بەسەۋدىڭ حاتى
پرولوگتى، ەپيلوگتى، ەكى ءبولىمدى تاريحي دراما
قاتىناسۋشىلار:
عابيت مۇسىرەپوۆ — جازۋشى
گولوششەكين — كرايكومنىڭ I حاتشىسى
قۇرامىسوۆ — كرايكومنىڭ II حاتشىسى
يۆانوۆ — بيۋرو مۇشەسى
ەلەۋسىز — بيۋرو مۇشەسى
جانتوقوۆ — بيۋرو مۇشەسى
يسايەۆ — بيۋرو مۇشەسى
نۇرحان — اقىن
كۇلاندا — ەلدەگى قىز
بالىم — امانگەلدىنىڭ جەسىرى
ستالين — گەنسەك
رىسقۇلوۆ — سوۆناركوم ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى
قۇسني — مۇسىرەپوۆتىڭ ايەلى
سەربەر — تامۇق توبەتى
قاراباي — ساتقىن
كومەكشىلەر، ۇركىنشىلەر، جۇماق پەن تامۇق ادامدارى وقيعا 1932 جىلى وتەدى.
پرولوگ
كرەمل. ءستاليننىڭ كابينەتى. ستالين مەن رىسقۇلوۆ.
ستالين. ...نەگە ءبىز جاعدايدى قازاقستانداعى گولوششەكيننەن ەمەس، ماسكەۋدەگى رىسقۇلوۆتان بىلەمىز؟ نەگە سەنەن باسقا ەشكىم ءلام دەمەيدى؟
رىسقۇلوۆ. مەنەن باسقالار دا قازاقستانداعى ورەسكەل بۇرمالاۋشىلىقتى سىزگە جەتكىزۋگە تىرىسقان. ءبىراق ولاردىڭ داۋسى سىزگە جەتپەي جاتىر.
ستالين. قالايشا؟
رىسقۇلوۆ. مىسالى، جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ باستاعان بەس ادام سىزگە حات جازعان. ءبىراق... حات ۇستالعان...
ساحنا قاراڭعى تارتا بەرەدى. دومبىرا «قوڭىردى» اڭىراتادى.
ءبىرىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى سۋرەت
الماتى. كازكرايكوم. گولوششەكيننىڭ كابينەتى. كەزەكتەن تىس شۇعىل بيۋرو ءماجىلىسى ءوتىپ جاتىر. ۇزىن ۇستەلدىڭ ۇشار باسىندا – گولوششەكين. قوس قاپتالدا – بيۋرو مۇشەلەرى. ەلەكتر شامدار كۇڭگىرتتەۋ، الدەنەگە جىپىلىقتاپ تۇرادى. گولوشەكين شامدالعا شاقشيا قاراپ، قولتوقپاقتاي اۋىر سياسورعىشتى مىعىمداپ ۇستاپ، سونىمەن شامدالدى پەرىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي... ۇستىندە – سۇر فرەنچ. تەكە ساقالى سەلكىلدەڭكىرەپ تۇرادى. جارىق اۋەلى ونىڭ ساقالىنا عانا ءتۇسىپ، بىرتە-بىرتە ءتۇر-تۇسىن تۇلعالايدى.
وركەستردە «كوبىك شاشقان» ىڭىرسيدى.
گولوشەكين (كرەسلودان ۇمتىلا تۇرەگەلىپ). جولداستار! جاۋ شاپقانداي، ءتۇن ىشىندە نەگە بيۋرو شاقىردى دەپ رەنجىمەڭىزدەر. ال جالپى، جاۋ شاپتى دەسە دە بولعانداي. (ۇستەل ۇستىندەگى قاعازدى، ۋلى جىلاننىڭ قۇيرىعىنان ۇستاعانداي سالبىراتىپ، قوس ساۋساعىمەن شەتىنەن عانا ابايلاپ قارماپ، داۋسى قىرىلداپ، مىنە – جاۋ!
ۇستەل باسىنداعىلار «و نە سۇمدىق؟» دەگەندەي ۇركەكتەپ، ۇرپيىسە قالادى. تەك گولوششەكيننىڭ وڭ قول جاعىن الا وتىرعان قۇرامىسوۆ قانا «مەن بىلەمىن» دەگەندەي، دومالانعان دەڭبەك دەنەسى قوزعالاقتاپ، كۇلىمدەپ قالادى.
قۇرامىسوۆ (جاعىمپازدانا). جاۋدان دا جامان، فيليپپ يسايەۆيچ. «بۇقپادان شىققان جاۋ جامان، بۇيىردەن شىققان داۋ جامان».
گولوششەكين (ريزا بولعانداي). Iزمۇقان دۇرىس ايتادى. (قۇرامىسوۆ «كوردىڭدەر مە» دەگەندەي جان-جاعىنا قوقيلانا قاراپ قالادى.) ىشتەن شىققان جاۋ جامان. قاسكويلەر ءوز ىشىمىزدەن شىعىپ وتىر.
ۇستەل باسىنداعىلار: «سوندا – قايسىمىز؟» دەگەندەي بىر-بىرىنە كۇدىكتەنە قاراسادى.
يسايەۆ. ول نە، فيليپپ يسايەۆيچ؟ زارەمىزدى الماي، ايتساڭىزشى.
گولوششەكين. (وعان جاقتىرماي قاراعاندا دوڭەسلينزالى شىنىدان كوزى شاتىناپ كورىنىپ). نەگە سەنىڭ زارەڭ ۇشا قالدى، ا؟ سەنىڭ بۇيرەگىڭ بۇرىپ تۇرماۋشى ما ەدى انەبىرەۋ جازۋشىسىماققا! ا؟!
يسايەۆ (سابىرمەن). قۇداي ءۇشىن، ايتساڭىزشى، نە تۇسپالداپ تۇرعانىڭىز؟ ءبىز ءوزى ءورت سوندىرەتىندەي نەگە اسىعىس جينالدىق؟ نە تالقىلاماقپىز؟ جازۋشىسىماق كىم؟
گولوششەكين. ءيا! ءيا! ءورت سوندىرەمىز! ءورت! ءورت!
ەلەۋسىز (جان-جاعىنا، توبەگە الاق-جۇلاق قاراپ). قايداعى ءورت؟
گولوششەكين (ءسال ساباسىنا ءتۇسىپ). ءيا، شىنىندا دا اڭگىمەنى باسىنان باستايىق. (قوس ساۋساعىمەن قاعازدى شەتىنەن كوتەرگەن كۇيى.) قارالاتىن ماسەلە بىرەۋ: «بەسەۋدىڭ حاتى».
گولوششەكين سوڭعى سوزدەردى شىڭعىرا ايتقاندا، سودان شوشىپ كەتكەندەي شامدال وتى شايقالاقتاپ بارىپ، جالپ ەتىپ سونەدى دە قالادى.
ەكىنشى سۋرەت
جازۋشىنىڭ قۋىقتاي بولمەسى. جازۋ ۇستەلى. اينالا – سىرەسكەن كىتاپتار. شاعىن كىلەم تۇسىندا – قۇس مىلتىق، قوس دومبىرا ءىلۋلى تۇر. بوساعادا – شوقپارلار. كرەسلودا – مۇسىرەپوۆ، جانىنداعى ورىندىقتا – قىر قازاعىنشا كيىنگەن اقىن نۇرحان. ول دومبىرا تارتىپ وتىر. ءسىرا، «اقساق قۇلان» كۇيى. مۇڭلى. الدەبىر قيىن، قىسىلىس، تىعىرىق جايدى دومبىرا تىلىمەن سويلەتەدى. كۇي وكسىپ-وكسىپ بارىپ ءۇنى بىتكەندە مۇسىرەپوۆ باسىن كوتەرىپ الادى.
مۇسىرەپوۆ (اھ ءۇرىپى). ءتۇسىندىم، نۇراعا.
نۇرحان (دومبىرانى جانتايتىپ قويا بەرىپ، بەتورامالىمەن ماڭدايىن ءسۇرتىپ). تۇسىنسەڭ سول. عابيتجان. كيىز تۋىرلىقتى، قىل-قۇيرىقتى تۋلى ەل ەدىك. ەشكىمگە زالالىمىز جوق ەدى. ەلدىڭ قىرىلىپ جاتقانىن ءوز كوزىڭمەن كوردىڭ.
مۇسىرەپوۆ (قاسىن كەرىپ، بيپازداپ). ءدال سونداي سويقاندى مەن كەرەكۋدەن دە ءوز كوزىممەن كورىپ كەلدىم. ناۋبەت تونگەن سەنىڭ تورعايىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان!
نۇرحان (بۋلىققانداي). كورسەڭ – نەعىپ جايباراقات وتىرسىڭدار! سەنى جۇرت گولوششەكيننىڭ قاسىندا وتىرادى دەيدى عوي. نەگە ايتپايسىڭ كورگەن سۇمدىعىڭدى؟
مۇسىرەپوۆ. وسىنىڭ ءبارىن قازاقستان وكىمەتىنە دە، ماسكەۋدەگى ستالينگە دە... ە-ە، رىسقۇلوۆقا دا جازدىق بىلەم...
نۇرحان (ۇمىتتەنە ءيتىنىپ). ال؟!
مۇسىرەپوۆ (قاسىن كەرىپ، الىسقا قاراپ)، نەمەن تىنارىن ءبىلىپ بولماس. ءۇنسىز قالۋ دا جاراماس. لاق ەكەش لاقتا باۋىزداردا تۇياق سەرپىپ كالماس پا؟!
نۇرحان (ەلجىرەپ). اينالايىن عابيتجان-اي، توپالاڭ تيگەن قويداي قىرىلىپ جاتقانىمىزدا، اقىرىپ ايقاي سالار ازاماتتار تۋمادى ما وسىنشاما حالىقتان دەپ كۇيىپ-پىسىپ كەتۋشى ەدىم. بار ەكەنسىڭ عوي، جارىعىم!
مۇسىرەپوۆ (سىزداپ). اقىرىپ ايقاي سالار ازاماتتار اتاۋلىنىڭ كوبى اجداھا كورگەن قويانداي بۇعىپ قالىپ وتىر عوي.
نۇرحان. سوندا قالاي، حالىق قىرىلسا – قىرىلا بەرسىن، ءوزىم امان قالايىن دەگەنى مە؟
مۇسىرەپوۆ. قىز كۇنىندە ءبارى جاقسى، جامان قاتىن قايدان شىعادى؟» دەگەن بار ەمەس پە؟ جايشىلىقتا ءبارى دە «ەلىم، جەرىم» دەپ ەڭىرەگەن بولاد، ال ەل باسىنا كۇن تۋعاندا الگى «اۋليەلەر» مۇنا-في-كۇن!
نۇرحان. و نە تاعى؟
مۇسىرەپوۆ (ءجاي مىرس-مىرس ەتىپ). وۋ، نۇراعا، قۇراندى سۋداي سۋدىراتقاندا مۇنى قالاي بىلمەيسىڭ؟ قۇراننىڭ «المۇنا-فيكۇن» دەگەن سۇرەسىن وقىپ پا ەدىڭ؟ مەككەدەن كۇرەيىشتەردى باستاپ شىققان ءابۋ سۋفيانعا قارسى ءمادينالىقتاردى مۇحاممەد راسۋل الىپ شىققاندا، ءمادينالىقتاردىڭ ءبىرسىپىراسى ءابۋ سۋفيان جاعىنا ساتىلىپ كەتپەۋشى مە ەدى. ولاردى راسۋل «ءمۇنا- فيكۇن، ياعني ەكىجۇزدىلەر دەيتىنى قايدا؟
نۇرحان. عابيتجان-اي، ءبىزدىڭ قۇران ءبىلۋىمىز دالباسا عوي. جۇرتتىڭ ءبارى وزىڭدەي عۇلاما قايدان بولسىن. (ويلانىپ.) سوندا باسشىلار اراسىندا «مۇنافيكۇن» بولعانى عوي؟
مۇسىرەپوۆ (كەرەناۋلاۋ). سولاي داعى.
اۋىز ۇيدە تەلەفون شىرىلدايدى. «اللو، اللو» دەگەن قۇسني داۋسى شىعادى. قۇسني عابيت پەن نۇرحان وتىرعان بولمەگە يمەنە باس سۇعادى.
قۇسني. عابيت، سەنى تەلەفونعا شاقىرىپ جاتىر.
مۇسىرەپوۆ (تەمەكىسىن تۇتاتىپ بولىپ، سودان سوڭ). كىم؟
قۇسني. كرايكومنان دەيدى.
مۇسىرەپوۆ (جاقتىرماعانداي). ءجا-رر-اي-دى. (ورنىنان باپتانا تۇرىپ بارىپ، تەلەفون تۇتقاسىن الادى). ءال-لو. مۇسىرەپوۆ تىڭداپ تۇر.
داۋىس (ەكپىندەپ). مەن گولوششەكين جولداستىڭ كومەكشىسى. كرايكومعا تەز جەتىڭىز. بيۋرو بار!
مۇسىرەپوۆ (قابىرعاداعى شىنجىر باۋلى ساعاتقا قاراپ). مەزگىل ءتۇن ورتاسى بولايىن دەپ قالدى، نەعىلعان بيۋرو؟
داۋىس (بۇيىرا). تەز جەتىڭىز، كەزەكتەن تىس بيۋرو!
مۇسىرەپوۆ (كەرگىپ). ءجا-رر-اي-دى. (ترۋبكانى تاستاي بەرىپ.) مەزگىلسىز شاقىرعان تاۋىقتىڭ باسىن جۇلماق كەرەك.
قۇسني (شوشىڭقىراپ). ءتۇن ىشىندە ءحاۋىپتى، بيت. قاڭعىباستار قاپتاپ ءجۇر كوشەدە. مەن بىرگە بارايىن.
مۇسىرەپوۆ (مىرس ەتىپ). سەن قورعان بولىپ قارىكقىلارسىڭ، كوشەنىڭ بانديتتەرىنەن (الدەقايدا قولىن سىلتەپ) انداعىلار قاۋىپتىرەك. ال سەن مەنى ولاردان ءبارىبىر قورعاي المايسىڭ. ودان دا انا كوستيۋمدى الىپ بەر. (كيىنەدى. بوساعادا ءىلۋلى تۇرعان شوقپاردى قولىنا الادى. نۇرحان وتىرعان بولمەگە بۇرىلىپ.) ال، مالىش، مەن توبەلەسكە كەتتىم. (قول شوقپاردى بىلەپ قويادى.) دەمال.
نۇرحان (ابىرجىپ). اپىر-اي، تىنىشتىق بولسىن، لايىم. بالە-جالاسىنان ساقتاسىن. بارماي-اق كويساڭ قايتەدى؟
قۇسني. ءيا، بارماي-اق كويساڭ، ا؟ اۋىرىپ قالدى دەرمىن تاعى زۆانداسا.
مۇسىرەپوۆ (باسىن باياۋ شايقاپ). جەردىڭ استىنا كىرىپ كەتسەڭ دە تاپتىرىپ الادى. قورىققانمەن جان قالماس. وسىنىڭ ءبارى قورقاقتىقتان. جورعالار – جورتاق، باتىرلار – قورقاق بولعان سۇم زامان.
قۇسني. جالعىز سەن باتىر بولىپ كىمدى شاباسىڭ. بارما.
مۇسىرەپوۆ (جايدارلانىپ). نەگە سونشا ۇرپيە قالدىڭ؟ ونان دا مەيمانعا ءشاي بەر.
تەلەفون بەبەۋلەپ قويا بەرەدى. قۇسني تۇرا ۇمتىلادى. مۇسىرەپوۆ ونى قولىمەن جاسقاپ توقتاتىپ، تۇتكانى ءوزى الادى.
مۇسىرەپوۆ. ءال-لو-ۋ.
داۋىس (قاتقىل). جولداس مۇسىرەپوۆ! بيۋرو سىزگە قاراپ وتىر عوي. قاشانعى كۇتۋگە بولادى؟!
مۇسىرەپوۆ (تاكاپپارلانا). تەز جەتسىن دەسەڭ ماشينا جىبەرىڭىز.
داۋىس (دورەكى). مۇمكىن، ايداۋىلدى قوسا جىبەرۋ كەرەك شىعار؟!
قۇسني (جالبارىنا). ەرەگەستىرە كورمە، عابيت...
مۇسىرەپوۆ. ءجا-رر-اي-دى. (تۇتقانى تاستاي سالادى.) تۇزەلەر ەدى بۇل زامان... پەيىلى جامان پەندەنى... كەتسە استىنا جەر تارتىپ... ءجا، قورىقپا، قۇسني! (ەسىكتەن شىعا بەرەدى.)
ءۇشىنشى سۋرەت
كرايكوم. سول بۇرىنعى كورىنىس. تەك گولوششەكين تۇرەگەلىپ، ارى-بەرى تەڭسەلىپ ءجۇر. قولى دىرىلدەپ گرافيننەن سۋ كۇيىپ ىشپەك بولادى. ستاقانىن اۋزىنا اپارا بەرىپ، ىشپەستەن قايتادان قويا سالادى. بيۋرو مۇشەلەرىنە سۇزىلە قارايدى.
گولوششەكين. ەندى تۇسىندىڭدەر عوي جاۋدىڭ قايدان شىققانىن؟ (اركىمنىڭ بەتىنە سىناپ قارايدى. كەيبىرەۋلەر باس يزەيدى.) ال بۇعان قانداي شارا بار؟
قۇرامىسوۆ (قوزعالاقتاپ). بۇل حاتتان وڭشىل وپپورتۋنيستەردىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر. پارتيالىق جولمەن جازالاۋ كەرەك.
