InfoHub Logo

— باقسى كەلدى.

مەن عوي ولەم، دەپ ويلادى اڭساعان ۇي-ىشىنە سۇزىلە، كىرپىك اراسىنان قاراپ، سوسىن نە بولار ەكەن؟ اجەم، بەلگىلى، داۋىس ەتىپ جوقتايدى، سەبەبى جاقسى كورەدى. جاڭا زارلاپ قويا بەردى. جاساعان-اي، جالعىزىمدى الىپ كەتپەسە يگى ەدى، ءاي-اي، قۇداي-اي! كوكەسى ءجىبي قويماس. مانا: «سىرقاتىنىڭ بەتى قايتپاي، باقسى شاقىرۋ ءجون ەمەس»، — دەدى-اۋ. سوندا الىپ كەتكەنىن كۇتكەنى مە؟ الىپ كەتەتىن كىم، قايدا الىپ كەتەدى؟ ارينە، ءولىم، سول اكەتەدى. اشاققا. كادىمگى ۇگىتىلىپ جاتقان ەسكى، بالشىق مولالارعا. ءبىر قابىرعاسى وپىرىلىپ تۇسكەن ءتورت قۇلاقتى ەڭ ۇلكەن بەيىتتىڭ ىشىنە بۇرناعىگۇنى ەشكى كىرىپ، سوندا كورگەن: ەكى كوزى ۇڭىرەيگەن باس سۇيەك، ءيا، كىسىنىڭ باسى. اجەسىنىڭ ايتۋىنشا، و دۇنيەنىڭ ماقۇلىقتارى مۇرىندى، اۋىزدى، بەتتى، كوزدى ويىپ، ءبارىن جەپ قويعان. ءوزىنىڭ، اجەسىنىڭ سار تەنتەگى اڭساعاننىڭ باسى...— وسى ارادا بالانىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. زورلانا ىڭىرسىپ، جانعا جايلى، كوڭىلدى بىردەڭەلەردى ويلاۋعا تىرىسقان — تۇك شىقپادى. اقىلى باياعى بەيىتتىڭ ىشىندە ءبولىنىپ قاپ زىر-زىر جۇگىرگەن ەگىز لاقتى قارا ەشكىگە قايىرا سوقتى. كوز الدىنا تاعى دا شاشىلعان قۋ سۇيەك، ۇڭىرەيگەن ەكى كوز ەلەستەدى،— جو-وق، اڭساعاننىڭ كوزى ونداي بولمايدى، ويتكەنى تىم كىشكەنتاي. بالالار ىلعي كوزىڭ سىعىر دەپ كەمىتەدى. ءبىر ءسات ءمۇعالىم اپايدىڭ «بەس» سالعاندا ايتاتىن بايىرعى ءسوزىن ەسىنە اپ، جىميىپ قويدى: ماللادەس! و كىسى سولاي سويلەيدى، ماللادەس، بەس! ايتپاقشى، اپاي و دۇنيە جوق دەيدى. جوق بولعانى-اق دۇرىس. ايتپەسە، اجەسى ايتاتىن اڭكۇر-ناڭكۇر كۇرزىسىن كوتەرىپ جەتىپ كەلسە... تاس قاراڭعى كور، اللانىڭ امىرىمەن مۇنى تىرىلتەدى، ءبىراق ۇيگە جىبەرمەيدى، زىركىپ تۇرىپ جاۋاپ الادى: انادا، حانجاپپاي ويناعاندا سالىقپايعا نەگە قارالىق ەتتىڭ؟ بۇزاۋ ەمىپ قويعاندا اجەڭە نەگە وتىرىك ايتتىڭ؟ ءشاي-ساندىقتاعى ازعانتاي ءتاتتىنىڭ شەتىنەن جىمقىرىپ تاۋىسقان دا، مۇندار، سەنسىڭ، وندا كوكەڭ اۋىرىپ جاتقان-دى، اۋزىنىڭ ءدامىن الار دانەڭە تاپپادى. — اڭكۇر-ناڭكۇردىڭ ولگەندە وزىنە قويار بارلىق كىناسىنەن وسى سوڭعىسى — ءشاي-ساندىقتان قانت ۇرلاعانى اۋىر كورىندى. ەكى سامايى، تاماعى استىنىڭ ءجىپسىپ كەتكەنىن سەزىندى. تاعى دا ولەم عوي، ولەم، ولەم دەپ ويلادى. ولسە، باقسىنىڭ قاجەتى قانشا؟! بۇل 45-جىلعى ءساۋىردىڭ اياعى ەدى.

