InfoHub Logo

جاماق ۇلى بەيبارىس (1223-1277) — تۇركى اۋلەتى باحريدەن شىققان مامليۋكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى. ونى تاريحي شىعارمالاردا بەيبارىس، بيبارىس دەپ تە اتايدى. ونىڭ شىققان تەگى — قىپشاق. ءبىراق قاي جەردىڭ قىپشاعى دەگەنگە كەلگەندە ءار ءتۇرلى دەرەكتەر ايتىلىپ، ءبىرى — حورەزم، دەربەنت قىپشاقتارىنان دەسە، ەكىنشىلەرى ماڭعىستاۋلىق ەدى دەگەندى ايتادى. سوڭعى زەرتتەۋلەر بۇل ءدۇدامالدىقتىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، بەيبارىستىڭ قىپشاق تايپاسىنىڭ بەرىش رۋىنان شىققان اتاقتى اۋلەتتىڭ تۇقىمى ەكەنى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. اراب ەلدەرىنىڭ «مىڭ ءبىر تۇنمەن» قاتار قوياتىن حالىق رومانى — «بەيبارىستا» ونىڭ اكەسى جاماق، شەشەسى ايەك دەپ، ولاردىڭ ناقتى ەسىمدەرىن اتاپ كورسەتكەن. بەيبارىس ءومىر بويى قىپشاق تىلىندە سويلەگەن، الدىڭعى ازياداعى اراب تىلدەس حالىقتارمەن ءتىلماش ارقىلى تۇسىنىسكەن.

بەيبارىس داماسكىنىڭ بازارىندا 800 ديرحەمگە قۇلدىققا ساتىلعاننان كەيىن جاڭا قوجايىنى ايداكين بۋندۋكداريدىڭ اتىمەن ال-بۋندۋكداري دەگەن ەسىمگە يە بولدى. كەيىن بەيبارىستىڭ ەرەكشە قابىلەتىن بايقاعان ايۋبي اۋلەتىنىڭ سۇلتانى ساليح ناجۋميددين ونى ءوزىنىڭ جەكە گۆاردياسىنىڭ ءبىر بولىمىنە ساردار ەتىپ الادى. ءسويتىپ ول ەندى جاڭا ءامىرشىسىنىڭ اتىمەن وزىنە ءال-ساليحي دەگەن ەسىمدى جانە قابىلدايدى. ول وسىندا جۇرگەندە كرەست جورىعىنا قاتىسۋشىلارعا قارسى كۇرەستە ەگيپەت اسكەرىنە قولباسشىلىق ەتەدى.

