InfoHub Logo

ەسلي بى سنى شلي ۆ پوسلەدوۆاتەلنوستي، تو مى نە زنالي بى چتو — سون، چتو — دەيستۆيتەلنوست.
پاسكال

بالابەك ىرشىپ وياندى. شوشىنعانى سونشا، قايدا جاتىپ، قايدان تۇرعانىن بىلە الماي، توسەگى ۇستىندە مەڭ-زەڭ بوپ ويعا شومدى: ءوزى قالاي بولدى؟ قاپەلىمدە جادىنا ەشتەڭە ورالمادى — نەدەن باستالدى، نەمەن تىندى؟ تۇلا بويىنىڭ ءدىرىلىن ەندى اڭعاردى. جۇلقىپ اكەتەر ءىرى ەمەس، جۇيكەنىڭ بەلگىسىز تامىرلارىنا عانا ايان بۇقپا، ۇساق ءدىرىل. بار بالەدەن وسىمەن قۇتىلايىن دەگەن كىسىشە تەرەڭ ءبىر كۇرسىنگەن، دەمى قالتىراپ شىقتى. ءۇپ ەتكەن جەل استىنداعى كول بەتى سىندى و دا ۋاق، مايدا. ال كەشكەنى ءىرى ۋاقيعالار ەدى. ءيا، مۇنىڭ ءوز باسى ءۇشىن ءىرى. نەتكەن سۇمدىق!
بۇل عوي جايىقباي شوشاعىنىڭ ارقا باۋىرىنان اتقا قوندى. بالتىرىنا باتقان تارالعى تابىن ءالى سەزىنەدى. الدى دا شاپتى. سودان اشاقتىڭ قوڭىرىنا تۇسە بەرە بايقادى: و، ماسقارا! استىنداعى اتى شاپپايدى، شاپشيدى. مانادان سولاي، شاپشىپ وتىرىپتى. مىنەردە تۇساۋىن العان سىقىلدى ەدى، باقسا، ۇمىت قاپتى. مۇنداي دا بولادى ەكەن؟! وسىنىڭ بارىنە ءمان بەرىپ، تىرسىلداپ العان. «بۇ نە قىرسىق، مۇنىسى نەسى؟» — دەپ كۇيىنە كۇبىرلەدى. ەڭبەك، قايران ەڭبەك! ەڭبەكتەن دە بۇرىن ءۇمىتتى ايت داعى، ءۇمىتتى! ءبارىنىڭ زايا كەتكەنى مە؟!

