InfoHub Logo

قىزىل جەبە. I كىتاپ

قىزىل جەبە. II كىتاپ

قىزىل جەبە. III كىتاپ

قىزىل جەبە. IV كىتاپ

«تامۇق»

رومان

سوڭعى ساۋلە

پويىز ەجەلگى قىپشاقتار دالاسىنىڭ جازىعىنان شىعىپ، تاۋلى ولكەنىڭ ەتەگىنە كەلىپ ىلىكتى. جەر بەدەرى وزگەرە باستادى. ۆاگوننىڭ، كۋپەسىندەگى تىمىرسىق اۋا دا جۇپار اڭقىعانداي اق پەيىلدەنىپ سالا بەردى.

قاسيەتتى كاۆكاز ءوز بولمىسىنان بەلگى بەردى. باياعى باتىرلاردىڭ باسىنان ءتۇسىپ قالعان دۋلىعاداي شوقىلار تىزبەگى كورىندى.

— بەشتاۋ، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— كانە، — دەپ، كەلىنشەگى رىسقۇلوۆپەن باسىن تۇيىستىرە تەرەزەگە ءۇڭىلدى.

ءازيزا كاۆكازبەن سىرتتاي تانىس. لەرمونتوۆتى كوپ وقىعان، بەشتاۋ دەگەندە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالعانى دا سوندىقتان.

زىمىراپ كەلە جاتقان پويىز ەمەس، زاۋلاپ قاشىپ بارا جاتقان تەلەگراف باعانالارى مەن كوگىلدىر شىرشا اعاشتارى سياقتى. اشىق تەرەزەدەن شىرشا جۇپارى ارالاس كەرمەك جۋسان ءيىسى دە بۇرق ەتە قالدى.

— انە، اناۋ كورىنگەنى ماشۋك، — دەدى رىسقۇلوۆ شىعىستان مۇنارتا قارايعان مۇڭدى تاۋدى نۇسقاپ.

— دۋەل سوندا بولعان، ءا؟ — دەپ ءازيزا جاس بالاشا تاڭداندى.

كىتاپتان وقىعاندى كوزبەن كورگەن، ارينە، اسەرلى. جاس كەلىنشەك بەيتانىس سەزىمگە بولەنىپ، بۇرىن قۇلاقپەن ەستىپ، كىتاپتان وقىعاندى كوزبەن كورگەنىنە ءبىر قۋانسا، سول قىم-قۋىت قىزىقتى دا قايعىلى وقيعالاردى ءوزى باستان كەشكەندەي ءبىر مۇڭايدى.

ءازيزا ەرىكسىز كۇرسىنىپ ەدى، كۇيەۋى ونى شاشىنان سيپاپ:

— شارشاعان جوقسىڭ با؟ جاقىنداپ قالدىق، كەشىكپەي كەلەمىز، — دەپ كوڭىلىن كوتەرمەك بولدى. كەلىنشەگى اياعى اۋىرلاپ قالعان شاق ەدى. بۇيىرسا، ەكىنشى بالانىن اناسى بولماقشى. ماسكەۋ تۇبىندەگى ساياجاي دا تىنىش-اق ەدى، ءبىراق وسى جولى ءازيزا تۇراردان قالعىسى كەلمەي، مەنى دە الا كەت دەپ جالىنعانداي ءوتىندى. رىسقۇلوۆتىڭ:

— اياعىڭ اۋىر عوي، جول الىس، قينالىپ قالاسىڭ عوي، — دەگەنىنە كونبەدى.

— وتىنەمىن، تۇرار، وسى جولى مەنى دە الا كەت، — دەپ قيىلدى.

دارىگەرلەر قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. قايتا:

— مۇنداي كەزدە كاۆكازدىڭ اۋاسى قاسقالداقتىڭ قانىنداي قاجەت، — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن ۇگىتتەدى. — قۇرساقتاعى نارەستە دە تازا، شيپالى اۋا تىلەيدى، — دەپ كەڭەس بەردى.

ءسويتىپ 1937 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ بەل ورتاسىندا رىسقۇلوۆ دەمالىس الىپ، «موسكۆا-كيسلوۆودسك» پويىزىنا كەلىنشەگىن وتىرعىزىپ، كۋرورتقا تارتىپ ەدى عوي.

ماسكەۋدەگى پاتەرىندە ءبىر «كولحوز» ادام قالدى: قايىن ەنەسى ءاريفا؛ ءاريفانىڭ بالالارى ءراشيت پەن ءشامىل؛ ءازيزانىڭ بولەلەرى ءنايلا مەن ءالي بازانوۆتار؛ تۇراردىڭ قارىنداسى تۇيمەتاي، ونىڭ ءبىر توپ بالالارى... پاتەر يەسىز ەمەس، پاتەرگە سىيماعاندارى كليازما وزەنىنىڭ بويىندا، ورمان ىشىندەگى ساياجايدا تۇرادى، تۇرار مەم ءازيزانىڭ تۇلا بويى ءتۇڭعىشى-ۇش ساۋلە كۇتىمسىز بولماس. ونى باعىپ-قاعۋشىلار كوپ-اق. تۇراردىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن تۋعان ەسكەندىر ءتىرى بولسىن، ەر-ازامات بولىپ، ون جەتىگە شىقتى. ەكىنشى نەكەدەن تۋعان سوفيا دا... ماييا دا ەس جيعان بالعىندار. سولاردىڭ ءبارىنىڭ، قولدان قولعا تۇسىرمەي ەرمەك ەتەتىندەرى-ۇش جاسار ساۋلە...

«ۇيدەگىلەر نە بون قالادى» دەيتىندەي ۋايىم جوق، ەندى، قۇداي قالاسا، جاقسىلاپ ءبىر دەمالۋعا بولادى.

جاقسىلاپ ءبىر دەمالاتىن ءجونى بار. جۇمىستان شارشامايدى. جۇمىسقا رىسقۇلوۆتان كونبىس ادام جوق. ءبىراق اسىرەسە بيىل جۇيكەدەن شارشاعان سىڭايلى. جۇيكەدەن... جۇيكەدەن شارشاعان جامان. جوق، مۇنى قوڭاشتاپ، تىنىشىن الىپ، مازالاپ، سوڭىنا ءتۇسىپ قۋدالاپ جاتقان ەشكىم جوق. ءار-ار جەردەن «ۇستاپ كەتىپتى»، «الىپ كەتىپتى» دەگەن حابار ىزعىرىق تيگەنمەن، بۇل سەسكەنەتىن دانەڭە جوق. قايتا ناركوم ەجوۆتىڭ ءوزى، مۇنى كورگەن سايىن، باسىن ءيىپ امانداسىپ، حال-جاي سۇراسىپ، جامپاڭداپ قالادى.ءتىپتى وسى تاياۋدا عانا، كرەملدە كەزدەسە كەتىپ:

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، باۋىرىم-اۋ، جەرلەسىم-اۋ، ءحالىڭىز قالاي؟ دەمالىس قاشان؟ قايدا بارىپ دەمالماقسىز؟ — دەپ استى-ۇستىنە تۇسكەندەي بولعان.-وسى ءبىر لاعنەت العىر جۇمىستان باس بۇرا المايمىن. ايتپەسە ءوزىمنىڭ قازاقستانىما بارىپ، ەرتىستىڭ سۋىنا ءبىر ءتۇسۋدى ارماندايمىن، — دەپ مۇڭىن شاققانداي بولعان.

ەرتىستى ءاتاعانى-بىر كەزدە سەمەي گۋبكومىندا ىستەگەنىن مەڭزەگەنى. «قازاقستانىم» دەگەندە ەمەشەگى ەزىلەدى. شىننان سەنىپ قالاسىڭ. سەنبەسىڭە لاج جوق: كىشىرەك سۇرعىلت كوزدەرى موليە قالادى؛ شاپ-شاق، پاكەنە بويلى، ارىق ادام، ەتجەڭدى، پالۋان تۇلعالى رىسقۇلوۆتىڭ الدىندا جاس بالاداي جاسقانشاقتاپ، تىم ادەپ ساقتاپ، تىم كىشىپەيىل بولا قالادى.

ال سويتكەن ەجوۆتان نەبىر قوشقار ءمۇيىزدى ىعاي مەن سىعايلاردىڭ ءوزى ىعىپ جۇرەدى. الدەقالاي سەزىكتەنەتىن شىعار، ايتپەسە نەسىنە قورقادى...

ەجوۆتان سەسكەنۋ رىسقۇلوۆتىڭ قاپەرىنە كىرمەگەن. ءتىپتى ونىمەن تىم-تىم ەركىن سويلەسەتىن. ءتىپتى ونىمەن تۇيەنىڭ ۇستىندە وتىرىپ سويلەسكەندەي سويلەسەتىن. كىناسى جوقتىعىنا سەنگەندىكتەن شىعار. «ۇيقىم تىنىش بولسىن دەسەڭ، ارىڭ تازا بولسىن» دەگەن ەكەن ءبىر ويشىل. ارىنىڭ تازالىعى شىعار، رىسقۇلوۆ ەجوۆتى كورگەندە، الدەكىمدەر سياقتى جۇرەگى زىرق ەتە قالمايتىن.

ءبىراق... اينالا ىزعىرىق سوعىپ تۇرعانداي. ەسىك-تەرەزەسى جابىق ءۇيدىڭ وزىنەن ۇسكىرىك ۇرىپ تۇرعانداي، ءبىرتۇرلى جايسىزدىق بايقالادى. جايسىزدىق ءوز ۇيىندە ەمەس، ۇلكەن ۇيدە. ۇلكەن ۇيى-بۇكىل ەل عوي. ۇلكەن ۇيدەن، قاپ-قارا ءتۇننىڭ وزىندە قارا مىسىق ىزدەۋ دەگەن بىردەڭە شىقتى. ءتىپتى قارا مىسىق جوق بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، ىزدەي بەر دەگەن سەزىك سىزداپ تۇر. ەل امان، جۇرت تىنىشتا بۇل نەعىلعان سەزىك؟ نە جامان-سىزداۋىق جامان. جارىلماي-جازىلمايدى.

وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن، رىسقۇلوۆ كوسەمنىڭ ءوزىن كەرگەن. كوسەم ادەتتەگىدەي:

— ا-ا، چينگيز-حان، حال قالاي؟ — دەگەن. رىسقۇلوۆ دەمالىسقا شىعىپ، كيسلوۆودسكىگە باراتىنىن ايتقان.

— ا-ا، كيس — لو — ۆود-سك، — دەگەن كوسەم،-وتە دۇر — ر-رىس. كيسلوۆودسك... بىلەسىڭ بە، تيۋرار، كاۆكازدىقتار كيسلوۆودسك تۋرالى نە ايتاتىنىن؟ بىلمەيسىڭ. كاۆكازدىقتار ايتادى: «كيسلوۆودسكىدە كەدەي ادام باي بولادى، اۋرۋ ادام cay بولادى»! كوردىڭ بە، قالاي؟

كوسەم سوندا جاسىل-سارعىش كوزدەرىن سىعىرايتىپ تۇرىپ:

— و، وڭتۇستىك! — دەگەن.-بىلەسىڭ بە، تيۋرار، وڭتۇستىك تۋرالى ءبىر اقىننىڭ نە ايتقانىن؟ بىلمەيسىڭ. كىم ەدى؟.. مەي... جوق، فەت... جوق، نادسون... جوق، تيۋچيەۆ، ءيا، تيۋچيەۆ:

و، ەتوت يۋگ، و، ەتا نيسسا!

كاك يح بلەسك مەنيا تريەۆوجيت!

جيزن، كاك پودسترەلەننايا پتيسا،

پودنياتسيا حوچەت ي نە موجەت...

— قالاي؟

رىسقۇلوۆ سوندا بۇل ولەڭدى وقىماعانىنا ىڭعايسىزدانعان. وقىماق تۇرماق، الگىدە كوسەم اتاعان اقىنداردىڭ كوبىن بىلمەيدى ەكەن. كوسەم مۇنىڭ ءبارىن قايدان بىلەدى؟ رىسقۇلوۆ ماياكوۆسكييدى، دەميان بەدنىيدى، ەپتەپ ەسەنيندى وقىعان. ال الگى...

— كوردىڭ بە، قالاي؟ — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ ويىن بولگەن كوسەم. — ءومىر شىركىن وق ءتيىپ، قاناتىنان قايىرىلعان قۇستاي تالپىنادى، ا ءبىراق ۇشا المايدى. مىسالى، مىنا مەن، — دەگەن كوسەم، — وڭتۇستىككە بارعىم كەلەدى-بارا المايمىن. نەگە؟ بىلمەيسىڭ. جاعداي سولاي.

«كوسەم بارا الماعان وڭتۇستىككە مەنىڭ بارا جاتقانىم قالاي؟» — دەپ قالعان رىسقۇلوۆ.

سونى سەزىپ قويعانداي كوسەم كۇلىمسىرەپ:

— جولىڭ بولسىن، تيۋرار، دەمالىپ قايت، — دەگەن. — قاسيەتتى كاۆكاز ساعان قۋات بەرسىن.

— ايتقانىڭىز كەلسىن، — دەپ قۋانىپ قالعان رىسقۇلوۆ. كوسەم لەزدە:

— وسى جۇرت وڭتۇستىككە نەگە قۇشتار؟ نەگە تەرىستىككە بارماسقا. مەنى تەرىستىك تارتىپ تۇرادى — دەگەن. ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ، — بالكىم، تەرىستىكتە كاتورگادا بولعاندىعىمنان شىعار. كەيدە تۋرۋحانعا.بارعىم كەلەدى سەن شە، تيۋرار؟ — دەگەن. لەزدە: — ءجا، بوتەن ويلاپ قالما، قالجىڭ عوي، — دەگەن.

كوسەمنىڭ تۋرۋحانعا بارعىسى كەلەدى. باياعىشا ايداۋدا جۇرگەن جەرى عوي. وندا كوسەم كادىمگى پەندە ەدى. كوپتىڭ ءبىرى ەدى. پەندە بولعان سوڭ، ءارى جاس جىگىت بولعان سوڭ، ودان دا پەندەشىلىك وتكەن شىعار. رىسقۇلوۆتىڭ دوستارى سىبىرلاپ ايتادى: كوسەمنىڭ سىبىردە ايەلى بولعان دەيدى، ودان بالاسى قالعان دەيدى.

