ايلارىندا گۇلدەيدى، مامىر — ماۋسىمدا جەمىس بەرەدى. جەمىسى — دانەك، ول جەلمەن تارايدى. باقباقتىڭ تامىرى مەن ساباعى دارىلىك ماقساتقا قولدانىلادى، سونداي-اق، مال ازىعىنا، تاعامعا پايدالانىلادى
ەمدىك قاسيەتى
كادىمگى باقباق – كوكتەمنىڭ تۇڭعىشى، حالىق ونى اتام زاماننان ءقادىر تۇتىپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن «جەر كۇنى»،«دەنساۋلىق ەليكسيرى» دەپ اتاعان. باقباقتىڭ ەمدىك قاسيەتىن ەجەلگى گرەسيادا ەرتە بىلگەن جانە ونى اراب مەديسيناسى كەڭىنەن قولدانعان.كوپتەگەن ەلدەردە ( شۆەيساريادا، چەحيادا، سلوۆاكيادا ) باقباق تاعامدىق وسىمدىك رەتىندە وتە باعالى، ال فرانسيادا ەگىپ وسىرەدى. ونىڭ ءالى وركەندەپ جەتپەگەن، فرانسۋزدار «پيسانلي» ( pissentli ) دەپ اتايتىن، جاس جاپىراقتارى ەرتە كوكتەمدە ءۆيتاميندى سالات ءۇشىن پايدالانادى. تۇقىمداستىڭ لاتىنشا « taraxic » ― كوز اۋرۋى اتىنان الىنعان، ويتكەنى ورتا عاسىردا دارىگەرلەر سول اۋرۋدى وسى وسىمدىكپەن ەمدەپ جازعان كورىنەدى. « tarassein » ― تىنىشتاندىرۋ دەگەن ءسوزدىڭ باسقا دا تۋىندىلارى بولۋى مۇمكىن. باقباقتىڭ جاپىراقتارىندا كاروتينويدتىق زاتتار. س جانە ۆ2 ۆيتاميندەرى بار، ال تەز سىڭەتىن كالسيي، فوسفور، تەمىر، ماگنيي، مارگانەس تۇزدارىنىڭ كوپتەگەن جاپىرىقتى كوكونىستەردەگىنەن كوبىنە اسىپ تۇسەدى. جاپىراقتارىنان جانە گۇل ساباقشالارىنان قانت ― ينوزيت تابىلعان. تامىرلارى مەن جاپىراقتارىنداعى ءسۇتسىماقتا شىرىش جانە اششى زات ― گليكوزيد تاراكساسين بار. تامىرلارىندا كراحمالدىڭ ورنىنا، اسىرەسە كۇزدە، 25% دەيىن ينۋلين جينالادى. جاپىراقتارىنداعى اشقىلتىم دامىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن جاپىراقتاردى ابدەن اعارعانعا دەيىن سابانمەن بۇركەيدى، نەمەسە جاپىراقتىڭ كەسىندىلەرىن 30 مين تۇزدى سۋدا ۇستايدى، اشقىلتىم ءدامى قايتقاندا جانە قۋىرعاندا كەتەدى. تاعامعا، اسىرەسە كوكتەم كەزىندە، مارينادتالعان گۇل ساباقشالارىن دا پايدالانادى، ال قۋىرعان تامىرلارىن كوفە ورنىنا ىشەدى. ەمدىك ماقساتقا جاپىراقتارى مەن تامىرلارىنىڭ ءسولىن تابەت اشاتىن،اسقورتۋدى جاقسارتاتىن جانە قان تازارتاتىن ءدارى رەتىندە پايدالانادى. باقباقتان ىستەلگەن تاعام باۋىردى جاقسارتادى جانە زات الماسۋدى دۇرىستايدى دەگەن ۇيعارىم بار. ءار ءتۇرلى حالىقتىڭ مەديسيناسىندا تامىر مەن قۇرعاق ءشوپتىڭ قايناتپاسىن اسقازاننىڭ ءار ءتۇرلى اۋرۋلارىنا، ءوت ايدايتىن،ءىش بوساتاتىن، قاقىرىق تۇسىرەتىن ءدارى رەتىندە، سونداي-اق ماي تولىق سىڭبەگەندە قولدانادى.اتەروسكلەروزدى، انەميانى ەمدەۋگە دە بولادى.تامىردان ىستەلگەن ۇنتاقتار ءار ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارىنا جانە پيگمەنت داقتارىن كەتىرۋگە پايدالانادى.
باقباق – دارىلىك وسىمدىك. گۇل ساباعىن، جاپىراقتارىن سىندىرساڭ ءسۇت تامشىلارى شىپ-شىپ شىعادى. جاپىراقتارى ءتۇپ جاعىندا توپتاسىپ ورنالاسادى.باقباقتىڭ جاپىراقتارىندا كاروتينويدتىق زاتتار مول. س جانە ۆ2 ۆيتاميندەرى دە ونىڭ بويىنان تابىلادى. ال جاپىراقتارىنان – ينوزيت تابىلعان.