جانتوقوۆ (جارىسا). ولار – پانتيۋركيست!
گولوششەكين (ساقالى سەلكىلدەپ، ۇزىن ساۋساقتارىن ەربەڭدەتىپ). الاشوردانىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر دەسەڭشى؟ اي-اي، قانداي ۋلى جىلاندى قوينىمىزعا سالىپ وتىرعانبىز! اقىرى شاقتى مىنە! وسى جازۋشىسىماقتى كرايكومنىڭ اپپاراتىنا الدىرعان سەن ەمەس پە ەدىڭ؟ (قۇرامىسوۆقا شۇيىلەدى).
كۇرامىسوۆ (ساسقالاقتاپ). ول بىلاي عوي...
گولوششەكين (ءسوزىن شورت كەسىپ). ساياسي سوقىرلىق! بايقامادىق. مەن ءاردايىم ايتامىن، 25ء-شى جىلعا دەيىن، ياعني مەن كەلگەنگە دەيىن قازاقستاندا قازاقتاردان شىققان تازا كوممۋنيست بولعان جوق دەپ. سودان دا بەرى جەتى جىل ءوتتى: بۇلار ءالى جەتىلىپ بولعان جوق! ءالى شيكى. كادر ماسەلەسىن شەشىپ وتىرعان ادامنىڭ ءتۇرى... (قۇرامىسوۆتى مەڭزەيدى.)
يسايەۆ. مال الاسى سىرتىندا، ادام الاسى ىشىندە. كىم بىلگەن... ونداي الا ماسكەۋدىڭ وزىنەن دە شىعىپ جاتقان جوق پا؟
گولوششەكين (شاتىناپ). ءيا! ءيا! دالەلدەرىڭ كوپ. تروسكيي، كامەنيەۆ، زينوۆيەۆ، رىكوۆ... سولار عوي ايتپاعىڭ؟
يسايەۆ. سولاي-اق دەلىك...
گولوششەكين. ەندەشە سول ساباق. نەگە ءبىز ءوز تروسكييلەرىمىزدى اشكەرەلەمەيمىز؟ نەگە ولاردى توڭكەرىپ تاستامايمىز؟
ەلەۋسىز (جانىنداعى قۇرامىسوۆتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ). نە دەيدى؟ بىزدە دە تروسكيي بار دەي مە؟
قۇرامىسوۆ (جاقتىرماي، تىرجىڭ ەتىپ). ءيا!
گ و لوششەكين (الارا قاراپ). نە سىبىر-كۇبىر؟
قۇرامىسوۆ. جاي، مىنا كىسى...
گولوششەكين. تۇسىنبەي وتىر ما؟ (ەلەۋسىزگە تاياپ كەلىپ.) ءبىزدىڭ ارامىزدا دا جاۋلار بار. تروسكييلەر بار. نە ىستەۋ كەرەك؟ (قۇرامىسوۆقا). اۋدار.
كۇرامىسوۆ (ەلەۋسىزدىڭ قۇلاعىنا). جاۋ بار دەيدى. نە ىستەۋ كەرەك دەيدى.
ەلەۋسىز. ا-ا. جاۋ ما؟ جاۋدى اياعان جارالى. ءيا. كۇرتۋ كەرەك. مەن قول كوتەرەم. (قولىن كوتەرەدى.)
گولوششەكين. انە، كوردىندەر مە، قازاقتىڭ وقىعان زيالىلارى! سەندەردەن گورى وقىماعان ەلەۋسىز ەلەمەسوۆيچتىڭ كوزى الدەقايدا اشىق. ادامدا جاي كوز بار دا (كوزىلدىرىگىن شەشىپ)، ساياسي كوز بار.
ەلەۋسىز (ءوزىن گولوششەكين ماقتاپ تۇرعانىن سەزىپ، ەكيەنىپ). ءيا، جاۋدى كۇرتۋ كەرەك. مەن قول كوتەرەمىن. (قولىن ەربيتەدى، ءبىراق باسقا ەشكىم كوتەرمەگەنىن كورىپ، تاڭ قالىپ.) ءيا... كۇرتۋ... كەرەك...
گولوششەكين (ءسال سايابىرلاپ). سونىمەن، ءبىراۋىزدى بولايىق. بەسەۋىن دە پارتيادان الاستاۋ كەرەك. الاشورداشىلارمەن قانشالىقتى قاتىناسى بارىن وگپۋ انىقتاسىن. شەتىنەن بىر-بىرلەپ شاقىرىڭدار (قوڭىراۋدى باسىپ-باسىپ قالادى. كومەكشى كىرەدى). ءبارى دە كەلدى مە الگى بۇلىكشىلەردىڭ؟
كومەكشى. مۇسىرەپوۆتەن باسقاسى...
گولوششەكين. ول جازۋشىسىماق نەگە كەشىگەدى؟ ايتتىڭ با تەز جەت دەپ؟
كومەكشى. ءيا. ەكى رەت...
قۇرامىسوۆ (قىستىرىلا كەتىپ). ول ماڭعاز عوي. ءبىر-بىر باسىپ جەتكەنشە تاڭ اتار.
گولوششەكين (ارىق الاقاندارىن ىسقىلاپ). جىنىنان ايىرىلعان باقسىداي ەتەرمىز ءالى، سوندا ماڭعازدىقتان نە قالار ەكەن. وسى جازۋشىسىماقتار نەگە كەسىرلى؟ انە بىرەۋ سەيفۋللين دەگەنى ءتىپتى كۇدايدىڭ وزىمەن قاتار وتىرعانداي شىرەنەدى. تابىلعان ەكەن تولستويلار!
يۆانوۆ. فيليپپ يسايەۆيچ، دەگەنمەن تىم قاتتى كەتپەيىك. بۇل بەسەۋدىڭ جازىپ وتىرعانى، ءبىر جاعىنان، شىندىق تا عوي. ودان دا حاتتاعى جايتتاردى كاپەرگە الىپ، ەلگە جاعداي قاراستىرايىق تا.
گولوششەكين (تالىپ قالعانداي كوزىن الايتىپ، قولىن جايىپ). مىنە، تاعى ءبىر «قايىرىمدى» باسشى شىعا كەلدى. سوندا نەمەنە، كىم جامان – گولوششەكين جامان، ءا؟! سەن عوي جاقسى كورىنىپ شىعا كەلمەكشىسىڭ ءا؟! مۇمكىن، گولوششەكيننىڭ ورنىنا وتىرارسىڭ ءا؟!
يۆانوۆ (قابىنىپ). نە دەپ كەتتىڭىز، فيليپپ يسايەۆيچ؟ قۇداي ءۇشىن، قيانات جاساماڭىز!
گولوششەكين (قىبى قانعانداي). ءا، قيانات كياناتتىڭ كوكەسى مىنە! (حاتتى سىلكىلەيدى.) قۇرامىسوۆ! (قۇرامىسوۆ سەلك ەتە قالادى.) ساعان ەرەكشە تاپسىرما: بۇل باسبۇزار ۇلتشىلدار مۇنداي حاتتى ماسكەۋگە دە جولداۋى مۇمكىن. پوشتاعا، تەلەگرافقا مۇقيات بول، بۇل سيپاتتاعى بىردە-بىر قاعاز ماسكەۋگە جىبەرىلمەسىن. تىكەلەي باقىلاۋعا ال!
قۇرامىسوۆ. قۇپ بولادى، فيليپپ يسايەۆيچ! مەن... ءقازىر. (شىعىپ كەتەدى.)
يۆانوۆ. ەگەر بۇل حات جالا بولسا، ماسكەۋگە جونەلتىلگەنىنەن نەسىنە قورقامىز؟
گولوششەكين. (شوق باسقانداي ۇشىپ تۇرىپ). قورقىپ وتىرعان ەشكىم جوق، يۆانوۆ! گولوششەكين ەشكىمنەن دە قورىقپايدى. گولوششەكيننىڭ ىس-ارەكەتىن ستالين جولداستىڭ ءوزى ءجۇز پايىز قۇپتايدى!
يۆانوۆ (ىعىڭقىراپ). وندا ەركىڭىز ءبىلسىن.
گولوششەكين (قوقيلانىپ، قوڭىراۋدى باسىپ-باسىپ قالادى. كومەكشى كىرەدى). كەلدى مە الگى ماڭعاز جازۋشى؟
كومەكشى. كەلدى.
ءتورتىنشى سۋرەت
سول بۇرىنعى كابينەت. تەك وتىرعاندار سىرەسە قالعان. گولوششەكين – كرەسلودا. الدەقالاي قوبالجۋلى. ساۋساقتارى دىرىداەپ، گرافيننەن سۋ قۇيىپ ىشپەك بولادى. ءبىراق يىسكەپ، ىشپەي قويا سالادى. مۇسىرەپوۆ كىرەدى.
گولوششەكين. كەل، جازۋشى... (مۇسىرەپوۆ سىپايى باس يزەپ امانداسادى.) سەنى عوي ءبىز كرايكومعا جاۋاپتى قىزمەتكە الدىق. نە ءۇشىن؟
مۇسىرەپوۆ. ونى وزدەرىڭىز بىلسەڭىزدەر كەرەك ەدى. مەنى كرايكومعا كىزمەتكە الىڭدار دەپ مەن ارىز بەرمەگەن سياقتىمىن.
گولوششەكين (بيۋرو مۇشەلەرىنە، شاعىنعانداي). كوردىڭدەر مە؟ قالاي-قالاي كەردەڭدەيدى.
كۇرامىسوۆ. جولداس مۇسىرەپوۆ! ءسىز كرايكومنىڭ بيۋروسىندا تۇرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟
مۇسىرەپوۆ. تويعا كەلمەگەنىمدى سەزەمىن. ءبىراق كرايكوم بيۋروسى گولگوف ەمەس قوي دەپ ويلايمىن.
ەلەۋسىز («گولگوف» دەگەندى تۇسىنبەي، قۇرامىسوۆقا سىبىرلاپ). نە دەيدى؟ قاي جەر دەيدى؟
قۇرامىسوۆ (تىرجىڭ ەتىپ). يسا پايعامباردى كرەشكە شەگەلەپ تاستاعان جەردى ايتادى. سونى گولگوف دەيدى.
ەلەۋسىز. استافىراللا! سوندا بۇل ءوزىن يسامىن دەپ تۇر ما؟
گولوششەكين (قۋانىپ كەتكەندەي، مۇسىرەپوۆكە). راس-اۋ، سوندا سەن ءوزىڭدى ييسۋس حريستوسقا بالاپ تۇرسىڭ با؟
مۇسىرەپوۆ. جوق، جولداس گولوششەكين. مەن كوممۋنيست، جازۋشى مۇسىرەپوۆپىن.
قۇرامىسوۆ. وندا نەگە قايداعى گولگوفتى ەسكە الىپ تۇرسىز؟
مۇسىرەپوۆ. جولداس ءىزمۇقان، مەن – حريستوس ەمەسپىن، بيۋرو – گولگوف ەمەس. گولوششەكين جولداس – پونتيي پيلات بولماس، ءسىز – سينەدريون بولماسسىز. ونان دا ماسەلەنى ءتۇسىندىرىڭىز. مەنى نەگە شاقىردىڭىز؟
گولوششەكين. سەن ءويتىپ كولگىرسىمە، جازۋشى. بىلمەي تۇرعان شىعارسىڭ. حاتتى ۇيىمداستىرعان سەن عوي؟
مۇسىرەپوۆ. مەيلى، مەن-اق بولايىن.
گولوششەكين. مىنە، ناعىز ييسۋس! ءوزىن كۇرباندىككا دايىنداپ تۇر.
مۇسىرەپوۆ. نەگە قۇربان بولۋعا ءتيىسپىن؟ شىندىقتى ايتىپ، بيۋروعا اشىقتان-اشىق ماسەلە قويعانىم ءۇشىن بە؟
گولوششەكين (شىڭعىرىپ). قايداعى شىندىق؟! حالىك، مال-جان جاپپاي قىرىلىپ جاتىر دەگەن شىندىق پا؟! جالا! جالا! جالا!
قۇرامىسوۆ (كيلىگىپ). جالا ارقىلى حالىقتى كرايكومعا قارسى قويۋ. بۇل – پروۆوكاسيا!
ەلەۋسىز (دوڭگەلەك ساقالىن ۋىستاپ). عابيت شىراعىم، ونىڭ قالاي؟
مۇسىرەپوۆ (تورىققانداي). ەلاعا، ءسىز دە تۇك كورمەي قالدىڭىز با؟ ءبىر ءۇزىم نان سۇراپ، كەڭسەڭىزدىڭ الدىندا سۇلاپ جاتقانداردىڭ ۇستىنەن اتتاپ-بۇتتاپ وتكەنىڭىز دە ەسىڭىزدەن شىققان با؟
گولوششەكين. ولار جالقاۋ وڭباعاندار! جۇمىس ىستەگىسى كەلمەي، ىڭىرسىپ جاتقانداردى كەڭسەنىڭ الدىنان مەن دە كوردىم.
مۇسىرەپوۆ (ىزالانا). ولارعا: «بەزدەلنيكي! رابوتات نادو!» – دەپ، باستارىنان تەۋىپ-تەۋىپ كەتكەنىڭىزدى مەن دە كوردىم.
گولوششەكين. جالقاۋ وڭباعانداردى ماڭدايىنان سيپاۋىم كەرەك پە سەنىڭشە؟ اياعىما ورالدى، اياعىمدى اجىراتىپ العانم راس. تەپتى دەگەنىڭ تاعى جالا.
ەلەۋسىز (جانى اشىعانداي). عابيت شىراعىم، «تورەمەن تىرەسپە، كۇشتىمەن كۇرەسپە» دەمەۋشى مە ەدى، نەعىلاسىڭ قارسىلاسىپ...
گولوششەكين. ول ءبىزدى نەگىزگى ماسەلەدەن بۇرىپ اكەتىپ، بۇلعاققا سالىپ تۇر عوي. (مۇسىرەپوۆكە قولىن شوشايتىپ). ەكسپەرتيزا حاتتىڭ ءۇش دانا باسىلعانىن انىقتادى. قالعان ەكى داناسى كايدا؟
مۇسىرەپوۆ. بىرەۋى ستالين جولداسقا جىبەرىلگەن.
گولوششەكين. (شيقىلداپ كۇلىپ). سەن شىنىندا دا ييسۋسسىڭ! ييسۋس حريستوس ءوزىن قۇدايدىڭ ۇلىمىن دەپ جاريالاعان عوي. ال سەن ستالين جولداسپەن تىكەلەي حات جازىسپاق بولعانسىڭ. ءبىراق حاتىڭ ستالينگە جەتكەن جوق. حات ۇستالدى.
مۇسىرەپوۆ. الگى كەڭەس پوشتاسىنىڭ ازامات قۇپياسىن ساقتايتىنى قايدا؟
گولوششەكين. قۇپيا ساقتاعىشىن. پوشتانىڭ كرايكومنان جاسىراتىن قۇپياسى جوق. ال حاتتىڭ ءۇشىنشى داناسى قايدا؟
مۇسىرەپوۆ. (تۋرا قاراپ). جوق. جىرتىپ تاستادىق.
گولوششەكين. سەن جالاقور عانا ەمەس، ءورى وتىرىكشى ەكەنسىڭ عوي. (قوڭىراۋدى باسىپ قالىپ، كومەكشىگە). شاقىر قارابايەۆتى!
كارابايەۆ كىرەدى.
گولوششەكين. مىنە اۆتورلاردىڭ بىرەۋى. بۇلار و باسىندا التاۋ بولعان. مۇسىرەپوۆ، گاتاۋللين، التىنبەكوۆ، قۋانىشيەۆ، داۋلەتقالييەۆ جانە قارابايەۆ. ءبىراق قارابايەۆ ءوز قاتەسىن ءتۇسىنىپ، سوڭعى ساتتە قول قويۋدان باس تارتقان. جانە و باستاعى نيەتى ءۇشىن بىزدەن كەشىرىم سۇرادى. (قارابايەۆقا.) قارابايەۆ جولداس، حاتتىڭ ءۇشىنشى داناسى قايدا؟
قارابايەۆ. (قىزاراقتاپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراپ). ءۇشىنشىسى – رسفسر سوۆناركومىنا، تۇرار رىسقۇلوۆ جولداسقا جىبەرىلمەك بولعان. ءبىراق جىبەرگەن-جىبەرمەگەنىن بىلمەيمىن. مەن... مەن توپتان شىقتىم عوي...
گولوششەكين. ەستىدىڭ بە، جازۋشى؟ ەندى ەسىڭە ءتۇستى مە؟
مۇسىرەپوۆ. (قارابايەۆقا جيىركەنە قاراپ). يۋدا!!!
گولوششەكين. (الاقاندارىن شاپالاقتاپ). براۆو! مىنە ييسۋس! اي دا ييسۋس! قارابايەۆ – يۋدا، مۇسىرەپوۆ – ييسۋس. يۋدا ييسۋستى ۇستاپ بەردى. تاريح قايتالانبايدى دەيدى. قايتالانادى. قايتالانادى!
ەلەۋسىز (قۇرامىسوۆقا). نە دەپ كەتتى؟
قۇرامىسوۆ. يسا پايعامباردى يۋدا دەگەن ساتىپ كەتكەن. سونى ايتادى.
گولوششەكين.ستالين جولداسقا قولى جەتپەگەن بەيشارالاردىڭ ەندىگى تاپقانى – رىسقۇلوۆ.
جانتوقوۆ. رىسقۇلوۆ – پانتيۋركيست!
يۆانوۆ. جولداستار! (ساعاتىنا قاراپ). تۇنگى ساعات ءبىر بولدى. ناقتى ماسەلەدەن اۋىتقىپ بارامىز.
