اقىلدى ايەل
بۇرىنعى وتكەن زاماندا قوجاناي دەگەن باي بولىپتى. ونىڭ جالعىز ۇلى بار ەكەن، ءوزى قىلجاقباس، مىلجىڭ ەكەن. باي وسى بالاسى تۋعاندا ءبىر مولدانى اكەلىپ اتىن قويدىرىپتى. مولداسى قۇرعىر جاقسىراق ات تاپپاعان با، ياكي باي ورامالدى جاقسى بەرمەسىنە كوزى جەتكەن بە، ايتەۋىر بالانىڭ اتىن تەسىكباي دەي سالىپتى. تەسىكباي ەر جەتىپتى، ءوسىپتى. ايتقاندى ۇقپايتىن اقپا قۇلاق بولىپتى. ەل اۋزىنا قاقپاق قويعان بار ما: «بالاسىنىڭ باسى تەسىك بولعاندىقتان، ميى دا اعىپ ءتۇسىپ قالعان-اۋ»، – دەيتىن بولىپتى.
قوجاناي مۇنى ەستىپ نامىستانادى، وسىنىڭ باسىن تۇزەيتىن اقىلدى كەلىن ىزدەپ تابۋدى ويلايدى.
وسىمەن كۇندەردەن كۇن وتە بەرەدى. تەسىكباي حانداردىڭ، بايلاردىڭ، مىرزالاردىڭ اراسىندا ساۋىق قۇرىپ جۇرەدى. ءبىر وتىرعان ساۋىقتا بەكەحاننىڭ بالاسى تەسىكبايدى بالاعاتتايدى.
— اكەڭ قوجانايدىڭ اتى الەمگە جايىلدى. بايلىعى جۇرتتان استى، سويتە تۇرا سەنى ءالى ۇيلەندىرگەن جوق. ءوزىڭ دە ەزسىڭ، سۇلۋ تاڭداپ ءسۇيۋدى بىلمەيسىڭ، – دەپ جازعىردى.
بۇعان ىزالانعان تەسىكباي كۇندە اكەسىنىڭ مازاسىن كەتىرە بەرىپتى، كەتىرە بەرىپتى. سونداعى ايتارى ءبىر ءسوز-اق: «سۇلۋ قاتىن الىپ بەر» دەيدى ەكەن. قوجاناي حاننىڭ دا، مولدانىڭ دا قىزىن كورەدى. بالاسىنا باس-كوز بولار اقىلدى قىزدى تابا المايدى. ەندى ءوز ەلىنەن تابىلماعان سوڭ، تەمىرحان حاننىڭ ەلىندە جاقسى قىز كوپ دەگەندى ەستىپ، سولاي قاراي اتتانادى. اتاعى جۇرتتان اسقان باي كەلدى دەگەندى ەستىپ، تەمىرحان قوجانايدى ۇيىنە شاقىرادى، قىزىن دا كورسەتەدى.
ال، ءسويتىپ، باسى حاننىڭ قىزى بولىپ، بۇل ەلدەن دە اقىلدى قىزدى كورە المايدى، كەرى ءجۇرىپ ەلىنە قايتادى. نەشە كۇن جول ءجۇرىپ، ۇلكەن وزەننىڭ بويىنا كەلەدى. كۇن كەش بولادى، بايعا قونارعا ورىن تابىلمايدى. وڭكەي عانا قارا لاشىقتا تۇراتىن بالىقشىدان باسقا وندا كىم بولسىن.
بايدىڭ ءوز دۇنيەسى وزىنە جەتەدى عوي، نەشە نارعا جۇك ارتىپ كەلە جاتقاندا، دالاعا بولسا دا تۇنەۋگە ۇيعارادى. جىگىتتەرىنە جايلى ورىنعا جۇكتى ءتۇسىر دەگەنشە، ەكى جولدىڭ ايىرىعىندا ءبىر ون ءتورت جاسار قىز كەز كەلە كەتەدى. قوجاناي باي قىزعا: «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» – دەدى.