ەسىك الدى وپىر-توپىر بولا قالدى. الدەكىم سويلەي، امانداسا كىرىپ كەلە جاتتى. «ويباي، تەزىرەك جابىڭدار، جەل تيەدى». اجەسىنىڭ داۋىسى. كوكتەمنىڭ جىلى كۇنىندە وت جاققان شەگەن زىلماڭكەنىڭ ءىشى ونسىز دا تۇنىپ، كۇيىپ تۇرعان-دى. سەكونتكە عانا بالانىڭ ءجۇزىن سالقىن، راقات لەپ وپكەن، ارتىنشا قايتا تۇنشىقتى. ەكى شەكەسى شىم-شىم ەتىپ، ءجىپسىپ كەتتى. كوزىن شالا جۇمعان كۇيى، قاباعىن جيىرىپ، ىڭىرسىپ ءتىل قاتتى: الداي، اشىڭدار داعى! بوساعا جاقتاعى اياق دىبىسى، كۇبىر-سىبىر جىم باسىلدى، سول تىنىشتىقتا قۇلاعىنا اجەسىنىڭ كۇيزەلە ايتقان مىنا سوزدەرى شالىندى: «تاعى ساندىراقتاي باستادى-اۋ، جاساعان يەم-اي!» اۋادان، لەبىنەن اڭعاردى: بىرەۋ تەز-تەز باسىپ جانىنا كەلدى. وتىردى. ءوزى قاتتى ءجۇرىپ، ءتىپتى جۇگىرىپ جەتسە كەرەك، دەمىن ءجيى-جيى الادى. ادەتتە، ۇلكەندەر اندا-ساندا ءبىر تىنىستايدى عوي، ال مىناۋ قوزى قۋىپ كەلگەن سالىقپاي سياقتى، القىنادى. قانداي ادام بولدى ەكەن، كورەر مە ەدى؟ نەگە ەكەنى ءمالىمسىز، ءوز ويىنشا، باقسى بەت-جاعىن تۇگەل تۇك باسقان، ماڭداي، مويىنى قاتپار-قاتپار، اۋىزىن اشسا كومەيى ۇڭىرەيگەن، ءۇستى-باسى ىلىم-سىلىم كارى بىرەۋ بولۋعا ءتيىس. كوزىن اشپاق-تى، قاباعى زىلدەي، كىرپىك كوتەرتپەدى، ءارى شەكەسىندەگى بۇرىن بەلگىسىز ءبىر تامىر زىرقىلداي جونەلدى. سونىڭ اراسىنشا، ماڭدايىنا جاپ-جالپاق الاقان ءتونىپ قالدى. قول سارعىش، بۇل سوققى كۇتكەندەي، جاسقانىپ شىتىنا بەرگەن، الاقان قونىپ ۇلگەردى. سالقىن، جۇپ-جۇمساق. باقسىنىڭ الاقانى بۇج-بۇج، قاپتاعان سۇيەل بولماي ما؟ تاڭدانعانىنان كوزىن اشىپ الدى؛ باقسى ءۇڭىلىپ وتىر ەكەن، كۇلىپ جىبەردى. ءجۇزى جىپ-جىلى. ساقال-مۇرتىن قانشا قاۋقيتقانىمەن جاستىعى ءبىلىنىپ تۇر. ۇلكەن قوڭىر كوزدەرىنەن مەيىرىم شۋاعى توگىلەدى. بالانىڭ ماڭدايىنان سيپاي كەپ، مۇرىنىن قىسىپ-قىسىپ قويدى. مۇنىڭ ونسىز دا ات شاپتىرىم اۋىزى جايىلىپ كەلە جاتتى دا، اۋرۋىن ەسىنە اپ، كىرجيە سالدى. باقسى: «حال قالاي، بالاقان»،— دەپ سۇرادى. اڭساعان «جاقسى» دەپ قالعانىن اڭعارعان جوق. «مىنا جەرىڭ اۋىرا ما؟» «ازداپ». «مىنا جەرىڭ شە؟» «اۋىرمايدى». قورىقپا، ءقازىر-اق جازىلاسىڭ». انا جاقتان اجەسىنىڭ داۋىسى شىقتى: «قارت-اۋ، وتقا قاي كۇرەكتى سالايىن؟» باقسى بالانىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ سىبىر ەتتى: «ءقازىر مەن زىكىر سالام، ساسپا». اڭساعان بۇ سوزگە تۇسىنبەدى، ءبىراق باقسىنىڭ تۇرىنە قاراپ، زىكىرى جاقسى نارسە شىعار دەپ ءتۇيدى.

