باقىت قۇسى
ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى كەلتەدە، بايلار كيىپ قىرمىزى، جارلىنىڭ تونى كەلتەدە، جەردىڭ ۇستىندە، اسپاننىڭ استىندا الەمدى تاڭ ەتكەن كەلتەڭ دەگەن ءبىر ساراڭ باي بولىپتى. بىرنەشە مالشىلارى، قۇلدارى بولىپتى. سول كوپ مالشىلاردىڭ ءبىرى قازانقاپ دەگەن قوزىشىسى بار ەكەن.
قازانقاپ ءبىر كۇنى ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورەدى. تۇسىندە باسىنان كۇن، اياعىنان اي تۋىپ، قاسىندا ەكى قوزى قوشقار سوعىسىپ جاتىر ەكەن. قازانقاپ «ەكى قوشقاردى ايىرايىن، ايتپەسە سۇزىسە-سۇزىسە باستارى جارىلار دا باي ماعان ۇرىسار» دەگەن ويمەن ايعايلاپ تۇرا جۇگىرەمىن دەگەندە، ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ ويانىپ كەتەدى. ويانسا، ءتۇن ءالى قاراڭعى. قوزىلار قوتاندا تىپ-تىنىش جاتىر. ول اڭ-تاڭ بولىپ ءبىراز وتىردى دا ەرتەڭىنە بايدىڭ بالاسى اساۋبايعا ءتۇسىن جورىتپاق بولادى. تاڭ اتىپ، ەل تۇرادى. قازانقاپ اساۋبايعا ءتۇسىن ايتادى. اساۋباي قىزىعا تىڭداپ تۇرادى دا:
— ماعان وسى ءتۇسىڭدى سات. ءتورت تۇلىك مالدان قانشا الساڭ دا بەرەيىن، – دەيدى. قازانقاپ: «مۇمكىن، ساتسام ساتارمىن، جاۋابىن ءۇش كۇننەن سوڭ بەرەرمىن»، – دەپ، قوزىسىن ايداپ كەتە بەرەدى. قازانقاپ دالاعا بارىپ، ءارى ويلايدى، بەرى ويلايدى. «تەگى، بۇل ءتۇسىم جاقسى ءتۇس بولار. ساراڭ بايدىڭ بالاسى ماعان مال دا بەرمەس، الدار، نەمەسە ساتپادىڭ دەپ سابار، اسىلى، مەن قاشىپ كەتەيىن دە الدىمنان باقىت ىزدەيىن»، – دەپ، قوزىنى تاستاپ، قۇلا ءدۇز دالاعا قاشىپ كەتەدى. جۇرە-جۇرە كۇن باتىپ، ءتۇن بولادى. تاڭ اتىپ، كۇن بولادى. ءبىر كۇنى شارشاپ، كەشكە قاراي ءبىر شوق تەرەككە جەتەدى دە دەمالىپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەدى.
بۇل ماڭدا تاۋسوعار دەگەن حان بولادى ەكەن. حاننىڭ ەكى ايەلى بولادى، ەكى ايەلىنەن ەكى قىزى بولادى. ءبىرىنىڭ اتى - گۇلايىم، ەكىنشىسىنىڭ اتى - گۇلماھيرا ەكەن. بۇل ەكى قىز ءارى قۇرداس، ءارى تاتۋ ەكەن. ەكەۋى دە اقىلدى. اسىرەسە گۇلماھيرا جىن-پەرىنىڭ ءتىلىن بىلەدى ەكەن. ەكى قىز ءبىر جۇرەدى، ءبىر تۇرادى، بىرگە سىرلاسادى. ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، ەكەۋى ءومىرى ايىرىلماسقا، ءتىپتى ەكەۋى سۇيگەن ءبىر ادامعا، بارىپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرۋگە ۋادەلەسەدى.