عۇمار اۋىلىنان قىمىز ءىشىپ اتتانعان. ات قازىقتىڭ باسىنا شەيىن عۇماردىڭ ءوزى ەرىپ كەلدى. اياعىن ۇزەڭگىگە سالىپ جاتىپ، قولتىعىنان دەمەپ تۇرعان كىسىنىڭ جۇزىنە كوزى تۇسكەن، ۇرەيى ۇشىپ كەتتى. مىناۋ عۇمار — كادۋىلگى سايقىمازاق عۇمار ەمەس، عۇماردىڭ اكەسى، سونا ءبىر جىلى كوكىرەك اۋرۋىنان قايتقان قارمىس قارت. ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ەزۋىنىڭ ەزۋ سياعى دا شامالى، اقسيىپ قۋراعان ءتىس پەن جاق. قوزعالعان سايىن سۇيەگى ساۋدىر-ساۋدىر ەتەدى. ەرگە تاقىمى ىلىنەر-ىلىنبەستە الدى دا شاپتى. سويتسە شاپپاپتى. جيرەن ايعىر قارا سۋ. كەكىلىنەن ەكى جاققا ايىرىلا توگىلگەن ۇزىن، قويۋ جالىنىڭ ۇشىنان تەر تامشىلايدى. قامشىنىڭ قايىس بۇلدىرگەسى بىلەگىن بۋناپ ساپتى، بوساتىپ الماق بوپ قولىنا قاراعان، قامشى ورىنىندا قارمىستىڭ ءبۇتىن ءبىر قارى، قۋ سۇيەك. ەكى جىلىك بىر-بىرىنە الدەنەندەي سيقىرلى تارامىسپەن ءىلىنىپ ءجۇر. سۇمدىق!.. كەنەت جيرەن ايعىر شىڭعىرىپ تۇرىپ ءبىر كىسىنەدى، سونسوڭ قوساياقتاپ ءوز قۇيرىعىن ءوزى، ىڭىرانا، تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردى. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، سول تەپكى مۇنىڭ ماڭدايىنا ءتيدى. قاباعى ءۇستىن تۇقاي ويىپ-ويىپ بەردى. بالابەكتىڭ بەت-جۇزىن سيپاۋعا عانا شاماسى جەتتى. سودان، ەندى قاراسا بۇل قايداعى ءبىر شەگەن قىستاۋدىڭ ىشىندە ەت جەپ وتىر. جوق، ەت تە ەمەس، ىلعي سۇيەك. ماڭايى تولى جۇرت، ءبارىنىڭ ماي تالماعانداي ۇرتتارى بۇلتىلدايدى. تىسكە تيگەن سۇيەكتىڭ دىبىسى قايدا؟ نەگە قىتىرلامايدى؟ بالابەك وسىلاي ويلاپ، تاڭدانا شوشىنادى ەكەن دەيدى. بۇ نە قىرسىق! بۇ نەسى؟ جاڭا، العاش ويانا كەلگەندە قۋانىپ ەدى، تىرلىگىنە قۋانعان. ءقازىر، تۇسىندە كورگەندەرىن بىرتىندەپ ەسىنە تۇسىرگەن سايىن، شىبىنى شىرقىراتىپ بارادى. قاسىرەت پە، وكىنىش، ۇيات پا، قورقىنىش پا، نە سولاردىڭ ءبارى قوسىلعان اتى بەيمالىم ءبىر-اق تۇيسىك پە، ايتەۋىر الدەنە ءزىل جانىن جانشىپ الدى. باس جاعىنداعى تورشەردى توققا ارەڭ جالعادى. بولمە ىشىنە كوگىلدىر ساۋلە توگىلگەندە عانا وزىنە ءوزى كەلگەن، ءبىراق كوكىرەگى — كۇل، كوڭىلى — قۇيىن. شام جارىعىندا جايشىلىقتا قانىق بوياۋلى اجار، ءتۇر بەرەتىن دۇنيە-مۇلىك ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ، ءولى كورىنەدى. قاتارداعى توسەكتە ەكى بالاسى، ءبىرىنىڭ اياعىنا ءبىرىنىڭ باسى كەتىپ، ۇيقتاپ جاتىر. سودان... شەگەن ءۇيدىڭ ءتورت كوزدى تەرەزەسىنىڭ ەكەۋى جوق، ورىنىنا الاشانىڭ ءبىر ەنىن تۇتقان ەكەن دەيدى. ارجاعىنان لىپ-لىپ جەل بىلىنەدى. الدەبىرەۋ تۇشكىرىپ كەپ قالدى. قاتتى تۇشكىردى. وسىنشا ءۇن بەرگەن كەڭسىرىكتى كورمەك بوپ جالت قاراعان. ءماسساعان! الگى قارمىس قارت، قارمىس-قاڭقا. تىرىلەردىڭ كوبى جارىماي جۇرگەن كەڭسىرىكتى ولىگە كىم بەرسىن، قاڭقانىڭ بەت-اۋىزىندا لىپا جوق، سۇرگى ءجۇرىپ وتكەندەي، ءبىر كەزدە مۇرىن قونعان جەر ساڭىرايىپ تۇر. ءاي، اللا-اي. سوندا ول نەسىمەن تۇشكىردى؟ جىگىت وسىعان تاڭدانىپ ۇلگەرگەنشە تاعى ءبىر ۋاقيعانىڭ ۇشى كورىندى: بىرەۋ پەش تۇبىنەن سىقىرلاي كوتەرىلىپ بۇعان بەتتەدى. ءالى ءجۇرىپ كەلەدى، ءالى ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىر كەزدە جەتتى بىلەم، توقتاي قالدى. وقىس، تاعى دا ەرسى بىردەڭە كۇتىپ، دەمىن جۇتىپ بۇل وتىر. اناۋ قاننەن-قاپەرسىز، ەكى قولى قالتاسىندا، جالاڭ اياق. اندا-ساندا ءبىر اياعىنىڭ ۇلكەن باشايىمەن ەكىنشى اياعىنىڭ تىلەرسەگىن قاسىپ قويادى. بەتىنە قانشا ءۇڭىلىپ تاني المادى. سونسوڭ بالاعىنا قارادى، تانىس بالاق سياقتى، جىرىم-جىرىم. قىزدى اۋىلدىڭ يتتەرى تالاپ تاستاعان بىرەۋ بولدى-اۋ دەپ ويلاعانشا بولعان جوق، بالاق يەسى تىستەنە ءتىل قاتتى:

— وڭبا-ااعان، ءدام سوققىر. كوزىڭە كوك تىگىلدى مە، مەن «جاڭا تۇرمىس» كولحوزىنداعى سالىمگەرەي قويشىمىن عوي؟ قىزىل قويدى مەن سويىپ جەدى دەپ پە ەڭ؟ تايقىما، سەن سولاي جوريسىڭ. شىندىق كەرەك بولسا، ءما: مەن ەمەس جەگەن، قاسقىر. ال كەس ك...، سەن مەنى باي سانايسىڭ، ا؟ پايدا كوپ، سولاي ما؟ پايدا تاۋىپ جۇرگەن كىسى مىناداي بولا ما؟ مىنە، كور! — سالىمگەرەي تىلىك-تىلىك تابانىن مۇنىڭ اۋىزىنا تاقايدى،— وسى ءموردى بىلشيتايىن با بەتىڭە! وتتاپ! قىرشىپ! مەن سەنىڭ اكەڭمەن اسىق ويناعان كىسىمىن! ءبىلدىڭ بە؟!— جارىق تابان باجبيىپ بەتىنە تاياي تۇسەدى. جاقىنداعان سايىن تىلىگى ۇلعايىپ، ىرسيىپ-ىرسيىپ كورىنەدى. كوز الدى قارالا، كوكالا بىردەڭە بوپ بارادى. بۇ نەسى، بۇ نە قىرسىق؟ سونان... قاپ-قارا بىرەۋ قاقىرىنىپ كىردى:

— ءيا، شارۋاشىلىققا زياندى ادامدى تاپقان ەكەنسىز، جولداس. مەنى كولحوزعا كەساپات كەلتىرىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز-اۋ ءالى. مەن زيانكەسپىن عوي، سولاي ما؟ باسقارماعا باسقا ادام قويعىڭىز كەلەدى. سولاي، تاك، مەنىڭ دە وق قاعارىم بار جىگىتپىن، بايقاڭىز. ءسىز ءتىپتى مەنىڭ كىم ەكەنىمدى دە بىلگىڭىز كەلمەيدى ەكەن، تانىسىپ قويالىق، مەن «جاڭا تۇرمىس» كولحوزىنىڭ باسقارماسى ساعىنايمىن. ءسىز قانشا جامانداعانمەن، كورىپ تۇرسىز، ازىرگە ولگەم جوق. ءجاي، حا-حا، قالجىڭ عوي، اينام، كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، مەن ءبىر وقىماعان اعاڭ بولام، الگى جەڭگەڭ ءشاي قايناتىپ جاتىر ما ەدى، ءيا، ساعان ءدام تاتتىرام دەي مە...

تاعى ءبىر ادەمى ءۇن سىڭعىر ەتىپ، ساعىنايدىڭ داۋىسىن ءبولىپ تاستادى:

— اعاي، ەركەك باسىڭىزبەن وسەك تەرگەنىڭىز ۇيات ەمەس پە، مەنى كوكجال سورىنىڭ ارقا جاعىنداعى اق تىكەندى سايدا مۇكار اتتى جىگىتپەن تابىسىپ قالدى دەپسىز. بىرىنشىدەن، مۇكار جىگىت ەمەس، كگە-كگە-كگە، قىز، قىز بەن قىز تابىسقاندا نە بىتىرەدى؟ ءوزىڭىز ءتۇسىنىپ تۇرسىز، ۇيات ەمەس پە. پيعىلىڭىز بۇزىق ەكەن، اعاي. ايتىپ ەدى-اۋ، باسە. ەكىنشىدەن، كوكجالدىڭ ارقا باسىندا اق تىكەندى ساي جوق، جىڭعىلدى ساي بار، كگە-كگە-كگە.
بالابەك الگىدەن بەرى قاتەرلى سوزدەر مەن قوقانلوقى قيمىل-داردان ءقاۋىپ قىپ، ءارى مەزى بولعان-دى، وكپە ايتسا دا مىنا سىندى جۇپ-جۇمىر تورى قىزدىڭ ءسىز دەپ سىزىلعان سىپايى قىلىعى مەن ورىنسىز ەستىلسە دە سىقىلداعان كۇلكىسىنە جانى ءجىبىپ قالدى. وكپە ايتسا نەسى بار؟ وكپەلەمەي سويلەيتىن قىز بولا ما؟ «ۇيات ەمەس پە-نى» قىز كىمگە ايتپايدى، قاي ۋاقىتتا ايتپايدى؟ بۇل: «قارىنداس، ونداي-ونداي بولادى، رەنجىمەڭىز» دەگىسى كەپ وسىنشا وقتالدى، اتتەڭ ەرىنى يكەمگە كەلمەدى، ايتا المادى، تىم قۇرىسا جىميايىن دەگەن، و دا شىقپادى. قاپ! سودان...