نەسى بار؟.. وندا تۇرعان سوكەتتىك جوق. سوكەتتىك بولار ەدى، ەگەر ءوزىڭنىڭ بەلىڭنەن شىققان بالادان بەزىپ كەتسەڭ. بىلە تۇرا، بەزىپ كەتسەڭ. كوسەم ءبىر جولى، ەرتەرەكتە، گولوششەكيندى جەردەن الىپ، جەرگە سالعانىن رىسقۇلوۆ بىلەدى. گولوششەكين دە ايداۋدا بولعان عوي. سۇلۋ كەلىنشەگى بەرتا دا ايداۋدا بىرگە جۇرگەن. سۇپ-سۇيكىمدى ۇل بالاسى دا بولىپتى. ءبىراق سۇلۋ بەرتانى دا، سۇيكىمدى نارەستەنى دە تاستاپ، گولوششەكين ايداۋدان قاشىپ كەتكەن. بەرتا ازىپ-توزىپ، اقىرى جىڭىشكە اۋرۋدان ولگەن.

كوسەم سونى گولوششەكيننىڭ بەتىنە باسقان عوي. ادامگەرشىلىگىڭ جوق دەگەنى دە. يمانسىزسىڭ دەگەنى دە. ءبىراق سوندا گولوششەكين كوسەمگە: ءوزىڭ شە؟ — دەي الماپتى. ايتپەسە تۋرۋحاندا كوسەمنىڭ دە بالاسى قالعانىن گولوششەكين بىلسە كەرەك-تى. بىلە تۇرا، ۇندەي الماپتى. جەلگە قارسى دارەت سىندىرىپ بولمايدى عوي. كوسەمنىڭ باسىنان اسىرا ءسوز ايتپاق قايدا؟

ءسويتىپ، كوسەمنىڭ تۋرۋحانعا بارعىسى كەلەدى. شىنى ما؟ شىن بولسا، ول قيىن ەمەس قوي. كەسەم ءۇشىن قيىن با؟ شىننان بارعىسى كەلسە، باياعىدا ايداۋدا جۇرگەن جەرىن كورگىسى كەلسە-نەسى بار، ءبارى ءوز قولىندا تۇرعان جوق پا؟ ايىرپلانمەن بارامىن دەسە دە، پويىزبەن بارامىن دەسە، ءتىپتى ۇلى وزەنگە دەيىن جەتىپ الىپ، كەمەمەن بارامىن دەسە دە-بارى دايىن ەمەس پە؟ ءتىپتى جۇمىسى باسىنان اسىپ، قولى تيمەيتىن حالگە جەتسە، تۋرۋحانداعى بالانى الدىرۋعا دا بولادى عوي. راس، وندا ءبىراز شي شىعۋى دا مۇمكىن. ول بالا ەندىگى ۇلكەن ازامات شىعار. كوسەم ءوزىنىڭ جاس كەلىنشەگىنە:

— قىمباتتىم، تانىسىپ قوي، مىناۋ مەنىڭ سىبىردە قالعان بالام ەدى، — دەپ تۇرسا، جاس كەلىنشەك:

— قايداعى بالاڭ؟ — دەپ شوشىپ كەتسە قيىن عوي.

ءبىراق كوسەمگە و دا كەشىرىمدى بولار ەدى. ادام بالاسىنىڭ باسىنان نە ءوتىپ، نە كەتپەيدى؟ رىسقۇلوۆتىڭ دا بالاسى بار. تۇڭعىش ايەلىنەن. رىسقۇلوۆ سول بالانى ەكىنشى ايەلىنىڭ باۋىرىنا سالدى. وبالى نە، ءوز اناسىنان كەم ەمەس ەدى. تاعدىر ەكەن، رىسقۇلوۆ ەكىنشى ايەلىمەن دە جۇلدىزى جاراسپاي، وسى ءازيزاعا ۇيلەنگەن سوڭ، الگى جالعىز ۇلىن بۇلدىرشىندەي جاس كەلىنشەگىنە تانىستىرىپ:

— مىناۋ سەنىڭ ۇلىڭ بولادى، اتى ەسكەندىر، — دەدى.

راس، ول كەزدە ءازيزا جيىرماعا تولار-تولماس، ال ەسكەندىر ەسى كىرىپ، ەر جەتىپ قالعان كەزى ەدى. ءازيزا ونى كەۋدەسىنەن يتەرگەن جوق.

رىسقۇلوۆ پەن ءازيزانىڭ جاس ايىرماشىلىعى ەداۋىر. ون-ون بەس جاستاي بولار. ال كوسەم ءوز كەلىنشەگىنەن كو-و-وپ ۇلكەن كورىنەدى... ەرتەدە، سوناۋ پاتشا زامانىندا، كوسەم وتىزدان اسقان جىگىت اعاسى شاعىندا، پەتەربۋرگتەگى الليلۋيەۆ دەگەن تىلەۋلەس كىسىنىڭ ۇيىنە ريەۆوليۋسيالىق جولمەن قارىم-قاتىناستا بولعان عوي. الليلۋيەۆتار وتباسىمەن بىرگە بالتىق تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا سەرۋەنگە بارعان كورىنەدى. سوندا الليلۋيەۆتىڭ اياعى جاڭا شىققان جورتپاش، كىشكەنتاي قىزى جاعادا ويناپ ءجۇرىپ، سۋعا كەتىپ قالىپتى. تولقىن تارتىپ اكەتكەن عوي. جۇرت ابىر-سابىر ساسىپ، ەسى كەتىپ قالعاندا، كوبو دجۋگاشۆيلي ويلانباستان، تەڭىزگە قويىپ كەتىپ، كىشكەنتاي ءسابيدى سۋدان الىپ شىققان عوي. سول نارەستە ءوزىنىڭ بولاشاق جارى ەكەنىن ول سوندا ءبىلدى دەيسىڭ بە؟

***

پويىز سالىپ ۇرىپ، ەسەن-توقا كۋرورتىنا دا جاقىنداپ قالدى. بۇل كيسلوۆودسكىگە بارار جولداعى سوڭعى بەكەت. قاز باۋىر بۇلتتap بۋداعىنىڭ اراسىنان اسپانمەن تىلدەسكەن اقباس شىڭدار اندا-ساندا ءبىر كورىنەدى. الىپ اق بۋرانىڭ وركەشىندەي قوس وركەش-ەلبرۋس بولاتىن. ىلۋدە ءبىر كورىنەدى.

ەسەن-توقا بولا تۇرا، پويىز توقتاعان بەكەت ءۇيىنىڭ ماڭدايشاسىنا «ەسسەنتۋكي» دەپ جازىلىپتى. قاي تىلدە ەكەنى بەلگىسىز؟ نە دەگەن ءسوز ەكەنىن جەرگىلىكتى قاراشايلار دا ايتا المايدى. نەمىسشە مە، نەمەنە؟ قارت قاراشايلار بىلەدى، ارينە. باياعى-باياعىدا شىڭعىس حاننىڭ جورىعى بولعانىن، شىڭعىس حان قاپ تاۋىن دا العانىن قارت قاراشايلار بىلەدى. ونىڭ كوپ نويان قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى ەسەن-توقا وسى ءوڭىردى جايلاعانىن دا ءبىلۋى ىقتيمال. ءبىراق ەسەن-توقانى «ەسسەنتۋكي» ەتىپ جىبەرۋ الدەكىمدەرگە ءتيىمدى. باسقىنشىلاردىڭ ەجەلگى ءادىسى. كەلەر ۇرپاق اتا — بابا تاريحىنان اداسىپ قالۋى ءۇشىن، تاريحىن، جەر — سۋ اتىن وزگەرتىپ،شاتاستىرىپ، ۇمىتتىpىپ جىبەرۋ كەرەك. بۇل امالدى وتارشىلاردىڭ ءبارى جاقسى مەڭگەرگەن، كوڭىلى وياۋ، كوزى اشىقتار بولماسا، ە-ە، ەسسەنتۋكي ەكەن عوي دەيدى دە جۇرە بەرەدى.

رىسقۇلوۆ كيسلوۆودسكىگە بۇرىن دا تالاي كەلگەن. سونىڭ بىرىندە وسى ەسەن — توقاعا ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلدى.رىسقۇلوۆ تا قاتىسىپ وسى جەردىڭ شيپالى سۋىنان ءدام تاتقان، اراسان سۋ ۇيشىگىنىڭ قابىرعاسىنداعى جازۋعا كوزى ءتۇسىپ ەدى، وندا بۇل ءدارۋ سۋدى اشقان پاتشا سولداتتارى دەپ بادىرايتىپ تاڭبالاپ قويىپتى. سوندا قالاي، پاتشا سولداتتارى كاۆكازدى جاۋلاپ العانعا دەيىن، مۇنداعى بايىرعى حالىق، مۇنىڭ شيپالى سۋ ەكەنىن بىلمەگەن بە؟ وتارشىلاردىڭ كوپ ابسۋردتارىنىڭ ءبىر پاراسى وسىلاي بولىپ كەلەدى.

رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىنە وسىنى ايتتى. ءازيزا بالاشا قيىلىپ:

— ەكسكۋرسياعا كەلەمىز ءا، تۇرار؟ — دەدى.

— ارينە، كەلەمىز.

— لەرمونتوۆ جۇرگەن جەرلەردى كورسەم دەيمىن.

— بارىنە دە بارامىز: پياتيگورسكىدەگى ۇيىنە دە، جەكپە-جەك اتىسقا شىققان جەرىنە دە — بارىنە بارامىز، — دەپ رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىن باۋىرىنا تارتتى. جولسوقتى بولعان ءازيزا كۇيەۋىنىڭ توسىنە باسىن سالىپ، كوزىن جۇمىپ، كۇرسىنىپ قويدى. رىسقۇلوۆ ونىڭ قولاڭ شاشىن سيپاپ، جۇپ-جۇمىر، اپپاق تاماعىنان يىسكەلەدى.

سىرتتان بىرەۋ باقىلاسا، بۇل ەكەۋىن جاڭادان قوسىلعان قىز بەن جىگىت دەرلىكتەي. كۇنبە-كۇنگى قۋ تىرشىلىكتە: تاڭەرتەڭ تۇرا سالىپ، جۋىنىپ، كيىنىپ، ءشاي ىشە سالىپ، جۇمىسقا جونەۋدە، ودان كەشتىڭ ءبىر كەزىندە وت باسى-وشاعىنا قايتا ورالىپ، تاعى دا تاماق ءىشىپ، ءۇي ءىشىنىڭ اجىك-كۇجىك اڭگىمەسىنەن كەيىن ۇيقىعا جاتىپ، كۇندەر سوڭىنان كۇندەر، ايلار سوڭىنان ايلار، جىلدار جىلجي بەرىپ، جاسىندى، ءومىرىڭدى ءۇن-تۇنسىز جىمقىرا ۇرلاپ جاتقاندا، جانىنداعى جارىڭنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن، بار بولمىسىن جەتە باعالاي بەرمەۋىڭ دە مۇمكىن عوي.

ال مىنا ءۇش كۇندىك ۇزىن جولدىڭ بويىندا، كەلىنشەگىمەن ەكەۋدەن ەكەۋ، بەتپە-بەت كۋپەدە قالعاندا، رىسقۇلوۆ ءازيزاعا جاڭا عانا قوسىلعانداي، ونىڭ بالعىن اسەمدىگىن، ونىڭ الاقان تىزىلداتقان قولاڭ شاشىن، ونىڭ قۋلىق-سۇمدىقسىز ءجاۋدىر كوزىن ەندى عانا، بار جان-تانىمەن سەزىنگەندەي، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ءوز ايەلىنە ەزى ءسۇقتانا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر ايەل زاتىنىڭ ەكىقابات كەزىندە ەرەكشە نۇرلاناتىن ءبىر شاعى بولادى. ونىڭ جۇزىنەن ىشىندەگى نارەستەنىڭ دە پاك ديدارى قوسا نۇر توككەندەي، ءبىر تاننەن ەكى جاننىڭ يمانى قوسارلانا ساۋلە شاشقانداي، اسا ءبىر ايدارلى اجار پايدا بولادى. ادام ويى البىرت: الىپ ۇشىپ، الەمدى شارپيدى. رىسقۇلوۆ وقىستان: وسىنشاما باعا جەتپەس اسىل قازىنادان الدەقالاي ايىرىلىپ قالسام، نە بولام؟ — دەپ تە ويلادى. نە بولاتىنىن بولجاي المادى؟ بەتىن اۋلاق قىلسىن دەدى دە قويدى. ءارى دەسە، مۇنداي سۇيكىمسىز سۋىق ويدان مىنا كاۆكاز قىراتتارى، اناۋ تومەندە پويىز جولمەن جارىسىپ اققان قۇم وزەنى اجىراتىپ العانداي ەدى. وزەن بويى بۇيرا تال، ار جاعى قۇلاما جار، جار باسىن قالىقتاپ ۇشقان قىراندار رىسقۇلوۆتى قايداعى ءبىر قاڭعىما قارا ۋايىمنان سەيىلتتى دە، ول كەلىنشەگىن باۋىرىنا قىسا ءتۇستى.

— تۇرار، ساعان نە بولعان؟ — دەپ كەلىنشەگى تاڭ قالدى. — قىسا بەرمە، بوپەنى تۇنشىقتىراسىڭ، — دەپ جىميىپ قويدى.

پويىز شاتقال بويىن قۋالاپ، تاۋ ىشىنە قاراي سۇڭگي بەردى. كورشى كۋپەلەردە ابىر-سابىر قوزعالاڭ بايقالادى. بۇلاردىڭ ەسىگىن ابايلاپ تىقىلداتىپ، جولسەرىك باسىن قىلتيتا قاراپ:

— دايىندالىڭىزدار، كيسلوۆودسك، — دەدى.

جول مۇراتى-جەتۋ. ءساتىن سالسا، بۇل ماقسات تا ورىندالدى. جۇرت اڭساعان جۇماق، وسى. كيسلوۆودسك. نارزان سۋى. باتىرلار سۋسىنى. مۇندا كۇن نۇرى دا ەرەكشە دەسەدى. اللانىڭ نۇرى دەسەدى. جاراتقان قۇدىرەت-كوك ءتاڭىرى بار بولسا، ول وسى جەردىڭ اسپانىندا دەسەدى. كوك ءتاڭىرىنىڭ كوزى تۇسكەن پەندە قورلىق-زورلىق، قايعى-قاسىرەت كورمەيدى دەسەدى. دەسەدى، دەسەدى. لايىم سولاي بولعاي.

***

ءساناتورييدىڭ باس دارىگەرى بۋرىل شوقشا ساقالدى، شىنجىرلى كوزىلدىرىگى بار، ءيمانجۇزدى كىسى ەدى. تاڭەرتەڭ كەڭسەسىنە كەلە سالا، اق جەلبەگەيىن كيىپ، قان قىسىمىن ولشەيتىن اساي-مۇسەيىن قالتاسىنا سالىپ، سىرتقا بەتتەدى. باس دارىگەرگە ارىز ايتىپ كەلۋشىلەر كوپ. اۋىز بولمەدە ەداۋىر جۇرت جينالىپ قالعان ەكەن:

— جولداستار، مەن ون-ون بەس مينۋتتەن سوڭ ورالامىن، — دەپ قوس قاپتالىن ساندال اعاشى كومكەرگەن جالعىز اياق سوقپاققا ءتۇسىپ الىپ قىرداعى اق شاڭقان ۇلكەن ۇيگە بەتتەدى. ول ۇكىمەت مۇشەلەرى تۇسەتىن ەرەكشە كۇتىمدەگى كورپۋس ەدى.