كۇن ارتىنان كۇن، اي ارتىنان اي، جىل ارتىنان جىل وتەدى. ەكى قىز ءوسىپ، بويجەتەدى. تاۋسوعار حان ەكى قىزىن ەكى بايدىڭ مىرزاسىنا بەرمەك بولىپ، قۇدا تۇسەدى. بىرنەشە كۇن توي-توپىر جاساپ، كوپ مال، دۇنيە شاشىلادى. قۇدالارىمەن سويلەسىپ، كەلەسى جىلى وسى ۋاقىتقا توي جاساپ، ەكى قىزىن ءبىر كۇندە ۇزاتۋعا ۋادە جاساپ، تارقاسادى. قىزدار بۇل بايلاردىڭ بالالارىن سۇيمەيدى، وزدەرىنىڭ ۋادەسىندە بولادى. ەلدە وزدەرى ءسۇيىپ، سويلەسىپ جۇرگەن ساعيت دەگەن ءبىر جىگىتتى سىرتتاي جاراتىپ جۇرەدى. ساعيت قۋانا قۇپتايدى. ۇشەۋى قاشپاق بولادى. اۋەلى گۇلايىم مەن ساعيت قاشىپ كەتپەك بولادى، ولار ورنىققاسىن گۇلماھيرا بارماق بولادى. سونىمەن ساعيتقا بۇگىن تۇندە اۋىلدىڭ شىعىس جاعىنداعى شوق تەرەكتە كۇت دەيدى. گۇلايىم قوس اتپەن ءوزى بارىپ، سول جەردەن ءارى ءجۇرىپ كەتۋگە ءسوز بايلاسادى. ساعيت اسىعا جولعا شىعادى. ءتۇن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعى. ول جۇرە-جۇرە اداسادى.
اقىرى ءجۇرىپ كەلىپ كەزدەسكەن ءبىر شوق تەرەككە جاتا كەتەدى. گۇلايىم ءوزى ەرلەرشە كيىنەدى. قالعان كيىمدەرىن قورجىنعا سالادى. ازىق، جول قارجىلىق التىن، ساعيتقا كيىم الادى. ساداق، قىلىش، نايزا سياقتى قارۋلاردى دا الادى، ءتۇن ىشىندە ءبىر اتتى ءمىنىپ، ءبىر اتتى جەتەكتەپ ءجۇرىپ كەتەدى. شوق تەرەككە كەلەدى. كەلسە، تۇبىندە بىرەۋ ۇيىقتاپ جاتىر.
— تۇر، مىنا اتقا ءمىن! – دەپ وياتادى. ۇيىقتاپ جاتقان ادام شوشىپ ويانادى. قارۋ اسىنعان بوس اتتى ادامدى كورىپ زارەسى ۇشادى. ءوزىن قۋىپ كەلگەن اساۋباي شىعار دەپ، باسىن تومەن ءيىپ جىلاي بەرەدى. گۇلايىم دە قايران قالادى. ءبىراق ايالداۋعا ۋاقىت جوق. ەستىپ قالسا، قۋعىنشىلار ۇستاپ الا ما دەپ قورقىپ، اقىرىن داۋىسپەن:
— تەز، مىنا اتقا ءمىن دە ماعان ەرە بەر! – دەيدى. كىسى مىنەدى دە گۇلايىمگە ەرىپ تارتا بەرەدى. جۇيرىك اتتار سول ءتۇننىڭ ىشىندە بىرنەشە پاتشالىقتان ءوتىپ، تاڭ اتا ءبىر بۇلاقتىڭ باسىنا كەلىپ توقتايدى. بۇلار اتتان ءتۇسىپ، بىر-بىرىنە قاراسادى. قاراپ، وز-وزدەرىنەن تاڭقالىسادى. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى تانىمايدى. گۇلايىم ويعا كەتەدى. ساعيتتىڭ اداسقانىن، ونىڭ ورنىنا باسقا ءبىر جىگىتتى الىپ قاشقانىن سەزەدى. قىز جىگىتكە قارايدى، جىگىت قىزعا كارايدى. قىز ابايلاپ قاراسا، قاسىنداعىسى - ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، بەت-اۋزى كىر-كىر، ءبىراق كوزىنەن وتى جانعان ورتا بويلى جاس جىگىت. گۇلايىم ەندى بولار ءىس