گولوششەكين. كاتەلەسەسىز، يۆانوۆ. ناقتى ماسەلەگە ەندى كەلدىك. بۇلىكتىڭ باستاۋى قايدا جاتقانىن ءبىلدىڭىز بە؟ انىقتالدى عوي. بالەنىڭ ءبارى رىسقۇلوۆتان. الىستا جاتىپ مۇسىرەپوۆتەردىڭ قولىمەن وت كوسەيدى. بۇل بۇلىككە رىسقۇلوۆ ارالاسقان ەكەن عوي. مىنە، بۇل – شاتاق! شاتاق!
جانتوقوۆ. رىسقۇلوۆ – پانتيۋركيست! (ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ.) رىسقۇلوۆ –پانتيۋركيست! مۇسىرەپوۆ – ۇلتشىل! ۇلتشىل! (قالش-قالش ەتىپ، قولى ەربەڭدەپ، كوزى الارىپ، قۇلاپ بارا جاتىپ.) پانتيۋركيست! پان-تيۋر-كيست! ۇلت-شىل! ۇلت...
گولوششەكين. شاتاق! شاتاق! رىسكۇلوۆ شاتاق!
ساحنا قاراڭعىلانا بەرەدى.
بەسىنشى سۋرەت
ساعات تۇنگى ەكىنى سوعادى. كرايكومنىڭ شامى ءالى سونبەيدى. بيۋرو ءالى بىتپەيدى. گولوششەكين گرافيننەن ستاقانعا سۋ كۇيادى، اۋزىنا اپارا بەرىپ، ستاقاندى قويا سالادى.
گولوششەكين. رەسپۋبليكاعا، كازكرايكومعا، ونىڭ باسشىلىعىنا جالا جاپقانى ءۇشىن مۇسىرەپوۆ، التىنبەكوۆ، گاتاۋللين، قۋانىشيەۆ، داۋلەتقالييەۆ پارتيادان شىعارىلسىن. ىستەرى سوتقا بەرىلسىن! مەنىڭ ۇسىنىسىم وسى.
سىلتىدەي تىنعان تىنىشتىق. تەك قابىرعاداعى ساعات سىرتىلى ەستىلەدى. سىرتتا ماۋىققان مىسىقتاردىڭ باج-بۇجى شىعادى. گولوششەكين ستاقانداعى سۋدى ىشپەك بولىپ، قايتادان قويا سالادى. جەتكىرىنىپ، يۆانوۆ قول كوتەرەدى.
يۆانوۆ. جولداستار! حات يەلەرى جاس كوممۋنيستەر ەكەن. جاستىققا قاتەلەسۋ ءتان. سوندىقتان، فيليپپ يسايەۆيچ، ولاردى بىردەن پارتيادان شىعارۋ كەرەك دەگەنگە مەن كەلىسە المايمىن. ەسكەرتۋمەن تىنايىق.
گولوششەكين (ورنىنان اتىپ تۇرىپ). جوق! جوق! بۇل جاستىقپەن قاتەلەسۋ ەمەس. بالەقورلىق، جالاقورلىك. بۇل كەرەك بولسا (ساۋساعىن اسپانعا شوشايتادى) ۇلتشىلدىقتىڭ باس كوتەرۋى. ءبىز ۇلتشىل ۋكلونيستەردى جويدىق دەپ ءماز بولىپ ءجۇرمىز. ۇلتشىل ۋكلونيستەر: رىسقۇلوۆتى، حودجانوۆتى، مەندەشيەۆتى، نۇرماقوۆتى، سادۋاقاسوۆتى ارامىزدان الاستادىق، رەسپۋبليكادان قۋدىق دەپ ەرتە ماسايراعانبىز. (سۋ ىشپەك بولىپ، ستاقاندى اۋزىنا اپارا بەرىپ، جيىركەنگەندەي قويا سالادى). سويتسەك، ولاردىڭ كۇيىرشىق-تارى بار ەكەن. (مۇسىرەپوۆ جاققا ساۋساعىن شوشايتىپ). ماسكەۋدەگى رىسقۇلوۆپەن، تاعى باسقالارمەن بايلانىس جاساپ تۇرادى ەكەن. تەك قاتال جازا!
يۆانوۆ (شاراسىزدانا قولىن جايىپ). جات پيعىل جوق قوي، جان اشىعان پىكىرى ءۇشىن قالاي جازالايمىز؟
گولوششەكين. مەن ءوز ۇسىنىسىمنان، ءوز تالابىمنان قايتپايمىن. (سۋدى الا بەرىپ، اۋزىنا تاقاپ، ودان بەتەر اشۋلانىپ، ۇستەلگە ستاقاندى تارس ەتكىزىپ قويا سالىپ). قايتپايمىن! قايتپايمىن!
يسايەۆ. مەندە ءبىر ۇسىنىس بار. بۇل بەسەۋ كىنالى، ارينە. ءبىراق فيليپپ يسايەۆيچ، ءسىز ايتقانداي، جات پيعىل بار ما بۇلاردا؟ جوق اۋ دەيمىن. ءالى دە سىنايىق. ولار اشتىق تۋرالى، اسىرا سىلتەۋ تۋرالى جازعان ەكەن. سول كەمشىلىكتى تۇزەسىن، بار بولسا. جىبەرەيىك جەر-جەرگە، كورسىن، تۇزەسىن. ال ءبارى بەكەر بولسا، سوندا جازالايىق.
گولوششەكين (شوق باسقانداي شوشىپ ءتۇسىپ). سەن دە سولاي سايرادىڭ با، وراز جانۇزاقوۆيچ؟! ماسكەۋدى بارىپ پانالاعان ناسيونال-ۋكلونيستەردىڭ ارانداتۋىمەن بەس
بۇزىق كرايكومعا جالا جابادى. ال سەن دە ولاردى قورعايسىڭ!
يسايەۆ (كۇمىلجىڭكىرەپ). ولاردىڭ حاتىن مۇلدە جالا دەۋگە كەلەر مە ەكەن؟..
گولوششەكين (ەكى قولى ەربەڭدەپ). جالا! جالا! ءبىز وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ داۋىلى تەك جاناپ قانا وتكەن قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» ورناتىپ، سول ارقىلى داۋىل تۇرعىزىپ جاتىرمىز. (قولىمەن داۋىلدى سۋرەتتەيدى.) داۋىل ەسكى دۇنيەنى قوقىستان تازارتادى! (كەۋدەسىن ۇرىپ.) ءبىز قازاقستاندا جاڭا تاريحتىڭ جاسامپازدارىمىز! داۋىل! داۋىل! جاڭا تاريح. تۇسىنەسىڭدەر مە؟ ال مۇندايدا كەيبىر شىعىن بولۋى ديالەكتيكالىق زاڭدىلىق!
مۇسىرەپوۆ (باسىن تاۋەكەلگە تىككەندەي قاتۋلانىپ). ديالەكتيكادا حالىق جاپپاي قىرىلسىن دەگەن زاڭ جوق!
گولوششەكين (شىڭعىرىپ). سەن، شالا ساۋاتتى ازيات، ديالەكتيكادان نە بىلەسىڭ؟
مۇسىرەپوۆ (سازارا، ساسپاي). مەن بىلەتىن ماركستىك ديالەكتيكادا ونداي سويقان جوق. ءسىزدىڭ ايتىپ تۇرعانىڭىز ءريمنىڭ باياعى يمپەراتورلارى نەرون مەن كاليگۋلانىڭ «ديالەكتيكاسى».
زال تىنا قالادى. الگىدە عانا ونى جاقتاپ تۇرعان يۆانوۆ تا باسىن شايكاپ، ەرنىن تىستەيدى. الگى سوزدەردەن تۇك تۇسىنبەگەن ەلەۋسىز جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قارايدى.
ەلەۋسىز (اقىرى شىداي الماي، كۇرامىسوۆقا). نە دەيدى؟ نە بوپ كەتتى؟
قۇرامىسوۆ (تىجىرىنا، يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ). تىنىش
وتىرىڭىزشى، اقساقال... (گولوششەكينگە قاراپ.) بۇل شەكتەن شىققاندىق. قايداعى نەرون؟ قايداعى كاليگۋلا؟
گولوششەكين (اڭىرىپ، تاڭىرقاپ). باسە، قاي نەرون؟
جانتوقوۆ. پانتيۋركيست چتو لي؟
يۆانوۆ (بەتىن باسىپ، كۇلىپ). نەوپانتيۋركيست.
جانتوقوۆ (شامدانىپ). كۇلمەڭىز، كۇلەتىن جاي ەمەس.
گولوششەكين. تىنىشتال! جاۋاپ ەستيىك. (مۇسىرەپوۆكە). كانە، ايت.
مۇسىرەپوۆ (شەگىنەرگە جەرى قالماي). ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ شىرقاۋ باسىندا ءريمدى نەرون دەگەن يمپەراتور بيلەپتى. حالقىن اشتىققا ۇشىراتىپ، «ەشكىمدە ەشتەڭە قالماسىن!» دەپ جارلىق شىعارىپتى. ءريمدى ادەيى ورتەتىپ جىبەرىپ، ءوزى مەسەنات مۇناراسىنا شىعىپ الىپ، ورتكە قاراپ تۇرىپ، «تروياننىڭ كۇيرەۋى» دەگەن ءاندى ايتقان.
گولوششەكين (ادەيى قىزىقتاپ). توقتا! توقتا! سوندا نەرون يمپەراتور باسىمەن ءان سالعان با؟
مۇسىرەپوۆ (مىرس ەتىپ). سالعاندا قانداي! بار حالىقتى تەاترعا جيىپ الىپ، ەسىك-تەسىگىن تارس بەكىتتىرىپ تاستاپ، تارعىل-تارعىل داۋسىمەن كۇندىز-تۇنى ءان سالعاندا ەكىقابات ايەلدەر شىداي الماي تەاتردا بوسانىپ قالادى ەكەن...
گولوششەكين (قىزىعا تۇسكەندەي). تاعى قانداي ونەرى بار ەكەن؟
مۇسىرەپوۆ. مۇلدە جازىقسىز ادامداردى ءولىم جازاسىنا كەسەدى ەكەن دە، ۇكىمگە قول قوياردا ءوز باسىن ءوزى توقپاقتاپ: «اتتەڭ، بۇيتكەنشە، حات تانىماس كەششە بولسامشى!» – دەپ وتىرىك قايعىرادى ەكەن.
گولوششەكين (زىمياندانا جىميىپ). تاعى نە دەپتى؟
مۇسىرەپوۆ. نەرون باسىنا زاۋال تۋىپ ولەر شاقتا: «اتتەڭ دۇنيە، نەتكەن ۇلى ءارتىس ءوتىپ بارا جاتىر!» – دەپتى دەيدى.
گولوششەكين (ءمۇلايىمسىپ). ال كاليگۋلا نە ىستەپتى؟
مۇسىرەپوۆ. جاقسى كورگەن ارعىماق اتىن كونسۋل سايلاتىپ، (ەلەۋسىز جاققا ەرىكسىز قاراپ) ماجىلىستە كونسۋلدارمەن بىرگە وتىرعىزعان كورىنەدى.
گولوششەكين (كەنەت قانىن ىشىنە تارتىپ). ال، جولداس يسايەۆ، جولداس يۆانوۆ! وسىدان كەيىن دە مىنا جازۋشى پارتيا قاتارىندا قالا بەرمەك پە؟
يۆانوۆ (نە كۇلگەنى، نە قىسىلعانى بەلگىسىز). فيليپپ يسايەۆيچ، بۇلارعا داۋا بار ما؟ ايتپەسە، ول جازۋشى بولا ما؟ اڭگىمەنى ۋشىقتىرماي، يسايەۆ جولداستىڭ ۇسىنىسىن قابىلدايىق تا...
گولوششەكين (اۋەلى تۇتىعىپ). ا-ا-اۋ، ل-ل-ليبەراليزمنىڭ ش-شەگى بولماۋشى ما ە-ە-ەدى! بۇل نە، يۆانوۆ؟! اۋ، بۇل ءبىزدى قايداعى ءبىر قانىپەزەر دەسپوتتار مەن تيراندارعا تەڭەدى عوي! سونى دا تۇسىنبەدىڭدەر مە؟!
يۆانوۆ، ادەبيەتتە گيپەربولا «وبرازنوە مىشلەنيە» دەگەن بولادى. ولارعا جاراسادى.
قۇرامىسوۆ (جوتكىرىنىپ، جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارىپ). جوق، جولداس يۆانوۆ، مىناۋ ءبىزدىڭ كرايكومدا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۇمدىق. ءسىز شىننان اڭداماي قالدىڭىز با؟ نەرون: «ەشكىم دە ەشتەڭە دە قالماسىن» – دەيدى. ال بىزگە ءقازىر ءبىزدىڭ جاۋلارىمىز، باي-كۋلاكتار: گولوششەكين باستاعان كرايكوم «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەپ ايتىپتى دەپ، جالا جاۋىپ جۇرگەن جوق پا؟!
گولوششەكين (قۇرامىسوۆقا ەمىرەنە قاراپ، قاناتتانىپ). نەرون ءريمدى ءوزى ورتەتىپ جىبەرىپ، ءوزى سوعان سۇيسىنە قاراپ ءان سالىپتى. مىناۋ (مۇسىرەپوۆتى مەڭزەپ) بىزگە «جاراپازان ايتىپ وتىرسىڭدار» دەپ تۇر عوي!
كۇرامىسوۆ (قۇلشىنىپ). نەرون تەاتردىڭ ەسىك-تەسىگىن بىتەپ تاستاپ، كۇندىز-تۇنى ءان سالعاندا ەكىقابات ايەلدەر تەاتردا بوسانىپ قالعان ەكەن. ال سوندا ءتۇن ورتاسىنان اۋعانشا بىتپەي قويعان مىنا بيۋرودا جازۋشى مۇسىرەپوۆ شىداي الماي، نەتىپ... قالىپ جۇرمەسىن! (ءوز سوزىنە ءوزى ءماز بولىپ قارق-قارق كۇلەدى. تۇككە تۇسىنبەگەن ەلەۋسىز قوسىلا كۇلەدى.)
جانتوقوۆ (شىقشىتى بۇلتىلداپ). پانتيۋركيست!
گولوششەكين (قۇرامىسوۆ وسپاعىنىڭ وسپادارسىز شىققانىن سەزىپ، قاباعىن شىتىپ). ءجا، قايداعى ءبىر ساندىراقتى اكەلىپ وزىمىزگە تاڭا بەرمەيىك.
يۆانوۆ. مىنە، مۇنىڭىز ءجون، فيليپپ يسايەۆيچ. «بەسەۋدىڭ حاتى» تالقىلانىپ، ءىلتيپاتقا الىندى دەيىك. حاتتىڭ اۆتورلارى قازىرگى كۇردەلى جاعدايدى جوندەۋگە سەپتىگىن تيگىزۋ ءۇشىن جەر-جەرگە ءىسساپارعا جىبەرىلسىن دەيىك. وسىنداي شەشىمگە كەلىپ، وسىمەن تارايىق.
يسايەۆ. دۇرىس.
گولوششەكين. ليبەرالدار! كەلىسىمپازدار! (بۋلىعىپ). بۇل، بۇل، بۇل...
ءدال وسى كەزدە كرايكوم تەرەزەسىنىڭ الدى جارق-جۇرق ەتىپ، وراسان نايزاعاي ويناپ وتەدى دە، ارتىنشا اسپان قاق ايىرىلىپ جەرگە تۇسكەندەي بولىپ، كۇڭىرەنە كۇن كۇركىرەپ قويا بەرەدى. توبەدەگى شامدالدار تەڭسەلىپ، شىلدىر-شىلدىر ەتەدى.
ەلەۋسىز (توبەسىنە قۇندىز بوركىن كيە بەرىپ). ءبىسمىللا، ءبىسمىللا!.. سۇبيحان اللا، سۇبيحان اللا...
جانتوقوۆ (بۇعا ءتۇسىپ). پرودەلكي پانتيۋركيستوۆ...
كۇرامىسوۆ (و دا قىبىجىقتاپ). سەن دە وتتاي بەرەدى ەكەنسىڭ...
يۆانوۆ. سابىر، سابىر، جولداستار! كادىمگى الاتاۋدىڭ دولى نايزاعايى عوي. ءقازىر باسىلادى.
وسى كەزدە تەرەزە الدى الاۋلاپ جارق ەتە قالىپ، تاعى دا اسپان قاقىراپ الا جونەلەدى.
ەلەۋسىز. ءالحامدۋللا، ءالحامدۋللا! راببيل ءالامين.
مۇسىرەپوۆ (سىزدانا قاسىن كەرىپ). مۇنافيكۇن!
كۇن تاعى دا كۇڭىرەنە كۇرىلدەي جونەلگەندە گولوششەكين كرەسلونىڭ تاساسىنا بۇعا قالادى. لەزدە شام ءسونىپ، شىمىلدىق جابىلا بەرەدى.
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى سۋرەت
ءتۇن ورتاسى اۋعان شاق. سول بۇرىنعى كابينەت. بيۋرو جالعاسىپ جاتىر. ەلەۋسىز قالعىپ وتىر. تەك گولوششەكين قاتتى سويلەگەن كەزدە كوزى باعجاڭ ەتىپ، باسىن كوتەرىپ الادى. باسقالار دا قاجىپ، ۇنجىرعاسى تۇسە باستاعان.