قامىستى جارىپ قالا ەتكەن،
بالىقتى جارىپ بال ەتكەن،
تابىلعانىن نار ەتكەن،
وسىندا تالاي جان وتكەن.
توسەنىپ قۇراق زار ەتكەن،
كەڭىمەي دۇنيە تار ەتكەن،
پاناسى قامىس اكەم بار،
مەن وسىنداي ەر جەتكەم، – دەيدى قىز تايىنباستان.
قوجاناي ويلانىپتى دا قىزدىڭ ءوزىن بالىقشىنىڭ بالاسى ەكەنىن تۇسىندىرگەنىنە ءسۇيسىنىپتى. — بالام، ۇيىڭە باستا، قامىس كۇركەڭنەن ءدان تاتالىق، – دەپتى باي.
قىز تاعى دا ىركىلمەي:
— قونىڭىز، اتا، – دەيدى دە ۇيىنە ەرتىپ بارادى. راسىندا، قامىستان قالاعان ءۇيى بار، قۇراقتان توقىعان كورپەسى بار شال اكەسى كۇركەدە وتىر ەكەن. باي اماندىق ايتىسىپ، قاراپ وتىرادى. جۇگىرىپ ەڭبەك ەتكەن جاس قىز ءبىر تاباق شورتاننىڭ سورپاسىن كەلتىرىپ:
— مىناۋ، اتا، شورتان سورپاسىن ۇرتتاۋعا ءوزىم دە قورقام، – دەيدى. ەكىنشى تاباقتى كورسەتىپ:
— مىناۋ، اتا، سازان، وسى ءۇشىن ابدەن كەتتى مازام. مىناۋ، اتا، بەكىرە، جايىن بالىق، جەي بەرەسىز كەكىرە، – دەيدى.
قوجاناي قىزدا زەرەكتىك بارىن بايقاپ، بالاسىنا ايتتىرۋ جايىن سويلەسىپتى. بالىقشى شال تەز كونىپتى. باي مالدى اياماي بەرىپتى دە، قىزدى تەسىكبايعا الىپ بەرىپتى. ەل: «مالىن كوزىنە سۇرتكەن قوجاناي قۋ كەدەي بالىقشىنىڭ قىزىن بالاسىنا اپەردى»، – دەيدى. قوجەكەڭ، امال نە، بالام تەڭ بولمادى-اۋ دەپ، ارمان ەتەدى ەكەن. تەسىكباي بولسا، بالىقشىنىڭ قىزى ساقىپجامالعا: «كۇركەدەن شىققان كەدەي قىزى»، – دەي بەرىپتى. ساقىپجامال دا ەسەسىن جىبەرمەپتى. «قامىس تەسىگىنىڭ ساڭىلاۋى بار، سەنىڭ باسىڭنىڭ ساڭىلاۋى جوق»، – دەپ، ازىلدەيدى ەكەن. نە كەرەك، وسىمەن كۇندەر ءوتىپ جۇرە بەرەدى. كەلىن قىلىعىنان عوي، ساقىپجامال اتاسىنا جاعا بەرىپتى.
قوجاناي سىرت حانداردىڭ ەلىنە كوپ بارىپ، ساياحات ەتەتىن، مال ايىرباستايتىن، سونىمەن بايلىعىن جۇرتتان اسىرعان باي ەكەن. سول ادەتى بويىنشا باي سىرتقا شىعا بەرىپتى. بار قازىناسىن كەلىنىنە سەنىپ تاپسىراتىن بولىپتى.
باي ءبىر رەت پاك پاتشاسىنىڭ ەلىنە بارىپ، ونان سانسىز التىن، كۇمىس، اسىل تاستار، اسىل بۇيىمدار الىپ ەلىنە قايتىپتى. ۇلى كەرۋەنىمەن كەلە جاتسا، ورتاداعى ۇلكەن تاۋدا قاشاننان بەكىنىپ جاتاتىن قىرىق قاراقشى بار ەكەن، بايدىڭ كەرۋەنى وسىعان كەلىپ كەزدەسىپتى. قاراقشىلار بارلىق اسىل مۇلىكتى تالاپ الادى. اتى شىققان قوجانايدى تانيدى، مۇنى ءتىرى جىبەرسەك، ءبىزدى قويماي تابادى، ونان دا ولتىرەلىك دەپ كەڭەسەدى. ونى قوجاناي دا بىلەدى. قاراقشىنىڭ باستىعىن شاقىرىپ الادى.