باس دارىگەر رىسقۇلوۆ جاتقان ءۇيدىڭ ەسىگىن ابايلاپ قاقتى.

— دا، دا، — دەگەن قوڭىر داۋىس ەستىلدى ار جاقتان.

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، قايىرلى تاڭ! قۇداي ءۇشىن، كەشىرىڭىز. سىزدەردى ەرتەرەك مازالاپ جىبەرگەن جوقپىن با؟

— و نە دەگەنىڭىز، ۆاديم پەتروۆيچ، ءبىز ۇيقىباسارلار ەمەسپىز. مەن ءتىپتى دالاعا شىعىپ، ءبىر ساعاتتاي ءجۇرىپ تە كەلدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ باس دارىگەردى جايدارىلانا قارسى الىپ.

— و، تاماشا، تاماشا! ءسىز مەنىڭ ءاتى-جونىمدى ەسىڭىزدە ساقتاپ، قالعانسىز ءىلتيپاتىڭىزعا راحمەت، تۇرار رىسقۇلوۆيچ.

— نە بوپتى ۇمىتىپ؟ سىزدەي ىزگى جاندى قالاي ەستە ساقتاماسقا...

— راحمەت، راحمەت، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. كانە، مىنا ورىندىققا وتىرا قالىڭىز. ءبىر ساعات تاڭعى جۇرىستەن كەيىن قانىڭىز قالاي قايناپ تۇر ەكەن ولشەپ جىبەرەيىك. ءيا، ايتپاقشى، حانىمىڭىزدىڭ ءحالى قالاي؟ ۇيقىسى تىنىش بولدى ما؟

— قۇدايعا شۇكىر، ۆاديم پەتروۆيچ، جاقسى ۇيىقتادى.

باس دارىگەر رىسقۇلوۆتىڭ، بىلەگىن قارا ماتامەن وراپ تاستاپ، قۇلاعىنا اسپابىن ءىلىپ، تومپاق سارى رەزىڭكەسىن پىسىلداتا باستادى. جالپاق ساعاتتاي دوڭگەلەك اينانىڭ استىنداعى تىلشىك قالت — قالت ەتىپ، جورتاقتاپ الا جونەلدى.

— وتليچنو، تۇرار رىسقۇلوۆيچ! بوزبالا بالعىن جاستىڭ قان قىسىمىنداي ەكەن. ءجۇز جاسايسىز!

— راحمەت، ۆاديم پەتروۆيچ، كوپ جاساۋدى ءوزىم دە ارماندايمىن ءبىراق ادام الجىپ كەتپەي، كۇش-قۋاتى، اقىل-ويى بويىندا بولسا.

— بولادى، بولادى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. ءسىز بايقايمىن، تەمەكى شەكپەيسىز، شاراپ جاعىنا دا ءۇيىرسوق ەمەسسىز-اۋ دەيمىن.

— ءوتe سيرەك. تەك ءبىر ەرەكشە جاعدايلاردا عانا.

— سىزدەردە قىمىز بار. قىمىز قاسيەتتى سۋسىن. قۇدايلاردىڭ سۋسىنى.

— ونىڭىز راس، ۆاديم پەتروۆيچ، ءبىراق وكىنىشكە وراي، ماسكەۋدە قىمىز جوق. ال قازاقستان-الىس.

— وكىنىشتى، وكىنىشتى، — دەپ باس دارىگەر بۋرىل شاشتى دۋدار باسىن شايقاپ قويدى.-نيچەگو، مۇنداعى نارزان قىمىزدان كەم ەمەس. بىلاي، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز سەندىرىڭىز: نارزان ءىشىپ تۇرعاندا، قىمىز ءىشىپ تۇرمىن دەپ ويلاڭىز. ال ەندى، پەرىشتەدەي كەلىنشەگىڭىزدىڭ تامىرىن ولشەيىك. تۇردى ما ەكەن؟..

رىسقۇلوۆ ىشكى بولمەگە كىرىپ، ءسال كىدىرىپ، ءازيزانى ەرتىپ شىقتى. ءجۇرىس-تۇرىسى ءسال اۋىر تارتقانى بولماسا، ءوڭى بال-بۇل جايناپ تۇر ەكەن. باس دارىگەر:

— بوجەستۆەننو، بوجەستۆەننو! — دەپ وزىمەن-وزى سويلەسىپ كەتكەندەي، كۇبىرلەي ءجۇرىپ، ءازيزانىڭ قان قىسىمىن انىقتادى.

— ال، پەرىشتەدەي سۇلۋىم، ءسال-سال ارتىقتاۋ... قان قىسىمىن ايتامىن. ۇيدە وتىرا بەرمەڭىز، پەرىشتەم، دالاعا شىعىڭىز. Coناy جەر تۇبىنەن نە ءۇشىن كەلدىڭىز؟ اۋا جۇتىڭىز. بۇل جەرگە كەلگەن كەدەي ادام باي بولادى، اۋرۋ ادام cay بولادى، كارى كىسى جاسارادى.

— قالاي، قالاي؟ — دەدى رىسقۇلوۆ اڭ-تاڭ قالعان پىشىنمەن. باس دارىگەر:

— كەدەي-باي، اۋرۋ-cay، كارى-جاس بولادى، — دەپ قايتالاپ شىقتى.

— عاجاپ، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ونى ماعان ءبىر ۇل-كە-ە-ەن ادام ايتىپ ەدى.

— ا، ۇلكەن كىسىلەر دانا بولادى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، دەمەك، مەن وتىرىك ايتپاعانىم عوي. ال سىزدەر وزدەرىڭىز دە جاسسىزدار، سىزدەرگە بايۋدىڭ دا كەرەگى جوق شىعار. ال دەنساۋلىق ەشۋاقىتتا ەشكىمگە ماسىل بولىپ كورگەن ەمەس. ال مەن كەتتىم، قىمباتتىلارىم، جۇرت كۇتىپ وتىر.

— راحمەت، — دەپ جىميدى ءازيزا.

— كورىسكەنشە، پەرىشتەم، — دەپ باس دارىگەر ءازيزانىڭ بالعىن ساۋساعىنان ءسۇيدى.

رىسقۇلوۆ باس دارىگەردى سىرتقى ەسىككە دەيىن شىعارىپ سالدى. باسپالداقتان تۇسە بەرگەندە، باس دارىگەر قالت توقتاي قالىپ، رىسقۇلوۆقا سىبىرلاپ قانا:

— اناۋ كوتتەدجدە گولوششەكين تۇرادى، — دەپ كوشەنىڭ ارعى بەتىندەگى كوگىلدىر اعاش ءۇيدى كورسەتتى. — ءسىز ول كىسىمەن تانىس شىعارسىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ!

— ءوتe، تانىسپىز، ۆاديم پەتروۆيچ، — دەدى رىسقۇلوۆ سازارا قالىپ. — ءيا، ءبىز وتە تانىسپىز. قالايشا تانىس بولماسقا: ول — فيليپپ يسايەۆيچ قوي!

***

كۋرورتتىڭ ءبىر قىزىعى-سۋات باسى. تۇتىكتەلگەن نارزان بۇلاق. اينالاسى اتشاپتىرىم الىپ باستىرمانىڭ استىندا ونداعان شۇمەك بار.ءار شۇمەككە جۇزدەگەن ادام كەزەككە تۇرادى. اركىمنىڭ قولىندا ءبىر-بىر توساق. اسىرەسە ايەلدەر جاعى بۇل سۋاتقا سۋ ءىشۋ ءۇشىن عانا ەمەس، وزدەرىنىڭ ءساندى كويلەكتەرىن كورسەتىپ قالۋ ءۇشىن دە كەلەتىن سياقتى. كويلەكتەن كەيىنگى كورسەتەر قازىناسى-توستاق.توستاقتىڭ نەشە ءتۇرى بار. ءيىر تۇمسىق توستاق؛ سىرلى، ويۋلى توستاق؛ التىن جيەكتى توستاق؛ كوگىلدىر توستاق؛ اق فارفور توستاق؛كىشكەنتاي قۇمىرا توستاق. بارىندە دە التىن جالاتقان: «كيسلوۆودسك، 1937» دەگەن جازۋى بار.

رىسقۇلوۆتار دا قۇر قول ەمەس. ءازيزانىڭ قولىندا اشەكەيلى اق فوسفاp توستاق. رىسقۇلوۆتا اسپان تۇستەس، كوگىلدىر قۇمىرا توستاق.

ءازيزا كۇيەۋى شۇمەكپەن قۇيىپ اكەلگەن «ءزام-زامدى» ابايلاپ ۇستاپ «ءبىسمىللا» دەپ ۇرتتادى. ۇيدە بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن ءاريفا شەشەسى بار. سودان جۇققان «ءبىسمىللا». شەكەرى جوق، بالى جوق، اسا ەرەكشە ءدامى دە جوق، كادىمگى سۋ... سياقتى كورىندى. سونى بايقاپ رىسقۇلوۆ:

— ۇندەمە، ءالى ۇيرەنىپ العان سوڭ، ىشكىڭ كەلە بەرەتىن بولاسىڭ. — دەپ قويدى.

بۇلار قالىڭ ءنوپىر اراسىنان شەتكەرىرەك شىعىپ، نارزاننىڭ ءدامىن الىپ، ءبىر-بىر ۇرتتاپ تۇرعاندا، قولقىلداق بوز كەنەپ كوستيۋمدى قارتاڭداۋ كىسى كىبىرتىكتەپ كەلە جاتىپ، قىرلى ستاكانداعى سۋى شايقالىپ كەتىپ، پيدجاگىنىڭ وڭىرىنە، شالبارىنا توگىپ الدى.

— چەرت پوبەري، — دەدى الگى كىسى سەكسەۋىلدەي سالالى ساۋساقتارىمەن پيدجاگىنىڭ ومىراۋىن قاققىلاماق بولىپ. قىرسىق شالعاندا قولتىعىندا اتجالماننىڭ ۇلكەندىگىندەي، كوزى قارا مونشاقتاي كۇشىك بار ەكەن. ءبىراق ەرگەجەيلىنىڭ جاسىن انىقتاۋ قيىن. كۇشىك ەكەنىن، ەرەسەك ەكەنىن ايىرىپ بولمايدى. ايتەۋىر، ءجۇنى تىپ-تىقىر. قۇلاعى تىكشيىپ تۇر.

رىسقۇلوۆ تاني كەتتى. وقىستان دەنەسى تۇرشىككەندەي بولدى. قاتەلەسپەپتى، ءدال ءوزى. بۇكشيىڭكىرەپ قالىپتى. جالعىز.

بايقاماعانسىپ، بۇرىلىپ كەتە بەرۋگە دە بولۋشى ەدى: ساعىنىپ جۇرگەن جوق، ەجەلدەن ەگەسكەن جاۋ: ناعاشىسى دا ەمەس، قۇداسى دا ەمەس، نەسى بار قولىنداعى سۋىن توگىپ الىپ، قالتاڭداپ تۇرعان شالدا... ءبىراق شىداي المادى.

— فيليپپ يسايەۆيچ! ءسىزسىز بە؟ سالاماتسىز با؟

شال، بىرەۋ ۇرلىعىن كەرىپ قويعانداي، تىجىرىنا بۇرىلدى. قارسى الدىندا تۇرعان ادامدى كورگەن بويدا سەلك ەتە قالعانداي بولدى دا، لەزدە بويىن جيىپ: — و، تۇر-اار رىسقۇلوۆيچ، — دەپ ەرنى يكەمگە كەلمەي، كەمسەندەپ كەتكەندەي ەدى.

— امانسىز با، فيليپپ يسايەۆيچ، مۇندا قاشان كەلىپ قالدىڭىز؟

قول الىستى. قولى سۇپ-سۋىق، سەكسەۋىلدىڭ جىگەرىندەي قاپ-قاتتى.

— ون شاقتى كۇن بولدى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. ءوزىڭىز، ءسىرا، جاڭا كەلگەن ءتارىزدىسىز.

— ءيا، فيليپپ يسايەۆيچ، كەشە كەشىندە كەلدىك. مىنە، مىناۋ مەنىڭ ايەلىم، تانىسىپ قويىڭىز. ءاتى-ازيزا.

— گو — لو — ششە-كين، — دەپ ءوز فاميلياسىن ءوزى ارەڭ ەسىنە تۇسىرگەندەي ءبولىپ-بولىپ ايتتى. ءسويتىپ تۇرىپ، جاس كەلىنشەككە سۇقتانعانداي سۇزىلە قارادى. الدەنەنى ەسىنە تۇسىرە الماي تۇرعانداي:

— مەن ءسىزدى تاشكەنتتە كوردىم بە، كورمەدىم بە؟ — دەدى. «قايداعى تاشكەنت؟» دەگەندەي ءازيزا تۇرارعا قارادى.

— جوك، فيليپپ يسايەۆيچ، ءازيزانى تاشكەنتتە كورە العان جوقسىز. ايتپاعىڭىز مەنىڭ ءبىرىنشى ايەلىم ناتاليا الەكسەيەۆنا عوي؟

— باسە، باسە، ۇقسامايدى. ءيا، كوپ جىل ءوتىپ كەتتى عوي. تۇرا تۇرىڭىز... — گولوششەكين ۇزىن ساۋساقتارىن بىرتىندەپ بۇگە باستادى. — ون جەتى جىل! ءيا، تۋرا ون جەتى جىل. زۋلاپ بارا جاتقان زامان-اي...

— ونىڭىز راس، فيليپپ يسايەۆيچ، سودان بەرى دە ون جەتى جىل وتە شىعىپتى.

— وندا ءسىز تىم جاس ەدىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ، تىم ارىندى، اساۋ ەدىڭىز.

— اساۋدى جۋاسىتتىڭىزدار عوي، فيليپپ يسايەۆيچ، — دەپ كۇلدى رىسقۇلوۆ.

— بىلمەيمىن، بىلمەيمىن، قۇرمەتتىم، جۋاسي قالعان ءسىز بە ەكەنسىز... — گولوششەكين ابايلاپ، ءبىر-بىر ۇرتتاپ تۇرعان سۋىنا وقىس شاشالىپ قالىپ، قولى-باسى، بۋرىل تەكە ساقالى ءدىر-دىر ەتىپ، ۇزاق جوتەلدى.