بولدى، نە دە بولسا، ماڭدايىما جازعانى وسى شىعار دەپ، باستان-اياق سىردى ايتادى. سىرلاسىپ، مۇڭداسادى، ءبىرىن-بىرى ۇناتادى، اتى-جوندەرىن سۇراسادى. گۇلايىم تاماق ىشكىسى كەلگەنىنە قاراماستان، وزەنگە قازانقاپتى جۋىندىرادى. ەسكى كيىمدەرىن ورتەپ، تازا كيىم كيگىزەدى. تاماق ءىشىپ الدەنەدى. قازانقاپ اپ-اسەم جىگىت بولادى. اعاشتان كۇركە جاساپ الىپ، قۇس، بالىق اۋلاپ تۇرا بەرەدى. اتتارىن كوزگە تۇسىرمەي، تەرەڭ سايعا ارقانداپ باعادى. گۇلايىم قازانقاپقا كوڭىل قوسادى. ءبىراق بىرەۋ-مىرەۋ بىلە قالسا، ەكەۋىمىز دە جەتىمبىز دەرسىڭ دەپ ايتىپ قويادى. كۇندەردە ءبىر كۇن بۇلار وزدەرى تۇرعان جەردەن ونشا قاشىق ەمەس ءبىر قالانىڭ بار ەكەنىن بىلەدى. «اسىقپاي ارالاپ كەل» دەپ، ەلەۋسىز ءبىر كيىم كيگىزىپ، قىز قازانقاپتى قالاعا جىبەرەدى. قازانقاپ قالانى ەرتەدەن كەشكە دەيىن ارالاپ قايتىپ كەلەدى. بۇل اساۋحان دەگەن حاننىڭ قالاسى ەكەن. حان اۋرۋ بولىپ، حاننىڭ ورنىنا قالانى باس ءۋازىرى قاسەن باسقارادى ەكەن. كۇندەردە ءبىر كۇن قاسەن جولداستارىمەن اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، گۇلايىمدەردىڭ كۇركەسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ قالادى. ءۋازىر قايتىپ قالاعا كەلگەن سوڭ، حانعا سونداي ءبىر سۇلۋ قىز كورگەنىن، ول قىزدىڭ تەك حانعا لايىق ەكەنىن جانە قاسىندا ءىنىسىنىڭ بار ەكەنىن ايتادى. حان جازىلعان سوڭ الارمىن دەپ ويلايدى دا جازىلعانشا ءىنىسىنىڭ كوزىن جويۋدى تاپسىرادى.
ەرتەڭىندە قاسەن قازانقاپتى شاقىرتىپ الىپ: «حان ناۋقاس ەدى. ول اۋرۋدىڭ ەمى سۇلەيمەننىڭ «اق ءدارىسى» دەگەن كورىنەدى. سونى تاۋىپ اكەلىپ بەر. بارماساڭ، نە تابا الماساڭ، باسىڭدى الامىن!» – دەيدى.
قازانقاپ كۇركەسىنە ءبىر ءتۇرلى مۇڭايىپ كەلەدى. ونى گۇلايىم سەزەدى دە: «مۇڭايماسىم، نەگە مۇڭايىپ كەلەسىڭ؟» – دەيدى. قازانقاپ قاسەننىڭ بۇيرىعىن ايتادى.
— ول ەشنارسە ەمەس، مۇڭايما، ۋازىرگە بار دا حاننىڭ بار جىلقىسىن ەرتەمەن الدىمنان شۇبىرتىپ ءوتىڭىز، ىشىنەن تاڭداپ ءبىر ات الامىن دا سونى ءمىنىپ ءدارىنى ىزدەيمىن دە، ولار ونى ماقۇل كورەدى، – دەيدى.
قازانقاپ قايتا كەلىپ ۋازىرگە ايتادى. حان دا، ءۋازىر دە ماقۇل كورەدى. ەرتەڭىنە گۇلايىم مەن قازانقاپ جىلقىلاردى ارالاپ ءجۇرىپ، بىرنەشە ءجۇز جىلقى وتكەننەن كەيىن، باسقا ءبىر ءجۇز جىلقىنىڭ ورتا شەنىندە كەلە جاتقان ءبىر قارا سەمىز ات پەن ءبىر ارىق كوك اتقا كوزدەرى تۇسەدى. قازانقاپ قارا اتتى ۇستاعىسى كەلەدى. ءبىراق گۇلايىم قارا اتتى ۇستاتقىزبايدى.