گولوششەكين (الگى ءبىر قورقاقتىعىن اقتاعىسى كەلگەندەي، جورتا جايدارىلانىپ). سونىمەن، كۇن كۇركىرەدى، نايزاعاي تارسىلدادى. ەندى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز دە مىنا اۋا رايى سياقتى ساباسىنا تۇسەتىن شىعار. كانە، مۇسىرەپوۆ جولداس، مىنا بىزگە جوندەپ ءتۇسىندىرىڭىزشى: ەل قىرىلىپ جاتىر، مال قىرىلىپ جاتىر دەگەندى قايدان الدىڭدار؟
مۇسىرەپوۆ (سابىرمەن). جولداس گولوششەكين، ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن كرايكومنىڭ ىسساپارىمەن، ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قالاي ءوتىپ جاتقانىن باقىلاۋ ماقساتىمەن پاۆلودار جاقتا بولىپ قايتتىم. ودان كەيىن تورعايدى ارالادىم. ءبارى دە سوندا كورگەندەرىم. ويدان قوسىلعان ەشنارسە جوق.
گولوششەكين (قۋاقىلانىپ). كانە، ايتا عوي، جازۋشىسىڭ عوي، ءبىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتەتىندەي ەتىپ ايتشى.
مۇسىرەپوۆ. مەن ايتسام، جازۋشى رەتىندە ەمەس، كرايكومنىڭ وكىلى رەتىندە رەسمي ايتامىن. ايتپەسە جازۋشى اسىرەلەپ تۇر دەۋىڭىز مۇمكىن.
گولوششەكين. ونىڭا دا كەلىستىك.
مۇسىرەپوۆ. جولداس گولوششەكين، مۇندايدى، اسىلى، كوزبەن كورگەن دۇرىس بولار.
گولوششەكين (لەزدە اشۋ شاقىرىپ). ءجا، اقىل ۇيرەتپە. كابينەتشىلسىڭ دەمەكشىسىڭ عوي. كورەر ەم، مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ...
مۇسىرەپوۆ (شاتىناڭقىراپ تۇرىپ، سابىر ساقتاپ). ەندەشە، تىڭداڭىز دا... كورىڭىز...
ەكىنشى سۋرەت
قورقىت كۇيى ىڭىرسىپ تۇرادى. سۇرقاي دالا. سۇرقاي كيىز ۇيلەر. كەيبىرىنىڭ تۋىرلىعى ءتۇسىپ، كەرەگە-قاڭقالار ىرسيىپ-ىرسيىپ كورىنەدى. سول مەلشيگەن ۇيلەرگە بيىكتەن كوز تىگىپ ەكى ادام قالت تۇرىپ قالعان. ءبىرى – نۇرحان، ءبىرى – مۇسىرەپوۆ. اۋلاقتا شيەبورىلەر شۋلايدى.
نۇرحان. مىنە، مىنە، الگى مەن ايتا بەرەتىن اۋىل.
مۇسىرەپوۆ (قۇلازىپ). قىبىر ەتكەن جان جوق. يت تە ۇرمەيدى.
نۇرحان (شوشىعانداي). «ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى جوق» دەگەن وسى بوپ جۇرمەگەي...
مۇسىرەپوۆ. ءسىز ايتقان كۇلاندا وسى اۋىلدا ما؟
نۇرحان (داۋسى دىرىلدەپ). ءي-يا-ا.
مۇسىرەپوۆ. وندا بىردەن سوندا سوقپايمىز با؟
نۇرحان (اڭىرىپ). جو-وق، عابيت، بىردەن بارۋعا جۇرەگى تۇسكىر داۋالاماي تۇر. ۇسقىنى جامان عوي مىنا جۇرتتىڭ... اۋەلى، ءتىرى جان جولىقسا، حابار بىلەيىك. (ولار توبەشىكتەن ءتۇسىپ، ءبىرىنشى ۇيگە تاياپ كەلەدى). كىم بار-و-و-ي؟ (قايتالاپ). كىم بار-و-و-وي؟
مۇسىرەپوۆ. ەشكىم جوق.
نۇرحان. كىم بار؟ (ايقارما ەسىكتى يتەرىپ اشادى. جۇك جيۋلى. اياق-تاباق، جيھاز-مۇلىك ورنىندا. ءبىر بۇيىردە اق شىمىلدىق ەسىكتەن ەنگەن جەلمەن جەلبىرەپ تۇرادى). كىم بار؟
مۇسىرەپوۆ. ەشكى-ىم جو-وق.
نۇرحان (شىمىلدىقتى ءتۇرتىپ قالعانى سول، اق پەردە كۇل بولىپ، ساۋ ەتىپ سىپىرىلىپ تۇسەدى). ويباي!
مۇسىرەپوۆ (سەلك ەتىپ). ول نە؟
نۇرحان. عابيت، مىنانى قارا! ەكەۋى دە... بەۋ، بەيباقتار، قۇشاقتاسىپ جاتىپ جان تاپسىرىپتى. (ىشىنەن كۇبىرلەپ ايات وقىپ، بەتىن سيپايدى.)
مۇسىرەپوۆ (كۇيىپ كەتكەندەي). ەكەۋى دە وپات. ەكەۋى عانا ما ەكەن. ءبىر تايپا ەل عوي. ەكەۋى بالالى-شاعالى بولار ەدى... ءبىر شاڭىراقتان قانشاما وتاۋ ءبولىنىپ شىعار ەدى...
نۇرحان (كوزىنىڭ جاسىن سىلكىپ). قوي، شىراعىم، سەسكەنىپ قالارسىڭ. ۇڭىلە بەرمە. كەتەيىك. (شەگىنشەكتەپ.) ەسىكتى مىقتاپ جاۋىپ كەتەيىك. الگى لاعنات شيەبورىلەر بەكەر شۋلاپ جۇرگەن جوق.
ءۇشىنشى سۋرەت
«كوكىل» كۇيى سارنايدى. ەكىنشى ءۇي. جۇك جيۋلى. قازان-وشاق ورنىنلا. ءبىراق ءبارى قاڭسىپ تۇر. ءبىر بۇيىردە بەسىككە اسىنىپ، كەلىنشەك وتىر. ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتى.
نۇرحان. اپىر-اي، عابيت، مۇندا بىرەۋ وتىر.
مۇسىرەپوۆ. ءيا، وتىر.
نۇرحان. اۋ، جارقىنىم، كىسىلەر كەلدى ۇيىڭە. (دىبىس جوق). ەستىمەدى. (كەلىنشەكتىڭ يىعىنان تارتادى. ومىراۋىن بالاعا توسقان كۇيى اڭىرىپ بەرى قاراعاندا، بەسىكتە جانسىز جاتقان بالا كورىنەدى.) اۋ، بايعۇس-اۋ، نە بولدى؟ (ايەل ولاردى ەلەمەي، ايدالاعا قارايدى.)
مۇسىرەپوۆ (ەسىككە تۇرا ۇمتىلىپ، كومەكشىلەردى شاقىرادى). مۇندا! تەز! (بەرى بۇرىلىپ.) ەي، يت وزبىرلىق! گولوششەكين وسىنى كوزىمەن كورمەيدى، ا!
نۇرحان. ول كۇداي! كوزىن شەل باسقان قۇدايسىماق.
مۇسىرەپوۆ. مۇندايدى كورسە، راحاتتانا ما دەپ قورقامىن.
نۇرحان. وندا اناۋ ۇلىپ جۇرگەن قورقاۋ قاسقىردان نەسى ارتىق؟
مۇسىرەپوۆ. قورقاۋ قاسقىردى تابيعات و باستا سولاي جاراتقان. گولوششەكين ادام بالاسى عوي.
نۇرحان. ادامنان شىققان قورقاۋلار قاسقىردان دا قاتىگەز. (كومەكشىلەر كىرەدى.) ءاي، ءبارىبىر قاتارعا قوسىلماس. (كەلىنشەكتى يىعىنان تارتىپ.) كۇلاندا امان با؟ (ايەل ءتىل قاتپاي، اڭىرىپ شاڭىراققا قارايدى. «كوكىل» كۇيى كۇڭىرەنەدى.)
مۇسىرەپوۆ (كومەكشىلەرگە). بۇكىل اۋىلدان ءبىرىنشى كورگەن ءتىرى ادام، ولىكتەن ايىرماسى شامالى. تاماق بەرىپ كورىڭدەر. كورەر جارىق ساۋلەسى بولسا، ءتىرى قالار. (الدەكىمگە كىجىنىپ.) ارسىزدار! («كوكىل» كۇيى كۇڭىرەنەدى.)
ءتورتىنشى سۋرەت
«اقساق قۇلان» ازىنايدى. كەلەسى – اقبوز ءۇي ەكەن. ءبىر جاقسىلىق بار بولسا، تەك وسى ۇيدە عانا سياقتى كورىنەدى. سول ۇمىتپەن نۇرحان بارىپ، ىشىنەن شي قاپتاعان كيىز ەسىكتى ءتۇرىپ اشىپ كەپ جىبەرگەندە، ىشتەن كىلەڭ قارا ديۋ، ىبىلىستەر ءبيىن كورىپ، شوشىپ شەگىنەدى.
نۇرحان. سۇبيحان اللا، سۇبيحان اللا!
مۇسىرەپوۆ (موينىن سوزىپ). ەندىگى سۇمدىق – نە سۇمدىق؟
نۇرحان (شاڭىراققا قاراپ). اھ، جاۋىزدار! باسە، تۇندىكتەن تۇسكەن ەكەن عوي. قۇزعىن قارعالار. قۇزعىن تازقارالار.
مۇسىرەپوۆ (ىرگەدەن تۋىرلىقتى كوتەرىپ كورىپ). دانتە سۋرەتتەگەن تامۇقتا مۇنداي الباستىلار الاپاتى جوق سياقتى. مىناۋ ۇيدە توزاق وتى لاپىلدايدى. قارا الباستىلار ويناق سالادى. قىرقادان قىرسىق شالعان سورلى ەل! تازقارا تاسىراڭداعان سۇم زامان! (اھ ۇرىپ.) ارامىزدان ازاپ ارىلماعان، توبەمىزدى قىرسىق جايلاپ، كەۋدەمىزگە قورلىق قىستاعان نەتكەن ەل ەدىك؟! (كومەكشىلەرگە اقىرىپ.) تەز! ورتەپ جىبەر مىناۋ توزاقتولى ءۇيدى! ىندەت تاراتادى.
نۇرحان (دومبىراسىن شەرتىپ، جىر-رەكۆيەمگە باسادى).
جالعىزداپ قاداق ەل قالعان
ەسىكتەرى اشىلىپ،
سيراعى سيدام سىرىقتاي،
بىلەگى كۇيگەن شىبىقتاي،
ساۋساعى سولعان سۇلىكتەي،
تابانى قارا سۇرىكتەي،
تىرناعى تەمىر كۇرەكتەي،
كىرلەرى اعىپ سۇمەكتەن.
جىلاي الماي ىرجاڭداپ،
جۇرە الماي ءجۇر بۇلعاڭداپ،
ماس بولعانداي ماۋجىراپ.
سۇيەكتەرى ساۋدىراپ،
سويلەي الماي كۇرمەلىپ،
ىڭىرسىپ ءجۇر كۇڭىرەنىپ.
كورىنگەنگە ءسۇرىنىپ،
سۇيرەتىلىپ ءجۇر كەلىپ.
جەردەن تاۋىپ، جەپ تويماي،
ولمەشى جان كۇن كورىپ،
قىبىرلاعان نەتكەن جان،
دۇنيەدەن بەزىپ كەتكەن جان،
تاۋسىلمايتىن كۇندە ءولىپ.
تەرمە-جىر الىستان ەستىلگەندەي بولادى دا، شام سونە بەرەدى.
بەسىنشى سۋرەت
جارىق كابينەتكە تۇسەدى. بيۋرو مۇشەلەرى قالجىراعان ءتۇرى بار. ەلەۋسىز باسى توسىنە دومالاپ، قور ەتە قالادى. قۇرامىسوۆ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ كەپ جىبەرەدى. گولوششەكين تەسىرەيىپ قارايدى.
گولوششەكين. ەستىدىڭدەر عوي مىنا جازۋشىنىڭ نە ايتقانىن؟
داۋىستار. ەستىدىك، ەستىدىك.
ەلەۋسىز (اپالاقتاپ). ەستىدىك.
گولوششەكين. ەستىسەڭدەر، وسىنىڭ وسى ايتىپ تۇرعانىنا سەنەسىڭدەر مە؟
ەلەۋسىز (جان-جاعىنا قاراپ). سەنەمىز.
گولوششەكين (اشۋلانىپ). قالايشا سەنەسىز؟
ەلەۋسىز (اپالاقتاپ). ە، قايدان بىلەيىن، جاڭا بىرەۋ ولەڭ ايتتى عوي. دەمەك جاعدايلارى جامان ەمەس تە. اش ادام ولەڭ ايتۋشى ما ەدى؟
گولوششەكين (كۇيىنىپ كەتكەندەي). مىنە، ءبىزدىڭ ەل باسقارىپ وتىرعان كوسەمنىڭ ءتۇرىن قارا!
يۆانوۆ (مىرس ەتىپ). باسقارتىپ قويعان كىم؟
گولوششەكين (شاپ ەتە قالىپ). مەن! مەن! مەن! سول عوي ايتپاعىڭ؟ پرولەتاريات ديكتاتۋراسى. ال ەلەۋسىز جولداس جۇمىسشىدان ءوستى.
يۆانوۆ. وسۋىنە قارسىلىق جوق. ءوزىڭىز ەمەس پە، «كوسەمنىڭ ءتۇرىن قارا» دەپ مىسە تۇتپاي تۇرعان.
يسايەۆ. جولداستار! نەگىزگى اڭگىمەدەن اۋىتقىپ كەتتىك. مەنىڭشە، مۇسىرەپوۆ جولداس ءسوزىن ءالى اياقتاعان جوق. تىڭدايىق.
گولوششەكين (ىقىلاسسىز). ال،تىڭدايىق...
التىنشى سۋرەت
سەيتەك. «زامان-اي!» ساحنا – بۋالدىر. بۋداق-بۋداق ءتۇتىن، تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت اراسىنان مۇسىرەپوۆ پەن نۇرحان سۇلبالارى قىلت-كىلت كورىنەدى.
نۇرحان. ەشكىمگە قياناتى جوق، زالىمدىعى، قۋلىق-سۇمدىعى جوق ەل ەدىك، عابيت-اۋ، نە جازدىق؟
مۇسىرەپوۆ. ءي-ا-ا. زاۋال دەيتىن زاۋال ەمەس.
نۇرحان. بۇرىنعىلار ايتار ەدى: ءار ادامنىڭ «عۇمىر كىتابى» بولادى. ادام نە ىستەسە، نە ايتسا – سونىڭ ءبارى «عۇمىر كىتاپقا» تاباندا جازىلادى. كىناسى ياكي كۇناسى بولسا – زاۋال سوقپاي قويمايدى. قيانات قىلسا – الدىنان شىعادى، جاقسىلىق قىلسا – و دا الدىنان شىعادى دەر ەدى.
مۇسىرەپوۆ. حالىق ايتسا – قالت ايتپايدى.
نۇرحان. ەندەشە، مىنا سوراقى زامان زاۋالى كىمگە؟ كىم تارتپاق؟ گولوششەكين بە؟ الدە ودان دا زور بىرەۋلەر بار ما؟
مۇسىرەپوۆ. گولوششەكين قولشوقپار ما دەپ قورقامىن.
نۇرحان. وندا تىپ-تيپىل بولدىق دەسەڭشى...
مۇسىرەپوۆ. الەم الدىندا تۇتاس ءبىر حالىقتى قىرىپ قويىپ، كەڭەس وكىمەتى قول قۋسىرىپ وتىرماس. (اۋلاقتان شيەبورىلەر شۋىلدايدى).
نۇرحان (باسىن كۇيزەلە شايقاپ). ءاي،ءتىرى قالار ما ەكەنبىز... وسى سويقاندى ستالين بىلسە – گولوششەكيننىڭ كوزىن جويار ەدى-اۋ.
مۇسىرەپوۆ (تۇنەرە باسىن شايقاپ). گولوششەكين ءستاليننىڭ قولىنداعى كوسەۋ مە دەپ قورقامىن.
نۇرحان (ابىرجىپ). قوي، ويباي، مەنەن باسقا ەشكىم ەستىمەسىن.
مۇسىرەپوۆ. قوستانايدا مەن زينوۆيەۆپەن جولىققانىمدى ايتىپ پا ەدىم.
ن ۇرحان. ال؟
مۇسىرەپوۆ (ايدالادا بىرەۋ ەستىپ قوياتىنداي، ابايلاپ جان-جاعىنا قاراپ). مىنا ءبىز الىپ جۇرگەن ازىن-اۋلاق كومەكتى اشتارعا دەپ بولدىرگەن سول زينوۆيەۆ.
نۇرحان. ويباي-اۋ، كادىمگى ماسكەۋدەگى زينوۆيەۆ پە؟
مۇسىرەپوۆ (بەيحابارلىعىنا تاڭدانعانداي). ءي-ا-ا. ءقازىر ول قوستاناي وبلاتكومى.
نۇرحان (تۇسىنبەي). نەمەنە، سونشا تومەندەگەن بە؟
مۇسىرەپوۆ (سازارىپ). سولاي بولعانى دا.
نۇرحان (شىدامسىزدانا). ال؟
مۇسىرەپوۆ. مەن ودان: «بۇل قىرعىندى ستالين جولداس بىلە مە؟» – دەپ سۇرادىم.
نۇرحان. ال؟
مۇسىرەپوۆ (دارداي كىسىنىڭ شىدامسىزدىعىن ۇناتپاعانداي). بىلەدى دەيدى.