— قاراقتارىم، سەندەر وسى تاۋ دا مال ىزدەپ جۇرسىڭدەر عوي. مەنىڭ مالىم جەتەدى. ءبارىن الىڭدار، مەنى جىبەرىڭدەر! – دەيدى. وعان توناۋشىلار كونبەيدى.
— ەندەشە، مۇنىڭ ۇستىنە ۇيىمدە ەكى التىن تەرەگىم بار، ءبىرىن الىڭدار. مىنا مالدارىمنىڭ باعاسىنان ون ەسە ارتىق كەلەدى. ءبىر قامبادا تولعان التىنىم بار، ونىڭ جارتىسىن الىڭدار دا مەنى جىبەرىڭدەر! – دەيدى.
قاراقشىلار ونى الۋدىڭ جولىن سۇرايدى. — مەن حات جازىپ، ءمور باسىپ بەرەم، كىسى جىبەرىڭدەر، بالام بەرەدى، – دەيدى.
قاراقشى ويلانىپتى دا «جاز حاتىڭدى، كورەيىك» – دەپتى. قوجاناي بالاسىنا مىناداي حات جازىپتى:
«بالام تەسىكباي!.. مەن پاك پاتشاسىنا ەسىك الدىنداعى ەكى التىن تەرەكتىڭ ءبىرىن تارتۋعا تارتتىم. سول ءۇشىن ءبىرىن قالدىرىپ، ءبىرىن بەر. مۇندا قىرىك نارعا ارتاتىن اسىل بۇيىم باردى، الا كەتۋ ءۇشىن قامباداعى التىننىڭ جارتىسىن بەر. التىن اق باس، بۋرا باس نارلارعا تارتىلسىن – بارعان ادام ءوزىمنىڭ مال باسىلارىم. جۇمىس تەز ءبىتسىن. اكەڭ قوجاناي!» – دەپ ءمورىن باسادى.
قاراقشى وقىپ كورەدى دە: «وسىنى اكەلىپ الىپ، ونان كەيىن بايدىڭ جازاسىن بەرەرمىن»، – دەيدى دە مىقتى ەكى قاراقشىسىن حاتپەن جىبەرەدى. ايتۋى بويىنشا ەكى قاراقشى تەسىكبايعا حاتتى اكەلىپ تاپسىرادى. ول حاتتى وقي سالا دۇڭك ەتىپ:
— قايداعى التىن تەرەك، التىنى نەسى، ءتىپتى بىزدە اق باس بۋرا بار ما؟ – دەيدى.
— بار، مىنە، الجىپتى باستايدى. بۇل دۇڭكىلدى ۇيدە وتىرعان ساقىپجامال ەستيدى دە جۇگىرە شىعىپ:
— نەمەنە، اتامنان حات بار ما؟ – دەيدى.
— بار، مىنە، الجىپتى اتاڭ! – دەيدى بالاسى. ساقىپجامال حاتتى وقىپ، مازمۇنىنا تۇسىنەدى دە:
— ءوزى جيناعان دۇنيەسىن وزىنەن ايايمىز با، بەرەمىز، ءبارى دە بار، قوناقتار ۇيگە كىرىڭدەر! – دەيدى. ءسويتىپ، ەكى قاراقشىنى ىشكى ۇيگە ەندىرىپ، ەسىكتى سىرتىنان مىقتاپ بەكىتەدى. تەسىكبايدى حاتپەن حانعا جىبەرەدى. حان حاتتى وقىپ، تۇك تە تۇسىنبەيدى. ساقىپجامالدى شاقىرتادى. ساقىپجامالدان حان حاتتىڭ مازمۇنىن سۇرايدى.
