InfoHub Logo

قاراساي. جەزقازعان وبلىسىندا «قاراساي» اتالاتىن ەكى وزەن بار. بىرەۋى شەت اۋدانىنىڭ جەرىندە، باسىن اككەمەر تاۋىنان الىپ، مۇقىر وزەنىنە بارىپ قۇيادى. ۇزىندىعى — 79 شاقىرىم. ەكىنشىسى — جاڭاارقا اۋدانىنىڭ جەرىنەن اعاتىن وزەن. ول سارىسۋ الابىنداعى جەلدىتاۋ سىلەمدەرىندەگى ءبۇلاقتاردان باستالىپ، كوكتاس وزەنىنە قۇيادى. ۇزىندىعى — 73 كم.

«قاراساي» — قازاقتىڭ تايپالىق بىرلەستىگىندەگى بەلگىلى رۋ اتى. بۇل ءسوز قازاقستان جەرىندەگى ءبىراز وزەندەرگە كويىلعان. اقتوبە وبلىسىنىڭ مۇعالجار، وكتيابر اۋداندارىندا، ماڭعىشلاق وبلىسىنىڭ بەينەۋ اۋدانىندا، جامبىل وبلىسىنىڭ مويىنقۇم اۋدانىندا قاراساي اتالاتىن وزەندەر بار. ءبۇل وزەن اتاۋلارى قارا جانە ساي سوزدەرىنەن جاسالعان، قارا ساي، قارا جىرا («چەرنىي وۆراگ») دەگەن ماعىنا بەرەدى.
ۇلى ءجۇز شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ەسقوجا رۋىنان شىققان قاراساي باتىر التىناي ۇلى — تاريحتا بەلگىلى تۇلعا. ول جەتىسۋدا جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ازاماتتىق سوعىستا قول باستاعان باتىر. 1664 — 1727 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. جەزقازعان وبلىسىنداعى وزەنگە حالىق ءوزىنىڭ ارداقتاعان باتىرىنىڭ اتىن بەرۋى دە ىقتيمال. تاريحي دەرەكتەردەن قازاق جاساقتارىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا 1728-29 جىلدارى ويسىراتا سوققى بەرگەنى بەلگىلى. سول جىلداردىڭ كۋاسى، حالىقتىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەستەگى ەرلىك ىستەرىنىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە جەزقازعان وبلىسىنىڭ جەرىندەگى ءىرى وزەندەردىڭ ءبىرى — بۇرىنعى «بىلەۋتى» وزەنى قالماققىرعان دەگەن اتقا يە بولدى. بۇل ازاتتىق كۇرەستە ءابىلقايىر، ابىلاي حانمەن قاتار، بوگەمباي، قابانباي، تايلاق، ساۋرىق، رايىمبەك، مالاي، باقاي باتىرلار كورنەكتى رول اتقاردى.

مالاي وزەنى ەكى وبلىستىڭ جەرىندە كەزدەسەدى. ءبىرى — قاراعاندى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىندا، ەكىنشىسى — اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىندا. جەزقازعان وبلىسىنىڭ اقادىر اۋدانىندا ەلشىبەك دەپ اتالاتىن باستاۋ بار. قوستاناي وبلىسىندا وسى اتتاس كول دە بار. مالاي، ەلشىبەك ءارى رۋ اتتارى (ەتنونيم)، ءارى قازاقتىڭ بەلگىلى باتىرلارىنىڭ ەسىمى (انتروپونيم)، كەيىن بۇل اتاۋلار گيدرونيمدەرگە (وزەن، كول اتاۋلارىنا) اۋىسقان.

ەلشىبەك باتىردىڭ تۋعان، ولگەن جىلدارى بەلگىسىز. ول XVIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن قازاق باتىرى. ۇلى ءجۇزدىڭ شىرشىق، كەلەس القاپتارىن جايلاعان سىرگەلى تايپاسىنان شىققان، قالماقتار مەن جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە كوزگە ءتۇسىپ، داڭققا بولەنگەن باتىر.
ورتالىق قازاقستانداعى قيىك ستانسياسىنان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي 20 كم جەردە قولا داۋىرىنەن ساقتالىپ قالعان زيرات بار. زيراتتا 120 تاس قورعان بار. ولار زەرتتەۋشىلەردىڭ ويىنشا قولا ءداۋىرىنىڭ اتاسۋ كەزەڭىنە (ءبىزدىڭ ەراعا دەيىنگى 14 — 13 عاسىرلار) جاتادى. بۇل زيرات تا ەلشىبەك اتالادى.