تۇرەگەلگەندە ءبىلدى: جىگىتتىڭ تۇلعاسى شاعىن، بويى دا بالاعا جاقىن. اڭساعاننىڭ ودان سايىن ءىشى جىلىدى. ءتىپتى، تالايدان ەتەنە، تۋىس ادامىنداي ىستىق سەزىندى. ءبىر مەزەت ءوزىنىڭ كىشكەنە كەزىندە اسكەر اكەتكەن اكەسىن ويلادى. و دا وسىنداي جىپ-جىلى، جاپ-جاس كىسى مە ەكەن؟ بالا قانشا قينالسا دا، اكە بەينەسىن ەلەستەتە المادى، سەبەبى كوز الدىندا باقسى عانا تۇردى. «مەن ءقازىر زىكىر سالامىن». وسىلاي دەپ تاعى ءبىر قايتالادى. بۇل جولعىسى زور ۋاقيعا، قورقىنىشتى ءبىر نارسە بولاتىنىن الدىن-الا حابارلاۋ، سودان ساقتاندىرۋ سەكىلدى ەستىلدى.

قازىق باسىنان دومبىرا اپ قايتا بۇرىلعان قارتتىڭ ءجۇزى، راسىندا، ۇرەي تۋدىرارداي ەدى: كوزى شاپىراش، الاسىنان اعى كوپ، ەكى قاسى قوسىلىپ كەتكەن؛ ءبىر ەزۋى انتەك سوزىلىپ، جوعارى شىعىپ بارادى. كوكىرەگى گۋ-گۋ. اجەسى انا جاقتان سامبىر-سامبىر ەتتى: «اللا ءساتىن سالعاي داعى». سول-اق ەكەن، باقسى قاقپاعى جارىق قارا دومبىرانى سابالاي جونەلدى. اۋزى-باسى قيساڭ قاعادى. ءالسىن-السىن دومبىرانى باسىنان اسىرا، بۇلعاپ-بۇلعاپ تاستايدى. كەمپىر-شال اڭ-تاڭ بوپ ءبىر ءسات سىلەيىسىپ قالىسقان، ارتىنشا قارت ساسقالاقتاپ: «الگى كۇرەك قايدا، كۇرەك، كۇرەك»،— دەپ كۇبىندى. باقسى ىدىرىنا تەپسىنىپ، ارلى-بەرلى جۇرە باستادى. دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيى كەلمەپتى، ءارى بىردە-بىر پەرنە دۇرىس باسىلمايدى. ەستىلىپ جۇرگەن ان-كۇيدەن بوتەن بىلدىق-بىدىق بىردەڭە. الدە ارۋاقتىڭ كۇيى باسقا ما؟

