InfoHub Logo

باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار، رەپتيليالار (Rەرtءىlءىا) — ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءبىر كلاسى. ەجەلگى باۋىرمەن جورعالاۋشىلار — كوتيلوزاۆرلار ورتا كاربون كەزەڭىندە قاراپايىم، قوسمەكەندى ستەگوسەفالدان تاراعان. كوتيلوزاۆرلاردان ترياس كەزەڭىنىڭ اياعىندا اڭ ءتارىزدى باۋىرمەن جورعالاۋشىلار توبى — سۇتقورەكتىلەردىڭ العاشقى تۇرلەرى شىقتى. باۋىرمەن جورعالاۋشىلاردىڭ ەڭ جاقسى دامىعان كەزەڭى — مەزوزوي. بۇل كەزدە يحتيوزاۆرلار، موزازاۆرلار، پتەروزاۆرلار (ۇشقىش كەسىرتكەلەر)، دينوزاۆرلار تاراعان. بۇلاردىڭ ءبارى مەزوزويدان كاينوزويعا وتكەن كەزدە جويىلىپ كەتتى دە، ولاردىڭ ورنىنا باۋىرمەن جورعالاۋشىلاردىڭ قازىرگى تۇرلەرى قالىپتاستى. قازاقستاندا يۋرا كەزەڭىندە تىرشىلىك ەتكەن ۇشاتىن كەسىرتكەنىڭ،بور كەزەڭىندەگى دينوزاۆرلاردىڭ،مەزوزوي، كاينوزوي شوگىندىلەرىنەن ءتۇرلى تاسباقانىڭ، كەسىرتكەنىڭ، كروكوديلدىڭ(قولتىراۋىننىڭ) قالدىقتارى تابىلعان. دۇنيە جۇزىندە 8000-نان استام ءتۇرى كەزدەسەدى.

قازاقستاندا 2 وتريادى (تاسباقالار، قابىرشاقتىلار)، 2 وترياد تارماعى (كەسىرتكەلەر، جىلاندار)، 13 تۇقىمداسى (تۇششى سۋ تاسباقاسى، قۇرلىق تاسباقاسى، گەككوندار، ەشكىەمەر، كەلەس، ۇرشىقساپ، سينكتەر، كەسىرتكەلەر، سوقىر جىلاندار، سۋ جىلاندار، قۇم ايداھارى، سۇر جىلاندار، قالقان تۇمسىقتىلار)، 24 تۋىسى، 51 ءتۇرى بار. باۋىرمەن جورعالاۋشىلار تەڭىزدە، تۇششى سۋدا جانە قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتەدى. دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى بىرنەشە سم-دەن 10 م-گە دەيىن بولادى. تەرىسى ادەتتە بەزسىز، ءمۇيىز قابىرشاقپەن نە قالقاندارمەن جابىلعان، بۇل ولاردىڭ دەنەسىن قۇرعاپ كەتۋدەن جانە ءتۇرلى زاقىمنان قورعايدى. قاڭقاسى مەن بۇلشىق ەتتەرى جاقسى جەتىلگەن. باۋىرمەن جورعالاۋشىلار وكپەسىمەن تىنىس الادى. قان اينالۋ جۇيەسى 2 شەڭبەرلى، جۇرەگى 3 كامەرالى (2 جۇرەكشە، 1 قارىنشا، تەك كروكوديلدەردە — 4 كامەرالى). باۋىرمەن جورعالاۋشىلار جۇمىرتقا سالۋ ارقىلى كوبەيەدى، ءىرى جۇمىرتقالارىن قۇرلىققا سالادى. جۇمىرتقالارى كورەكتىك سارى ۋىزعا باي. ۇرىق وسى ۋىزدىڭ ەسەبىنەن ءوسىپ جەتىلەدى. كەيبىر كەسىرتكەلەر (سينك) مەن جىلاندار تىرىدەي تۋادى. ولاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى پارتەنوگەنەتيكالىق جولمەن (ەركەگىنسىز) كوبەيەدى. قوس بۇيرەگى ارقىلى ءزار شىعارادى (كوپشىلىگىنىن نەسەپ شىعاراتىن قۋىعى بولادى). باۋىرمەن جورعالاۋشىلاردىڭ تىرشىلىك ارەكەتى كوبىنە كۇن ساۋلەسى رادياسياسى مەن ءوزىن قورشاعان ورتا تەمپەراتۋراسىنا بايلانىستى. دەنە تەمپەراتۋراسى 6-8°س-قا تومەندەگەندە ولاردىڭ قيمىلى ناشارلايدى، ال تەمپەراتۋرا 2-3°س بولعاندا قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. كوبىنەسە، ءشولدى جەرلەردى مەكەندەيدى. سۋ تاسباقالارى، كروكوديل-دەر بالىقتارمەن، بالدىرمەن، كەسىرتكەلەر جاندىكتەرمەن، قۇرلىق تاسباقالارى وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنەدى. وزدەرى دە اڭ-قۇسقا جەم بولادى. ءىرى جىلاندار مەن كروكوديل تەرىسىنەن ءتۇرلى بۇيىمدار جاسالادى، كەيبىر ەلدەردە تاسباقا ەتى مەن جۇمىرتقاسى تاعامعا پايدالانىلادى، جىلان ۋى مەديسينادا قولدانىلادى. باۋىرمەن جورعالاۋشىلاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى (جۇمىرباس شۇبار كەسىرتكە، زايسان جۇمىرباس كەسىرتكەسى، كەسەل، سارى جىلان،ت.ب.) قازاقستاننىڭ "قىزىل كىتابىنا" ەنگىزىلگەن (1996).

---