وسى سياقتى جەزقازعان وبلىسىنىڭ جەزدى اۋدانىنداعى رايىمبەك، ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاق تارماعى — ابىلايكەتكەن وزەندەرى مەن شىمكەنت وبلىسىنداعى بوگەمبايكول اتالاتىن كول دە جوعارىداعى تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى اتالعان.

جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ رايىمبەك باتىر جايىندا مىنانداي دەرەكتەر كەلتىرەدى. «جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ قول استىندا قالعان جەتىسۋدىڭ ىلە القابى بويىنداعى شىعىس بولىگىن ازات ەتۋگە ايگىلى باتىر حانگەلدى مەن ونىڭ نەمەرەسى تۇكە بالاسى رايىمبەك، ناۋرىزباي، بايسەيىت، قىستىق مالاي، سونداي-اق سۋاننىڭ بولەك، ساتاي باتىرلارى كوپ ەڭبەك ەتتى.

رايىمبەك باتىردىڭ قالماق باتىرىن جەكپە-جەكتە جەڭىپ، اسكەرىن كۇل-تالقانىن شىعارا جەڭگەن جەرىنە قازاقتار «ويرانتوبە» دەپ ات قويعان. ول جەر — الماتى — نارىنقول تاس جولىنىڭ بويىنداعى كوكپەكتى سەلوسىنىڭ قارسى بەتىندەگى تاۋ بوكتەرى. سول ارادا رايىمبەك بۇلاعى دەگەن بۇلاق تا بار. رايىمبەك جوڭعارلارعا قارسى سوعىسقا ون جەتى جاسىندا قاتىسىپ، باتىر اتى سوندا شىعادى. ول اتاسى حانگەلدىنىڭ جولىن قۋىپ، ءوز ءومىرىن ەلىنىڭ يگىلىگىنە ارنايدى. جوڭعار باسقىنشىلارى قازاق جەرىنە باسىپ كىرگەندە، 1723 جىلى اتاسى حانگەلدى — ايگىلى تولە بيمەن جانە قودار بيمەن بىرىگىپ، سۋاننىڭ بولەك، ساتاي باتىرلارىمەن قوسىلا ورىس پاتشاسىنا حات جولداپ، جەتىسۋداعى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن قول استىنا الۋىن وتىنگەن ەكەن.

ال رايىمبەك اتاسى باستاعان يگى ءىستىڭ جۇزەگە اسۋى ءۇشىن جوڭعارلىقتارمەن سوعىسىپ، جەتىسۋدى ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. رايىمبەك باتىردىڭ بەيىتى الماتى كالاسىندا. ونىڭ ەرلىگىن جىرعا قوسىپ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ «رايىمبەك! رايىمبەك!» اتتى پوەما جازدى.

جاسىباي — پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنداعى (جاسىباي اۋلىنان 8 كم) تابيعاتى كوركەم، تۇيىق كول. پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانى جەرىندە، باياناۋىل اۋىلىنان 15 كم جەردە تاۋارالىق ويىستا ورنالاسقان. تەڭىز دەڭگەيىنەن 397 م بيىكتىكتە. اۋماعى 4 كم2، ۇز. 3،5 كم، ەندى جەرى 2،4 كم، ەڭ تەرەڭ جەرى 14،7 م. سۋىنىڭ كولەمى 25 ملن. م3، سۋ جينالاتىن الابى 31،2 كم2. كول تەكتونيكالىق قوزعالىستىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. جاعالاۋى بيىك جارتاستى، سولتۇستىك-باتىس بولىگى جايپاق كەلگەن. ءتۇبى تەگىس، لايلى. سۋى تۇششى، مولدىرلىگى 0،5 — 3 م، كوكشىل سۇر ءتۇستى. سۋىندا تۇقى، الابۇعا، شورتان، ت.ب. بالىقتار كەزدەسەدى. قۇستاردىڭ 50 شاقتى ءتۇرى (قاز، ۇيرەك، تىرنا، اققۋ، ت.ب.) مەكەندەيدى.
جاعالاۋىندا دەمالىس ۇيلەرى، «بايانتاۋ» تۋريستىك بازاسى، وقۋشىلار دەم الاتىن لاگەرلەر ورنالاسقان. كول سۋى تەرى اۋرۋلارىنا ەم.