اڭساعان بۇل ەلدىڭ ءانشى، كۇيشىلەرىنىڭ تالايىن كورگەن، ءوزى دە ەپتەپ كۇي قايىراتىن. مىنانىڭ ىشەك قاعىسىنا قاراپ كۇلكىسى كەلدى. ءوستىپ تە كىسى دومبىرا تارتا ما! سونىڭ اراسىنشا اجەسى ءبىر اياق سۋ اكەلدى. بەسسمەللاھي دەپ، بالانىڭ كوپشىگىن كوتەرىپ، باسىن بيىكتەتتى. ەندى بۇل ەسىك، ءتوردى تۇگەل كورە الادى.

اناۋ كۇڭىرەنىپ، ءبىراز تەڭسەلىپ، تولقىپ اپ، كەنەت شىرقاپ جىبەردى. ءۇنى كۇشتى، اجارلى ەكەن. كادىمگى كوكجيەگىنە شەيىن كوز سۇرىنتەر دالداسى جوق دالانىڭ داۋىسى؛ مىناۋ بەيتانىس ادامنىڭ ارۋاق بۋعانداعى بەبەۋ-سارناۋى ەمەس، ات ءۇستىنىڭ ايقاي ءانشىسىنىڭ شىمىر ءۇنى ەكەنىن بالا دا بولسا كورىپ، سەزىپ ۇيرەنگەن سەرگەك كوڭىلمەن بىردەن تانىدى. اناۋ سالعاننان اھوۋ دەپ ەكىلەنە ءبىر قايىرىپ تاستاپ، الدەنە سوزدەردى تەرمەلەپ كەتتى:

ادىراسپاننىڭ تۇبىندە
ادىرايعان اۋليە،
سۇتتىگەننىڭ تۇبىندە
سۇمىرەيگەن اۋليە!
ارۋاقتارمەن تالاسپا،
جىن-شايتاندى الاستا!
ءسۇفيت-سۇفيت، الاستا!—

دەپ قۇتىرىندى. الگى اياقتاعى سۋدان ۇرتىن تومپايتا ۇرتتاپ، بۇركىپ-بۇركىپ جىبەردى. تامشىلار ءىرى، مۇنىڭ جامىلعى كورپەسىنە بۇرشاق قۇساپ تاسىر-تۇسىر اۋناپ ءتۇستى.

اجەسى انا جاقتان ماستەمىرمەن قىسىپ اكەلگەن كۇرەك قىپ-قىزىل، بەتىنەن تيتتەي-تيتتەي ۇشقىندار ىرشيدى، تەك ۇڭعى جاعىندا ەكى-ۇش ەلىدەي جەر سۇرقاي، كۇل رەڭدەس. «ءياھ، اللا، ءساتىن سالا گور!»— دەدى كەمپىر. قارت: «استىنا لەگەن توس!»— دەپ بۇيىردى. اناۋ سۋدى تاعى بۇرىكتى. بىرەر سۋىق تامشى مۇنىڭ بەتىنە شاشىراپ، جيىرىڭ قاقتىردى. ءبىراق كوڭىلى بۇ كەزدە ساۋىعىپ ۇلگەرگەن-دى. باقسىنىڭ ءار قيمىلىن تاڭدانا، ءتىپتى، قۇمارتا قاداعالاپ جاتىر. ارا-تۇرا كەمپىر-شال قورىقپا دەپ ۇبەكتەيدى. نەسىنە قورقادى؟ قايتا قىزىق ەمەس پە؟ اۋەزى، سوزدەرى قانداي تاماشا! ءبىر ءتۇرلى توسىن، كۇلكىلى.