رىسقۇلوۆ ونىڭ شىنتاعىنان دەمەدى. سارىباۋىر، قارا كۇشىك جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەتتى.

— دالاعا، اۋاعا شىعايىق، فيليپپ يسايەۆيچ، — دەدى.

دەرمەن شاتىس حوش ءيىسى بۇرقىراعان كۇزەۋلى اعاشتاردىڭ اراسىنداعى ساكىگە جايعاسىپ، گولوششەكين كەنەپ شالبارىنىڭ قالتاسىنان بەت ورامالىن الىپ، اۋزى-باسىن، جاساۋراعان كوزىن مۇقيات ءسۇرتتى.

كەلىنشەگى جەڭىنەن تارتقان سو،، رىسقۇلوۆ كەتپەككە ىڭعاي تانىتىپ:

— كورىسكەنشە، فيليپپ يسايەۆيچ، — دەپ ەدى، قارت كىسى وكپەلەپ قالدى:

— نەمەنە، ءجۇز جىلدا ءبىر كورىسكەندە بەس مينۋت ۋاقىتىڭىزدى قيمادىڭىز با؟

امال جوق، كەلىنشەگى جاقتىرماسا دا، رىسقۇلوۆ ساكىگە وتىرا كەتتى. پروسەدۋرا بار ەدى، ايەلىم اۋىرىپ تۇر ەدى دەپ سىلتاۋ ايتۋعا دا بولادى. ءبىراق، عاجاپ، كەيدە ادام ەجەلگى دۇشپانىمەن دە ساعىنىسىپ قالعانداي بولادى. گولوششەكيننىڭ كەزدەيسوق كەزدەسۋى اناۋ ءبىر الاۋ شاقتى ەسكە ءتۇسىردى.وت ورانعان، وتىزعا جەتپەي وردا بۇزعان: گولوششەكين، فرۋنزە، كۋيبىشيەۆ سياقتى ازۋلارىن ايعا بىلەگەن الىپتارمەن ايقاسقان تۇركىستان تۇسى رىسقۇلوۆ ءۇشىن اسا ىستىق، ءام اياۋلى. سونداعى جاۋىن كورۋ دە ءبىر قۇمارلىق سياقتى.

ءازيزا امالسىزدان ساكىنىڭ قۇيمىشاعىنا عانا ارەڭ ءىلىنىپ، وقشاۋ وتىردى. بىرەۋدى جەك كورگەنىن جاسىرا المايتىن وسىنداي «وسالدىعى» بار. گولوششەكيندى الگىندە كورگەننەن — اق ىشتەي تىجىرىنىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە اڭقاۋسىپ، تۇراردىڭ بۇرىن باسقا ايەلى بولعانىن جىمىسقىلاپ ەسكە سالعانى-بۇل ادامنىڭ اككى، بالەقور ەكەنىنەن بەلگى بەرىپ، جاس كەلىنشەك ودان جيىركەنىپ شىعا كەلدى.

ءازيزا گولوششەكينمەن سىرتتاي ابدەن تانىس. و، تانىس بولماعاندا شە؟ ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا ونىڭ اتىن اتاسا، جىلاعان بالا جىلاعانىن قويا قويادى. ونىڭ اتى اتالعاندا، ءۇنسىز كۇلىپ، جادىراپ تۇرعان گۇلدىڭ ءوزى جيىرىلا قالادى. گولوششەكين قىرىپ سالعان ادامداردىڭ سۇيەگىنەن تىڭايعان جەرگە شىققان ءشوپ ەكەش شوپكە دەيىن، ونىڭ اتىنا تىم-تىم سەزىمتال. «گولوششەكين» دەگەندە، ارۋاقتاردىڭ دا سۇيەكتەرى سىرقىراپ كەتەتىن شىعار، سونى سەزگەن گۇلدەر دە جيىرىلا قالاتىن بولار.

سويتكەن گولوششەكينمەن ەندى رىسقۇلوۆ كادىمگىدەي قول الىستى. ونىمەن قويماي، جايعاسىپ تۇرىپ قاتار وتىردى. قان ساسىعان كارى قاقباسپەن قالاي قاتار وتىرادى؟ ءازيزانىڭ جىنى كەلەدى...

— قارتايىپ بارامىن، تۇرار، — دەدى گولوششەكين، ءبىرتۇرلى مۇڭىن شاققانداي بولىپ، رىسقۇلوۆقا ەڭ جاقىن ادامىنداي سىرىن اشىپ. — قارتايعاندا جالعىزدىقتا جامان... ۇيقى ناشار، — دەدى سەلدىرەپ قالعان بۋرىل شاشىن سەلتەڭدەتىپ، باسىن شايقاپ، — ماسكەۋدىڭ داڭعازالى شۋىنان كەيىن، مىنا كاۆكازدىڭ ءبىر قۋىسىندا جان تىنىشتىق بولا ما دەسەم، مۇندا دا ۇيقىم كەلمەيدى.

— ءدارى قابىلداپ كوردىڭىز بە؟ — دەدى رىسقۇلوۆ. گولوششەكين قولىن ەربەڭدەتتى.

— ۇيىقتاتاتىن ءدارى بەرەدى، اسەر ەتپەيدى، — دەپ ونسىز دا جىڭىشكە داۋسى تىم شىڭكىلدەپ كەتتى.

رىسقۇلوۆ ونى نە دەپ جۇباتارىن بىلمەدى؟ جەردەگى جاننات-كيسلوۆودسكىدەدە ۇيقىدان بەزىپ، جانى جاي تاپپاسا، شىنىندا دا وبال عوي.

— ۇيقى كەلمەگەنى مەيلى عوي، — دەپ كەمسەڭدەگەندەي بولدى فيليپپ يسايەۆيچ.-ەڭ سۇمدىعى مىناۋ عوي، تۇرار: كوزىم ءىلىنىپ بارا جاتقانداي بولادى-قۋانىپ قالامىن؛ كوزىم ىلىنە بەرە... ءتۇس كورگەندەي بولامىن. ىلعي دا ءبىر مۋزەيلەردى ارالاپ جۇرەمىن. مۋزەيدەگى نەشە ءتۇرلى كادىمگى اپ-ادەمى زاتتار كەنەت... سكەلەت، قاڭقا... ادام قاڭقالارى بولىپ الىپ، بي بيلەپ، قارق — قارق كۇلە باستايدى. كۇلگەنى سونشا، سول رابايسىز، وراسان قارقىلدان شوشىپ ويانىپ كەتەم. ويانا كەلسەم — سۇپ-سۋىق قارا تەرگە مالىنىپ جاتام. اۋىستىرايىن دەسەم، ارتىق سەيسەپ جوق. ءوز تەرىمنەن ءوزىم جيىركەنىپ، كەيدە تاڭ اتقانشا سىلەيىپ، تۇرەگەپ وتىرامىن...

مىنا قورقىنىشتى اڭگىمەدەن رىسقۇلوۆتىڭ تۇلا بويى مۇزداپ بارا جاتقانداي بولادى. رىسقۇلوۆ بالا سياقتى. ال گولوششەكين بالاعا ۇرەيلى ەرتەك ايتىپ وتىرعان سياقتى.

— جانە، — دەيدى جارىقشاق جاعىمسىز ۇنمەن فيليپپ يسايەۆيچ،ء-بىر رەت، ەكى رەت بولسا شىدايسىڭ-اۋ. ال كۇندە-كۇندە، ايلار بويى، جىلدار بويى وسى ءبىر سۇمدىقتان ارىلا الماساڭ-نە ىستەيسىڭ؟! كۇندىز، ايتەۋىر اناۋ-مىناۋمەن الدانارسىڭ-اۋ. اينالاڭ -ادامدار، ءبىر مەزگىل سەرۋەندەيسىڭ، اسحاناعا باراسىڭ، سۋعا باراسىڭ. ال قالاي ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسەدى-سولاي مازام ماي ىشكەندەي بولادى. ءتۇن بالاسى مەن ءۇشىن-توزاق. الدا، كوزىم ىلىنە قالسا، تۇسىمدە نە كورەتىنىمدى كۇنى بۇرىن بىلەم. بىلەم دە-زارەم قالمايدى. قاسىمدا ەشكىم جوق. انە كۇنى باس دارىگەرگە ايتتىم: مەنى ەكى كىسىلىك پالاتاعا، بىرەۋدىڭ قاسىنا جاتقىز دەپ. ءبىراق كىم شىدايدى، قورىلدايتىن بالەم تاعى بار.

رىسقۇلوۆ تاڭ كالدى. «ارۋاق شىن بولعانى عوي!»

رىسقۇلوۆتى ەكى ۇداي سەزىم قينادى: «بايعۇس، قارتايعاندا الجيىن دەگەن ەكەن عوي». «ە، بالەم، ارۋاقتار القىمىڭنان العان ەكەن، ءا!»

ادام بالاسىن، ءتىپتى دۇشپانى بولسا دا تابالاۋعا جوق ەدى، تابالايىن دەمەيدى — اۋ ءبىراق گولوششەكين ءوزىن-وزى اشكەرەلەپ وتىر. دەگەنمەن «كىشى وكتيابردىڭ» اۆتورىندا سەزىم دەگەن بار ەكەن. سەزىم بولماسا، سول سەزىم قاتتى اسەر ەتپەسە، تۇسىنە ولىكتەر كىرمەس ەدى. ابادان الىپ دالانىڭ و قيىرىنان بۇ قيىرىنا دەيىن شاشىلعان ولىكتەر...

رىسقۇلوۆ گولوششەكيننىڭ ەسىنە «كىشى وكتيابردى» سالماقشى ەدى فيليپپ يسايەۆيچ الدەقالاي تۇيسىكپەن سونى سەزە قويعانداي، كەنەت:

— جاندوسوۆتى كورگەن جوقسىز با؟ — دەدى.

— جوق. قاي جاندوسوۆ؟

— كادىمگى وراز جاندوسوۆ شە، — گولوششەكين رىسقۇلوۆقا كۇستانالاي قارادى. — ماسكەۋدەن كرەملدەن شىقپاي وتىرىپ الىپ، ءوز جەرلەسىڭىزدى ۇمىتىپ كەتكەنسىز بە؟

— ە، ول وسىندا ما ەكەن؟

— وسىندا كۇندە كورەمىن. سۋ باسىندا كەزدەسىپ قالامىز. قاسىندا تاتار قاتىنى بار. ۋح، مەن كوزىمەن اتىپ جىبەرە جازدايدى، ءتىلى دە ۋداي سول قاتىننىڭ... مەن نە جازدىم؟ — گولوششەكين كوسەۋدەي قولدارىن جايىپ جىبەردى. — نە جازدىم؟ جاندوسوۆقا تيىسكەن جوقپىن.. بيۋرو مۇشەسى بولدى. راس، ايتىسىپ قالاتىنبىز. وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ قاتىن ارالاساتىن شارۋا ەمەس قوي... دەمەك، سىزدەر بىر-بىرىڭىزبەن حابارلاسىپ تۇرمايتىن بولدىڭىزدار عوي. مەن ويلاعانىن: ءبىرى الماتىدان، ءبىرى ماسكەۋدەن ءبىر مەزگىلگە كەلىسىپ، كيسلوۆودسكىدە توقايلاسپاق بولعان ەكەن عوي دەپ. بۇگىن كورىنبەيدى وزدەرى. الدە، پروسەدۋرا ما ەكەن...

ءازيزا تىپىرشي باستادى. ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىردى. كەتەيىك دەگەنى رىسقۇلوۆ: «كورىسكەنشە، فيليپپ يسايەۆيچ»، — دەي بەرەيىن دەسە، فيليپپ يسايەۆيچ تاعى ءبىر اڭگىمەنى باستاپ جىبەرەدى. ول سويلەپ وتىرعاندا تۇرىپ جۇرە بەرۋ-سولەكەت. قاس دۇشپاننىڭ الدىندا دا دورەكىلىك جۇرمەيدى.

— ءبارى اۋىلدان شىعادى، — دەدى گولوششەكين قىرلى ستاكانداعى نارزاننىڭ سوڭعى تامشىسىن سارقىپ ءىشىپ، ساقال-مۇرتىن بەت ورامالمەن تاپتىشتەي ءسۇرتىپ. — ۇمىتپاسام، جيىرما التىنشى جىلى عوي دەيمىن. ءيا، جيىرما التىنىڭ شىلدەسى شىعار، قىزىلوردادان، دالىرەك ايتسام، جوسالىدان شىعىپ، قارساقپايعا اتتاندىق. ماشينامەن، ارينە. قاسىمدا گپۋ — ءدىڭ باستىعى، فاميلياسى كىم ەدى؟ ءوزى ءبىر ماسكۇنەم ەدى... مەنىڭ كومەكشىم... تاعى الگى جازۋشى... كىم ەدى؟ My، مۋ، مۋكانوۆ. ءيا، سول! و باسىندا ەرتكىم كەلمەپ ەدى، ءبىراق پايداسى ءتيدى. ول بولماعاندا... ميداي دالا. ءبىر جان جوق. اينالا قۇم. تىربىق بايالىش. تاقىر. مەنىڭ ماشينام قۇمعا تىعىلىپ قالسا، الدىمىزدا جول سالىپ كەلە جاتقان جۇك ماشيناسى سۇيرەپ شىعارادى. كۇن ىستىق. شولدەي بەرەمىز. نە كەرەك، اقىرى اداستىق. سۋ تاۋسىلدى. ماشينا سۋسىز جۇرمەيدى. ۇلى سوزدە ۇيات جوق، رادياتورعا كىشى دارەت تە سىندىردىق. ولەتىن بولدىق. سودان، الگى جازۋشى ماشينانىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپ، جان-جاققا ۇزاق قارادى. ءبۇل نە بىتىرەر ەكەن دەپ ءبىز وتىرمىز. اقىرى كۇننىڭ باتىسىنا قاراي جاياۋ تارتتى دا كەتتى. ءبىز شولدەپ، ىڭىرسىپ، ونىڭ بارى-جوعىن ۇمىتىپ تا كەتتىك. شوپىر كۇرەك الىپ، قۇمدى قازىپ كوردى. تۇك جوق. سۋ جوق. گپۋ وعان:

— ءيتتىڭ بالاسى، ءبىزدىڭ كورىمىزدى قازىپ جاتىرسىڭ با؟ — دەپ ۇرسىپ تاستادى. ءوزى ماس. ماس بولاتىنى: بىزدە اراق بار. سۋ جوق، اراق بار. اراق شەل باسادى دەپ، الگى گپۋ بوتەلكەنىڭ اۋزىنان اندا-ساندا ۇرتتاپ-ۇرتتاپ قويادى. ماعان دا ۇسىنىپ ەدى، ىشپەدىم. ءىشىم ورتەنىپ ولەرمىن دەپ قورىقتىم. ءبىر كەزدە گپۋ:

— ويباي، كروكوديل! — دەپ جان داۋسى شىقتى. تاپانشاسىن الا سالىپ، تارس-تارس اتىپ جىبەردى. سويتسەك، ەشكىەمەر ەكەن. كومەكشىم ايتتى:

— بۇعان قوس كورىنە باستادى. ءبىزدى دە اتىپ تاستار. ناگانىن تارتىپ الايىق، — دەدى. ەكەۋلەپ جاتىپ ناگانىن تارتىپ الدىق. ءوزى دە ءالسىز ەكەن، بىلق-سىلق ەتىپ، قۇلاپ قالدى. ەندى قايتتىك؟ كۇن كەشكىرىپ بارادى.