سوندا ساقىپ حاتتى مىنانداي دەپ شەشكەن ەكەن:
— اتام حاتتى جۇمباقتاي جازعان، ەسىك الدىنداعى ەكى التىن تەرەك دەگەنى — تەسىكباي مەن مەنى ايتقانى. ءقازىر جاۋ قولىندا قينالۋدامىن، جانىم ءۇشىن سەندەردىڭ ءبىرىڭدى بەرۋگە دەيىن دايارمىن دەگەنى. ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قالدىرىپ، ءبىرىن بەر دەۋى – ەكى قاراقشى كەتتى، ءبىرىن ءتىرى قالدىرىپ، باستاتىپ كەلىپ، مەنى قۇتقارىڭدار دەگەنى. قىرىق نارعا ارتاتىن اسىل بۇيىم بار دەگەنى – قاراقشىنىڭ سانى قىرىق دەگەنى، التىن اق باس، بۋرا باستى نارلارعا ارتىلسىن دەگەنى – حاتىمدى سەندەر شەشە الماساڭدار، حانعا اپار، ول شەشەدى، اسكەرىن تەز جىبەرەدى دەگەنى عوي.
حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار دەۋشى ەدى، تاقسىر، ءبىر ايەلدىڭ اقىلىنا جەتپەيسىز بە، – دەپ سوككەن ەكەن. حان اشۋلانىپ سول ساعاتىندا اسكەرىن جىبەرىپتى. اسكەرلەرى قوجانايدى بوساتىپ، قاراقشىلاردى ۇستاپ اكەلىپتى. وسىدان سوڭ ساقىپجامالدىڭ داڭقى تاعى دا ارتا بەرىپتى. وسىلاي جۇرگەندە قوجاناي باي ولەدى. اكەسىنىڭ ورنىنا تەسىكباي سىرت حاندىقتارعا شىعا باستايدى.
تەسىكبايدى اكەسىمەن بىرگە جۇرەتىن قازىنا باستىقتارىنا، مال باستىقتارىنا قوسىپ جىبەرىپ وتىرادى ساقىپجامال.
ءبىر رەت تەسىكباي ءمارماردان قالاسىن سالدىرعان، گاۋھاردان قاقپاسىن ورناتقان، قاناتتى ات مىنگەن، قارىمدى قارۋ اسقان ويماۋىت حاننىڭ ەلىنە بارىپ، مال ايىرباستايدى.
ءوز ەلىنەن بىرگە شىققان حاننىڭ، ۋازىرلەردىڭ، بايلاردىڭ مىرزالارى دا بار ەكەن. كۇندە ساۋىق، ويىن تاماشا. بايلىققا ماس بولعان مىرزالار جۇيرىكتەرىن، تۇلپارلارىن جارىستىرادى، بايگە تىگەدى. ءبىر كۇنى سورىنا ما، باعىنا ما – كىم ءبىلسىن، تەسىكباي مەن بۇركىت مىرزانىڭ ات جارىستىرۋعا باستەسكەنى بارشا جۇرتقا تارايدى. ەكەۋى ەكى جۇيرىگىن الىسقا ايدايدى. بۇركىتتىڭ جۇيرىگى الدىمەن كەلەدى. تەسىكبايدىڭ ۋادەسى بويىنشا قولىنداعى بار مۇلكىن بۇركىتباي ۇتىپ الادى. ونىمەن دە تىنبايدى، تەسىكباي اتىمنىڭ بابى كەلمەدى دەگەن سوڭ، باسكە اتتارى مەن ايەلدەرىن دە تىگىپ، ەكى جۇيرىكتى قايتا جارىستىرادى. سورى قايناپ، تەسىكباي كەرقۇلانى دا، ساقىپجامالدى دا بۇركىتكە ۇتتىرىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، باسقا مىرزالار