— ءوستىپ تە شىندىقتى ايتتىم دەيسىڭ-اۋ سەن، ءاي، نايساپ، نايساپ!— بۇلاي داڭعىرلاعان قۇرساۋسىز كۇبى ىرگە جاقتان دومالاپ شىقتى،— سەن مەنى ايەلىنەن ايىرىلىستى دەپسىڭ. مەن ايىرىلىسقام جوق، تەك، ويلاعام. اسىرەسە، الگى قۇمانباي ءۇش اياقتى موتوسيكلىن جۋاتىن كۇنى ءبىر بوسىڭكىرەپ كەتىپ، قاسيبا ەكەۋىمىز قاقتىعىسىپ قالعانبىز. نايساپ، ساعان شىندىق كەرەك قوي، ءيا دەشى؟ سول ءتۇنى تاڭعا جىلاپ شىقتىم. وتىرىك ايتپايمىن، مەن اقكوڭىل اداممىن، الگى تاڭعا جىلايتىن كۇننىڭ ەرتەڭى بار ما — ناق ءوزىم اجىراسقىم كەلدى. بالالار مەن پارتكومنان ۇيالدىم، ال. مەن قۇداي الدىندا دا تايىنبايمىن، و نەسى-اي. بۇل ءبىر. سوسىن سەن مەنى تۇساۋلى اتقا مىنگىزگەنىڭ نە؟ ول قاي نايساپتىعىڭ؟ جوعارىدان وقىمادى دەپ باسىنعانىڭ با؟ ەسىڭدە بوسىن، ءبىز دە تەگىن تاز ەمەسپىز. قاراپايىم ەڭبەك ادامىن بۇلاي قورلاسىن دەگەن زاڭ بار ما؟ بولسا كورسەت، ايتپەسە... ە-ە، سولاي ما ەكەن! ەندى ناعىل دەيسىڭ؟ تال تۇستە تۇساۋلى اتقا مىنگىزىپ كۇلكى ەتكىڭ كەلدى سەنىڭ، ا؟

مانادان تەرەزە الدىندا وتىرعان تاعى ءبىر قاڭقا ورىنىنان اتىپ تۇرعان؛ جىلىك، ومىرتقا-قابىرتقالارىنىڭ ارا-اراسى، جىك-جىگىنەن ساۋىلداپ قۇم توگىلدى.

— دوڭىز! اتاڭا زاڭعار! ارۋاق قورلاعىڭ كەلدى-اۋ سەنىڭ! — وسى سوزدەرمەن سىقىرلاي، قاۋساي كەپ القىمىنان الدى.

بۇل قىلعىنىپ، جۇتىنا المايدى. تاسىرايىپ-تاسىرايىپ ەكى شەكەسىنە شىعىپ كەتكەن ءوزىنىڭ ەكى كوزىن ءوزى كوردى. كينودا بۇنداي قاڭقالاردى يتەرىپ قالسا، قۇلاپ، بىت-شىت بولاتىن-دى. بۇ دا ءسويتىپ قۇتىلايىن دەسە، تۇلا بويى الدىرتپايدى. ساۋساعىنىڭ ۇشىن قوزعار دارمەن جوق، قاشىپ قۇتىلاتىن كىسىشە الاقتاي، زىلماڭكەنىڭ و جاق، بۇ جاعىن كوزبەن ءتىنتىپ، ەسىك ىزدەدى، سويتسە، و عالامات، اينالا تۇتاس قابىرعا، كادۋىلگى قالىڭدىعى ءبىر قۇلاش شەگەن. ال سەن قۇم ەلىنىڭ قىستاۋىن كەلەمەش ەت!

— ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ايەلى وسەك تاسىمايدى.

— عۇمىرى تۇيەدەن جىعىلعان جان ەمەن.

— مەن ادال ەڭبەكتىڭ عانا ادامىمىن.

— قارا سيىر دونەجىن ەمەس، بەستى بۇقادان قاشتى.