نە كەرەك، كۇن باتىپ بارا جاتقان تۇستان ءبىر ۋاقىتتا اتتى ادامدار كورىندى. ە، قۇداي بەرە گور دەدىك. كيرگيزدار كەلدى. ورتالارىندا-جازۋشى. تورسىقپەن سۋ الا كەلىپتى، قىمىز الا كەلىپتى. نە كەرەك، ءتىرى قالدىق. ماشيناعا سۋ قۇيىپ، وت الدىرىپ، ءتۇن ىشىندە، الگى كيرگيزداردىڭ اۋىلىنا بارىپ قوندىق. اتى نە ەدى؟ كول، كول. ايتەۋىر، بىرنارسە كول. افريكاداعى ساحارا سياقتى، مۇندا دا قۇم اراسىندا وازيس-كوكشۇراي بولادى ەكەن. سول اۋىل ءبىزدى اجالدان الىپ قالدى.

— ال سول اۋىل وتىز ەكىنشى جىلى تۇپ-تۇگەل جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتتى، — دەپ رىسقۇلوۆ سۇپ-سۇر بولىپ ورنىنان سىلكىنە تۇردى، — ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز-ماقپال كول! بۇل اڭگىمەنى ماعان سابيتتە ايتقان. ءسىزدى اجالدان امان الىپ قالعان سول اۋىل «كىشى وكتيابردەن» كەيىن تۇپ-تۇگەل اشتان قىرىلدى. ءجۇر، ءازيزا! ساۋ تۇرىڭىز، فيليپپ يسايەۆيچ...

***

ليۋكسكە كىرەر-كىرمەس، ءازيزا لوقسىپ، ۆانناعا تۇرا جۇگىردى. لوقسىعىن ارەڭ باسىپ، شۇمەكتەن سۋ اعىزىپ، بەت-اۋزىن، قولىن قايتا — قايتا شايدى.

— نە بوپ قالدى؟ — دەپ رىسقۇلوۆ مازاسىزداندى.

— ەشتەڭە بولعان جوق، تۇرار، — دەدى كەلىنشەگى، الگى لوقسۋدان بەت — اۋزىنىڭ قىزىلى ءالى باسىلماي. — جاڭاعى شالمەن ەندى مەنى كەزدەستىرە كورمە. وتىنەمىن. سودان قۇسقىم كەلدى.

— ە، و بايعۇستىڭ نە جازىعى بار؟..

— سۇراما،تۇرار، ودان دا قولىڭدى سابىنداپ تۇرىپ ابدەن جۋ. ءما، ورامال.

رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، قولىن مۇقيات جۋدى، مۇقيات ءسۇرتتى.

— ول وتە كىرپياز،مۇنتازداي تازا جۇرەتىن كىسى. نەگە سونشا جيىركەندىڭ؟.. — دەدى رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىن كۇستانالاپ.

ءازيزا قاۋسىرما اينا الدىندا بەتىن وپالاپ وتىر ەدى، قولىنداعى ءبىر شۇيكە ماقتانى قويا سالىپ، كۇيەۋىنە بۇرىلدى.

— سەن وتە اقىلدى ادامسىڭ تۇرار. ول شالدى مەنەن مىڭ ەسە جاقسى بىلەسىڭ تۇلا بويىن قۇلعانا-مەرەز باسىپ كەتكەنىن بىلە تۇرىپ، وعان نەگە قول بەرەسىڭ؟ ونىڭ قولى قانعا شىرىگەن قول عوي!

كەلىنشەگى ءبۇيتىپ كوتەرىلمەۋشى ەدى، داۋسى بىلاي قاتتى شىعىپ كورگەن ەمەس. رىسقۇلوۆ تاڭ قالىپ، جانىنا كەلىپ، شاشىنان سيپاپ:

— قوي، ءازيزاش، سەن ءبۇيتىپ قىزبالانبا. بوپەگە زيان بولادى، — دەپ ايەلىنىڭ قالعان قۇرساعىن ايمالادى.

— اق كوڭىل اڭعالاعىم مەنىڭ، — دەپ ءازيزا سوندا كۇيەۋىنىڭ موينىنان قۇشاقتاپ، جاڭادان عاشىق بولعانداي، قۇشىرلانا ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى.

اقىرعى رەت سۇيىسەردەي اجىرامادى. رىسقۇلوۆ تاڭدانىپ قالدى.

***

ءسويتىپ وتىرعاندا، تەلەفون شىلدىرلادى.

— بۇلار ەندى جەر تۇبىنە كەتسەڭ دە مازا بەرمەس، — دەپ ءازيزا تەلەفونعا جاقتىرماي قاراپ، كۇيەۋىنىڭ موينىنان قولىن امالسىز اجىراتقانداي بولدى.

— رىسقۇلوۆ تىڭداپ تۇر، — دەدى تۇرار كەڭسە ادەتى بويىنشا.

— تۇرار! امانسىڭ با، باۋىرىم!

وراز جاندوسوۆ.

— وۋ، ورازبىسىڭ! امانسىڭدار ما؟ بۇل تەلەفوندى قايدان تاۋىپ الدىڭدار؟

— ىزدەگەن ادام تابادى. كەلگەندەرىڭدى ەشكىمگە بىلدىرمەي جاسىرىنىپ جاتساڭدار دا تاپتىق، — دەپ جاندوسوۆ قارق-قارق كۇلىپ الدى.-بىلەسىڭ بە، تۇرار، مۇندا ەكەندەرىڭدى كىم ايتقانىن؟ فيليپپ يسايەۆيچ.

— ءيا، الگىندە نارزان باسىندا كەزدەسكەنبىز، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— ءبىز دە نارزان باسىندا جولىقتىق ونىمەن. سەندەرگە وكپەلەپ قالعان سىڭايلى. «مەنى جالعىز تاستاپ كەتتى. سويلەسكىسى كەلمەيدى»، — دەپ بۇرقىلداپ وتىر.

— شال بولعاندا ءبارىمىز سويتەر مە ەكەنبىز؟ دەرەۋ ەستەلىك ايتىپ، مىجىپ وتىرىپ الادى. وعان ۋاقىت جوق. پروسەدۋرا، كابينەتتەن كابينەتكە جۇگىرۋ باستالادى عوي ەندى.

— فاتيما سويلەسەمىن دەيدى، تۇرار.

تەلەفوننان ايەل داۋسى ەستىلدى.

— تۇرار مىرزا، امانسىز با؟ مەن فاتيما عوي. ۇمىتقان جوقسىز با؟ كەلىنشەگىڭ قايدا؟ ول ابىسىنىمىزبەن تەك سىرتتاي تانىسپىز. ەلگە الىپ تا كەلمەيسىز. كەلىنشەگىڭىزدى قىز كۇنىندە ءبىلۋشى ەدىم. مەنى تانىمايتىن دا شىعار. ال ەندى كەشكە قاراي كەلىڭىزدەر ءبىزدىڭ مەكەنىمىزگە.

— راحمەت، فاتيما. پروسەدۋرادان ءوتىپ الايىق. ۋاقىت بار عوي. بارامىز، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— وندا كەشكە ءبىزدىڭ ۇيدە بولىڭدار، — دەپ وراز دا قايتالادى.

— جارايدى، وراز، كەشكە دەيىن، — دەپ رىسقۇلوۆ تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن قويىپ قويدى.

***

ءبىراق ولار ءبۇل كەشتە بىرگە بولا المادى. «ادامنىڭ ايتقانى بولمايدى، اللانىڭ دەگەنى بولادى» دەگەن راس شىعار. ءدال رىسقۇلوۆتار ورنالاسقان كورپۋسكە داعىستان باستىعى قورىقماسوۆ تا تۇسكەن ەكەن. كوريدوردا سول جولىعا كەتسىن.

— و، قارداش تۇرار، — دەپ باس سالىپ قۇشاقتاپ، قاۋىشتى دا قالدى.

داعىستاندى مەكەندەگەن كوپ حالىكتىڭ ءبىرى-قۇمىقتار.

قازاقتارعا تىپتەن جاقىن. ءتىل جاعىنان«الىستىعى» نوعايلارداي — اق شىعار. ءتىلماش كەرەك ەمەس، ءتىلماشى نەسى، ءتىپتى ماقال — ماتەلدەرىنە دەيىن بىردەي. قاراقالپاقتارداي جاقىن. جان-جاقتا شاشىراپ جۇرگەن باۋىرلار عوي.

قورىقماسوۆ سول كىشكەنتاي قۇمىقتان شىققان قايراتكەر. رىسقۇلوۆپەن كوپتەن تانىس، ءتىپتى جاقىن دوس. اڭقىلداپ قالعان اق پەيىل، اشىق مىنەز، تۇلا بويىنان ەر كوڭىلى ەسىپ تۇرعان جان ەدى.

— تۇرار سەنى قۇداي ءوزى جولىقتىردى. مۇنداي ءساتى تۇسپەس. ەسىڭدە مە وتكەن جىلى ماسكەۋدە ايتقانىڭ: كاۆكازدى كوپ كوردىم، ءبىراق ءشامىلدىڭ سوعىسقان جەرلەرىن كورمەدىم دەگەنىڭ. ەسىڭدە مە؟

— ءيا، ءيا، گۋنيب تاۋى تۋرالى كوپ ەستىپ، كوپ وقىدىم. ءبىراق كورگەن ەمەس ەدىم — دەپ رىسقۇلوۆ شىنىن ايتتى.

— ەندەشە — كەتتىك. ماشينا دايىن،كۇتىپ تۇر. ەم — دوم الساڭ، سوندا قونامىز. ايتپەسە، تۇندەلەتىپ كايتىپ كەلەمىز.

— قايدام، — دەدى رىسقۇلوۆ بىردەن كەلىسە الماي،-ايەلىمنىڭ اياعى اۋىرلاۋ ەدى. مۇنداي جولدى كوتەرە الار ما ەكەن...

سول كەزدە ەسىكتى كىلتتەپ، ءازيزانىڭ ءوزى دە كەلە جاتىر ەدى.

— مىنە، تانىسىپ قويىڭدار. بۇل مەنىڭ ايەلىم ءازيزا.

— قورىقماسوۆ، — دەپ امانداستى قىران قاباق بەيتانىس جىگىت.

قورىقماسوۆ اسكەري ادامشا ەتىكتەرىنىڭ وكشەسىن سارت ەتكىزىپ، باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتتى.

— بۇل جىگىت ءبىزدى قوناققا شاقىرادى، ءازيزا. ءبىراق الىستاۋ. داعىستانعا، ءشامىل سوعىسقان جەرلەرگە. سەن شارشاپ قالاسىڭ با دەپ قورقامىن.

— قورىقماسوۆ شاقىرسا نەسىنە قورقامىز، — دەپ كەنەت ءازيزا ءبىر ەرلىك كورسەتتى. — ءشامىل عوي ول! حادجي-مۇرات! تولستويدى وقىعانمىن. سونى كوزبەن كورۋ عاجاپ قوي!

— جاندوسوۆتاردى قايتەمىز؟ ولار كەشكە شاقىرىپ قويىپ ەدى عوي،

— تەلەفوندا. ايت ءتۇسىندىرىپ. وسىلاي دا وسىلاي. ءبىز كۇندە كورىسەمىز. ال داعىستانعا بارۋدىڭ ءساتى كۇندە تۇسە بەرمەيدى.

— وي، گوزال! وي، مولودەس! — دەپ قورىقماسوۆ ءازيزانىڭ باتىلدىعىنا ءتانتى بولىپ، قۋانىپ كەتتى.

ءسويتىپ، ويلاماعان جەردەن رىسقۇلوۆتار بۇكىل كاۆكاز تەرىسكەيىن بويلاپ وتەتىن ساپارعا شىقتى. جول بويى-بەشتاۋ؛ قاباردا-مالقار استاناسى نالچيك؛ وسەتيندەردىڭ كىندىك قالاسى-ۆلاديكاۆكاز-دزاۋدجيكاۋ؛ چەچەن-ينگۋشتەر ورتالىعى-گروزنىي جاتىر. ودان ءارى-داعىستان، ۆلاديكاۆكاز، گروزنىي دەگەن اتتارىنىڭ وزىنەن-اق وتكەندەگى قىرعىن سوعىستىڭ، اياۋسىز ارپالىستىڭ، زەڭبىرەكتەر زىركىلىنىڭ، وزبىر سوراقىلىقتىڭ، كۇشتىلەر وكتەمدىگىنىڭ ىزعارى ءالى دە بوي تۇرشىكتىرىپ تۇرعانداي. پاتشا يمپەرياسى زەڭبىرەكتىڭ كۇشىمەن كىمدەردى باعىندىرماعان، كىمدەردى وتارلاماعان؟ باعىنباۋعا باس تىگىپ، جان پيداعا تاۋەكەل دەپ، وتىز جىل بويى قۇرىش قۇرسانعان پاتشا اسكەرىمەن سوعىس سالعان ءشامىل پايعامباردان نەسى كەم؟! ەندەشە پايعامباردىڭ عازاۋات مەكەنىنە تاعزىم ەتىپ كايتۋ پارىز. رىسقۇلوۆتار وسىلاي شەشكەن.

***

رىسقۇلوۆتار تۇرعان كورپۋس پەن جاندوسوۆتار ورنالاسقان ءۇيدىڭ اراسىندا پارك بار ەدى. اعاش-اتانىڭ نەشە الۋان ءتۇرى وسىندا. ءجۇز جىلدىق شىناردان باستاپ، ەمەن دە، قاراعاي دا، ارشا دا، شىرشا دا وسى پاركتە. قولاڭ شاشى توبەسىنەن تومەن قاراي توگىلگەن ارۋداي ءماجنۇن تال دا وسىندا. كەشكى اۋامەن حوش ءيىس كيسلوۆودسكىنى ەلىتىپ تۇرادى. گۇلدىڭ نەشە الۋانى قۇلپىرعان شاق. اۋرۋ ادام جازىلماسقا امال جوقتاي.