ەگيپەتتىڭ جاڭا سۇلتانى ءمۋيززاددين ايبەك ايۋبي اۋلەتىنىڭ سوڭعى باستاعان كەزدە، بەيبارىس باس ساۋعالاپ، سيرياعا قاشىپ كەتەدى. سودان مامليۋكتەر ايبەكتى ولتىرگەننەن كەيىن عانا ول كايرعا قايتا ورالادى. مۇندا تاققا جاڭا وتىرعان مۇزاففار سايفۋددين قۇتۇز سۇلتان ونى اسكەرىنە باسشى ەتىپ، سيريا جەرىنە ىشكەرلەي كىرگەن موڭعولدارعا قارسى كۇرەسكە اتتانادى. اين-جالۋت تۇبىندەگى شايقاستا مامليۋك قولى موڭعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى. وسى سوعىستا بەيبارىس ەر جۇرەكتىلىگىمەن ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. ءبىراق قۇتۇز، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باسقالارعا سىي-سياپات جاساپ، بەيبارىستى ەلەۋسىز قالدىرادى. وسىعان وكپەلەگەن بەيبارىس وزىنە نيەتتەس ادامدارمەن كەلىسىپ، كايرعا قايتار جولدا قۇتۇزدى ولتىرەدى. جاقتاستارى بەيبارىستى ەگيپەتتىڭ سۇلتانى دەپ جاريالايدى. ءسويتىپ ول ءاد- مالىك ءاز-زاھير رۋكي-اد-دۇنيە ءۆا-د-دين بەيبارىس ال-بۋندۋكداري ءال-ساليحي دەگەن ەسىممەن ەگيپەتتىڭ تاعىنا وتىرادى. بيلىك باسىنا كەلىسىمەن بەيبارىس بار كۇش-جىگەرىن كرەست جورىعىنا قارسى شابۋىلعا جۇمسايدى. نەگىزگى شابۋىل 1265 جىلى باستالىپ، كرەست تاعۋشى فرانكتەردىڭ قامالدارى بىرىنەن كەيىن ءبىرى الىنادى. بۇدان كەيىن كىشى ارمەنيا پاتشالىعىنا (1267 جىلى) كىشى ازيا سەلجۇقتارىنا قارسى جورىقتار جاساپ، بەربەرلەردى باعىندىرادى.
بەيبارىس مەدرەسەلەر سالۋعا كوپ كۇش جۇمسايدى، كانالدار مەن بوگەتتەردى جوندەتەدى. كاير قالاسىندا ول سالدىرعان مەشىتتەردىڭ ءبىرى ءقازىر دە «بەيبارىس مەشىتى» دەپ اتالادى.  جات جۇرتتارداعى قىپشاق ادەبيەتىنىڭ بۇكىل شىعىس ەلدەرىنە كەڭ تاراعان تۋىندىسى - قازاق ساحاراسىنىڭ پەرزەنتى قىپشاق سۇلتان از-زاحير بەيبارىس جايلى قيسسالار. سۇلتان از-زاحير بەيبارىس دەگەن كىم؟

ارابتىڭ، «مامليۋك» دەگەن ءسوزىنىڭ كوپ ماعىناسىنىڭ ءبىرى — اق قۇلدار. ال وسى مامليۋكتەردىڭ ءبىر توبى قازىرگى قازاق ساحاراسى مەن ەدىل، جايىق، قارا تەڭىز بويىندا مونعول شاپقىنشىلارىمەن بولعان قىرعىن سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا الىنعان قىپشاقتار بولعان. ي. م. فيلشتينسكيي زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، موڭعولدار وزگەلەرمەن بىرگە قىپشاقتاردى دا شەتەلدىك كوپەستەرگە، اسىرەسە يتاليالىق ساۋداگەرلەرگە ساتىپ وتىرعان. ال ولار مۇنداي ءوتىمدى «تاۋاردى» جەرورتا تەڭىزىنىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى مىسىر ەلىنە اپارىپ، ارتىق باعامەن قايتا ساتاتىن بولعان. تۇتقىندار ىشىنەن قىپشاقتاردىڭ باتىرلىعىنا، ەر جۇرەكتىلىگىنە، توزىمدىلىگىنە، شىدامدىلىعىنا قىزىققان مىسىر سۇلتاندارى ولاردى اسكەري قىزمەتكە تارتقان، ساراي جاساقتارى ەتكەن. بىرتىندەپ جوعارى اسكەري قولباسشى مارتەبەسىنە قولى جەتكەن قىپششاقتار جۇرتى قولداماعان سۇلتانداردى تاقتان وپ-وڭاي-اق تايدىرىپ وتىرعان.                                      

مىسىرلىق قىپشاقتاردىڭ سالتانات قۇرۋى، اسىرەسە، XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالادى. مىسالى، 1250—57 جىلدارى ەگيپەتتى تۇركىنىڭ باحرلىقتار دەپ اتالعان ايبەك باستاعان قاۋىمى بيلەگەن. ولاردىڭ باحرالىقتار دەپ اتالۋىنا سەبەپ بولعان جايت قىپشاقتاردىڭ اسكەري كازارمالارىنىڭ ءنىل وزەنى ورتاسىنداعى ارالدا بولعاندىعىنان ەدى. سوندىقتان دا ولار «باحرلىقتار»، ياعني «ارالدىقتار» دەپ اتالىپ كەتكەن.