قايتقاندا تەسىكباي قايتا الماي ويماۋىت ەلىندە قالادى. ماستانعان بۇركىت سوندا تۇرا-تۇرادى. تەسىكبايدىڭ قازىنا باستىقتارى ەلىنە كەلسە دە ساقىپجامالعا كورىنە الماي جۇرەدى. كەشىككەن سوڭ ءبىر سۇمدىق بولعانىن ءىشى سەزگەن ساقىپجامال ءسال ءتۇسىن وزگەرتىپ، قالانى ارالاپ ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ قازىنا باسشىسىنا كەزىگە كەتەدى. بوگدە ايەل بولىپ، تەسىكبايدى سۇرايدى. جاسىرىن سىر اشكەرە بولادى، كۇيەۋىنىڭ ماسقاراسى شىققانىن ەستىپ بىلەدى. ەرىنىڭ ەزدىگىنە اشىنعان ساقىپجامال جانىنا باياعى مال باسشىسىن ەرتىپ الىپ، اسىعىس جولعا شىعادى. كۇن جۇرەدى، ءتۇن جۇرەدى، اپتا ءجۇرىپ، اي جۇرەدى. ويماۋىتتىڭ ەلىنە بارادى. قالانىڭ ءبىر شەتىنەن ورىن الادى. ەرەكشە جاسانادى دا بۇركىت مىرزانىڭ جايىن ىزدەپ تابادى. سوعان جاقىن جەردەن ءبىر ءۇيدى ۇستاۋعا بەكيدى دە، قايتا كەلىپ، مىڭ ساندىققا تاس تولتىرادى، مىڭ ساندىققا ءجۇن تولتىرادى، ساندىقتى بەكىتىپ، سىرلاتادى. بارلىعىن نارعا ارتىپ، سويلەسكەن ۇيگە تۇسەدى.
بۇل دا ءبىر سىلقىم مىرزا بولىپ، بۇركىتپەن جاقىنداسا تۇسەدى. تەسىكبايدى ىزدەپ كەلسە، وشاقتا وت جاعۋشى بولىپ وتىر ەكەن. قوجايىنعا پۇل بەرىپ، ونى ساتىپ الادى. ۇيىنە اكەلىپ، وت جاعۋشى ەتىپ قويادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇركىت مىرزانى ساقىپجامال قوناققا شاقىرادى. بۇعان دەيىن مىڭ ساندىق گاۋھار، التىنى بار، مىڭ ساندىق اسىل جىبەك بۇيىمى بار باي اتانعان ساقىپجامالعا جاقىنداي الماي جۇرگەن بۇركىت شاقىرعان بويدا جەتىپ كەلىپتى. ساقىپجامال بۇركىت مىرزاعا اس پەن شاراپتى اياماي بەرىپتى. مىرزا ابدەن قىزىپتى. وسى كەزدە قىزشا جاسانىپ ساقىپجامال ۇيگە كىرىپتى. «مەن جەنىسحاننىڭ قىزى ەدىم، سەندەي جىگىتتى ىزدەپ تاپپاي جۇرگەندە، سىرعا كورىپ شۇكىر ەتتىم»، – دەپتى. بۇركىت ونان ءارى ماستانىپتى.
قوناق ۇيگە شەشىن دە جات دەپ بۇيىرىپتى. قوجانايدىڭ بۇرىننان دايىنداپ قويعان مالعا باساتىن تاڭباسىن شەشىنىپ جاتقان بۇركىتتىڭ سانىنا اكەلىپ باسىپتى. قىزعان تەمىرگە شىداسىن با، مىرزا جالاناش قاشىپ قۇتىلىپتى. وسىمەن اي وتەدى، اپتا وتەدى. بۇركىتتى باعادى دا جۇرەدى. مىرزانىڭ جاراسى جازىلدى دەگەندە، ويماۋىت حانىنا ساقىپجامال جىگىت بولىپ، جاسانىپ كەلىپ ارىزدانادى.