قازانقاپتىڭ كوڭىلى تولمايدى. سوندا گۇلايىم تۇرىپ:
ەي، مۇڭايماسىم!
ەشنارسەنى بىلمەيسىڭ.
ەرجىگىتتە ءمىن بولماس،
تۇلپار اتتا سىن بولماس.
قازانات ءمىنىپ قاس باتىر
ومىرىندە جاۋ الماس، – دەيدى. قازانقاپ كەتەتىن بولادى. گۇلايىم ءبىر حات جازىپ قولىنا ۇستاتادى.
«كۇننىڭ باتىسىندا تاۋسوعار دەگەن حان بار، ونىڭ گۇلماھيرا دەگەن قىزى بار. بۇل ءدارىنى تاپسا، سول تابادى. وسى حاتتى سول قىزعا تابىس ەت، ءبىراق ونىڭ قاقپاسىنا ەنۋ قيىن. قاقپاسىنا ەكى تاۋ قوندىرعان. ول ەكى تاۋ لەزدە اشىلىپ، جابىلىپ تۇرادى. اراسىندا قالىپ قويساڭ اتىڭ دا، ءوزىڭ دە جانشىلىپ مەرت بولاسىڭ. تەك اشىلعانىن باعىپ تۇرىپ، تەز ءوتىپ كەتەسىڭ»، – دەيدى. قازانقاپ ءجۇرىپ كەتەدى. كۇندەردە ءبىر كۇن قازانقاپ تاۋسوعار حاننىڭ ەلىنە جەتەدى. ەسىك اشىلعانىن اڭدىپ تۇرىپ حاننىڭ ورداسىنا وتەدى. رەتىن تاۋىپ حاتتى گۇلماھيراعا تابىس ەتەدى. گۇلماھيرا حاتتى وقىپ قۋانادى. قازانقاپتىڭ اتىن دا، ءوزىن دە وڭاشا جەرگە قويىپ كۇتەدى. ءبىر كۇن تۇندە ءوزىنىڭ سيقىر ورامالدارىن جەلپىپ، پەرىلەردى شاقىرادى. «سۇلەيمەننىڭ اق ءدارىسىن» سۇرايدى. بۇل ءدارى بىرەۋىندە بار ەكەن. سودان ءبىر مىسقالىن الىپ، وزدەرىن تاراتىپ جىبەرەدى. ەرتەڭىندە قازانقاپتى امان-ەسەن اتتاندىرىپ سالادى. قازانقاپ كەلگەنشە، اساۋحان ءولىپ قالادى. ولسە دە ءدارىنى اكەپ قاسەنگە بەرەدى. ەل حاننىڭ ورنىنا حان سايلاماق بولادى. بۇل ەلدىڭ زاڭى بويىنشا «باقىت قۇسى» دەگەن قۇس بولادى ەكەن. سول قۇستى ءۇش كۇندىك جەردەن ۇشىرىپ، قۇس كىمنىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىنە قونسا، سول كىسى حان بولادى. مەزگىلدى كۇنى ەلدى جيىپ، سول زاڭدارى بويىنشا قۇستى ۇشىرادى. قۇس گۇلايىم مەن قازانقاپتىڭ كۇركەسىنە كەلىپ قونادى. ءبىر ەمەس ءۇش رەت ۇشىرادى، ۇشەۋىندە دە سوندا كەلىپ قونادى. قاسەن ەلگە دە، گۇلايىمگە دە قىسىم جاسايدى. گۇلايىم ەندى قورقادى دا اكەسىنە حات جازىپ، بارلىق جاعدايدى بايانداپ، قازانقاپتى جىبەرەدى. تاۋسوعار حان كوپ اسكەرىمەن اساۋحاننىڭ ەلىنە كەلەدى. بارلىق جايدى ۇعادى دا ەلدى جيناپ الىپ، مەرزىمدى جەردەن باقىت قۇسىن ۇشىرادى. قۇس ءتورتىنشى رەت كەلىپ كۇركەگە قونادى. سونىمەن بۇكىل ەل بولىپ جينالىپ، اق تۇيە سويىپ، توي جاساپ، قازانقاپتى حان