قارا قاڭباق باسىنان
قالعىپ ۇشقان اۋليە!
قارا جىڭعىل قاسىنان
قارعىپ ۇشقان اۋليە!
جىن-پەرىدەن ارۋاعى
اسىپ تۋعان اۋليە!
قابىرعاسىن ديۋدىڭ
قاسىق قىلعان اۋليە!
ءبارىڭ شايتان بولماساڭ
بىدىقتاعان اۋليە،
اڭساعاننىڭ ءبۇيىرىن
قىتىقتىعان اۋليە!—

دەپ الاقتاعاندا بالا اۋرۋىن ۇمىتىپ، سىق-سىق كۇلدى. قارت كەمپىرىنە قاراتا: «مىنانىڭ زىكىرى قالاي، وسىنداي دا، ءسوز بولا ما، قۇداي-اۋ»،— دەپ كۇڭكىلدەگەن، اجەسى ەستىگەن جوق، «ياھ، اللا، ءساتىن سالا گور، جاساعان يەم» دەپ جالبارىندى.

ۇشىق-ۇشىق-ۇشىق بەت،
جاتقان اۋرۋ كۇشىكتەپ،
وسى بۋمەن ۇشىپ كەت، ءسۇفيت-سۇفيت.

باقسى ءوستىپ ءبىر جۇلقىنىپ، قىزعان كۇرەككە اۋىزىنداعى سۋدى قۇيا سالدى، كۇرەك باج ەتتى.

شىنىندا دا سۇرقاي، قويۋ بۋ جەپ-جەڭىل كوتەرىلىپ بارا جاتتى...

وسى مەزگىلدە ەسىك قاقىراي اشىلىپ، ءبىر توپ ادام كىرىپ كەلدى. الدىڭعى قىزىل جاعالى ەكەۋ قاباتتاسا، اقىرىپ كەپ قالدى:

— كوتەر قولىڭدى، دزەرتەر!

جىگىت دومبىرانى الدىنا كولدەنەڭ ۇستاعان كۇيى قالشيىپ تۇر. كەلەسى ساتتە كىرگەندەر تالاسا ۇمتىلىپ، الگىنىڭ قولىن قايىرىپ ارتىنا بايلادى. ەسىكتەن شىعاردا «باقسى» يىعىنا بۇرىلىپ، بۇعان قاراپ جىميىپ، باسىن يزەدى. اڭساعان: «تيمەڭدەر وعان، ول جاقسى كىسى دەپ»،— ايقايلاماق-تى، تاماعىنا بىردەڭە تىعىلىپ، دەمى شىقپادى. ىزالانعاننان جىلاپ قورقىتپاق-تى، جانارىنا جاس تا ىركىلمەي قويدى. كەنەت شەكەسى سولقىپ كەپ بەردى. قۇلاعىنا تاس مولادا جالعىز اداسقان ەگىز لاقتى ەشكىنىڭ ءۇنى قايىرا شالىندى. كوز الدىندا نەشە ءتۇرلى باس-سۇيەكتەر — كوزدەرى ۇڭىرەڭدەپ ءجۇزىپ ءجۇر. سودان كەيىن جاڭاعى ادامنىڭ قيساڭداعان ەزۋى، ماقامى، ءسوزى، ءار ءشوپتىڭ تۇبىندە، كولەڭكەسىندە تۇرعان ءتۇرلى ءتۇستى اۋليە، ناگان، مىلتىق كەزەنگەن الدەكىم — ءبار-بارى ارالاس، ىعى-جىعى كورىنىس كەلدى. وسىنىڭ ءامماسىنىڭ ارتىندا الگى ساقالدىنىڭ شىن بەينەسى — اۋماقتى قوڭىر كوزدەرىنەن مەيىرىم توگە قارايدى. سونسوڭ تاعى دا قۋ سۇيەك، قىزىل كۇرەك، سۇرعىلت بۋ ەلەستەدى.

مەن عوي ولەم دەپ ويلادى بالا، سوسىن نە بولار ەكەن؟

---