باقباقتىڭ ءشوبىن، تامىرىن ءدارى ءۇشىن جينايدى. باقباق اسقا تابەتتى اشىپ، اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىنا كومەكتەسەدى. جالپى باقباقتىڭ ءبىز بىلمەيتىن دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسى مول.
*ومىراۋ بەزى قابىنعان كەزدە 31 گ كەپتىرىلگەن باقباق گۇلىن 250 گ سۋعا ءبىر قايناتامىز. سوسىن ونى بۇقتىرىپ ىشەمىز. ال باقباقتىڭ ءشوبىن ومىراۋعا جىلى كۇيىندە جانشىپ تارتىپ قويامىز.
*كوزدىڭ ءمۇيىز قاباتى قابىنعان جاعدايدا گۇل شوبىنەن 10 گ، اق گۇلدەن 10 گ قوسىپ، قايناتامىز. قايناتپا سالقىنداعان كەزدە ونىمەن كوزدى جۋامىز.
*بادامشا بەزىڭىز قابىنعان بولسا. باقباقتىڭ 15 گ، وشاعان تۇقىمىنان 3 گ، بورپىلداق ساڭىراۋ قۇلاقتان 3 گ، قىزىلميا تامىرىنان 3 گ قوسىپ، قايناتامىز. سودان ونى بۇقتىرىپ ءىشىڭىز. سوندا اۋرۋىڭىزدان وڭاي ايىعاسىز.
*سوزىلمالى ءىش قاتۋعا باقباقتى سۋعا قايناتامىز. سودان ونىمەن اۋىرىپ تۇرعان جەردى داكە ارقىلى ىسقىلاپ، وراپ تاستايمىز. ول ءىشتىڭ جۇمسارۋىنا كومەكتەسەدى.
*ءوت قالتاسىنىڭ قابىنۋىنا باقباق تامىرىنان 62 گ، اق جۋساننان 31 گ، مىسىق جالبىزدان 15 گ قوسىپ، قاينتامىز. دايىن بولعان قايناتپانى ۇزدىكسىز ءىشىپ وتىرامىز. وسىلايشا اۋرۋدان تەزىرەك ساۋىعامىز.
*ال قۇلاعىڭىز اۋىرسا، 2-5 تامشى ليمون شىرىنىن تامىزىڭىز – بۇل قۇلاقتىڭ اۋرۋىن باسادى جانە ەستۋدى جاقسارتادى. باقباق پەن ونىڭ اششى زاتتارىنىڭ ءسىرىندىسى يمۋپرەت® پرەپاراتىندا بار، جانە باسقا التى دارىلىك وسىمدىكتەرمەن بىرگە ول قابىنۋعا قارسى قاسيەتى ارقىلى يممۋندىق قورعانۋ جۇيەسىن نىعايتۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.
مۇنان وزگە كەيبىر ەلدەردە باقباقتان توساپ، شاراپ سىندى سۋسىندار جاسايدى. ەندى ءبىر ەلدەر وسى گۇلدى وتباسى مۇشەلەرىن ساتسىزدىكتەردەن ساقتايتىن قاسيەتتى وسىمدىك رەتىندە قۇرمەتتەيدى. سونىمەن قاتار، باقباقتى اقشانىڭ نىشانى رەتىندە سانايتىندار دا جوق ەمەس. ال ءبىرشاما ەل باقباقتى «كۇننىڭ ەگىزى» دەپ اتايدى. دەگەنمەن، كەيىنگى كەزدەرى ءبىرقاتار توپ ادامدار ونى «كۇن مەن ايدىڭ بالالارى» دەپ اتاپ ءجۇر. ونىڭ سىرى، گۇل شىعىستان كوتەرىلگەندە، بەتىن سول باعىتقا الادى. تاس توبەگە كەلگەندە، باسىن تىك كوتەرەدى. ال باتىسقا باتقاندا، سول جاققا موينىن بۇرادى دا، كۇن ۇياسىنا باتقاندا، ول دا جابىلىپ قالادى. ونىڭ ۇستىنە، باقباقتىڭ كەلبەتى مەن ءتۇسى تاپ ءبىر كۇننىڭ وزىنەن اينىمايدى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
«قازاقستان»: ۇلتتىق ەنسيكلوپەديا / باس رەداكتور ءا. نىسانبايەۆ – الماتى
«قازاق ەنسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1998 II- توم؛
شاڭىراق ەنسيكلوپەدياسى
You Might Also Like
-
بۇرىنعى وتكەن زاماندا قوجاناي دەگەن باي بولىپتى. ونىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن، ءوزى قىلجاقباس، مىلجىڭ ەكەن. باي وسى بالاسى تۋعاندا ءبىر مولدانى اكەلىپ اتىن قويدىرىپتى. مولداسى قۇرعىر جاقسىراق ات تاپپاعان...
-
نازارلارىڭىزعا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ورنالاسقان قوناق ۇيلەردى ۇسىنامىز. كۇندەلىكتى قاربالىستان شارشاپ، الىستا، ەشكىم مازالامايتىن جەردە دەمالعىڭىز كەلسە بۇل قوناق ۇيلەر ءسىز ءۇشىن. بۇل قوناق ۇيلە...