نۇرحان. ال؟
مۇسىرەپوۆ. سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەيمىن.
ن ۇرحان. اپىر-اي، ءستاليننىڭ جانى اشىماسا، قۇدايدىڭ دا جانى اشىماعانى عوي.
مۇسىرەپوۆ. سولاي بولعانى دا. (ويلانىپ.) ال گولوششەكيندىكى كوپە-كورنەۋ زورلىق. زورلىقتىڭ ءتۇبى – قورلىق. قورلىقتىڭ ءتۇبى – قۋ تاقىر. سونى دا كوردىك ءبىز پاقىر.
نۇرحان. گولوششەكين ءبىزدىڭ جەردى ورتەي بەرەتىندەي نە جازدىق؟ وسى ءورتتىڭ وتىنا باس-سيراق ۇيىتە مە، قايتەدى؟ سونداي ءبىر زىميان ويى جوق پا؟
مۇسىرەپوۆ. ەلدىڭ – ەگەسى، ءبورىنىڭ – ءتاڭىرىسى بار. ماسكەۋدەگى ازاماتتارىمىز: رىسقۇلوۆ، نۇرماقوۆ... قاراپ قالماس.
نۇرحان. ال... الماتىداعى ازاماتتار نە ءبىتىرىپ وتىر؟ تەك باس شۇلعي بەرە مە؟
مۇسىرەپوۆ (كۇرسىنىپ، الىسقا قاراپ). ۇلىق وزىنەن اكىلدىنى ۇناتپايدى. ورنىمدى الىپ قويادى دەپ قورقادى. ءبىزدىڭ بەتكە ۇستار، ءبىلىمدى، ارلى ازاماتتارىمىزدى گولوششەكين سىرتتاتىپ جىبەردى. الماتىدا قالعاندارىنا كۇن كورسەتپەيدى. ال سونىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعاتىن قۇرامىسوۆ سياقتىلار قومپيىپ وتىر.
نۇرحان. قومپيىپ ەمەس، قورتيىپ وتىر دەسەڭشى.
مۇسىرەپوۆ. دۇرىس. قولىنان قايىر بەرمەيتىن قورتيعاندار بي بولدى. حالقىم دەگەن ادامعا «ۇلتشىل» دەگەن قارعىس تاڭباسى باسىلادى.
نۇرحان. «ۇلتشىل» اتانباس ءۇشىن حالىقتى جەك كورىپ، قىرا بەرۋ كەرەك پە سوندا؟
مۇسىرەپوۆ. قۇرامىسوۆتار سونداي. قۇرامىسوۆتار قۇرىمايىنشا بەرەكەمىز كىرمەيدى.
نۇرحان. «تۇزەلەر ەدى بۇل زامان، پەيىلى جامان پەندەنى، كەتسە استىنا جەر تارتىپ...»
مۇسىرەپوۆ (اشىنىپ). ازىرشە بەيكۇنا بەيباقتاردى تارتىپ جاتىر... (بۋالدىرعا قول سوزىپ.) انە... انە! بىرەۋ كەلە جاتىر.
جەتىنشى سۋرەت
«كوكىل» كۇيى. مۇنار-مۇنار كوك تۇمان. ءتۇتىن اراسىنان باسىن قارا ورامالمەن شاندىپ، جىرتىق شاپاندى بەلىنەن بۋىپ العان، اياعىنا كەرزى ەتىك كيگەن، كەكسە ءجۇزدى جۇدەۋ ايەل كورىنەدى. بۇل امانگەلدى باتىردىڭ جارى بالىم ەدى. ارقاسىندا – دوربا.
نۇرحان (جاقىنداپ بارىپ). اپىر-اي، ءتىرى جان بالاسىن كورەتىن كۇن دە بار ەكەن-اۋ. كىمسىڭ جارقىنىم؟
بالىم (ميىعىنا مىسقىل ءۇيىرىپ). ات ارىسا – تۋلاق، ادام ارىسا – ارۋاق. ( تىكتەپ قاراپ.) تانىماي قالدىڭ با، اقىن كاينىم؟ مەن – با-ا-ال-ىم...
نۇرحان (شىر-پىر بولىپ). ويباي قۇداي!.. (بالىمدى قۇشاقتاپ كورىسىپ.) ارداگەر امانگەلدى اعامنان قالعان التىن جەڭگەم! (انىقتاپ قاراپ.) مىنا ناۋبەت سەنىڭ دە نۇرىڭدى الىپتى-اۋ، قايران جەڭەشەم!
مۇسىرەپوۆ (شيرىعا جالت قاراپ). نە دەيدى؟ ءسىز بالىمسىز با؟!. باتىردىڭ جارى... ارمىسىز، بالىم...
بالىم. بار بول، شىراعىم. (نۇرحانعا قاراپ.) بۇل قاي بالا؟
نۇرحان (كوتەرىڭكى). بۇل جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ. باتىر تۋرالى كىتاپ جازباق نيەتى بار ەدى...
بالىم (ۇھلەپ). ە. شىراعىم، ورازا-ناماز توقتىقتا دەگەن. باتىر تۋرالى اڭگىمە شەرتىپ، كىتاپ جازار كەز بە بۇل...
مۇسىرەپوۆ. دۇرىس ايتاسىز، بالىم. اۋەلى ورتتەن شىعىپ الايىق. (اينالا ءورتتى كورسەتىپ.) باتىر تۋرالى نەلەر كىتاپ جازىلار...
بالىم (قاتقىل). ءورتتى سالعان قاي جەندەتتىڭ قولى؟
مۇسىرەپوۆ (ىزعارلى مىسقىلمەن). قازاقستاندا ءالى كەڭەس وكىمەتى ورناماپتى-مىس. قازاقستاندا «كىشى وكتيابر» توڭكەرىسىن جۇرگىزەمىن دەگەندەردىڭ قولى، بالىم.
بالىم (بويىن تىكتەپ). قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناماسا، امانگەلدى سىندى باتىرلار نە بىتىرگەن؟ نە ءۇشىن جانپيدا بولعان؟
مۇسىرەپوۆ. وكتيابردىڭ داۋىلى قازاقستاندى جاناي ءوتىپتى-مىس. سوندىقتان جاڭا داۋىل تۇرعىزامىن دەگەن. سول ءبىر سويقان ارەكەتكە رۇقسات تا بەرىلگەن.
بالىم (كەكەسىنمەن). سونداعى «كىشى وكتيابر» توڭكەرىسىنىڭ سىقپىتى وسى ما؟
مۇسىرەپوۆ (باياۋ). وسى بولعانى دا.
بالىم (ەكپىندەپ). ادىرا قالعىر! ادىرا قالسىن مۇنداي «كىشى» توڭكەرىس! (مۇسىرەپوۆكە كوزىنەن وت شاشا قاراپ). ءاي، جازۋشى، ءبىر ءتىرى جان قالسا، سەن قالارسىڭ. سەن اشتان ولمەسسىڭ...
مۇسىرەپوۆ (ءسوزىن ءبولىپ). اشتان ولمەسەم دە، ازاپتان، جان ازابىنان ولەرمىن.
بالىم. ويتپەسەڭ، جازۋشى بولاسىڭ با؟ حالىق كاسىرەتى جۇرەگىڭدى جارالاماسا – نەسىنە جازۋشىمىن دەيسىڭ... ايتا بار انا جارتى قۇدايىڭا دا، ونىڭ جاندايشاپتارىنا دا: كۇنى كەشە (اينالانى نۇسقاپ) نار جايىلعان، جاۋ قايىرعان قايران جەردى ورتكە الدىرعان الباستىلاردىڭ اقىرى – ازا! ءتۇبى – قازا! جازاعا – جازا!
مۇسىرەپوۆ (مىرس ەتىپ). قۇدايداردىڭ قۇلاعى توساڭداۋ. ايقاي سالىپ ايتپاساڭ ەستىمەيدى. ايقايلاپ-اق ايتارمىن، بالىم.
بالىم. ايت وزبىرلارعا: ەلدىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ، قالعانى مىنا ىرگەدەگى چەليابى، باشقۇرت، ورال، قورعان، تۇمەن اۋىپ كەتتى. ول جاقتا مۇنداي سويقان جوق.
مۇسىرەپوۆ. ءبىز اشتارعا ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىك ۇلەستىرە شىققان جاردەمشىلەرمىز. (قولىن شوشايتىپ.) انە، انا اربالار... ءبىز سونى بەرەتىن ءتىرى پەندە تاپپادىق. كىمدەر بار؟ كىمگە بەرەمىز ازىقتى؟
بالىم (ىزعارلانا). كەش قالعانسىڭ، جارىلقاۋشى. مەن دە ءوزىڭ سياقتى جاردەمشى. بريگادا كۇرىپ، باشكۇرتتان، بايماق دەگەن ەلدەن استىق الىپ كەلدىك. سونى ۇلەستىرەتىن جاندى ءبىز دە تاپپاي قالدىق. (ارقاسىنداعى دوربانى كورسەتىپ). مىنانى ۇيدە قالعان كەمپىرىمە الىپ بارا جاتىرمىن. ءاي، ءبىراق بۇيىرار ما ەكەن...
مۇسىرەپوۆ. سوندا؟..
بالىم (ءسوزىن تەز ءبولىپ). سوندا ەنبەگىڭ – ەش، تۇزىڭ – سور، بايعۇس بالا. اكەلگەن استىعىڭدى اناۋ الماتىداعى شالا كۇدايىڭا اپارىپ، وڭەشىنە تىق. قاقالىپ ءولسىن!
مۇسىرەپوۆ. جوق، بالىم جەڭگەي... جەڭەشە، ولاي دەمەڭىزشى! حالىق تىپ-تيپىل قىرىلماعان شىعار...
بالىم. (قاڭتارىلىپ). كەۋدەسىندە جانى بارى قوپاعا قاراي كەتتى-اۋ دەيمىن.
مۇسىرەپوۆ. سولارعا جەتەيىك. جول-جونەكەي شۇباپ بارا جاتقانداردى كۋىپ جەتەيىك.
بالىم (تورىققانداي). ءاي، بىلمەيمىن، ەندى ەل بولىپ وڭباسپىز دا...
مۇسىرەپوۆ (وتىنگەندەي). ولاي دەمە، جەڭەشە. ومىرتقاڭ وپىرىلسا دا، رۋحىڭ سىنباسىن.
بالىم (سۇقتانا قاراپ). اقىلدى ءسوز شىقتى-اۋ اۋزىڭنان، قاينىم. ءاي، ءبىراق حالقىڭنىڭ ومىرتقاسى وپىرىلىپ قانا كويماي، رۋحى دا سىنىپ كەتتى-اۋ دەيمىن.
مۇسىرەپوۆ (رۋحتانا). قايرات – قىران، قايعى – جىلان. قايعىرا بەرمەي قايرات قىلايىق. (اسپانعا قارايدى). ءيا، قايرات قىلايىق.
بالىم. اسپاننان نە ىزدەيسىڭ، قاينىم؟ اسپانعا قانشا تەسىلىپ قاراساڭ دا پەرىشتەلەر كورىنبەيدى. قۇداي دا، وكىمەتتە ءبىزدى ۇمىتقان.
مۇسىرەپوۆ. ءبىزدىڭ ەلدى قىرقادان قىرسىق شالعانى راس. ءبىراق قيالدان قىسىر، ارماننان ادا بولمايىق. ءۇمىت ۇزىلمەسىن. جول كورسەتىڭىز. بوسقىنداردى قۋىپ جەتەيىك.
بالىم (ەكىويلى). بەتىنەن توزاق وتى لاپىلداعان مىنا دالادان كىمدى ىزدەپ تابار ەكەنبىز؟
مۇسىرەپوۆ (كۇيىنگەندەي). تۇياعى كۇيگەن تاۋىقتاي وسىلاي تۇرا بەرسەك، ارينە، ەشكىمدى دە تاپپايمىز.
بالىم (تاۋەكەل ەتىپ). حالقى ءۇشىن شىرىلداعان قارلىعاش جاندى ۇل ەكەنسىڭ. ءتاڭىرى بەتىڭنەن جارىلقاسىن، قاينىم. ايت انا ارباكەشتەرىڭە، كولىكتىڭ باسىن قوپاعا قاراي بۇرسىن!
نۇرحان (باتا الماي). اپىر-اي، جەڭەشە-اي، ارعى اۋىلدى دا كورگەنسىز-اۋ سوندا، ك-ك-كۇلاندا امان با ەكەن؟
بالىم (نۇرحانعا ايانىشپەن قاراپ). قايران اقىن قاينىم. ادامدار اڭ بولcا، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەپ، قۋ قۇلقىننان باسقانىڭ ءبارىن تارك ەتكەندە، سە-ە-ەن سۇلۋدى ويلايسىڭ. سۇيگەنىڭدى ۇمىتپايسىڭ.
نۇرحان (سەسكەنىپ). ايتشى، جەڭەشە. نە بولدى؟ كوردىڭ بە؟
بالىم (نۇرحاندى ماڭدايىنان سيپاپ). دۇنيەنىڭ وتى ءسوندى مە دەپ ەدىم. جىلت ەتكەن ءبىر شوق بار ەكەن عوي... (باسىن يزەپ قامىعىپ.) ماحاببات شىركىن شوق كوي. سول شوق سونبەسە، ءومىر ولمەيدى.
نۇرحان (جالىنعانداي). ايتشى، جەڭەشە...
بالىم. مەن «قىزىل وتاۋدى» سوڭعى رەت كورگەندە كۇلاندا سۇلۋ ءتىرى ەدى، ءاي، ءبىراق بۇرىنعى كۇلاندا ەمەس-اۋ. (ءجىدىرىپ.) كورسەڭ — كوڭىلىڭ قالىپ جۇرمەسىن، جازعان-اۋ. اشتىق يت الدىمەنەن اجارىڭدى الادى ەكەن عوي...
نۇرحان (وزەۋرەي). مەيلى، جەڭەشە، ايتەۋىر ءتىرى بولسا...
بالىم. وندا تەز جەت، سورلى عاشىق! بالكىم. ءالى ءتىرى شىعار. عاشىقتار تەز ولە قويمايدى. (زالعا قاراپ.) شىن عاشىقتار تىرمىزىك كەلەدى.
مۇسىرەپوۆ (زالعا). دۇنيە تەك ماحابباتتان جارالسا، اشتىقتا اۋلاققا بەزىپ كەتەر ەدى دا. (نۇرحانعا.) تەز، نۇراعا، تەز جەتىڭىز... ەڭدى جولىمىز وسى جەردە ايىرىلادى. ءسىز كۇلانداعا بارىڭىز. ءبىز (بالىمعا قاراپ.) قوپاعا، بالكىم، باتپاققاراعا قاراي كەتتىك.
نۇرحان (قيماي). تىرلىكتە كورىسۋگە جازسىن ءتاڭىرى!
سەگىزىنشى سۋرەت
كۇلاندانىڭ ءۇيى. كارى اكە-شەشەسىنىڭ بەلسەندىلەر قول-اياعىن بايلاپ تاستاعان. ءۇيىن ءتىنتىپ، ەت، كۇرت، ماي دەگەننەن تۇك قالدىرماي ارباعا ارتىپ جاتىر. ءبىر جاقتان كۇلاندا جۇگىرىپ جەتەدى.
كۇلاندا. بۇل نە سۇمدىق؟ بۇلارىڭىز قالاي؟
تالتاڭباي (تاناۋى دەلديىپ). وۋ، جىگىتتەر، ەڭ ۇلكەن ولجانىڭ ءوزى كەلدى عوي!
كۇلاندا (تاڭىرقاپ). پاي-پاي، مىنە ناعىز سۇلۋ وسى!
بۋراباي (وڭمەڭدەپ). ءاي، سەندەر بارىڭدار! ءۇيدى تىنتە بەرىڭدەر. بۇل قىزبەن ءوزىم سويلەسەم.
كۇلاندا. قاراقشىلار! بوساتىڭدار اكەم مەن شەشەمدى! ارسىزدار!
تالتاڭباي. بوساتىلمايت! ولار – باي-كۋلاك!
ءاجىباي (قىلجاقتاپ)، بەتىڭنەن ءبىر سۇيگىزسەڭ، مەن بوساتامىن. (ەرنىن ءدۇرديتىپ، ۇمتىلا بەرەدى.)
كۇلاندا (بەتىنەن شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرىپ). قۇداي-اۋ، كەڭەس وكىمەتى ورنىندا ما، جوق پا؟ مىنا قاراقشىلار قايدان شىققان؟
بۋراباي. وكىمەتكە ءتىل تيگىزگەنىڭ ءۇشىن سوتتالىپ، اتىلاسىڭ، سورلى. ونان دا ماعان كون... (جانىنداعىلارعا.) ءايدا، سەندەر شىعا تۇرىڭدار!
تالتاڭباي (ەكپىندەپ). تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى! مەن دە سۇلۋ تانيمىن.
ءاجىباي (ونى يتەرمەلەپ). جوق، قىز مەنىكى!
بۋراباي.مەن سوتتىڭ وكىلىمىن. جاڭا ول وكىمەتكە ءتىل تيگىزدى. ءوزىم سوتتايمىن. ەكەۋىڭ شىعا تۇر، ءايدا.
كۇلاندا (ونىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىقپاق بولىپ). سوتتاساڭ — سوتتا! ءبىراق انا جازىقسىز جانداردى بوسات!
بۋراباي. ايتقانىما كونسەڭ — بوساتامىن. (وزەۋرەپ، قاپسىرا قۇشاقتاي بەرەدى.) كونە عوي...
كۇلاندا (دالاعا قاراپ ايقايلاپ). كىم بارسىڭ، جۇرتىم! تاپا-تال تۇستە قاراقشىلار تونادى!