سول پاركتى كەسىپ ەتىپ، رىسقۇلوۆ ازيزاسىمەن جاندوسوۆتىڭ ۇيىنە كەلدى.

— و، قاشاقتار كەلدىڭدەر مە؟ — دەپ وراز مەيمانداردى قۋانا قارسى الدى. — فاتيما، قوناقتار كەلدى. قايداسىڭ؟

— سىزدەرگە وكپەلەپ قالدىق. كەشە كۇتىپ ەدىك، — دەپ فاتيما ناز ايتتى.

— كەشىرىڭىزدەر، ءساتى ءتۇسىپ تۇرعان ساپاردان باس تارتا المادىق. ال ايىبىمىز موينىمىزدا، — دەپ رىسقۇلوۆ اقتالدى.

— ي — ي-ي، سەز بيك ماتۋر كەلىنشەك بۋلگانسىز يندە. وراز، قارا بۇل ءازيزاعا، — دەپ فاتيما ءازيزانى اينالىپ-تولعاندى. — مەن سەنى كىشكەنتاي كۇنىڭنەن بىلەمىن عوي اناڭ ءاريفانى وتە جاقسى بىلەمىن. ءاريفا امان با؟

— ءاي، فاتيما، ءازيزا تاتار ەمەس قوي، نەمەنەگە تاتارشالاپ كەتتىڭ، — دەپ كۇلدى وراز.

— ە، ءازيزا تاتار بولماسا، شەشەسى تاتار. ءازيزا تاتاردىڭ جيەنى. قارا مۇنى، — دەپ فاتيما كونەر ەمەس.

— ءازيزا مەنىڭ قارىنداسىم. شاپىراشتىنىڭ قىزى. ونىڭ اكەسى تۇبەك مارقۇم مەنىڭ اعام، — دەپ وراز بەرىسپەدى.

سونىمەن، ءازيزاعا تالاس ءبىراز جەرگە بارىپ، بۇلار ءشايعا وتىردى

— بۇل الماتى ەمەس، تاماقتىڭ نەشە ءتۇرىن ىستەيتىن. كۋرورت ەندى. بارىنا ريزا بولاسىزدار، — دەپ قويدى فاتيما.

— الماتىدان باسقا جەردە اراق تا جوق پا ەدى؟ شىعار انا بوتەلكەنى، — دەدى جاندوسوۆ.

كونياكتان ءازيزاعا دا ويماقتاي ريۋمكاعا قۇيىپ ەدى، ءازيزا المادى.

— وۋ، تۋىستار باس قوسقاندا، تىم بولماسا، اۋىز تي ەندى، — دەپ وراز قىستاپ ەدى، رىسقۇلوۆ قىسىلىپ وتىرعان ايەلىنە اراشا ءتۇسىپ:

— قيناما، وراز، ءازيزانىڭ اياعى اۋىر عوي، — دەدى.

— ي — يي، قۇدايىم، قۇتتى بولسىن، ءسىڭلىم، امان-ەسەن بوسان، — دەپ فاتيما، ەندى ءازيزاعا اسا ءبىر ىلتيفاتپەن كوڭىلى ءتۇسىپ، الدىنا ءشاي قويىپ، تورت كەسىپ، شابدالى ۇسىنىپ، بايەك بولدى دا قالدى. — بۇل، بۇيىرسا، ەكىنشى ءسابي بولار؟

— ءيا، ساۋلە دەگەن تۇڭعىشىمىز بار، ءۇش جاستا. جاڭا ءوزىڭ ايتقان ءاريفا اپامىزدىڭ قولىندا قالدى، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— قىزىمدى ساعىنىپ كەتتىم، — دەپ ءازيزا داستارحان باسىندا تۇڭعىش رەت ءتىل قاتتى. جانىنداعىلار دۋ كۇلدى.

— ۇيدەن شىقپاي جاتىپ ساعىنساڭ، ءالى جيىرما ءتورت كۇن بار، وعان ءقايتىپ شىدايسىڭ، — دەپ وراز ءماز بولدى. ءازيزا قىزارىپ، قىسىلا ءتۇستى.

— ۇيالما، اپپاعىم، ال، تاماق ال. قۇرساعىڭداعى سابيگە دە تاماق كەرەك، — دەپ فاتيما جانى جاي تاپپادى.

— ال ساپارلارىڭ قالاي بولدى؟ نە كورىپ، نە بىلدىڭدەر؟ — دەپ جاندوسوۆ مەيماندارىن اڭگىمەگە شاقىردى. — داعىستان قانداي ەكەن؟

— داعىستاندى تۇگەل ارالاعان كىم بار،تەك گۋنيبتەن قايتتىق، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ءشامىلدىڭ ورىستارمەن سوعىسقان جەرى.

— ە، باتىر باباما بارىپ قايتتىم دە. سونشا جەردەن ىزدەپ بارعانىڭا ارۋاعى ريزا شىعار.

— ارۋاق سەزەر-سەزبەس، ءبىراق ءوزىمىز وكىنبەيمىز. سولاي ما، ءازيزاش؟

ءازيزا ءجۇزىن تومەن سالىپ، باسىن يزەپ قويدى.

— قورىقماسوۆتى بىلەسىڭ عوي، ەستۋىڭ بار شىعار. ۇلتى قۇمىق. وتە العىر جىگىت. سول عوي قوياردا-قويماستان الىپ بارعان.

— داعىستاننىڭ ءشامىلى بولسا، ءبىزدىڭ كەنەسارىمىز بار. و دا شامىلدەن كەم سوعىسپاعان، — دەپ جاندوسوۆ قوزعالاقتاپ قويدى.

— كەنەسارىدا ءبىر كەمىستىك بار، كەمىستىك قانا ەمەس-اۋ، تاۋداي كۇناسى بار. تىنىش جاتقان قىرعىزدى بەكەر شاپتى، — دەپ رىسقۇلوۆ تۇنجىراپ قالدى. سول پاتشا اسكەرىمەن شايقاسقان قالپىندا قالعاندا، ول شامىلدەي ۇلى بولار ەدى. ءوز قانداسى-تۋىسقان قىرعىزعا قىرعىن سالعانى-جازىلماس جارا. قازاق پەن قىرعىزدىڭ تۋىستىعىنا، تۇتاستىعىنا داق تۇسىرگەن سىزات. ۇرپاقتار ۇمىتا الماس ۇيات جۇمىس بولدى.

— ونىڭ راس، تۇرار. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ مالشىلارى جاز جايلاۋعا شىققاندا، قىرعىزدىڭ قويشىلارىمەن قوڭسى وتىرادى. قوي سويىپ، قىمىز ساپىرىپ، ءبىرىن-بىرى قوناققا شاقىرادى. ات شاپتىرىپ، كوكپار تارتىپ، توي-تومالاعىن بىرگە وتكىزەدى. سونداي ءبىر تويدا، ءبىر اڭقاۋ قازاق، قىمىزعا قىزارا ءبورتىپ وتىرىپ، قويدىڭ توقپان جىلىگىن ءمۇجىپ بولىپ:

— قىرعىزدىڭ قويىنىڭ جىلىگى قىرعىزدىڭ جەرىندە جاتسىن، — دەپ يىعىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرىپتى. ابايلاماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدىنىڭ كەرى عوي ەندى.

سوندا ءبىر قىرعىز وتىرىپ:

— ە، قازاق تۋعان، ءوز قويىمىزدىڭ جىلىگى نە قىلار دەيسىڭ؟ بۇ قىرعىزدىڭ جەرىندە قويدىڭ جىلىگىنەن دە اۋىر سۇيەكتەر جاتقان جوق پا؟! — دەپتى.

رىسقۇلوۆ باسىن شايقاپ وتىرىپ قالدى. ايەلدەر جاعى ءبۇل سوزگە تۇسىنبەدى. فاتيما:

— ول نە ەكەن سويتسە؟ — دەپ سۇرادى.

— نە بولۋشى ەد. كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ سۇيەگىن ايتادى داعى، باياعى.

— ال ەندى، — دەدى رىسقۇلوۆ شىنى اياقتان ءشاي ۇرتتاپ، — وسى وقيعاعا بايلانىستى ءبىزدىڭ كەيبىر اعايىندار سىپاتاي باتىردى ايىپتايدى. بەكەر-اق، سىپاتاي كەنەسارىنىڭ و باستاعى نيەتىنە قوسىلىپ، قوستاعان. كەنەسارى و باستا قىرعىزبەن سوعىسپايمىن، قىرعىزبەن قوسىلىپ، ورىسپەن سوعىسامىن دەگەن عوي. ءبىراق ايتقانى بولا كويماي، پاتشا اكىمدەرىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماعان قىرعىز ماناپتارى كەنەكەمە قول ۇشىن بەرە قويماعان. اقىلدى اشۋ جەڭىپ، كەنەسارى قىرعىزدى قىرا باستاعانىن كەرىپ، قاتىگەزدىگىنەن شوشىعان سىپاتاي:

— حان يەم، سەن ەرتەڭ ارقاعا قايتىپ كەتەسىڭ، ال مەن وسىندا قالامىن. ماڭگىلىك كورشى، تۋىسقان حالىقپەن قان توگىسىپ، ءومىرباقي جاۋلاسىپ وتەر جايىم جوق. ءبىز قىرعىزبەن تۋىسپىز، ءارى ىرگەلەس وتىرعان ەلمىز. مەن قولىمدى الىپ كەتەمىن، حان يەم. حوش! — دەگەن عوي. ءسويتىپ، ون مىڭ قولدى كەرى الىپ كەتكەن. بۇل ساتقىندىققا جاتپايدى، ۇلكەن ادامگەرشىلىك، بەيبىتشىل قاسيەتكە جاتادى. وسىنى تۇسىنبەي، جالعان نامىستىڭ جەتەگىندە جۇرگەن، كادىمگىدەي وقىعان ازاماتتاردى كورگەندە، جانىم كۇيەدى.

— ونداي — ونداي قاڭعىرما قاڭقۋدى مەن دە ەسىتتىم، — دەپ قوستادى جاندوسوۆ، — ارينە، كەنەسارى اسا ءىرى قايراتكەر. ول ۇمىتىلمايدى. ءبىراق ءبىر قارىن مايدى ءبىر قۇمالاق شىرىتەتىنى تاعى بار عوي. ول دا ءبىر جارالى جولبارىس قوي. الدىرعان البىرت. زەڭبىرەككە نايزامەن، ساداقپەن قارسى شىققان ءجالاڭتوس باتىر عوي. «جالاڭاش بارىپ جاۋعا شاپ، ءبىر اللا ءوزى بىلەدى اجالىمىز قايداندى» دەگەن ەكەن باياعىدا ءبىر اقىن. مەن كينودان كورەمىن. امەريكاداعى ۇندىستەر زەڭبىرەككە قارسى ساداق اتىپ سوعىسادى. ءدال ءبىزدىڭ قازاقتار سياقتى.

— مەن ونداي سوعىسقا 1916 جىلى ءوزىم قاتىسىپ، مەركە تۇبىندە ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. كەشە گۋنيبتە بولعاندا، ءشامىل سوعىسقان اڭعارلاردى كورگەندە، سول مەركە شايقاسى ەسىمە ءتۇستى، — دەپ قالدى رىسقۇلوۆ. — اتتەڭ، شىركىن، ادام ءجۇز جىل جاسايتىن بولسا، ودان كەم بولماسا. سوندا مەن مەركەدە قانى سۋداي توگىلگەن قازاقتارعا ەسكەرتكىش ورناعانىن كورەر مە ەدىم؟ كەشە گۋنيب تاۋىنىڭ باسىندا تۇرىپ «ءدال وسى جەردە ءشامىل شايقاستارىنا ارنالعان پانورامادا ەسكەرتكىش تۇرار ما ەدى، — دەپ ويلادىم. — ءبىر جاعىندا گەنەرال ەرمولوۆتىڭ اسكەرلەرى، ءبىر جاعىندا ءشامىل ساربازدارى.

— ي — ي — ي، تاماققا قاراساڭدارشى، سۋىپ قالدى عوي، — دەپ فاتيما ابىرجىدى.

— فاكە، جىلدار بويى كورىسپەي، ديدارلاسپاي، ساعىنىسىپ كەزدەسكەندە اڭگىمە دە كەرەك، — دەپ جاندوسوۆ ايەلىن تىنىشتاندىردى.

— ساعىنىسىپ جۇرگەندە، الگى گولوششەكين قاقباس بولماسا، ءبىز بۇلاردىڭ كەلگەن-كەتكەنىن دە بىلمەي قالار ما ەدىك، كىم بىلەدى، — دەپ فاتيما ءبىر قاعىتىپ قالدى.

— گولوششەكينگە ريزا بولىپ قالعان ەكەنسىڭ، راحمەت ايتتىڭ با، — دەپ كۇلدى جاندوسوۆ. فاتيما:

— ءشايعا شاقىرسام با دەپ ەدىم ءوزىن، — دەگەندە، كوبىنەسە ءۇنسىز وتىرعان ءازيزا ال جات تا كەپ كۇلسىن. كۇلكىسىن تىيا الساشى.

— نەمەنەگە كۇلەسىڭ، كايىن ءسىڭلىم؟ — دەپ فاتيما كۇلكىنى جانىقتىرا ءتۇستى.

— قوي سويىپ، باس ۇستاتساق قايتەدى؟ — دەپ جاندوسوۆ قۇتىرتتى. كوڭىل جادىراتقان اپ-ادەمى كۇلكىدەن سوڭ، ەركەكتەر جاعى قىڭىرلاۋ، قىرتىستى اڭگىمەگە ويىستى. گولوششەكين باسقارعان سەگىز جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ باسىنان وتكەن نەلەر زۇلمات زامانعا ەكەۋى كەزەك-كەزەك ساپار شەگىپ كەتە بەردى. بۇل نەلىكتەن؟ قازاقستانعا گولوششەكين قالاي كەلدى؟ تاڭداۋ نەگە سوعان ءتۇستى؟ جەكە ادامنىڭ قوعامداعى، تاريحتاعى، تاعدىرداعى ءرولى دەگەن نە؟

— ايتالىق، قازاقستانعا سوندا ستالين گولوششەكيندى ەمەس، باسقا بىرەۋدى جىبەرسە، ايتالىق، كيروۆتى، نە كۋيبىشيەۆتى، ياكي كازىرگى ميرزوياندى، نە وردجونيكيدزەنى جىبەرسە قانداي بولار ەدى؟ قازاقستان سونشالىقتى وڭباي ويسىراماس پا ەدى؟ — دەپ جاندوسوۆ سالماعى ءزىلماۋىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. — اقىرى قازاق ازاماتتارىنا سەنبەدى، ياكي سەنگىسى كەلمەدى. ەندەشە، گولوششەكيننەن باسقا بىرەۋ بۇيىرمادى ما؟

رىسقۇلوۆ تىڭداپ وتىرىپ-وتىرىپ، مىرس ەتتى.