مەملەكەت بيلىگى قولدارىنا تيگەننەڭ كەيىن قىپشاقتار كۇردتەر اۋلەتىن الاستاعان. ءسويتىپ، ولار ەگيپەتتى ۇزاق ۋاقىت بيلەگەن. ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، جەڭىستەرگە جەتەلەگەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتى حالىق اۋزىندا اڭىز بوپ قالعان قىپشاق تەكتى سۇلتان از-زاحير رۋكن اد-دين بەيبارىس بولعان.

جازبا دەرەكتەرگە قاراساق، بەيبارىس 1223 جىلى مونعولدار ويرانداعان دەشتى قىپشاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جەتىم قالعان جاس بالا وزگە دە تۇتقىندارمەن بىرگە مىسىردىق سول كەزدەگى كۋرد تەكتى سۇلتانى ساليح نادجم اد-دينگە ساتىلعان.

ي. م. فيلشتينسكيي ەڭبەكتەرىنە كاراعاندا جاس باتىر اۋەلى سيرياداعى اسكەري مەكتەپتە وقىعاننان كەيىن، مامليۋك جاساقتارىنا جازىلادى. ءال-مانسۋر دەگەن جەردە بولعان العاشقى شايقاستا-اق ول ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن.

كرەست تاعۋشىلاردى تالقانداعاننان كەيىن بەيبارىس ءوزىنىڭ، نەگىزگى قارسىلاسى تۋران شاھ پەن باقتالاسى كۋتۋزدى دا تاقتان تايدىرعان. بەيبارىس ۇكىمەت باسىنا كەلگەن تۇس مونعولداردىڭ 1258 جىلى باعدادتى قيراتىپ، ابباستان تاراعان حاليفالار اۋلەتىنىڭ ءبىرقاتارىن دارعا اسىپ ۇلگىرگەن كەزى بولاتىن. سولاردىڭ ءتىرى قالعان بىرەۋى سوڭىنان شامعا قاشىپ كەتكەن. ونى سول جەردەن بەيبارىس مىسىرعا الدىرىپ، 1261 جىلى ءال-مۋستانسير دەگەن اتپەن حاليفا ەتىپ جاريالاعان. سول جاڭا حاليفانىڭ قولىنان ءوزى دە سۇلتان لاۋازىمىن العان.

بەيبارىس ەندى ماشريق ەلدەرىن جاۋلاپ الىپ، مىسىرعا ۇمتىلعان مونعولداردىڭ تاس-تالقانىن شىعارعاڭ. اسكەر ىشىندە تەمىردەي ءتارتىپ ورناتقان. وسى قىپشاق باتىرى تۇسىندا مىسىردىڭ ەگىن شارۋاشىلىعى مىقتاپ دامىعان. سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى جوندەلىپ، قالپىنا كەلتىرىلگەن. قىپشاق تەكتى كوپتەگەن اسكەرباسىلارعا سيريا مەن ەگيپەتتەن جەر ءبولىپ بەرىلگەن. بەيبارىس باسقارعان جىلدارى مىسىر، ءسويتىپ، تەز دامي باستادى. ەگيپەتتىڭ ال-يسكانداريا (الەكساندريا)، داميەتتا، ءال-قاھيرا (كاير) سەكىلدى قالالارى ءىرى-ىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالا باستاعان. ساۋدانىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە بەيبارىس تا بارىنشا جاعداي جاساۋعا تىرىسقان. مۇندا ۆەنەسيا سيسيليا، گەنۋيا، ينديا، ورتا ازيانىڭ ساۋدا كەرۋەندەرى مەن كەمەلەرى سوقپاي كەتپەيتىن. سول ءۇشىن دە قىپشاقتار ولاردان كوپ زاتتار الاتىن.