ت التاڭباي. ەشكىم كەلمەيدى. دامەتپەي-اق قوي.
ءاجىباي. ءوي، ءوزى دولى ەكەن، بەتىمنەن سالىپ قالدى-ەي.
بۋراباي. دەمەك سەنى ۇناتپايدى. اۋزىڭ اپانداي، مۇرنىڭ ۇڭگىردەي، سەنى قايتەدى؟
ءاجىباي (تىرجيىپ). ءاي، سەنىڭ وڭىپ تۇرعانىڭ قايسى، ساسىق نەمە...
تالتاڭباي. ءاي، ءويتىپ ءوزدى-وزىمىز تالاسپايىك.
بۋراباي. ءوي، اكەڭنىڭ... (قىزدى قولىنان تارتقىلاي باستايدى.)
ءاجىباي. ءاي، بىلاي تۇر-ەي! (ەكىنشى قولىنان تارتقىلايدى.)
تالتاڭباي. مەن تۇرعاندا سەن ەكەۋىڭە نە جوق! (قىزدى بۇرىمىنان تارتادى.)
ۇشەۋى ءۇش جاعىنان كوكپارشا تارتىپ جاتقاندا توبەدەن بىرەۋلەر ساق-ساق كۇلەدى.
بۋراباي (بۇرىلىپ قاراپ). ءاي، كىمسىڭدەر-اي؟ (توبەدەگىلەر ساق-ساق كۇلەدى.)
تالتاڭباي (بۇرىلىپ قاراپ). ەي، مىنالار كىم-ەي؟
ءاجىباي (شورشىپ ءتۇسىپ). ويباي، كۇداي ۇردى!
بۋراباي. نە بولدى-ەي؟
ءاجىباي (تۇتىعت). گو-گو-گو-لو-ششەكين!
بۋراباي. نە دەيدى؟
سول كەزدە گولوششەكين مەن كۇرامىسوۆ توبەدە سەكەڭدەپ بيلەپ جۇرەدى.
تالتاڭباي. وي-بوي!جىن-پەرىعوي!
گولوشەكين مەن قۇرامىسوۆ ساق-ساق كۇلىپ، سەلتەڭ-سەلتەڭ بيلەپ جۇرەدى.
گولوششەكين (ساق-ساق كۇلىپ). ۆوت ديكاري! ايتتىم عوي بۇلار جابايىلار دەپ.
قۇرامىسوۆ. ءيا! راس ايتاسىز، فيليپپ يسايەۆيچ، ۇشەۋى ءبىر قىزعا تالاسىپ جاتىر...
تالتاڭباي. وي-باي،راس-ەي! گو-گو-گو-لوششەكين!
ۇشەۋى دە قىزدى تاستاي بەرىپ، جان-جاققا تىم-تىراقاي قاشا جونەلەدى.
توعىزىنشى سۋرەت
«كۇيتولعاق». تۇندىگى قارا جالاۋدان جەلپ-جەلپ ەتكەن كيىز ءۇي. ماڭدايشاداعى «قىزىل وتاۋ» دەگەن جازۋى قيسايىپ كەتكەن. ىشتە شاشىلىپ قالعان كىتاپ، ءار جەردە: دومبىرا، گارمون. ۇستەل تۇبىندە بۇرالىپ جاتقان ادام — كۇلاندا. كويلەگى دال-دال، شاشى جايىلىپ، قوبىراعان.
نۇرحان (داۋسى دىرىلدەپ). كۇلاندامىسىڭ، جانىم؟
ك ءۇلاندا (باسىن ارەڭ بۇرىپ). كەلدىڭىزبە، نۇراعا. كەشىكتىڭ عوي. و-و-تە كەشىكتىڭىز.
نۇرحان. نە بولدى؟ كوتەرشى باسىڭدى...
كۇلاندا (كەمسەڭدەپ، ءسوزدى ءبولىپ-بولىپ، ارەڭ سويلەپ). مەنىڭ بۇل ءتۇرىمدى كورمەي-اق، كەلمەي-اق قويساڭىز ەدى...
نۇرحان. كەشىر، كۇلاندام، كەشىر... نە بولدى؟
كۇلاندا (دومبىراعا ارەڭ قول سوزىپ). نە بولعانىن بىل-مەۋ- ءشى مە ەدىڭ... بىل-مە-سەڭ اي-تاي-ىن... (كەنەت عاجاپتان قايرات بىتكەندەي جىرلاپ جىبەرەدى.)
سۇراساڭ سىردى سەن مەنەن،
قورلىعىم بار ما كورمەگەن،
تاپ قىلدى باسقا بۇل كۇندى،
ساعىندىم ساۋىق كۇلكىمدى.
اشتىقتان ءتوزىپ تۇرا الماي،
ارتىما موينىم بۇرا الماي،
تاستادىم بەزىپ جۇرتىمدى.
ءۇيلى جان اشتان قىرىلىپ،
كومە الماي كەتتىم بۇرىلىپ،
اعايىن، تۋعان جۇرتىمدى.
وسىنداي ناقاق كۇن بولدى،
ەستىر ەلگە ءمىن بولدى،
ارداقتى ادام اۋلەتى،
اشتىقتىڭ كەلىپ ناۋبەتى،
ايۋاننان بەتەر كۇيدە ءولدى.
مەجەلى جەرگە بارا الماي،
شايناۋعا ءبىر ءدام تابا الماي،
جۇتاعان مالداي جولدا ءولدى.
كىش-كىشتەپ مالىن ايداعان،
بۇيىرعان نانىن شايناعان،
سارى قىمىز ساپىرىپ،
توسكەيگە بيە بايلاعان،
احاۋلاپ وسكەن اردا ەلدى.
ەڭبەگىنەن تىلەگەن
ەرلىگىنەن ۇدەگەن.
ەن داۋلەتكە مولىعىپ،
ەركەلەپ قۇستاي تۇلەگەن
قايراتتى تۋعان ەر دە ءولدى.
ساقىلىقپەن قامى جوك،
ساقتىقپەن جيعان نانى جوق.
سايران ساپ جۇرگەن سەرى ەلدى.
تاپقانىنا ءبىر تويعان،
تاپپاسا تىلەپ قۇدايدان،
تاڭدى كۇتكەن تامسانىپ،
كەدەي-كەپشىك دەمدە ءولدى.
كوپتىگىنە ماقتانعان،
اتادان التاۋ اتانعان،
داۋلەتىنە ماستانعان
قايراتتى تۋعان ءداۋ ەدىڭ.
تۋعانىنا قۋانعان،
قايعىسى كەتىپ ۋانعان،
الپەشتەپ ءسۇيىپ جۇبانعان،
ات شاپتىرىپ توي قىلعان
ارداقتى جالعىز ۇل دا ءولدى.
ازىلدەسىپ كۇلىسكەن،
قول ۇستاسىپ جۇرىسكەن،
عاشىقتىقپەن قوسىلىپ،
ءتىل تارتىسىپ سۇيىسكەن،
تاڭداپ العان جار دا ءولدى.
ەلگە بۇلىك سالعاندار،
ەلدى توناپ العاندار،
الا تاسىر اسىردا
قىزىلتۇمسىق بولعاندار،
وكىلدەرگە ەرگەندەر،
ەكپىندەي شاۋىپ كەلگەندەر،
ءوزى تويىپ، وزگەسىن
قالاعا ارتىپ بەرگەندەر.
ءار نارسەگە سەپ بولدى.
ەركىمدى الىپ وڭكەي قار،
اي شۇعىلاڭدى كورۋگە
ارماندا ەدىم كوڭىلىم زار.
ەندى ولسەم ارمان جوق،
ارماندار جەرىم قالعان جوق،
ماعان ءومىر نە قادىر...
كۇلاندا تالىقسىپ كەتەدى.
شام سونەدى.
ونىنشى سۋرەت
قۇزعىن ۇشقان دالا. ورىدە قوپالى، قامىستى كول كورىنەدى. ءار جەردە كارايىپ، قۇلاپ جاتقان ادامدار. مۇسىرەپوۆ، بالىم، كومەكشىلەر كۇلاعانداردى ءۇڭىلىپ قاراپ كورىپ ءجۇر. ءتىرى كالعانى تابىلماي تۇر. جاندارىنان تالىقسىپ جىلاعان بالانىڭ ءۇنى شىعادى.
مۇسىرەپوۆ (ەلەڭ ەتىپ). بالا! (داۋىس شىققان جاققا قولىن سوزىپ). بالىم! جىگىتتەر! اندا نارەستە جاتىر. (تۇرا ۇتىلادى.)
بالىم (مۇسىرەپوۆتىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ). ءتىرى-اۋ دەيمىن.
مۇسىرەپوۆ. ويباي. جەڭەشە، ءتىرى! اناسىنىڭ ومىراۋىن تىرمالاپ جاتىر، (ارباكەشتەرگە.) جىگىتتەر، تەز جەتىڭدەر!
بالىم (ەڭكەيىپ). مىنا بايعۇس ءتىرى مە ەكەن؟ (جاتقان ايەلدىڭ قولىنىڭ تامىرىن ۇستايدى. ارباكەشتەرگە.) سۋ! سۋ! تەز!
اۋزىنا سۋ تامىزعان سوڭ ايەلدىڭ كىرپىگى قيمىلدايدى. ەرنى عانا قىبىرلاي: «بالانى... بالانى...» - دەپ قايتا تالىپ بارا جاتتى.
مۇسىرەپوۆ (بالانى كوتەرىپ تۇرىپ). مىنە بالاڭ، مىنە بالاڭ! كوزىڭدى اش!
بالىم (ءايلدىن توسىنە قۇلاعن توسىپ). ءاي، ءۇزىلدى-اۋ، سورلى... (ايەل ىڭىرسىعانداي بولعاندا، قۋلاعىن توسىپ). نەدەيسىڭ؟ نە؟
امانات؟ جەپ قويادى؟ كىم جەپ قويادى؟ (ايەل ەرنى قىبىرلاپ، قولىن كوتەرمەك بولىپ. كوتەرە الماي، باسى سىلق ەتە قالادى). ءۇزىلدى بەيشارا. (بالىم بەتىن سيپايدى.)
مۇسىرەپوۆ (بالانى كوتەرگەن كۇيى). يماندى بول، سورلى انا! (كومەكشىلەرگە.) جىگىتتەر، ءجۇزىن جاسىرىڭدار. (بالىمعا.) ەندى مىنا جەتىمدى ءولتىرىپ المايىق. نە امال بار؟
بالىم (قولىن سوزىپ). ماعان بەر. ءسۇت جوق. سۋعا تالقان شىلاپ بەرەيىن، قايتەر ەكەن. جاڭا شەشەسى؛ «جەپ قويادى»، – دەدى-اۋ. ءسىرا، بالا جەيتىن بىرەۋلەر بار بولدى عوي. مۇسىرەپوۆ. بەيكۇنا پەرىشتەدەي نارەستەنىڭ نە جازىعى بار؟ نارەستەنى جەگەنى – ار-ۇياتتى جەگەنى. نارەستەنىڭ ءبىر اتى – ار-ۇيات، ونىڭ ار-ۇياتى تازا. ونىڭ ءبىر اتى – ادىلەت. نارەستەنى جەگەنى – ادىلەتتى جەگەنى.
بالىم (بالانىڭ ەرنىنە شىلاعان تالقان جالاتتىرىپ). ە-ە، باسە، تالماپ جاتىر. وسىنى جەسەڭ، ولمەيسىڭ، بايعۇس. (مۇسىرەپوۆكە بۇرىلىپ). ار-ۇيات، ادىلەت-پادىلەت دەگەن بىردەڭە ايتتىڭ-اۋ، قاينىم. بالا جەگىشتەر – اشتار عانا ەمەس. اناۋ... (الدەقايدا يەگىن كوتەرەدى.) سولار. بالا عانا ەمەس، بۇكىل ەلدى تۇقىم-تۇقيانىمەن جۇتىپ جاتقان. بالا جەگەندى ۇستاساڭ – سوتتارسىڭ. ال بۇكىل حالىقتى جەپ جاتقانعا نە ىستەيسىڭ؟! ولاردى ۇستاپ سوتتاعاننىڭ وزىندە — ولگەن قايتىپ تىرىلمەيدى. زاۋالى قالاي قايتادى سوندا؟!
مۇسىرەپوۆ (جاۋابىن تاپپاي قينالىپ). سۇراپىل سۇراق، جەڭەشە. ولارعا تاريح ماڭگىلىك لاعنات تاڭباسىن باسار.
بالىم (ەكىلەنىپ). مەنەن كەيىنگى تاريحتى مەن ءبىر ۋىس تالقانعا دا المايمىن. ولارعا تاڭبا باسىلعاننان حالىققا نە پايدا؟ قىرىلعاندار قايتادان قاتارعا قوسىلمايدى عوي.
مۇسىرەپوۆ (الىسقا، ارىعا كوز تىگىپ). ايتقانىڭنىڭ ءبارى راس. سەن مەنى سوتتاپ تۇرسىڭ. ءبىز ۇيىقتاپ قالدىق. ءبىز ۇيىقتاپ كالعان سوڭ ەل قىرىلدى. ەندى مىناۋ (بالانى نۇسقايدى) ءتىرى قالسا، بۇل ۇيىقتاماس. ەسەسىن جىبەرمەس. بار ءۇمىت وسىندا. وسىنى ءولتىرىپ الما، جەڭەشە.
بالىم (جۇمسارىپ). ءويتىپ ءوزىڭدى ءوزىڭ جازالاما، عابيت. سەن ەلىڭ الدىندا ازاماتتىعىڭدى اقتادىڭ، ءبىراق ساراڭ تاعدىر ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا سەندەي ازاماتتاردى از بەرگەنى وكىنىشتى. حالىق ءۇشىن، حالقىنىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن جاعالاسىپ، جان بەرىسپەگەن وكىمەتسىماقتار ادىرەم قالسىن!
مۇسىرەپوۆ (سۇرلانىپ). حالقىن قىرىپ الىپ، وراسان تابىتتىڭ ۇستىنە داستارقان جايىپ، اراق ءىشىپ، تارقىلداپ وتىرعاندار بار ەكەنى راس. ءبىراق ءبارى ەمەس.
بالىم (كەرگىپ). بىلەمىن. جانپيدا دەپ جۇلقىنىپ شىكقاندار بار، ارينە. مىنا ءبىزدى قاراڭعى قازاق دەپ ويلاما. ءبىز دە سەزەمىز: سماعۇل ءسادۋاقاسوۆتى. تۇرار رىسقۇلوۆتى، اناۋ الگى مەڭدەشيەۆتى، نۇرماقوۆتى ءبىز دە بىلەمىز. ءبىراق ءبارى نەگە سولار سياقتى الىسپايدى، قۇداي-اۋ!
مۇسىرەپوۆ. دەس بەرمەي كەتتى عوي. گولوششەكين تىم كۇشتى. ونىڭ جانىنداعىلار جانپيداعا بارا المايدى.
بالىم (تاڭىرقاپ). ەي، مىنا مۇڭلىق قايتەدى-ەي! (ءوز ومىراۋىنا ءۇڭىلىپ). قۇداي-ا توبا! قولىمەن مەنىڭ كارى ەمشەگىمدى تىرمالاپ، تۇمسىعىن تىعش جاتىر.
مۇسىرەپوۆ (و دا تاڭىرقاپ). شىن جىلاسا سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى، جەڭەشە. مۇمكىن، ءيىپ تە كەتەرسىڭ. ءالى باسىڭ جەرگە جەتىپ قارتايىپ تۇرعان جوقسىڭ عوي.
بالىم (ومىراۋىن ىڭعايلاپ، قىرىن قاراپ بالاعا ەمشەگىن توسادى). ۋا، ءتاڭىرى! كوك ءتاڭىرى! تاس ەمشەكتى يىتكەن كوك ءتاڭىرى! ءسۇت شىقتى، عابيت، ءسۇت!
مۇسىرەپوۆ (قۋانىپ). تەگىن ادام باتىر امانگەلدىنىڭ جارى بولا ما؟ سەن، جەڭەشە، اۋليە شىعارسىڭ!
بالىم (كوزىنەن جاس اعىپ). قۇنىعىپ، قۇنجىنداۋىن قاراشى، جادىگەر. مىناۋ جاقسىلىقتىڭ نىشانى بولار، ءسىرا.
مۇسىرەپوۆ. انە، قاپ-قارا بۇلت تا ىدىراپ كۇن كورىندى. سەن ۇلى اناسىڭ، بالىم! سەن جانىن ساقتاپ قالعان وسى ۇلدان ءالى ءبىر تايپا ۇرپاق دۇنيەگە كەلىپ، ولگەندەردىڭ ورنىن تولتىرماق. ورنىندا بار وڭالار، جەڭەشە!
ون ءبىرىنشى سۋرەت
سول باياعى كابينەت، تاڭ بوزارىپ كەلەدى. ۇستەل باسىندا – بيۋرو مۇشەلەرى، ۇستەل قاسىندا تۇرەگەپ ءتىزىلىپ تۇرعان بەسەۋ – مۇسىرەپوۆ، عاتاۋللين، التىنبەكوۆ، قۋانىشيەۆ، داۋلەتقالييەۆ.
گولوششەكين (ورنىنان اتىلا تۇرەگەپ). سايرادىڭ، ساندۋعاش. سايراماساڭ – جازۋشى بولاسىڭ با! ءبىراق ءبارى جالا. قازاقستاندا بولىپ جاتقان ۇلى ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەرگە، «كىشى وكتيابرگە» جابىلعان جالا. ريەۆوليۋسيا قۇرباندىقسىز بولمايدى. ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىن الىپ قارا. سەن ونى بىلەسىڭ بە؟
مۇسىرەپوۆ (قاسقايا). بىلەمىن.
