InfoHub Logo

ءامىرجان ا. ە. ، بەككوجانوۆا د. ج. ، مەرگەنوۆا ا. ا.

6ۆ01304 باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ كوپتىلدىلىكپەن 4 كۋرس ستۋدەنتتەرى،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ، پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا ينستيتۋتى

الماتى ق، قازاقستان

اڭداتپا: ماقالادا باستاۋىش سىنىپتا “كوركەم ەڭبەك” ساباقتارىندا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتىن دامىتۋ مۇمكىندىكتەرى تۋرالى جازىلعان. “كوركەم ەڭبەك” ساباعىنىڭ ماڭىزدىلىعى مەن، ءوتىلۋ قاجەتتىگى، ءپاننىڭ نەگىزگى ماقساتى تۋرالى، ءتىپتى ساباق جۇرگىزۋدە ۇشتىلدىلىكتىڭ قولدانىلۋى دا جازىلعان. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا بۇل ءپاندى ءوتۋدىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعى، “كوركەم ەڭبەك” ءپانىنىڭ وقۋشىلارعا اسەرى جانە داعدىلارىن جەتىلدىرەتىنى تۋرالى ايتىلعان.

ءتۇيىن سوزدەر: “كوركەم ەڭبەك”، شىعارماشىلىق قابىلەت، بەلسەندىلىك، تانىمدىق داعدىلار، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى، جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ، تەحنولوگيا، ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ.

كىرىسپە

بۇگىنگى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ۇدەرىستەر توعىسا دامىعان ۋاقىت مەجەسىندە وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىك، تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن بىرىكتىرە دامىتا وتىرىپ، ءبىلىم بەرۋ اياسىندا ىس-ارەكەتىندە شاپشاڭ، شىعارماشىل تۇلعا دايارلاۋ ماسەلەسى تۋىنداپ وتىر. جاھاندانۋ زامانىندا وقۋشىلاردىڭ وزدىگىنەن دەربەس ءبىلىم الۋ پروسەسسىندە ءبىلىم الۋشىلاردىڭ بەلسەندى ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ - قازىرگى پەداگوگ ماماندارىنىڭ باستى مىندەتى بولىپ تابىلادى. اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ جانە پەداگوگيكالىق ماماندىقتاردىڭ اۋقىمدى  وزگەرىسكە ۇشىراۋىنا بايلانىستى وقىتۋشى تەك قانا ءبىلىمدى الىپ ءجۇرۋشى عانا ەمەس، سونداي-اق وقۋشىنىڭ وزىندىك شىعارماشىلىق جۇمىسىنىڭ جەتەكشىسى جانە باعىت بەرۋشىسى بولىپ انىقتالدى. ولاي بولسا، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باس بۋىنىنىڭ ءبىرى - باستاۋىش سىنىپتا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراپ، وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم، بىلىك، تانىمدىق-ينتەللەكتۋالدىق داعدىلارىن جەتىلدىرۋ “كوركەم ەڭبەك” ءپانىنىڭ باستى مىندەتى بولىپ سانالادى.

نەگىزگى ءبولىم

زامان تالابىنا ساي مەكتەپتەردە الەۋمەتتىك جاعىنان بەلسەندى، ەركىن ويلاي الاتىن، وزدىگىنەن اقپاراتتى مەڭگەرە بىلەتىن، دارىندى، شىعارماشىل، ىزدەنىمپاز وقۋشىنى تاربيەلەۋ باستى نازارعا الىنىپ وتىر. وسىعان بايلانىستى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم الۋعا، ەڭبەك ەتۋگە تانىمدىق قىزىعۋشىلىعىن، شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. كوركەم ەڭبەك ءپانىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ ارقىلى تومەنگى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتا وتىرىپ، ەڭبەككە دەگەن قارىم-قاتىناسىن وزگەرتەمىز. جاس ۇرپاقتى كىشى مەكتەپ جاسىنان باستاپ ەڭبەككە، بەلسەندىلىككە، قيالىنىڭ جانە وبرازدى ويلاۋىنىڭ دامۋىنا، شىعارماشىلىق جانە سىني ويلاي بىلۋگە بەيىمدەۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بويىندا تۇلعالىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرامىز.

باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋ تەوريالىق باستاماسى “شىعارماشىلىق”، “كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتى” ، “باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتى ارقىلى شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋ” ۇعىمدارىن قالىپتاستىرۋمەن تىعىز بايلانىستى. “شىعارماشىلىق” ۇعىمىنىڭ پسيحولوگيا عىلىمىندا بەرىلگەن انىقتاماسىنا توقتالاتىن بولساق:  “شىعارماشىلىق دەگەنىمىز - ادامداردىڭ بۇرىن بولىپ كورمەگەن جاڭا ءبىر نارسەنى جاساۋعا باعىتتالعان قىزمەتى، ادامنىڭ تابيعاتتى بەلگىلى ماتەريالداردان ەڭبەكتانۋ ارقىلى الۋان ءتۇرلى قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرگە جاۋاپ بەرە الاتىن نارسە جاساپ الاتىن قابىلەتى”، - دەپ قاراستىرادى. يا. ن. پونوماريەۆ كەز-كەلگەن شىعارماشىلىق باعىتتاعى ىس-ارەكەت نەگىزىنىڭ باستاماسى - شىعارماشىلىق ويلاۋ دەپ، ونىڭ دامۋ كريتەرياسى رەتىندە ىشتەي جوسپارلاۋ ارەكەتىن نەمەسە “ويشا” ارەكەتتەنۋ قابىلەتىن ايتالى. پسيحولوگ ءوز زەرتتەۋلەرىندە شىعارماشىلىقتى يدەيا، ۇستانىم، ورىنداۋ دەپ تۇسىندىرەدى.

جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىنا بايلانىستى پەداگوگيكا سالاسىنىڭ عالىمى ۆ. ا. سۋحوملينسكييدىڭ: “ويىن بالانىڭ الدىنان ءومىر ەسىگىن اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتادى، ويىنسىز اقىل-ويدىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەمەس”،- دەگەن ءسوزىن باستاۋىش سىنىپ كوركەم ەڭبەك ءپانىن ويىن تەحنولوگياسى ارقىلى وقۋشىنى قىزىقتىرا وتىرىپ جۇرگىزگەن ءتيىمدى. ويتكەنى، 2010 –2020 جىلدار ارالىعاندا باستاۋىش سىنىپتا وقىعان بالالاردى سالىستىرىپ قاراعاندا، ارالارىنداعى ايىرماشىلىق ايتارلىقتاي كوپ. پەداگوگيكا عىلىمىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەر قيالدىڭ بايلىعىمەن، ويلاۋدىڭ ەرەكشەلىگىمەن، زاتتارعا دەگەن سىندارلى كوزقاراسپەن جاڭا شەشىم جانە يدەيالاردى ۇسىنۋ مۇمكىندىگىمەن، ءوز ءبىلىمىن، بىلىكتىلىگى مەن بىلىك داعدىسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ومىرلىك بەلسەندى ۇستانىم كورسەتە بىلۋىمەن سيپاتتالادى. سوعان وراي شىعارماشىلىق قابىلەتتەر ەرەكشە تانىلادى. الايدا، شىعارماشىلىق قابىلەت بەلگىلەرى كەز-كەلگەن بالاعا، كەز-كەلەگن ادامعا ءتان بولىپ كەلەدى. بار بولعانى ولاردى اشىپ، دامىتۋ كەرەك. شىعارماشىلىق ادام ساناسىنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ جانە ىس-ارەكەتىنىڭ بيىك بەلسەندىلىگىن كورسەتەدى. ادام قابىلەتىنىڭ دارەجەسى، ونىڭ كاسىبي ىسكەرلىگى، شەبەرلىگى، جاڭاشىلدىعى شىعارماشىلىق ويلاۋىنا قاتىستى انىقتالادى. وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشە بەلگىسى ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىندا. وسى كەزەكتە مەكتەپ باعىدارلاماسىنداعى كوركەم ەڭبەك ءپانىن جۇرگىزۋ بارىسىندا تەك وقۋلىق بويىنشا ەمەس، قوسىمشا دامىتۋشىلىق تاپسىرمالاردى ۇيىمداستىرۋ، ولاردىڭ ساپاسى مەن وقۋشىلارعا اسەرلى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى پروسەسستەردىڭ ءبىرى. قوسىمشا تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىلار وزدەرىنىڭ قيال، ويلاۋ، ىزدەنۋ، جاساي ءبىلۋ جانە جاساعاندارىن قولدانا ءبىلۋ مۇمكىندىكتەرىن دامىتادى. وقۋشىنىڭ ءوز بەتىمەن جۇمىس جۇرگىزۋى - شىعارماشىلىق قابىلەتتى دامىتۋدىڭ باستى جولى. بۇل ىسدەنىس، ويلاۋ ارەكەتىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ول ءۇشىن بالاعا ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندە ءاربىر پەداگوگ مامان  جۇيەلىلىك ءارى ۇزدىكسىزدىك قاعيدالارىن ۇستانا وتىرىپ، وقۋشىلارمەن بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزىۋى ءتيىس. كوركەم ەڭبەك ءپانى باستاۋىش سىنىپتىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا بولعاندىقتان باستى پاندەردىڭ قاتارىنا ەنۋگە بارىنشا وڭتايلى جاعداي تۋدىرۋىمىز قاجەت. كوركەم ەڭبەك ءپانى كىشى مەكتەپتە 1 سىنىپتان 4 سىنىپقا دەيىن اپتاسىنا 1 ساعات وتكىزىلەدى. ءار اپتا سايىن وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتۋىنا وسى ءبىر ساعاتتى ساۋاتتى ءارى ءتيىمدى وتكىزۋ پەداگوگ ماماننىڭ قۇزىرەتتىلىگىمەن ۇشتاسىپ جاتىر.