بەيبارىس ويلى دا كەمەڭگەر مەملەكەت قايراتكەرى، باتىر دا جىگەرلى قول باسشى بولعان. اۋەلى ول ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەردى. مۇسىلمان تەكتى حالىقتاردىڭ ەجەلگى جاۋى — كرەست تاعۋشىلاردى تالقاندادى. مونعولداردى مىسىرعا قاراي قيا باستىرماعان.

كوپ ۇزاماي-اق بەيبارىستىڭ ەسىمى دە «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكايالارىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ابباس اۋلەتىنەن شىقكان حاليفا ھارۋن ار-راشيد (786—809) سەكىلدى اڭىزعا اينالعان، ويتكەنى، بەيبار-ىس جايلى ريۋاياتتاردا ول دا حاليفا ھارۋن ار-راشيد سياقتى قاراپايىم كيىنىپ، تۇنگى كايردى ارالاپ كەتەدى ەكەن. حالىق ومىرىمەن جاقىن تانىسقاندىقتان، قىلمىستىلاردى جازالاپ، كۇناسىزدەرگە كومەكتەسەدى ەكەن. مىنە، ونىڭ وسى قىرىنا مۇحادديستەر دە ول تۋرالى قيسسالارعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇزاعىراق  ايتاتىن بولعان.

اراب حالكى شىعارعان بەيبارىس جايلى اڭىزدار، كيسسا، اڭگىمەلەر ءبىر ەمەس، بىرنەشە عاسىردىڭ جەمىسى. ي. م. فيلشتينسكيي بەيبارىس تۋرالى حالىك روماندارىنا نەگىز بولعان دەپ قىپشاق باتىرىنىڭ حاتشىسى ءارى ونىڭ عۇمىرناماسىن جازعان مۋحيي اد- دين يبن ءابد از-زاحير (1223—1292)، تاريحشى-شەجىرەشىلەر ءال-ماقريزي (1362—1442) مەن يبن تاگريبەرديلەر (1409—1470) قالدىرعان ماعلۇماتتاردى اتاعان.
ەگيپەتتە ءبىراز جىلىن وتكىزگەن اعىلشىن شىعىستانۋشىسى ە. ۋ. لەين: «كاير كالاسىندا وتىزعا جۋىق قيسساشىلار بار دەسەدى. ولاردىڭ ءبارى دە تەك «ءاز-زاحيردىڭ» («سيرات از-زاحير» نەمەسە «اس-سيرا از-زاحيرييا») عۇمىرناماسى اتتى شىعارمانى جاتقا ايتادى»— دەيدى.
ەگيپەتتىڭ وسى زامانعى تاماشا عالىمى، كلاسسيك جازۋشىسى تاحا حۋسسەين (1889—1975) دە ءوزىنىڭ «اييام» («كۇندەر») دەپ اتالاتىن ءومىرباياندىق جازبالارىندا بالا كەزىندە ءوزىنىڭ ەڭ كوپ ەستىگەنى بەيبارىس باتىر جايلى ريۋاياتتار ەدى دەپ ەسكە الادى. مۇندا دا ءبىر بەلگىلى شىندىق بار ەكەنى داۋسىز.

بەيبارىس زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ۆيلگەلم تايپولسكيي دە وعان: «بەيبارىس— جاۋىنگەرلىگى جاعىنان گاي يۋليي سەزارمەن تەرەزەسى تەڭ تۇراتىن قاھارمان» دەگەن باعا بەرگەن. حالىق اۋزىندا بەيبارىس قاپىدا قالاۋىن دەگەن ءۋازىردىڭ قولىنان قازاعا ۇشىرايدى. ول جاۋىزدىقپەن باتىردىڭ بالالارىنا دا ۋ بەرىپ ولتىرەدى. جاقىن جولداستارى مەن زايىبىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتادى. ءبىراق قالاۋىننىڭ ءوزى دە ءولىم قۇشادى.