گولوششەكين. بىلسەڭ – فرانسياداعى ۇلى ريەۆوليۋسياعا قارسى ۆاندەي كوتەرىلىسى بولعان. ريەۆوليۋسيا ۆاندەيدى قانعا بوكتىرگەن. بىزدەگى ۆاندەي – قازاقستان! ۇجىمداستىرۋعا قارسىلىق – كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىق. ول قارسىلىقتى جويۋ –قۇرباندىقسىز بولمايدى.
مۇسىرەپوۆ. قاتەلەسەسىز، قارت ماركسشىل! ۆاندەي – مونارحيانى كوكسەگەن. قازاق، ياعني سوزاق، شۇبارتاۋ، شىڭعىستاۋ، اداي، تورعاي نارازىلىق بىلدىرسە، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەمەس، گولوششەكينگە، گولوششەكينشىلدەرگە قارسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر.
گولوششەكين. جالا! مەنىڭ ساياساتىمدى ءستاليننىڭ ءوزى قولداپ وتىر. ماعان قارسى كەلۋ – ستالينگە قارسى كەلۋ. سوندىقتان ستالينگە جالا جاپقان مىنا بەسەۋىڭ دە اتىلاسىڭدار!
ون ەكىنشى سۋرەت
ماسكەۋ تۇبىندەگى ءستاليننىڭ داچاسى. ۆەراندا. توقىما كرەسلودا – ستالين. قارسىسىندا – گولوششەكين. ورتادا – دوڭگەلەك ۇستەل، ۇستەل ۇستىندە – «كۆانچ- كارا» شارابى. ستالين اق فرەنچ كيگەن، گولوششەكين – سۇر فرەنچتە.
ستالين (بوكالگا قول سوزىپ). ششايا، سەن الماي وتىرسىڭ عوي. نەمەنە، ءستاليننىڭ داستارقانىن قومسىنىپ وتىرسىڭ با؟
گولوششەكين (قورقىپ كەتىپ). جو-جوق، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ... (سيديعان ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتىپ، بوكالگا تۇرا ۇمتىلىپ.) ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن. يو...
ستالين (جەكىپ). ەسكى دوستىق قايدا؟ تۋرۋحان ولكەسىن ۇمىتتىڭ با؟ وندا مەنى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ دەمەي، كوبو دەيتىنىڭ قايدا؟ ال مەن ۇمىتپايمىن، سەنى ششايا دەپ وتىرمىن.
گولوششەكين (ستالينمەن قاعىستىرماق بولعان بوكالى جەكە ەربيىپ، ىشىندەگى شاراپ شايقالىپ، قولى قالتىراپ). قۇداي ءۇشىن، تەك مەنى ششايا دەپ اتاماڭىزشى. جالىنامىن.
ستالين (راحاتتانىپ، مىرس-مىرس كۇلىپ). ششايا بولعىڭ كەلمەيدى، ءا-ا-ا! ول سەنىڭ شن اتىڭ عوي. شىن اتىڭنان نەگە بەزەسىڭ؟
گولوششەكين (تومەنشىكتەپ). قارعىس اتقان سوناۋ ءبىر وتكەن كۇندەردى ەسىمە العىم كەلمەيدى.
ستالين (اياعانسىپ). ەندەشە، تۇگەل الىپ قوي قولىڭىزداعىنى. (گولوششەكين بوكالدى اسىعا توڭكەرىپ تاستايدى. شاراپتىڭ ءبىرازى توگىلىپ، ساقالىنا اعادى. ستالين بوكالدى قايتا تولتىرىپ.) ال! تارتىپ جىبەر، تۋرۋحاننىڭ تارلانى
گولوششەكين (جالىنعانداي). ىشپەۋشى ەدىم، ىشىمە جاقپايدى.
ستالين (زىلدەنە). ال! نەگە جاقپايدى؟ قازاقستانعا بارعالى مولدا بولىپ كەتكەنسىڭ بە؟ بۇرىن ساموگوننىڭ ءوزىن سۋداي ءسىمىرۋشى ەدىڭ عوي؟ «كۆانچكارا» ساموگونعا قاراعاندا وليمپتەگى قۇدايلار ىشەتىن شاراپ. ايتپاقشى، وسى سەن سوندا قاتىن-بالاڭدى تاستاپ، تۋرۋحاننان قالاي قاشىپ كەتتىڭ؟
گولوششەكين (ساقالى ءدىر-دىر ەتىپ). يو... س-س-يف، و-ول بىل- ا-اي عوي..
ستالين (راحاتتانىپ). جوعا، جاپ-جاس، اپ-ادەمى ايەلىندى، اتى كىم ەدى؟..
گولوششەكين (جىلدام). بەرتا... بەرتا يوسيفوۆنا...
ستالين. ءيا، بەرتا يوسيفوۆنا... سونداي جاقسى جاردى، جاپ-جاس بالاڭدى قيىپ، قالاي قاشتىڭ؟
گولوششەكين. و-ول بىل-ا-اي عوي...
ستالين (راحاتتانىپ). ءجا-جا، قينالماي-اق قوي. ونان دا انانى تارتىپ جىبەر! (گولوششەكين سوزگە كەلمەي بوكالدى توڭكەرىپ، قىلق-قىلق جۇتقاندا جۇتقىنشاعى ويناپ تۇرادى.) مولودەس! (بوكالدى شۇپىلدەتىپ قايتا تولتىرادى.) وسى سەن، ششايا، ءيا، فيليپپ يسايەۆيچ، پاتشا وتباسىن وزىمەن قوسا سوتسىز، تەرگەۋسىز، تۇپ-تۇگەل تىپ-تيپىل قىرىپ تاستاعانىڭ قالاي؟ ەسىڭدە مە، ەكاتەرينبۋرگتە، سونىڭ ءدال تۇبىندە؟
گولوششەكين (ىقىلىق اتىپ). مە-ەن، مە-ە-ەن...
ستالين (راحاتتانىپ). ءجارايدى-ى، ەسكى اڭگىمە. (ءسال كىدىرىپ، ترۋبكانى قاعىپ.) ءبىراق دەيمىن-اۋ، پاتشا – مەيلى، پاتشانىڭ نەمىس ايەلى دە – مەيلى. الگى جانىنداعى نوكەرلەرى دە – مەيلى. (گولوششەكينگە زىلدەنە قاراپ.) ال قىزمەتشى، جالشىلارىنىڭ، اسپازدارىنىڭ، كۇتۋشىلەرىنىڭ نە جازىعى بار ەدى؟!
گولوششەكين (ءتىلى كۇرمەلىپ). و-و-ل بى-ى-ىل-اي عو-و-ي...
ستالين (راحاتتانىپ). قي-نال-ماي-اق قوي. ەسكى اڭگىمە. ونان دا انانى ءبىر تامشىسىن قالدىرماي الىپ تاستا. (گولوششەكين جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلگەندەي، بوكالدى قوماعايلانا كوتەرىپ، اپتىعا قىلقىلداتقاندا، شاشالىپ قالىپ، تەرىس اينالىپ، كوزى شاتىناپ، جاس ىرشىپ-ىرشىپ كەتەدى. ستالين جيىركەنگەندەي، كەنەت گرۋزينشەلەپ). موعيتگانەموگاجۋ. سا-ارۋ چاتالاح!
گولوششەكين (بەت-اۋزىن ورامالمەن ءسۇرتىپ). كەشىرىڭىز، كەشىرىڭىز... يو... يو... جولداس ستالين...
ستالين (جانىعىپ). ايتشى، ششايا يسكوۆيچ، پاتشانىڭ وتباسىن، قىزمەتكەرلەرىن تۇپ-تۇگەل ورتەدىڭ، مەيلى... ال ەندى پاتشانىڭ، ونىڭ نەمىس ايەلىنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، دورباعا سالىپ، ماسكەۋگە الىپ كەلگەنىڭ قالاي؟
گولوششەكين (ىقىلىق اتىپ). ول-ول-ول، بى-بى-بى-لاي...
ستالين (راحاتتانىپ). ءجا. وقاسى جوق. (ويلانىپ.) ال، سونىمەن كەلگەن شارۋاڭدى ايت.
گولوششەكين (ءالى وزىنە-وزى كەلە الماي). كەلگەن شارۋام – قازاقستانداعى قازىرگى...
ستالين (ءبولىپ جىبەرىپ). ءيا، قازاقستانداعى قازىرگى جاعداي. (توقىما ورىندىقتا اتكەنشەك ويناعانداي ارى-بەرى تەڭسەلىپ.) ايتشى، گولوششەكين، قازاقتار قانداي حالىق؟
گولوششەكين (كەنەت ءتىرىلىپ، سىپسىڭداپ). ويباي، سۇراماڭىز. (قولىن ەربەڭدەتىپ.) جابايى! جا-باي-ى-ى! تاماقتى قولمەن جەيدى! قاسىق، شانىشقى دەگەندى بىلمەيدى! سۇمدىق!
ستالين (قولىن سەرمەپ). جا-راي-دى. ال وداق كولەمىنە شىعاتىنداي اقىن-جازۋشىلارى بار ما؟
گولوششەكين (ىنتىعىپ). جازۋشىسىماقتار بار. شەتىنەن ۇلتشىل. شەتىنەن – الاشوردا! الگى بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، جۇما...بايەۆ... (ماڭدايىن سيپالاپ). اي... ايماۋىتوۆ، اۋەزوۆ... شەتىنەن قاماۋعا الدىق.
ستالين (تىك قاراپ). وسى سەن جاقسى كورەتىن قازاق بار ما ءوزى؟
گولوششەكين (ساسىپ قالىپ). بار... بار... جانتوقوۆ، كۇرامىسوۆ... ەرنازاروۆ...
ستالين. جانتوقوۆ؟ قاي جانتوقوۆ! رىسقۇلوۆتىڭ ۇستىنەن ارىز جازا بەرەتىنى مە؟
گولوششەكين. ا؟ ە، ءيا... رىسكۇلوۆ ءوزى كىنالى...
ستالين. نەگە؟
گولوششەكين (ۇمسىنا ءتۇسىپ، سىبىرلاپ). ول وسىندا توپ قۇرىپ ءجۇر. ول تۇركىستاندا سوۆناركوم باسقارىپ تۇرعاندا الگى مەن ايتقان الاشوردانىڭ ءبارىن تاشكەنتكە جيناپ الدى. ءبارىنىڭ كىتاپتارىن شىعارتتى. ءتىپتى الاشوردا ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى جاحانشا دوسمۇحامەدوۆپەن باجا بولدى.
ستالين. قالايشا؟
گولوششەكين (قۇشىرلانا). سولاي، ەكەۋىنىڭ دە ايەلى ءاپالى-سىڭلىلى ورىس قىزدارى... ءبىراق قىزىعى سوڭىندا.
ستالين. ول قانداي قىزىق؟
گولوششەكين (جانىعا ءتۇسىپ). رىسكۇلوۆ ول ايەلدى دە تاستاي سالىپ، وسى بىلتىر عانا جاپ-جاس قازاق قىزىنا ۇيلەنىپ الدى عوي. انە!
ستالين (تاڭدانا قويماي). بىلە-ە-مىن. (قىت قادالىپ.) ايتشى، ششايا گولوششەكين، وسى رىسقۇلوۆقا نەگە سونشا قانىڭ قارايعان؟
گولوششەكين (ابىرجىپ). ءوزى سوقتىعىسا بەرەتىن. گولوششەكين قازاقستاندى قۇرتىپ جاتىر دەپ بايبالامدايدى دا جۇرەدى. كورە المايدى، مەنىڭ ورنىما ءوزى وتىرعىسى كەلەدى.
ستالين (اسا ۇناتپاي). ءجا، جەتەر. رىسكۇلوۆ جامان، حودجايەۆ جامان، نۇرماقوۆ جامان، سادۋاقاسوۆ جامان، قازاقتار تۇگەل نادان. سوندا كىم قالدى؟ وسى ياكوۆ سۆەردلوۆ مارقۇم سەنى نەگە ميزانتروپ دەگەن؟
گولوششەكين (شوشىپ). ونى قاشان ايتىپتى؟
ستالين. ايتقا-ا-ن. جۇرتتىڭ ءبارىن جەك كورەسىڭ. (كەنەت جۇمسارىپ.) ءجا، قاپالانبا. ءيا، قاتالدىق تا كەرەك. بىزگە سولقىلداقتىق جاراسپايدى. سونىمەن، ۇجىمداستىرۋدى تەزدەتەسىڭ عوي؟
گولوششەكين (ورنىنان ۇشىپ كەتە جازداپ). تەزدەتكەندە قانداي! ءبىراق...
ستالين. نە ءبىراق؟
گولوششەكين (ابايلاپ). ءسىز «تابىستان باس اينالۋ» اتتى عالامات ەڭبەگىڭىزدە...
ستالين (شورت ءۇزىپ). ونىڭ ساعان دا، قازاقستانعا دا قاتىسى جوق. قارقىندى ۇدەتە ءتۇس! قازاقستاندا مال كوپ. ال ماسكەۋ، ماگنيتوگورسك، كۋزباسس، تاعى باسقا كوپ ءوندىرىستى قالالاردى ەتپەن، استىقپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سونى جەدەلدەت. ۇقتىڭ با، ششا- ا-يا؟ بايقا!
گولوششەكين (ورنىنان اتىپ تۇرىپ). قۇپ بولادى! راقمەت! راقمەت! يو-و-سيف ۆيسساريونو-يچ! ءبىراق...
ستالين (قاسى كوتەرىلىپ). نە ءبىراق؟
گولوششەكين (ءسال كىدىرىپ). الگى رىسقۇلوۆتىڭ شابۋىلىنان قورعاساڭىز بولعانى. سەسسيا سايىن، پلەنۋم سايىن مەنى سىناعاننان باسقا جۇمىسى جوق.
ستالين (مىرس ەتىپ). قورىقپا، ششايا.
گولوششەكين. ويباي، ول دۇلەي. سىرىن بىلمەيسىز.
ستالين. بىلەمىز. ونداي-ونداي اساۋلاردىڭ تالايىن اۋىزدىقتاعانبىز.
گولوششەكين (ەلپەكتەپ). راقمەت، جولداس ستالين! ا-ا...
ستالين. نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟ ايتا بەر.
گولوششەكين. سونىڭ ءوزىن... رىسقۇلوۆتى ايتامىن... سوۆناركومعا وتىرعىزىپ، جەلكەمىزدەن قاقاڭداتىپ قويماي، بىلاي... نەتۋگە بولماي ما؟..
ستالين (ويلانىپ). ارنارسە ءوز ۋاقىتىمەن. بيبليانى ۇمىتپاعان شىعارسىڭ: «ۆسەمۋ سۆوە ۆرەميا. ۆرەميا ناساجدات. ۆرەميا ۆىرىۆات. ۆرەميا سوبيرات كامني. ۆرەميا رازبراسىۆات كامني...» بۇرىنعىلار جامان ايتپاعان، ءا؟!
گولوششەكين (اسىعىپ). اقىلدى ايتىلعان!
ستالين. ەندەشە، ىسكە ءسات، ششايا! تەزدەت! جىلدامدات!
گولوششەكين (انت ىشكەندەي). ايانارىم جوق، جولداس ستالين!
ون ءۇشىنشى سۋرەت
بيۋرو. تۇرەگەپ تۇرعان بەسەۋ: مۇسىرەپوۆ، عاتاۋللين، التىنبەكوۆ، قۋانىشيەۆ، داۋلەتقالييەۆ.
گولوششەكين. اتىلاسىڭدار! بەسەۋىڭ دە اتىلاسىڭدار!
قۇرامىسوۆ. اتىلادى! سوتقا بەرۋ كەرەك!
جانتوقوۆ. ءبارى دە پانتيۋركيستەر. اتىلسىن!
يسايەۆ. سابىر ەتىڭدەر.
يۆانوۆ. ينكۆيزيسيا بولماسىن. سوسياليزم – ينكۆيزيسيا ەمەس. ورتا عاسىرلارعا قايتا ورالمايىق.
گولوشەكين. ساندىراق! ءسوسياليزمنىڭ قاس جاۋلارىنا اياۋشىلىق بولمايدى.
قۇرامىسوۆ. پارتيادان شىعارىپ، سوتقا بەرۋ كەرەك.
جانتوقوۆ. اتىلسىن!
گولوششەكين (مۇسىرەپوۆكە). نە امال، سەنى اجالعا قيماي-اق قويۋعا بولار ەدى. ءبىراق سەن تۇزەلمەيسىڭ. ساياسي بۇكىر ادامسىڭ. ال بۇكىردى تەك مولا تۇزەيدى.
مۇسىرەپوۆ (تىپ-تىك، شالقاقتاپ). ال ءسىز ساياسي اۆانتيۋريست ادامسىز. «كىشى وكتيابر»، «اسىرا سىلتەۋ» – ءبارى اۆانتيۋرا!
ەلەۋسىز (اياعانداي). قاراعىم، عابيت-اي، تىم تىرەسە بەرمە- سەڭشى...
مۇسىرەپوۆ (ەلەۋسىزگە قاراپ). اتام قازاق ايتقان: «شالقايعانعا – شالقاي، پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس؛ ەڭكەيگەنگە – ەڭكەي، اكەڭنەن قالعان قۇل ەمەس».
گولوششەكين (بيۋرو مۇشەلەرىنە قاراپ). ايتتىم عوي، ساياسي بۇكىر ادامدى تەك مولا عانا تۇزەيدى دەپ. اتىلسىن!