جاسىباي، سابىندىكول جانە تورايعىر كولدەرىنىڭ الابى جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جاسىباي باتىر باسقارعان قازاق جاساقتارىنىڭ جاۋ بەتىن قايتارعان تاريحي جەرلەردىڭ ءبىرى بولعان. كول جاسىباي باتىر ەسىمىمەن اتالعان. باتىردىڭ جاسىباي جاعالاۋىندا زيراتى بار.
اتان مامبەت ۇلى (تۋىپ — وسكەن جەرى بەلگىسىز، ەرەيمەنتاۋ اۋدانى) — قازاق باتىرى. ورتا ءجۇزدىڭ قانجىعالى، ارعىن رۋىنان شىققان. 18 عاسىردا ءومىر سۇرگەن. بوگەنباي باتىردىڭ كەڭەسشىسى بولعان. جوڭعارلارمەن بولعان شايقاس كەزىندە كوزگە ءتۇسىپ، باتىر اتانعان. ەرەيمەنتاۋ تاۋىنداعى شىڭعا ەسىمى بەرىلگەن.

بوگەمباي اقشا ۇلى، قانجىعالى بوگەمباي، كەيبىر ادەبيەتتەردە بوگەنباي (1680، قاراتاۋ بوكتەرىندەگى بوگەن وزەنى بويى — 1775، كەيبىر دەرەكتەردە 1776، 1778، اقمولا وبلىسى ەرەيمەنتاۋ اۋدانى قورجىنكول كول ماڭى) — قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسى تاريحىندا ەرەكشە ءرول اتقارعان باتىر، قولباسشى. 18 عاسىرداعى قازاق باتىرلارىنىڭ جاسى ۇلكەن اقساقالى، سوندىقتان ونى حالىق اڭىزدارىندا ارداقتاپ “قانجىعالى قارت بوگەمباي” دەپ اتاپ كەتكەن. قارابالتا تۇبىندە قىرعىزدارمەن بولعان شايقاستا بوگەمباي باتىر 77 جاستا بولعان دەسەدى. ارعىننىڭ قانجىعالى رۋىنان. باتىرلار اۋلەتىنەن شىققان. اتاسى الدەۋىن باتىر ەسىم حان اسكەرىنىڭ قولباسشىسى، اكەسى اقشا باتىر تاۋكە حاننىڭ 80 مىڭ قولىن باسقارعان ساردار بولعان. 1756 — 58 جىلى ءبىرىنشى رەت شىعىس تۇركىستانعا كەلگەن جۇڭگو اسكەرىمەن بولعان ايگىلى تالقى سوعىسىندا جۇڭگو اسكەرىنە قاتتى سوققى بەرىپ، ولاردى ۇرىمجىدەن اسىرا قۋدى. بوگەمباي جاسى ۇلعايعان شاعىندا اۋىرىپ قايتىس بولعان. ءمايىتىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي مەشىتىنە جەرلەۋ ءۇشىن باتىردىڭ دەنەسىن تازا ارۋلاپ، بىلعارىعا وراپ، قىس بويى سورەگە قويىپ ساقتاعان. 1776 جىلى كوكتەمدە بالاسى تۇرانالى مەن قانجىعالى ايتباي اتكەلتىر ۇلى باستاعان ەلدىڭ يگى جاقسىلارى باتىردىڭ سۇيەگىن نارعا تەڭدەپ، تۇركىستانعا جەتكىزىپ، قوجا احمەت ياساۋي مەشىتىنە جەرلەگەن. بوگەمباي باتىردىڭ دەنەسى سورەگە قويىلعان جەر بۇگىنگە دەيىن ەرەيمەن وڭىرىندە “بوگەمباي سورەسى” دەپ اتالادى. بوگەمباي باتىردىڭ ەرلىگىن قوجابەرگەن جىراۋ “ەلىم-اي” اتتى تاريحي داستانىندا جىرلاپ، “ەر بوگەمباي” اتالاتىن قيسسا ارناعان. بۇقار، ۇمبەتەي، كەرەي جانكىسى، سەگىز سەرى شاقشاق ۇلى بوگەمباي تۋرالى داستاندار شىعارعان. بوگەمباي باتىردىڭ بالاسى تۇرانالى، نەمەرەسى باپان بي، ونىڭ بالاسى سابدەن (ساققۇلاق بي) دە ءوز زامانىندا اتاقتى ادامدار بولعان. 1991 جىلى استانا — پاۆلودار، ەرەيمەنتاۋ — پاۆلودار توعىسقان جول تورابىندا بوگەمباي باتىرعا ارناپ ەسكەرتكىش ورناتىلدى.