— ارينە، وراز، جەكە ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنە كوپ نارسە بايلانىستى. گولوششەكيننەن باسقا، الگى سەن اتاعان ازاماتتاردىڭ بىرەۋى كەلسە-جاعداي ءسال باسقاشالاۋ بولۋى دا مۇمكىن ەدى. ءبىراق، — دەپ كۇرسىندى رىسقۇلوۆ، — ساياسات بىرەۋ عوي. ول ستاليننەن وربىگەن ساياسات. ول جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ. ول-جەدەلدەتۋ. الگىلەردىڭ قاي-قايسىسى دا سول ساياساتتى جۇرگىزەر ەدى. مىسالى، ۋكراينانى گولوششەكين باسقارعان جوق. ءبىراق وندا دا حالىق قىرىلىپ قالدى. ۋكراين حالقىنىڭ كوپتىگىنەن بىلىنبەي وتىر. ايتپەسە، وندا دا قازاقتاردان كەم قىرىلعان جوق. گولوششەكين-ستالين قولشوقپارلارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءزىلماۋىر گۇرزىسى، جالاڭ قىلىشى بولىپ شىقتى. قازاقتىڭ وتە-موتە كوپ قىرىلۋى، ءسوز جوق، سونىڭ اسا سولاقاي ارەكەتىمەن بايلانىستى.

— ال ەندى زاۋال قايدا؟ ءبىر ادامدى ولتىرمەك تۇرماق، شەكەسىن جارساڭ سوتتالاسىڭ. ميلليوندى قىرعان گولوششەكينگە نەگە سوت جوق؟

— ول ءۇشىن بالتانىڭ ءجۇزىن عانا ەمەس، سابىن دا سوتتاۋ كەرەك. گولوششەكين-بالتانىڭ ءجۇزى بولسا، سابى-ستالين. ونى قايتەمىز؟ ونى ءقايتىپ سوتتايسىڭ؟ سوت بولادى. ءبىراق سوڭىنان... سو — ڭى-نان. ونى ءبىز كەرەمىز بە، كورمەيمىز بە-بەيمالىم. ءبىراق كەلەر ۇرپاق ۇمىتپايدى.

— نە دەپ كەتتىڭدەر، ويباي!-فاتيما شوشىنىپ قالدى. تەرەزەنىڭ پەردەسى ءتۇسىرۋلى تۇرسا دا كەيبىر ساڭىراۋلارىن قىمتاپ قويدى. — باسقا بىردەڭە ايتساڭدارشى، قاراقتارىم-اۋ.

— ستالين-ايداھارعا اينالدى. ول راس، — دەدى جاندوسوۆ ايەلىنىڭ ۇرەيىنە ءمان بەرمەي. — اينالاسىنىڭ ءبارىن جالماپ، جايپاپ بارادى. كونەكوز بولشيەۆيكتەردىڭ كوبىن جۇتىپ جىبەردى.

— گولوششەكين دە كونەكوز بولشيەۆيك قوي. ونى نەگە جۇتپايدى؟ دەپ جاڭا عانا قورقىپ وتىرعان فاتيما باتىلدانىپ اڭگىمەگە قالاي ارالاسقانىن ءوزى بىلمەي قالدى.

اق كوڭىل، اشىق مىنەزدى فاتيمانىڭ بۇل قىلىعىنا ءسۇيسىندى مە سيرەك جىمياتىن رىسقۇلوۆ، ءتىپتى كۇلىپ جىبەردى. سونان سوڭ بارىپ، بايسالدانىپ:

— فاتيما — اۋ، گولوششەكين ءستاليننىڭ بەتىنە قارسى كەلمەيدى عوي. قارسى كەلسىنشى، نە ىستەر ەكەن؟ — دەدى.

فاتيما داستارحاننىڭ شەتىن الاقانىمەن سيپالاپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى.

— ءبىر نارسە ايتايىن دەدىڭ-اۋ، فاتيما، — دەدى اڭعارىمپازدىق تانىتتى.

— جوق، انشەيىن... قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن... ايتپەسە،جۇرت ءسىزدى دە ءستاليننىڭ جاعاسىن تالاي رەت جىرتقان دەسەدى عوي. قاي جىلى، ايتەۋىر ەرتەرەكتە: «ستالين قاتەلەسەدى!» — دەپ ءدۇيىم جۇرت الدىندا ابىرويىن ايرانداي توگىپسىز عوي.

— قويشى-ەي، فاتيما، سەن دە قايداعى اڭگىمەنى ايتادى ەكەنسىڭ. ودان بەرى ون بەس جىل ءوتىپ كەتتى، ستالين سونى ەسىنە ساقتاپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ ساقتاسا، وسى ۋاقىتقا دەيىن اياپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟

— لايىم سولاي بولسىن، كەشىرىڭىز، — دەپ سىبىرلادى فاتيما.

***

ەرتەسىنە تۇسكە دەيىن ەم — دوم: ءتىس دارىگەرى، قۇلاق — تاماق — مۇرىن دارىگەرى، تاعىسىن تاعى، تولىپ جاتقان پروسەدۋرالاردان ءوتىپ بولعان سوڭ، تاماق ءىشىپ، ءبىراز تىنىعىپ، رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىن ەرتىپ، سەرۋەنگە شىقتى.

كۋرورتتىڭ سىرتىنا تاما «بولشوە سەدلو» دەيتىن قىرات بولۋشى ەدى، سوعان دەيىن اسىقپاي، اياڭداپ ءجۇرىپ قايتتى. رىسقۇلوۆ بۇل جاقتا تاڭ اتار-اتپاس ءبىر كەلىپ كەتكەن. سوڭعى كەزدە قارنى شىعىڭقىرىپ، سالماعى اسىپ بارا جاتقان سوڭ، ارىقتايمىن دەپ، كوپ قىدىرىپ، كوپ جۇرۋگە ادەتتەنگەن.

«بولشوە سەدلودان» قايتىپ كەلە جاتقان جولدا «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» دەگەن كافە بار ەدى. رىسقۇلوۆ كەنەت كەلىنشەگىنە:

— ءازيزا، ءجۇر مىناعان كىرەيىك، — دەپ كۇتپەگەن جەردەن ۇسىنىس ايتتى.

ءازيزا تاڭ قالدى. بۇرىن رەستورانعا شاقىرىپ كورمەگەن. مۇمكىن ۋاقىتى دا بولماعان شىعار. تەك، ۇلكەن مەرەكەلەردىڭ، نەبىر مارتەبەلى، شەتەلدىك مەيمانداردى قابىلداۋ قۇرمەتىنە ارنالعان كرەملدەگى بانكەتتەرگە بارعانى بولماسا، ءازيزا وسى ۋاقىتقا دەيىن كۇيەۋىمەن بىرگە رەستورانعا باس سۇعىپ كورگەن ەمەس.

ەندى كۇيەۋىنىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ تۇرىپ:

— كىرسەك، كىرەيىك، — دەدى.

كۇن ءالى كەشكىرە قويماعان با، كافەدە جۇرت از ەكەن. قوڭقاق مۇرىن كاۆكازدىق جىگىت پەن ءبىر اقسارى شاش قىز وتىر. قاۋقىلداسىپ ءۇش-تورت ەركەك نارت ويناپ وتىر.

داياشى رىسقۇلوۆتاردى ءبىر وڭاشالاۋ تۇكپىرگە جايعاستىردى.

— نە بۇيىراسىز؟ — دەپ بايەك بولا قالدى.

— ءبىز تاماق ىشپەيمىز، — دەدى رىسقۇلوۆ، — ءبىر شولمەك شامپان، سوعان شاقتاپ شوكولاد اكەلىڭىز.

ءبىر-بىر بوكال التىنسارى، اسىل شامپان ەكەۋىن دە ماساڭداتىپ قويعانداي... ەكەۋى دە جاڭادان تانىسىپ، بىر-بىرىنە ىنتىعىپ جۇرگەن قىز بەن جىگىتتەي... رىسقۇلوۆ ەرسىلەۋ قىلىق كورسەتىپ، ءازيزانىڭ قولىن، ودان سوڭ شاشىن سيپالادى.

— تۇرار، ساعان نە بولعان، ۇيات قوي، — دەپ قىسىلدى ءازيزا جان-جاعىنا قاراپ.

— نەگە ۇيات بولسىن، جانىم؟ مەن سەنىڭ الدىندا كىنالىمىن، ءازيزاش. وسى ۋاقىتقا دەيىن سەنىڭ ءقادىرىڭدى بىلىڭكىرەمەي كەلدىم بە، قايدام؟ جىلدار جىلجىپ ءوتىپ بارادى، ال مەن سەنى توتىقۇستاي تورعا قاماپ قويسام كەرەك. جاس بولىپ، سۇلۋ بولىپ نە قىزىق كوردىڭ سەن؟ جاراماعان ەكەن.

وسىنى ايتىپ، رىسقۇلوۆ بوكالدى تاعى كوتەرىپ، سىڭعىر-سىڭعىر حرۋستالعا قۇيىپ، شامپاننان ۇرتتاپ بولىپ، ءازيزانى قۇشاقتاپ، ەرنىنەن ءسۇيدى.

ءازيزا الاۋلاپ بارىپ:

— تۇرار-اۋ، بۇگىن ءبىرتۇرلىسىڭ عوي تەگى، نە بولدى؟ — دەپ بالاشا جىميىپ قويدى.

— جۇمىس، جۇمىس، جۇمىس دەپ جۇرەگىمىزدى ءجۇن باسىپ كەتىپتى، جۇرەك ەمەس، كيىز، اتاسىنا نالەت. — رىسقۇلوۆ باياعى اكەسىنشە ءدۇر سىلكىنىپ كەتكەندەي ەدى. — جانىمدا پەريزاتتاي جارىم بارىن دا بايقاي بەرمەيمىن. قالايشا توپاستانىپ كەتكەنمىن. كۇندىز-تۇنى جۇمىسقا بەرىلگەندە، ستالين مەنىڭ باسىما التىننان ەسكەرتكىش قويا ما، اتاسىنا نالەت...

— ويباي، اقىرىن، — دەدى ءازيزا شوشىنىپ. — ۇلكەن كىسىدە نەڭ بار، اتىن اتاما بۇل جەردە... ودان دا، تۇرار، وسى كافەنىڭ اتى نەگە «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» — سونى ايتشى. بۇرىن دا كەلىپ ءجۇردىڭ عوي، ەستىگەن شىعارسىڭ.

— ەستىمەك تۇرماق، كورگەنمىن. ەرتەڭ، ەرتەڭ تاڭ اتسىنشى، اپارىپ كورسەتەمىن. الىس ەمەس. اناۋ،  — رىسقۇلوۆ ءۇي ىشىنەن تاۋ كورىنىپ تۇرعانداي — اق قولىمەن مەڭزەدى، — شاتقالدىڭ ىشىندە ءبىر عيمارات تۇر. ءبىر جاعى-تەرەڭ قۇز. ءتۇپسىز شىڭىراۋ. باياعىدا ءبىر كەدەي جىگىت، مۇمكىن، قاراشاي، الدە شەركەش پە ەكەن، ءبىر حاننىڭ قىزىنا عاشىق بولادى. جىگىتتى قىز دا قۇلاي سۇيەدى. ءبىراق حان قىزىن كەدەيگە بەرۋشى مە ەدى؟ ەكەۋىنىڭ امالى قۇريدى. قىز باسقا بىرەۋگە ۇزاتىلماق. سوندا قىز بەن جىگىت الگى شاتقالداعى قامالدا اقىرعى رەت كەزدەسىپ، بىر-بىرىنە انت بەرەدى. ەكەۋى دە الگى قامالدان تەرەڭ شىڭىراۋعا قۇلاپ ولمەكشى بولادى. ەسىڭدە مە، ءازيزاش، اباي ايتۋشى ەدى عوي:

ەتىمدى شال سيپاعان كۇرت جەسىن دەپ،

جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا، —

دەپ. سول ايتقانداي، باسقا كۇيەۋگە تيگەنشە، مەن ولەيىن دەيدى قىز. سەنسىز ءتىرى جۇرگەنشە، مەن دە ولەيىن دەيدى جىگىت. ەكەۋى قول الىسىپ، ساۋساقتارىن قانجاردىڭ ۇشىمەن شەرتىپ، قان شىعارىپ، الاقاندارىنا جاعىپ، اقىرعى رەت قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ، زاڭعار اسپانعا، اسپان تىرەگەن تاۋلارعا سوڭعى رەت كوز قاداپ، سودان قۇزدىڭ جيەگىنە كەلەدى. قول ۇستاسىپ كەلەدى. ەڭ سوڭعى ساتتە قىز:

— ەركەكسىڭ عوي سەن الدىمەن سەن سەكىر، ارتىڭنان مەن... — دەيدى قيىلىپ.

الاڭعاسار جىگىت:

— ال، جانىم، ەندى ەكەۋمىز و دۇنيەنىڭ جۇماعىندا جولىعايىق، — دەپ سەكىرىپ كەتەدى. شىڭىراۋ تۇبىنە بارىپ گۇرس ەتىگى قۇلاعانى قۇلاققا ەمىس-ەمىس ەستىلەدى.

— ال قىز شە؟ — دەدى شىداماعان ءازيزا. رىسقۇلوۆ بوكالدى ەرنىنەن ايىرماي، شامپاندى سىزدىقتاتىپ، ۇزاق وتىرىپ الدى.

— قىز شە؟ — دەدى ءازيزا ءتوزىمى تاۋسىلىپ.

— قىز ءتىرى قالدى، — دەدى رىسقۇلوۆ باياۋ عانا.

— سەكىرمەگەن بە سوندا؟ — دەدى ءازيزا الدەنەدەن الدانعانداي ابىرجىپ.

— سەكىرمەگەنى دە.

— وپاسىز، — دەدى ءازيزا كىشكەنتاي جۇدىرىعىمەن ۇستەلدىڭ شەتىن ءبىر ۇرىپ.

— انە، جانىم، سودان بەرى الگى تاس عيماراتتىڭ اتىن «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» دەپ اتايدى. «مەكەرىلىك» دەگەن ءسوزدى سەن بىلەسىڭ عوي. بىلمەيسىڭ بە؟ كوۆارستۆو. قۋلىق، سۇمدىق، زىمياندىق. جاڭا ءوزىڭ ايتقانداي، وپاسىزدىق. قازاقتا ماقال دا بار. «ءبىر قاتىننىڭ مەكەرىلىگى قىرىق ەسەككە جۇك بولار» دەگەن.