مۇسىرەپوۆ. اتىڭدار! گولوششەكين! قۇرامىسوۆ! جانتوقوۆ! ءبىز حالىق قىرىلىپ جاتقاندىقتان اتىلامىز. ال سەندەر حالىق قايتا ءتىرىلىپ كەتكەندىكتەن اتىلاسىڭدار! حالىق قايتا تىرىلگەندە سەندەر ەكى دۇنيەدەن دە ورىن تاپپاي قالاسىڭدار. سەندەر سياقتىلار بۇرىن دا بولعان. سەندەر سياقتىلارعا دانتە ايتقان: «قارابەتتى اسپان قارعاپ، تامۇق تا ونى قابىلداماس»، – دەگەن. قاسقىر قارىزىنان تەرىسىن بەرىپ قۇتىلادى. ال سەندەر قيساپسىز قىلمىستارىڭنان ماڭگى-باقي قۇتىلا المايسىڭدار. ال، اتىڭدار!
ساحنا جابىلادى.
ەپيلوگ
انا دۇنيە... عارىشتىق سارىنداعى مۋزىكا. كىلەڭ اق كيگەن ارۋاقتار. بەينەسى ءبۇتىن ءبىر زات جوق. ءبارى كۇبىلىپ تۇرادى. وقتىن-وقتىن تۇمان قاپتاپ، كايتا اشىلىپ، ويدىم-ويدىم مۇنار اراسىنان ارۋاقتار لەگى ەلەس بەرەدى. ارعى بەتتە، ويپاڭدا تامۇق وتى لاپىلداپ جاتادى. ول جاقتان شىڭعىرعان، ىڭىرسىعان، ىشقىنعان داۋىستار ەستىلەدى. بەرگى بەتتە، وردە شىنار سياقتى اعاشتىڭ تۇبىنە ەكى ەلەس شىعا بەرەدى. بىرەۋى – رىسقۇلوۆ، بىرەۋى – مۇسىرەپوۆ.
رىسقۇلوۆ (ارعى بەتتى نۇسقاپ). عابيت، سەن جاس ارۋاقسىڭ عوي. بۇل جاقتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلە بەرمەيسىڭ. (داۋسى كوتەرىلىپ.) انە – تامۇق!
مۇسىرەپوۆ (ارعى بەتكە اڭتارىلا قاراپ). و، قۇدىرەت! مۇندا – ريسالات نۇرى، اندا – تامۇق. وت ىشىندە ويناق سالعان الدەنەلەر... ولار كىمدەر، تۇرار اعا؟
رىسقۇلوۆ (كوتەرىڭكى). جارىق دۇنيەدە جازىقسىزدارعا جاپا شەككىزگەن وزبىرلار. قياناتشىل بالەقور-جالاقورلار. ادىلەت تاعىنان تايعاندار. پەيىلى جامان پەندەلەر. تاناۋراعان تايتاقايلار...
مۇسىرەپوۆ. زاۋال! زاۋال! ءبىز بىلەتىندەردەن كىمدەر بار؟
رىسقۇلوۆ (سەرىگىن قولىنان تارتىپ). بەرىرەك ءجۇر. جاقىنداساڭ ءوزىڭ دە تانىرسىڭ، (جار جاعالاپ، لاپىلداعان وتقا تاياپ كەلەدى.) انە، اناۋ بارقىراپ تۇرعاندى سەن تانىماسسىڭ، عابيت. ول باياعى نەرون.
مۇسىرەپوۆ. و، قۇدىرەت! ءالى ءان سالىپ تۇر ەكەن عوي. وت ىشىندە... شىرىلدايت. و باستا-اق يمپەراتور باسىمەن تەاترعا بارىپ ءان سالادى ەكەن...
رىسقۇلوۆ (ارىرەكتەگى سۇلبالاردى مەڭزەپ). اناۋ شەشەسى، ونىڭ جانىنداعى تۋعان ءىنىسى... نەرون ول ەكەۋىن دە ءوزى ولتىرتكەن...
مۇسىرەپوۆ. تۋعان اناسىن، تۋعان باۋىرىن اياماعان. ولاردىڭ ولىكتەرىن باسپالداق ەتىپ، مانساپقا بيىكتەگەن. سودان نە تاپتى؟
رىسقۇلوۆ. مانساپ تا اۋرۋ. مانساپقورلار دا ناشاقورلار سياقتى. مانساپتىڭ ماستىعى – ناشاقور ماستىعىنان دا قاۋىپتىرەك. (كەنەت سەرىگىن جەڭىنەن تارتىپ قالىپ.) ال انا ارۋاقتى؟ سەن بىردەن تانۋعا ءتيىسسىڭ!
مۇسىرەپوۆ (سەلك ەتە قالىپ، ءسال-پال تاعزىم ەتكەندەي بولىپ). ستا-ا-الي-ين! (تۇتىعىڭقىراپ). ءبى-ىر جە-ە-ڭى ق-ق-قى-زىل، ءبىر جەڭى-ى قا-ا-را. قىزىل جولاق ۇستىمەن ستالين ارى-بەرى باياۋ باسىپ، ءبىرسىدىرعى جۇرەدى دە قويادى.
رىسقۇلوۆ (ىقىلاستانا كۇلىپ). ايتتىم عوي، جازباي تانيسىڭ دەپ! نەمەنە، قورقىپ كالدىڭ با؟
مۇسىرەپوۆ (تاڭدايىن قاعىپ). جارىقتىق، ترۋبكا تارتقانىن ءالى قويماپتى عوي.
رىسقۇلوۆ. تامۇقتا وت لاپىلداپ، بۇرقىلداپ جاتسا دا تۇتىنگە تويمايدى.
مۇسىرەپوۆ (ماقتانىش سەزىممەن). ستالين جولداس يمپەراتور نەرونعا قاراعاندا قۇدايداي عوي.
رىسقۇلوۆ (مىرس ەتىپ). نەرون ءستاليننىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايدى.
شەكسىز عالام مۋزىكاسى گۋىلدەيدى. سول ساتتە ارعى بەتتەن ارپىلداعان، اۋپىلدەگەن، باراق ءجۇن ورنىنا جىبىرلاعان جىلان شىققان، شاراداي ەكى كوزى وت شاشقان، تاناۋلارى ۇڭىرەيگەن، اۋىزى ارانداي، ءوزى ەسەكتەي يت الدەكىمدى قۋالاپ شىعا كەلەدى.
مۇسىرەپوۆ (ۇرەيلەنە شەگىنشەكتەپ). استاپىراللا! مىناۋ نە سۇمدىق، تۇرار اعا؟
رىسقۇلوۆ. قورىقپا! بىزگە جەتە المايدى. (باسىن شايقاپ). و، سورلى فيليپپ يسايەۆيچ... اناۋ سەربەر وسىنىڭ-اق سوڭىنان قالماي قۋالايدى دا جۇرەدى.
مۇسىرەپوۆ (جاعاسىن ۇستاپ، ىشەگىن تارتىپ). ءوزىمىزدىڭ گولوششەكين جولداس پا؟!
رىسقۇلوۆ. ءدال ءوزى! توزاق توبەتى سەربەر وسى بايعۇسقا ءبىر ءسات تىنىم تاپتىرمايدى. جارىق دۇنيەنىڭ وزىندە-اق بيشارانىڭ داۋسى تامۇقتان شىققانداي شارىلداپ تۇرۋشى ەدى، ەندى مۇلدە قاق- ساۋىق بولىپ الدى.
جار باسىندا اق جامىلعان تۇمەن ارۋاق: «سەربەر! سەربەر! ايداق! ايداق! باس! باس!» – دەن شۋىلداپ تۇرادى. عارىش مۋزىكاسى شەكسىز عالامنىڭ قۇرساعىنان شىعىپ جاتقانداي ىڭىرانادى.
مۇسىرەپوۆ (رىسقۇلوۆقا). سوندا گولوششەكين جولداستىڭ شىبىنى ماڭگى-باقي شىرىلداۋمەن بولا ما؟
رىسقۇلوۆ. ماڭگى-باقي. ارا-اراسىندا ءسال-پال ءتاناپىس بار. ءقازىر ءوزىڭ دە كورەسىڭ...
سەربەر ارسىلداپ قۋالاپ كەلەدى. گولوشەكين شىرىلداپ قاشىپ بارادى. كەنەت الدارىنان ستالين شىعا كەلگەندە، سەربەر قالت تۇرا قالىپ، تەك ىرىلداي بەرەدى. گولوششەكين بارىپ ءستاليننىڭ اياعىنا تىعىلادى. ستالين سەربەرگە ترۋبكاسىن كەزەپ-كەزەپ قويادى.
مۇسىرەپوۆ. ويپىر-وي، جارىقتىق ستالين-اي! توزاقتىڭ توبەتى دە باتا الماي قالدى-اۋ. ەندى گولوششەكين جولداس قۇتىلدى عوي بالەدەن؟..
رىسكۇلوۆ. جوق، عابيت، قاتەلەسەسىڭ. فيليپ يسايەۆيچ باياعى ءوزىڭ بىلەتىن جاعىمسىز داۋىسپەن زار قاعىپ، انا كىسىنىڭ ما- زاسىن ماي ىشكەندەي قىلادى. سودان سوڭ ونى ستالين «كەت» دەپ كۋىپ جىبەرەدى. اڭدىپ تۇرعان سەربەر تاعى دا قۋالايدى.
مۇسىرەپوۆ (سىبىرلاپ، ءستاليندى مەڭزەپ). انا كىسى تامۇقتىڭ تاقسىرەتىن تارتقان ادام سياقتى ەمەس قوي. نەمەنە، تامۇقتان دا تايسالماي ما؟
رىسقۇلوۆ (جايدارى كۇلىپ). وي، عابيت-اي، سونشاما سۇڭعىلا بولساڭ دا، قازاققا ءتان اڭقاۋلىعىڭ قالمايدى. وۋ، يوسيف ۆيسساريونوۆيچ جارىق دۇنيەنىڭ وزىندە تامۇق ورناتىپ، سونىڭ تاعىندا وتىرعان كىسى ەمەس پە!
مۇسىرەپوۆ (مەكىرەنە كۇلىپ). ە، باسە، تامۇق ول كىسىگە تاڭسىق ەمەس ەكەن-اۋ.
رىسقۇلوۆ. ول توزاقتىڭ وزىنەن ءلاززات الادى.
مۇسىرەپوۆ (رىسقۇلوۆتىڭ يىعىنا تىعىلىڭقىراپ). قارايدى ءبىزدىڭ جاققا...
رىسقۇلوۆ. تامۇققا تۇسكەلى بەرى جار جاعالاپ، وسى ءبىزدىڭ جاقتان ءبىر كوز الماي، ارى-بەرى تەڭسەلىپ جۇرەدى دە قويادى.
مۇسىرەپوۆ (انتەك تاڭقالىپ). ونىسى نەسى ەكەن؟
رىسكۇلوۆ. رەتىن تاپسا، ءبىزدىڭ جاقتى دا تامۇققا اينالدىرىپ جىبەرمەك.
مۇسىرەپوۆ. تاعى دا سويقان سوقپاسا يگى ەدى...
رىسقۇلوۆ (جايباراقات). سوقپايدى. كوردىڭ بە مىنا شىڭىراۋدى؟ ەكى جاعالاۋدىڭ اراسىن بىرىكتىرىپ تۇرعان تەك مىنا قىل كوپىر. ستالين ودان وتە المايدى. (شىرىلداعان داۋىسقا ەلەڭ ەتىپ.) سەربەر گولوششەكيندى ءالى كۋالاپ ءجۇر.
مۇسىرەپوۆ. جارىق دۇنيەدە توزاقتىڭ وتىن تۇتاتقان گولوششەكين عانا ەمەس سياقتى ەدى-اۋ. جاندايشاپتارى بار ەدى...
رىسقۇلوۆ (مىرس ەتىپ). ە، الگى، قۇرامىسوۆ سياقتىلار ما؟ ولاردىڭ ادىمى تىم قىسقا عوي. سەربەر ولاردى تىستەپ الىپ، الدەقاشان وتقا لاقتىرىپ جىبەرگەن. انە، اناۋ الاۋدىڭ ءىشىن انىقتاپ قاراشى: بىر-بىرىنە وت شاشىپ ءجۇر.
مۇسىرەپوۆ. ادامدار تامۇقتا دا بىر-بىرىنە وت شاشىپ وينايدى دەگەن وسى ەكەن-اۋ! (كەنەت ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي). ويىن دەمەكشى، قايتساق قايتەدى، تۇرار اعا...
رىسقۇلوۆ. جالىقتىڭ با؟
مۇسىرەپوۆ. مۇحاڭا پرەفەرانس وينايمىز دەپ ۋادە بەرىپ قويىپ ەم...
رىسقۇلوۆ. مۇحتار بولسا... قايتۋ كەرەك.
مۇسىرەپوۆ. مۇحاڭ بالا سياقتى عوي، ءسال نارسەگە رەنجىپ قالادى.
رىسقۇلوۆ. مۇحتار – پايعامبار عوي... (ويلانىپ، كەنەت كوڭىلدەنىپ). انا سارى بالا دا ويىنپاز عوي دەيمىن.
مۇسىرەپوۆ (كەڭك-كەڭك كۇلىپ). عابيدەن بە؟ ءبىز بۇگىن سونىڭ داچاسىنا جينالامىز. ول مۇندا دا داچا سالىپ الدى عوي!
رىسقۇلوۆ، مىناۋ كىم بولدى ەكەن!
مۇسىرەپوۆ. بۇل نۇرحان دەگەن اقىن. ستالين مەن گولوششەكيننىن اشارشىلىعىندا سۇيگەن قىزى كۇلاندادان ايىرىلعان. سول كۇلانداسىن مۇندا دا زارىعا ىزدەپ تاپپاي ءجۇر.
رىسقۇلوۆ. ساعىنىش كەرنەپ سارناعان قوس دۇنيە!.. (كەڭ الەمگە كوز تىگىپ.) ءازيزانى مەن دە تاپپاي ءجۇرمىن.
مۇسىرەپوۆ. دانتە بەاتريچەسىن ىزدەيدى، ۆەرگيليي لاۋراسىن ساعىنادى... ايتپاقشى، تۇرار اعا، ءبىز ولارمەن جولىعا الار ما ەكەنبىز؟
رىسقۇلوۆ. كىمدەرمەن؟
مۇسىرەپوۆ. دانتە، ۆەرگاليي...
رىسقۇلوۆ. عالام شەكسىز، ءبىز سول شەكسىز الەمدە توزاڭداي عانامىز. الەمدە ميللياردتاعان توزاڭدار ۇشىپ ءجۇر. سونىڭ ءبارى ادام رۋحتارى. كىمدى تاۋىپ، كىمدى تانىپ بولعانداي...
مۇسىرەپوۆ. ءيا، سۇيگەندەردىڭ دە ءبىرىن-بىرى تابۋى قيىن ەكەن...
رىسقۇلوۆ. ەندى ءبىز اسىقپايمىز، عابيت. بۇل دۇنيەنىڭ جارىق دۇنيەدەن ءبىر ارتىقشىلىعى – اسىعىپ-اپتىقپايسىڭ. ۋاقىت – شەكسىز. سول شەكسىز ۋاقىتتىڭ ءبارى سەنىكى. مۇندا مينۋت، ساعات، كۇن ساناۋ جوق. مۇندا مىڭ جىل دەگەنىڭ – قاس قاعىمداي-اق. ميلليونداعان جىلدار وتەدى. بالكىم، ءبىز جەر بەتىنە قايتا ورالارمىز...
مۇسىرەپوۆ. گولوششەكين دە مە؟
رىسقۇلوۆ. ءيا، عابيت، گولوششەكين دە... ءبىراق كىم بولىپ ورالارى بەلگىسىز: ادام بەينەسىندە مە، الدە قۇرت-قۇمىرسقا بولىپ پا، نەمەسە ءزارلى تىكەنەك تۇرىندە مە – ايتەۋىر ورالادى. جەر بەتىنە و دا شىعادى.
مۇسىرەپوۆ. گۇل وسكەن جەرگە تىكەنەك تە وسەدى، پەرىشتە جۇرگەن جەرگە ءىبىلىس كۇمار. كىم بىلەدى، دۇنيە دەگەن قۇدىرەتتىڭ زاڭى شىعار،
رىسقۇلوۆ (الەمدى شولىپ). ساعىنىش كەرنەگەن دۇنيەلەر... ميلليون جىلداردا سۇيگەنىڭمەن ايتەۋىر ءبىر كەزدەسەسىڭ... ءجۇر، عابيت، مۇحتار كۇتىپ قالعان شىعار...
ەكەۋى اقبوز بۋالدىر اراسىنا باياۋ باتىپ بارا جاتادى، عارىش قۇرساعىنان كۇڭىرەنە تولقىعان مۋزىكا مۇحيتتىڭ «قارا قانشىق» اۋەنىنە ۇلاسادى. (وركەستر)
شىمىلدىق
You Might Also Like
-
كەسەپاتتان امان بولسا، ادامدار كوپ جاسار ەدى. ءبىراق كۇندى ءتۇن اڭدىپ تۇرعانى سياقتى ادامدى دا انادان تۋار-تۋماستان قىرسىق اڭديدى دا تۇرادى. بۇل رەتتە ادام تەڭىز تاسباقاسىمەن تاعدىرلاس. تەڭىز تاسباقا...
-
بيىل كوللەدجدەردە ءبىلىم الۋ ءۇشىن گرانتتار سانى 45 مىڭعا ارتىپ، بارلىعى 125 مىڭ گرانت بولىنەدى.