كوتەرەدى. قاسەندى ۋازىرلىكتەن الىپ، حالىق الدىندا جازالايدى. تاۋسوعار حان مەن گۇلماھيرا بىرگە كەلەدى. كەتەردە ەكى قىز وزدەرىنىڭ ويلارىن اكەسىنە بىلدىرەدى. تاۋسوعار حان ماقۇلدايدى. قازانقاپ توي جاساپ ەكى قىزدى دا الادى. قازانقاپ وتە ءادىل جانە قايىرىمدى حان بولادى. بۇنىڭ تۇسىندا ۇرلىق، كىسى ءولتىرۋ، بىرەۋگە بىرەۋ زورلىق قىلۋ سياقتى ادەتتەر جويىلادى، حان جارلىعى قۇلدارعا جاردەمدەسەدى. گۇلايىم مەن گۇلماھيرادان ەكى ۇل بولادى. ەكەۋى دە ءبىر كۇندە دۇنيەگە كەلەدى. ءبىرىنىڭ اتى ەرەدىك، ەكىنشىسىنىڭ اتىن بىرەدىك قويادى. بالالارى جاقسى وسەدى، بىرىمەن-بىرى تاتۋ بولادى.
ءبىر كۇنى قازانقاپ كۇندەگىسىنەن ەرتەرەك ۇيىقتاۋعا جاتادى. جانىندا ەكى ۇلى ەرەدىك پەن بىرەدىك اسىق ويناپ وتىرادى. ەكەۋىنىڭ دە ەكى التىن ساقاسى بار ەكەن. حاننىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتكەندە، ءبىر نارسە سارت ەتە قالادى. حان سەلك ەتىپ، كوزىن اشىپ، جان-جاعىنا قاراسا، ءبىرى باسىندا، ءبىرى اياعىندا ەكى ايەلى وتىر. ەكى بالاسى ءوزىنىڭ باياعى تۇسىندە كورگەن قوشقارشا ەكى ساقانى شارت-شارت سوعىستىرىپ جاتىر. سوندا حان: «باياعى تۇسىمدە كورگەن اي مەن كۇن – ەكى ايەلىم، ەكى قوزىم – ەكى ۇلىم بولدى-اۋ»، – دەپ ساقىلداپ كۇلىپ جىبەرەدى. قايران قالعان گۇلايىم مەن گۇلماھيرا كۇلگەن ءمانىسىن سۇرايدى. قازانقاپ باستان-اياق ءتۇسىن ايتىپ بەرەدى. قازانقاپ كەلەسى جىلى تاۋسوعار حانعا قوناققا بارادى. سۇراستىرىپ ساعيتتى تاۋىپ الادى. ساعيت ورتا جاسقا كەلگەن، ايەل الماعان، ءبىر بايدىڭ قۇلشىلىعىندا ءجۇر ەكەن. ەلگە كەلگەندە ساعيتتى وزدەرىمەن بىرگە الا كەتىپ، تاڭداعان قىزىن الىپ بەرەدى. وزىنە ءۋازىر ەتىپ الىپ، ولە-ولگەنشە دوس بولادى.
ءسويتىپ، قازانقاپ بارشا مۇراتىنا جەتەدى.
You Might Also Like
-
مۇعالىمدەر كۇنى بۇگىن، كۇنى ۇستازدىڭ شاتتانعان، شاكىرتىنە دەم بەرگىزگەن، جەتكىزەدى دەپ باققا ارمان. ۇستازداردىڭ كۇنى بۇگىن، بار تىلەگى ومىردە سول شاكىرتتىڭ ورگە جۇزگەن ەڭبەگىمەن اقتالعان.
-
بۇرىنعى زاماندا ءبىر بايدىڭ ەكى ۇلى، ەكى قىزى بولعان ەكەن. ۇلكەن بالاسىنىڭ اتى جاناي، كىشى بالاسىنىڭ اتى قاناي ەكەن. ۇلكەن قىزىنىڭ اتى اپان، كىشى قىزىنىڭ اتى ۇپان ەكەن. ءسوز سالىپ، قۇدا تۇسەم دەۋشىلە...