اينالا ىڭ-جىڭ، ۋ-شۋ. ءارقايسىسى وكپەسى قابىنىپ سويلەيدى، شاعىم تاستايدى، كىنا ارتادى. ىزدەگەندەرى شىندىق، ايتاتىندارى... وسى كەزدە

جوعارىدان ءبىر داۋىس ەستىلدى:

— سەنىڭ ەسىگىڭ مۇندا، شىق بەرى!— بۇل كەزدە بالابەكتىڭ ەكى كوزى توبەسىنە ءبىتىپ ۇلگەرگەن-دى، جوعارى قاراۋعا وڭاي، يەگىن كوتەرمەي-اق قاراي سالدى. عاجاپ مۇندا ەكەن: قىستاۋدىڭ ەسىگى — تاس توبەدە، مۇرجانىڭ جانىندا. ەسىكتى اشىپ شاقىرعان سەمىز قىزىل شال (سارى شال بولۋ كەرەك، مۇنىڭ كوزى قانتالاپ كەتكەندىكتەن قىزىل شالىنعان دا) شىعا بەرىستە ءبۇيىرىن تايانىپ تۇر. تومەننەن، تابانى استىنان قاراعانعا ما، قارتتىڭ بويى تىم الاسا، دەنەسى جۋان اڭعارىلدى. سودان كەيىنگىسى ەسىندە قالماپتى، ايتەۋىر، ەسىن ءبىر جيناعاندا، اشاق شاعىلى بەرى سۋسىپ، ۇستىنە قۇلاپ كەلە جاتتى.

— سەن اشاقتىڭ جار قاباعى ارجاعىندا، جايىقباي شىعىسىن-دا دەپ ەدىڭ، ونىڭ قاتە، كوردىڭ بە، بەرگى، قۇبىلا-باتىس قاباعىنىڭ جارلانۋىن، اۋەلدەن سولاي، اۋەل-دە-ەەن! — مۇنى كىم ايتقانى، داۋىستىڭ قايدان ەستىلگەنى تاعى تۇسىنىكسىز. تاعى ءبىر جۇمباق: وسى كورگەندەرىنىڭ مەزگىلى جوق، جاز با، قىس پا، كۇندىز بە، ءتۇن بە — بەلگىسىز.

بالابەك تاۋىسىلا، القىنىپ ىستىق سىبىرلادى: «مۇنىسى نەسى، ونەردى ءبۇيتىپ قابىلدايتىن بولسا نەمىز قالادى؟» جاڭا مۇنىڭ ءبارىنىڭ ءتۇس ەكەنىنە قۋانىپ ەدى عوي، ەندى سول قۋانىشتىڭ ورىنىن ۋايىم مەن كۇدىك باستى. تۇسكە سەنبەيدى، دەگەنمەن ءبىرتۇرلى ورتايىپ، باسىلىپ قالدى. ءبارى باسقاشا، ءومىر، تۇرمىس — باسقا، اناۋ ءبىر قۇشاق بۋما — باسقا سىقىلداندى. قارسى الدىندا دىڭكيىپ تۇرعان ستولىنا، سوسىن انا جاقتا، اشىق ەسىكتەن كورىنگەن قازاندىقتىڭ ىس-ىس كومەيىنە قارادى. ودان سوڭ وڭ قولىنىڭ ورتان ساۋساعىنا تۇسكەن جاس كوندى بارماعىمەن ءبىر سيپاپ، ايقاسىپ ۇيقتاعان ەكى بالاعا نازار اۋداردى...

— اۋەلدەن سولاي، اۋەل-دە-ەەن! — وسى ءۇن قۇلاعىندا ءالى تۇر. تۇسىندە بولسا دا باس سالىپ، ءولى سۇيەكتىڭ قىلعىندىرىپ جاتقانى قاتەر ەدى، سول قاتەردەن قالاي قۇتىلدى؟ جەڭىپ قۇتىلدى ما، جەڭىلىپ قۇتىلدى ما؟ ەندىگى تاعدىرى ءداپ سوعان بايلانىستى كىسىشە ءالى دە تەكسەرە، ءالى دە ويلانا تۇسكىسى كەپ، ءتۇسىن وڭىمەن سالىستىرىپ ءبىراز اڭتارىلدى. سوسىن بارىپ قول ساعاتىنا كوز سالدى، باۋى جاڭا، بىلەك تامىرىن بادىرايتا قىسىپتى: تاڭعى ءتورت!

جازۋ ستولىنىڭ ۇستىندە وسىدان ەكى-اق ساعات بۇرىن... سوعان ويى اۋعاندا جۇرەگى مۇزداپ جۇرە بەردى.

* * *

جازۋشى بالابەك ءوز اۋىلى، اۋىلداستارى جايلى رومان جازىپ بىتىرگەن. ويىندا سوناۋ جيىرما-وتىز جىل كەيىندە، قۇم جوتالار-دىڭ يىرىندە قالعان كىشكەنتاي ادامدار مەن كۇيكى تىرلىكتىڭ بولمىس-بەينەسىن جاڭساق كورسەتتىم بە دەگەن ءقاۋپى بار ەدى. ءتۇس تە قىزىق قوي...

---