وسىنداي قىپشاق باتىرى، جاۋىنگەر ازاماتى جايلى قيسسلاردىڭ ءبىر نۇسقاسىن شىعىستانۋشى ۆ. ن. كيرپيچەنكو اراب تىلىنەن ورىس تىلىنە ءتارجىمالاپ، 1975 جىلى ماسكەۋدە باسىپ شىعارعان.

ءيا، بەيبارىس جايلى وسىنداي كلاسسيكالىق دۇنيە وتكەن زامان وقيعالارىنىڭ ساۋلەسىن ەلەستەتىپ قانا قويماي، تاريحي وقيعالاردى سۋرەتتەۋ نەگىزىندە تۋعان شىنايى دا كوركەم شىعارما رەتىندە عاسىردان عاسىرعا جەتىپ، ەلەۋلى مۇرا رەتىندە ەل اۋزىنان تۇسپەي كەلەدى.

بەيبارىس حۋلاگۋ اۋلەتىنە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن التىن وردا حانى بەركەگە ەلشى جىبەرەدى. وسىدان باستاپ ەگيپەت پەن التىن وردا اراسىندا تۇراقتى ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناپ، ەكى ەل اراسىنداعى وداقتاستىق قاشان التىن وردا ىدىراعانعا دەيىن ساقتالادى. ويتكەنى بۇل بايلانىستىڭ وسىنشالىق ۇزاق ۋاقىتقا ۇلاسىپ، بەرىك ساقتالۋىنىڭ نەگىزىندە ەگيپەت ەلىن بيلەگەن بەيبارىس سۇلتاننىڭ ءبىر كەزدە تاعدىردىڭ قاتال كەسىمىمەن قول ءۇزىپ قالعان تۋعان جەرىنە، اتا باباسىنىڭ ەلىنە جاقىنداۋدى ماقسات تۇتقان ارمان تىلەگى جاتقان ەدى. بۇل، سايىپ كەلگەندە، مىسىر ەلىن «قىپشاق ەگيپەتى» اتاندىرعان مامليۋك-قىپشاقتاردىڭ ورتاق مۇددەسى بولاتىن. سوندىقتان ولار بەيبارىستان كەيىن دە، قاشان مامليۋك قىپشاق اۋلەتىنەن كۇش كەتكەنشە «التىن وردا» اتانعان قىپشاق ەلىنەن، وزدەرىنىڭ اتا مەكەنىنەن قول ۇزبەۋگە ۇمتىلادى. بەركە حانمەن بايلانىس جانە ءتۋىستىوق قاتىناس ورناتتى. قاتال تاعدىر جەلى تاعى دا ولاردىڭ جولىن كەستى. ەگيپەتتە مامليۋك-قىپشاقتار بيلىك باسىنان قۋىلدى، قىپشاق دالاسىندا التىن وردا ىدىراپ كەتتى.

كەزىندە جات ەلگە قۇل بولىپ ساتىلىپ بارسا دا، تەكتىلىگىن تانىتىپ، قاجىماس قايراتتىڭ، مۇقالماس جىگەردىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، بيلىك باسىنا كوتەرىلگەن مامليۋك قىپشاقتاردىڭ رۋحى تەك ارادا جەتى عاسىر وتكەندە عانا بارىپ، بەيبارىس ەسىمى ارقىلى اتا مەكەنىنە ورالدى. ءقازىر ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىندە — جايىق وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى اتىراۋ قالاسىندا بيىك تۇعىرعا ورنىققان بەيبارىستىڭ ەسكەرتكىشكە اينالعان الىپ تۇلعاسى تاۋەلسىز ەلدىڭ ارايلى تاڭىن جەرلەستەرىمەن بىرگە قارسى الىپ، وشپەس ايعاعىنداي بولىپ اسقاق تۇر.

---