جانقوجا باتىر اۋىلى — قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنداعى اۋىل، ارىقبالىق اۋىلدىق اكىمشىلىك وكرۋگىنىڭ ورتالىعى. اۋدان ورتالىعى — قازالى قالاسىنان سولتۇستىككە قاراي 12 كيلومەتر جەردە، سىرداريا جايىلماسىنىڭ قامىس، قۇراق باسىم وسكەن شالعىندى سورتاڭ توپىراقتى شولدىك بەلدەمىندە ورنالاسقان. تۇرعىنى 1،7 مىڭ ادام (1999). 1962 — 1997 جىلدارى قازاقستاننىڭ 40 جىلدىعى اتىنداعى قاراكول كەڭشارىنىڭ ورتالىعى بولدى. ونىڭ نەگىزىندە 1997 جىلدان جانقوجا باتىر اۋىلىندا جانە وكرۋگكە قاراستى شاكەن، ءشيلى، شالقۇم اۋىلدارىندا شارۋا قوجالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. وكرۋگتە 4 مەكتەپ، بالاباقشا، كىتاپحانا، مادەنيەت ءۇيى، دارىگەرلىك امبۋلاتوريا جانە 2 فەلدش.-اكۋشەرلىك پۋنكت بار. تۇرعىندارى كورشى ەلدى مەكەندەرمەن اۆتوموبيل جولى ارقىلى قاتىناسادى. اۋىلعا اتاقتى جانقوجا نۇرمۇحامەد ۇلى — سىر بويى قازاقتارىنىڭ حيۋا، قوقان حاندىقتارىنىڭ ەزگىسىنە جانە رەسەي وتارشىلدارىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسىنىڭ ەسىمى بەرىلگەن.

ولجاباي باتىر — اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنداعى اۋىل، بلاگوداتنوە اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ورتالىعى. بۇرىنعى بلاگوداتنوە اۋىلى. 2004 جىلدان ولجاباي باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالادى.

قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى (1692 ج. الماتى وبلىسى كەربۇلاق اۋدانى — 1776 جىلى الماتى وبلىسى كۇرتى اۋدانى) — باتىر. ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى تايپاسىنىڭ اسىل رۋىنان شىققان. كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا جاس كەزىندە شىعىس ەلدەرىندە بولىپ، مۇسىلمانشا جان-جاقتى ءبىلىم العان. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىردىڭ اسكەرىندە مىڭباسى (كەيبىر دەرەكتەردە اقىلشىسى) بولعان. جوڭعارلارمەن بولعان 1727 جىلعى بۇلانتى شايقاسىنا، 1729 جىلى اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان. باتىر قايتىس بولعان جەردى حالىق قازىبەك تاۋى دەپ اتاپ كەتكەن.

وتەگەن وتەعۇل ۇلى باتىر، ءمۇيىزدى وتەگەن (1699، شۋ وزەنى بويىنداعى حانتاۋ ماڭىندا يزەندى دەگەن جەر — 1773، ىلە وزەنى بويىنداعى شەڭگەلدى دەگەن جەر) — باتىر، قولباسشى. 18 عاسىردا جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاق ەلىنىڭ تۇستىگىن، جەتىسۋ جەرىن، شىعىس قازاقستان ءوڭىرىن جاۋدان ازات ەتۋگە زور ەڭبەك سىڭىرگەن. تۇركىستان، تاشكەنت ماڭىنداعى كەسكىلەسكەن ۇرىستارعا، اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىسقان. قالماقتىڭ بوتحيشار، سابان تايشىق سەكىلدى اتىشۋلى باتىرلارىن جەكپە-جەكتە جەر جاستاندىرىپ، باتىر اتاعى شىعىپ، قازاق اسكەرىنىڭ داڭقتى قولباسشىلارىنىڭ بىرىنە اينالعان. تولە ءبيدىڭ، ابىلاي حاننىڭ سەرىگى بولعان. وتەگەن باتىر اۋەلدە ىلە وزەنى بويىنا — قازىرگى قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ تابانىنا جەرلەنگەن. كەيىننەن ونىڭ سۇيەگىن ۇرپاقتارى قورداي اۋدانىنا اپارىپ، قايتا جەرلەدى (1973). جەرلەنگەن جەردەگى اۋىل — وتەگەن اۋىلى اتاندى. 1999 جىلى وتەگەن باتىردىڭ 300 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتالىپ ءوتتى. سوعان وراي ءقابىرىنىڭ باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلىپ، قورداي اۋدانى ورتالىعىنا وتەگەن باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتىلدى. الماتى قالاسىنىڭ ءبىر ۇلكەن كوشەسىنە، ىلە اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى «ەنەرگەتيچەسكيي» كەنتىنە وتەگەن باتىر ەسىمى بەرىلدى.

---