— اكەم قوجاناي الەمگە اتى شىققان باي ەدى. ونىڭ مالىن قاراقشىلار الا بەرۋشى ەدى. ول كىسى ءولدى. وسىندا اعام تەسىكباي كەلگەن. ونىڭ كوزىن جوعالتىپتى دا بار مۇلكىن بۇركىت دەگەن قاراقشى تالاپ الىپتى. مالىمدى تانىپ ۇستاپ، الدىڭىزعا كەلدىم، – دەيدى. حان بۇركىتتى شاقىرتادى.
— بۇركىت، – سەن دە بايدىڭ مىرزاسىنىڭ، مىنا كىسى سىزدەن مال داۋلايدى، – دەيدى. سوندا بۇركىت:
— ۇتىپ العانمىن، – دەيدى، ءسويتىپ، ەكى جاق حان الدىندا ايتىسادى. سوندا ساقىپ:
— مۇنىڭ ۇرى ەكەنىنىن بەلگىسى دەنەسىندە بار، كورىڭىز! – دەپ وتىنەدى. سانىن اشىپ قاراسا، قوجانايدىڭ ايداي تاڭباسى شىعا كەلەدى.
— مىنە، اكەمنىڭ مالىن كوپ ۇرلاعان، سان رەت قولعا تۇسكەن. سوندا ەكىنشى ۇرلاما دەپ، اكەم تاڭباسىن باسىپ ەدى. قاراڭىز، اكەم ولگەن سوڭ اعايىمدى دا توناپ، مالىن العان! – دەيدى.
حان بۇركىتتى زىندانعا سالادى دا مال-مۇلكىن ەكى ەسە ەتىپ ساقىپجامالعا قايىرادى. ءىس بىتكەن سوڭ ساقىپجامال ەلىنە قايتۋعا دايىندالادى دا پاتشاعا كىرىپ، بۇركىتتى سۇرايدى.
— ول قاراقشى دا بولسا، ءبىزدىڭ حاننىڭ ادامى عوي، بەرىڭىز، سوندا بارىپ جازاسىن تارتسىن! – دەيدى.
ويماۋىت حان مۇنى ماقۇل كورىپ بۇركىتتى بەرەدى. ساقىپ ونى بايلاتادى دا ءبىر تۇيەگە ارتادى. تۇيەنىڭ باسىن تەسىكبايعا جەتەلەتىپ قويادى. الىس ءجۇردى، كوپ ءجۇردى، قانشا دا بولسا، وڭ ءجۇردى. ءبىر كەزدە بۇركىت ۇتسا، ەندى بۇركىت بايلاۋدا، تەسىكباي ونى جەتەلەپ كەلەدى.
ەلىنە جاقىن كەلگەندە، ساقىپجامال ايەلشە كيىنىپ، تەسىكبايدى قاسىنا شاقىرادى. تەسىكباي ايەلىنىنىڭ بەتىنە باجىرايىپ قاراپتى دا قالىپتى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تۇرىپ، تۇرىپ، ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەرىپتى. سوڭىنان بۇركىتتى شاقىرادى. ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن سوندا تانىتادى.
— ە، مىرزا، سەن تەسىكبايدى قالاي الدادىڭ، ەندى كىمگە الداندىڭ، كور؟ – دەپتى. سوندا بۇركىتباي مىرزا:
— ءومىرى مالايىن بولايىن، ەندى ماسقارا قىلا كورمە، – دەپ، جالىنىپ جىلاپتى. سول جەردە ساقىپ ونى ازات ەتىپتى. تەسىكبايعا بۇدان كەيىن اقىل كىرىپ، باسى ءبۇتىن باس بولا باستاپتى.
You Might Also Like
-
بۇرىنعى زاماندا ءبىر باي بولعان ەكەن، ول بايدىڭ بايبىشەسى جانە توقالى بولىپتى. بايبىشەسىنىڭ ءبىر قىزى، توقالىنىڭ ءبىر ۇلى، ءبىر قىزى بولىپتى. كۇندەردە ءبىر كۇن توقالى اۋىرىپ ولەدى. بايبىشە توقالدان تۋعا...