باستاۋىش سىنىپتا وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىن قالىپتاستىرۋدا كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ تۇرلەرى 2-گە ءبولىپ قاراستىرىلادى: ساباقتاعى جانە ساباقتان تىس كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتى. ساباقتاعى كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتىن ءداستۇرلى ەڭبەك ارەكەتىمەن قوسا، شىعارماشىلىق ەڭبەك ىس-ارەكەتىمەن بىرگە قاتار الىپ ءجۇرۋ ماڭىزدى. ءداستۇرلى كوركەم ەڭبەك ارەكەتىندە تەك وقۋلىققا جانە وقۋ باعرلاماسىنا نەگىزدەلىپ جۇرگىزىلسە، ال شىعارماشىلىق باعىتتاعى ەڭبەك ارەكەتى جاڭا تەحنولوگيالاردى ساباق بارىسىندا ۇتىمدى قولدانا وتىرىپ، ۇشقىر قيالدى دامىتاتىن ءار ءتۇرلى كومپوزيسيالىق تاپسىرمالاردى ورىنداۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. كوركەم ەڭبەك پانىندە وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا باعىتتالعان بىرنەشە جۇمىس تۇرلەرىن اتاپ وتسەك: كۋسۋدۋما (بۇل ورگاميدى ەشقانداي قايشى،جەلىمسىز، قاعازدى بۇكتەۋ ارقىلى ورىندالاتىن بۇيىم)؛ كۆيللينگ (قاعازدان سپيرال جاساۋ ارقىلى، وقۋشىلاردىڭ ءوز قيالدارىنا بايلانىستى ءتۇرلى كومپوزيسيالاردى ورىنداۋ)؛ ءداندى-داقىلداردى بوياۋ، جاپسىرۋ ارقىلى ءتۇرلى كومپوزيسيالاردى قۇراستىرۋ؛ ءار ءتۇرلى ماتەريالداردى قولدانۋ ارقىلى ءوز كومپوزيسياسىن ويلاپ تابۋ.

ءار ءپاننىڭ وقۋ باعدارلامالارىندا ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىرۋ قاراستىرىلعان، وندا ءۇش ءتىلدى مەڭگەرتىپ قانا قويماي، سول سياقتى وقۋشىلاردىڭ سىنىپتان تىس جۇمىستارىن دا ءۇش (قازاق، ورىس جانە اعىلشىن) تىلدەرىندە ۇيىمداستىرۋ - 21 عاسىردىڭ تالابى.   كوپ ءتىلدى وقۋ ورتاسىن قۇرۋداعى ءار ءپان قوسقان ۇلەسى ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىن “كوركەم ەڭبەك” پانىندە جۇزەگە اسىرۋ - وقۋشىلاردىڭ وزگە ەلدەردىڭ مادەنيەتىمەن تانىسۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن، الەمدى ۆيزۋالدى قابىلداۋىن، ءتىل بايلىقتارىن ءىشىنارا جەتىلدىرۋ، وزدەرى جاساعان زاتقا ءۇش تىلدە ەركىن سيپاتتاما بەرە الۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.

قورىتىندى

قورىتىندىلاي كەلە، شىعارماشىلىق پروسەسس شەكسىز. يدەيالاردى زەرتتەۋ

جانە دامىتۋ، قۇرۋ جانە ورىنداۋ، قايتا قاراستىرۋ، تالداۋ جانە باعالاۋ شىعارماشىلىق پروسەستىڭ كەز كەلگەن كەزەڭىندە جۇزەگە اسادى. وقۋشىلار پراكتيكالىق جۇمىس ارقىلى يدەيالاردى زەرتتەي الادى. يدەيالار ولاردى جاساۋ

مەن ورىنداۋ كەزەنىندە داميدى. ال “كوركەم ەڭبەك” ساباعى وقۋشىلارعا وسى شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتتى دامىتۋعا مۇمكىندىك ەتەدى. شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتتەرىن دامىتۋدا ساباقتىڭ ەكى ءتۇرى ارقىلى جۇزەگە اسادى. ساباقتاعى جانە ساباقتان تىس جۇمىس ارقىلى جۇزەگە اسادى. جالپى “كوركەم ەڭبەك” ءپانىنىڭ ماڭىزدىلىعىن دا نەگىزگە الۋ دا ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. [اسيلبايەۆا ف. ب. “باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ كوركەم ەڭبەك ىس-ارەكەتى ارقىلى شىعارماشىلىعان دامىتۋ” ديسسەرتاسيا//الماتى 2010، 15 قاراشا]
2. [حابارشى “ باستاۋىش مەكتەپ جانە دەنە مادەنيەتى” سەرياسى //ۇلاعات باسپاسى № 2 (33)، 2012]
3. [ابدراكوۆا ا. ا. “باستاۋىش مەكتەپتە وقىتۋ” رەسپۋبليكالىق ادىستەمەلىك جۋرنال// الماتى 2007]
4. [ى. التىنسارين اتىنداعى قازاق ءبىلىم اكادەمياسى “عىلىمي-پەلاگوگيكالىق جۋرنال”// الماتى 2007]
5. [رەسپۋبليكالىق ادىستەمەلىك جۋرنال “كوركەم ەڭبەك”// الماتى 2019]

---