— سوندا، مىنا ءبىز وتىرعان كافە دە مەكەرى مە؟ قۇرىسىن، كەتەيىك، تۇرار، — دەپ ءازيزا ءاي-شايعا قاراماي، ورنىنان تۇرا باستادى.

— قويا تۇر، اقشاسىن تولەيىك، — دەپ داياشىنى شاقىردى. داياشىعا: — تاعى ءبىر شامپان بەرىڭىز. ءبىراق اۋزىن اشپاي اكەلىڭىز.

— ونى قايتەسىڭ، تۇرار؟ الماي-اق قويشى، — دەپ قيىلدى ءازيزا.

— جوق، ازيۋشكا، ونى سەن بوسانعاندا، كىشكەنتايدىڭ قۇرمەتىنە اشامىز، — دەپ رىسقۇلوۆ كونبەي قويدى.

— كىشكەنتاي امان-ەسەن دۇنيەگە كەلسە، شامپان دەگەن ماسكەۋدە دە تولىپ تۇرعان جوق پا؟ جۇك قىلىپ جۇرەمىز بە سونى؟!

— بۇگىن ءبىر جاقسى كۇن. ىرىمشىل بولماسام دا ىرىم بولسىن، — دەپ رىسقۇلوۆ دەس بەرمەدى.

ولار كافەدەن شىعىپ، جۇپار ءيىستى، كوكشىل شىرشا اللەياسىمەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، بۇلتارىستان گولوششەكين شىعا كەلدى. بۇرىلىپ كەتۋگە لاج بولماي قالدى. اپ-ادەمى كەش ەدى. كۇن تاۋ قياسىنان اسىپ كەتىپ، باتىستان قىلتيىپ جاڭا تۋعان اي كورىنىپ ەدى. رىسقۇلوۆ باياعىدا احات اتاسى ۇيرەتكەندەي:

اي كوردىم، امان كوردىم،

باياعىداي زامان كوردىم.

ەسكى ايدا ەسىركەپ،

جانا ايدا جارىلقا، —

دەپ ىشتەن كۇبىرلەپ ايتۋعا ۇلگىرمەي دە قالدى. قارسى الدىندا ءارۋاقتاي ەربيىپ، گولوششەكين تۇرىپ الدى.

— ا، جاس جۇبايلار، قايىرلى كەش، قايىرلى كەش، جاقسى جاندار. قالاي دەمالىپ جاتىرسىزدار؟ كەشكى سەرۋەنگە شىققان ەكەنسىزدەر، — دەپ شىڭكىلدەكتەۋ داۋسى مازانى ماي ىشكەندەي قىلدى.

— راحمەت، فيليپپ يسايەۆيچ، ءوزىڭىز قالايسىز، — دەپ رىسقۇلوۆ امالسىز سىپايىلاندى. — ۇيقىڭىز قالاي؟

— وي، قۇرىپ كەتسىن، سۇراماڭىز. ۇيقى قاشتى، — دەپ گولوششەكين قولىن ەربەڭدەتتى. — كوشمار. ودني كوشمارى.

— ەشتەڭە ەتپەس، تازا اۋادا كوبىرەك جۇرسەڭىز، جۇيكە جونىنە كەلەدى، — دەپ جۇباتتى رىسقۇلوۆ.

— جۇندەي تۇتىلگەن جۇيكە عوي. قارعىس اتقىر پاتشا نە كورسەتپەدى؟ پاتشانى قۇلاتىپ، جاڭا زامان ورناتامىز دەپ ءبىز نە كورمەدىك؟ شەت ەلگە بەزىپ كەتتىك، تۇرمەگە تۇستىك، ايداۋدا جۇردىك. سىزدەر، جاستار، ونى قايدان بىلەسىزدەر؟ ءبىز ورناتقان جاڭا وكىمەتكە جان قينالماي، وتىرا-وتىرا قالدىڭىزدار. جۇيكە. — گولوششەكين جان-جاعىنا قاراپ الىپ،-يليچ تە جۇيكەدەن كەتتى عوي، — دەپ سىبىرلادى. — ايتپاقشى، لەنيندى اتقان فانني كاپلام ەكەنىنە ءسىز سەنەسىز بە، تۇرار رىسقۇلوۆيچ؟

ءازيزا تىقىرشي باستادى. قويىلعان سۇراققا جاۋاپ بەرمەي كەتىپ قالۋ، تاعى ىڭعايسىز.

— رەسمي حابار سولاي. سەنبەگەڭدە قايتەمىز، — دەپ كۇلدى رىسقۇلوۆ.

— مىنە، مىنە. رەسمي حابار. ال ءسىز سول فانني كاپلان اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ارتىنشا ول ۇكىم ۇزاق مەرزىم تۇتقىنمەن الماستىرىلدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟

رىسقۇلوۆ مىنا توسىن سۇراقتاردان توسىلىپ:

— سەنبەگەندە قايدا بارامىز؟ — دەپ قۇتىلدى.

— مىنە، مىنە. سەنبەگەندە... — گولوششەكين جان-جاعىنا تىنتكىلەي كوز تاستاپ، اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەپ:

— فانني كاپلاندى سول 18ء-شى جىلدىڭ وزىندە-اق، كرەملدىڭ ىشىندە اتىپ تاستاعان.

— قويىڭىزشى، كرەملدىڭ ىشىندە دە ادام اتۋشى ما ەدى؟

— مىنە، مىنە. اڭگىمە قايدا جاتىر؟ يمەننو كرەملدىڭ ىشىندە. كرەملدىڭ تۇكپىرىندە. كرەملدىڭ كومەندانتى ءوزى اتقان.

— ەستىمەگەن ەدىم، كەشىرىڭىز...

رىسقۇلوۆ ايەلىنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، «ساۋ تۇرىڭىز، كورىسكەنشە» دەمەكشى ەدى، گولوششەكين شوڭاينانىڭ تىكەنەگىندەي جابىستى دا قالدى:

— ال لەنيندى اتقان مۇلدە كاپلان ەمەس. لەنيننىڭ شوپىرى گيلدىڭ ايتۋىنشا، كاپلان ماشينانىڭ ارتىندا تۇرعان. ياعني، لەنينگە قاراما-قارسى. كاپلان اتسا، وق كەۋدەدەن تيۋ كەرەك قوي. ال ەكى وقتىڭ ەكەۋى دە ءيليچتىڭ ارقاسىنان اتىلعان. بۇعان نە دەيسىز؟

— ە، ول ەندى تەرگەۋشىلەردىڭ، ەكسپەرتيزانىڭ، سوتتىڭ ءىسى. ءبىز قايدان بىلەيىك؟ — دەدى رىسقۇلوۆ كەتپەككە ىڭعاي ءبىلدىرىپ.

— ۆوت مولودەس، يمەننو تەرگەۋشىلەردىڭ ءىسى... سوتتىڭ ءىسى. تەرگەۋشىلەرگە ءالى جۇمىس كوپ، وتە كوپ، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. — وسى كەزدە، گولوششەكيننىڭ كوزدەرى شىنىداي قاتتى دا قالدى. مۇنى كارتاڭ كىسىنىڭ مىنەزىنە بالادى دا، رىسقۇلوۆ:

— جاقسى، فيليپپ يسايەۆيچ، ساۋ بولىڭىز، — دەدى.

— ساۋ بولىڭىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ. — ودناكو، زايىبىڭىز تىم جاس. م-م... ساۋ تۇرىڭىز. ەندى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسكەنشە... قاشان؟

— ولاي دەمەڭىز، فيليپپ يسايەۆيچ، كۇندە كەزدەسەرمىز. ءبىر كوشەنىڭ ارعى بەتى، بەرگى بەتى، — دەگەن بولدى رىسقۇلوۆ.

— كىم بىلگەن، كىم بىلگەن؟ جاستار قارتتاردىڭ مىلجىڭ اڭگىمەسىنەن قاشقاقتاپ جۇرەدى. ونىڭ ۇستىنە ادامدار، بار بولعانى ادامدار عانا. پايعامبار ەمەس. مىنە، كەش ءتۇستى، ىمىرت ءۇيىرىلدى. ال تاڭ اتقانشا نە بولارىن پايعامبارلار دا بىلمەي قالۋى مۇمكىن؟ مىسالى، مەن... ۇيقى جوق. ءيا، كەشىرىڭىز جولىڭىزدان قالدىردىم. جولىڭىز بولسىن، تۇرار رىسقۇلوۆيچ.

رىسقۇلوۆتار قۇتىلدىق پا، قۇتىلمادىق پا دەپ، اللەيا بويلاپ ۇزاي بەرگەندە، ارتتان تاعى دا داۋىس شىقتى.

— ا، ايتپاقشى، تۇرار رىسقۇلوۆيچ...

امال جوق، بۇرىلۋعا تۋرا كەلدى. قاراماي كەتىپ قالعان ادەپسىزدىك بولار ەدى.

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ءسىز بىلەسىز بە، سول فانني كاپلاننىڭ تۋعان ءسىڭلىسى ءسىزدىڭ وتانىڭىزدا-اۋليەاتادا...

— بىلمەيمىن! — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ داۋسى قاتقىل شىقتى. مۇنىسى دۇرىس پا، بۇرىس پا — ويلانىپ جاتقان جوق. بۇل ءسوز وزىنەن-وزى وقىستان شىعىپ كەتتى.

— ا-ا، — دەپ اڭىردى گولوششەكين. تەكە ساقالىن ۇشىنان ۇستاپ، اڭتارىلىپ تۇرىپ، تاعى دا:

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، وسى رىكوۆ ۇستالدى دەگەن راس پا؟ — دەپ قالدى.

— ونى كىم ايتتى؟ — دەدى رىسقۇلوۆ شوشىڭقىراپ.

— كىم ايتۋشى ەدى، جۇرت ايتادى؟! قىمباتتىم، بۇل كۋرورت دەگەنىڭ ەمدەلىپ، دەمالاتىن جەر عانا ەمەس، بۇل ناعىز «ۇزىنقۇلاق» ورداسى.

قازاقستاندى سەگىز جىل بيلەپ، ۇيرەنىپ قايتقان ەكى-ۇش ءسوزىنىڭ بىرەۋى «ۇزىنقۇلاق» ەدى، سونى قىستىردى.

ءازيزا رىسقۇلوۆتىڭ جەڭىنەن تارتقىلادى.

— كەشىرىڭىز، — دەدى رىسقۇلوۆ بۇرىلا بەرىپ.

— وقاسى جوق، تۇرار رىسقۇلوۆيچ...

گولوششەكين رىسقۇلوۆقا سوڭعى رەت تاعى دا كوز قيىعىن سالدى. كەمسەڭدەگەندەي كورىنىپ كەتتى.

سوڭعى رەت كوز تاستاعاندا، كوزىندە ءبىر ايانىش بايقالعانداي بولدى ما؟ الدە قارتاڭ ادامدار ءوزىن-وزى اياپ، جاستارعا جاۋتاڭداپ قاراعىش بولا ما ەكەن؟ باياعىدا سوناۋ تۇلكىباستا، قاراقويىندا ءبىر تويقانا بولىپ، جۇرت بوزا ءىشىپ، ولەڭ ايتىپ كوڭىلدى وتىرعاندا، ورازبەك كىرىپ كەلىپ،ماڭقىلداپ ءان سالامىن دەپ قويماپتى. سوندا بىرەۋ ايتقان ەكەن: اپ-ادەمى ءان ەدى، پۇشىق شىركىن قور قىلدا — اۋ دەپ. سول ايتقانداي، اپ-ادەمى باستالعان جاقسى كۇن ەدى، ويدا جوقتا گولوششەكين جولىقتى دا، كىرپياز كوڭىل شىركىن، ىرىگەن قىمىرانداي بۇزىلدى دا قالدى.

— قۇداي قايدان كەزدەستىردى، — دەپ قاباعىن شىتتى ءازيزا ۇيگە كىرە بەرە. — بۇل قاقباس قايدا ىستەيدى ءوزى؟ پەنسياداما؟

— گوساربيتراج.

— و نە تاعى؟ سوت پا؟

— سوتتىڭ اعايىنى. قالاي دەسەم ەكەن، ايتالىق، ەكى مەكەمە ايتىسىپ قالدى. بىرىنە-بىرىنىڭ بەرەشەگى بولادى نە شارت بۇزىلادى. انە سونىڭ تورەلىگىن وسى كىسى ايتادى. ول، سەن ويلاعانداي، ونشا كارى كىسى ەمەس،ستالينمەن تۇيدەي جاستى. 1879 جىلعى. ءوزىنىڭ ءتۇرى سونداي، كارى سياقتى.

جامان قوي ىسەگىندە قارتايادى دەۋشى ەدى.

— وي، سەن ونى قايدان بىلەسىڭ، — دەپ رىسقۇلوۆ كۇلىپ جىبەردى.

— ە، بىلمەگەندە شە، جامان-جاقسى ۆەتۆراچ دەگەن اتىم بار ەمەس نە؟ الماتىدا زووۆەتتە وقىپ جۇرگەندە، تاجىريبەنى مالشى اۋىلدا وتەتىنبىز. سوندا ەستىگەن شىعارمىن. پاپام مەنىمەن تەك قازاقشا سويلەسەتىن. مەن وعان:

— قازاندا بەس جىل وقىپ، قازاقشانى قالاي ۇمىتىپ قالماعانسىز؟ — دەسەم، ول: — قازاندا دا قازاقشا سويلەيتىندەر تولىپ جاتىر تاتار ءتىلى-تۋىسقان ءتىل ەمەس پە،-دەۋشى ەدى. سودان سوڭ، ونىڭ ءوزى دە زووۆەت بىتىرگەن، مال اتاۋلارىنىڭ ءبارىن قازاقشا ءتۇسىندىرىپ وتىراتىن.

— سەنى زووۆەتكە ءتۇسىرىپ جۇرگەن اكەي ەكەن عوي.

— ءيا، ءتۇسىردى. ءبىراق ءالى اياقتاعان جوقپىن. مەن قاتارلى تۇسكەندەر-اسپيرانتۋرادا ءجۇر.

— بۇل ەندى رىسقۇلوۆقا ايتىلعان ناز ەدى. الماتى زووۆەتىنە تۋعان بولەسى ءنايلا بازانوۆا ەكەۋى بىرگە تۇسكەن. سول ءنايلا ءقازىر ماسكەۋدە اسپيرانتۋرادا، وسى رىسقۇلوۆتىڭ قولىندا جاتىپ وقيدى. ال ءازيزا ءۇيلى-باراندى بولىپ قالدى.

— رەنجىمە، ءازيزا. وقۋدى دا ءتامامدارسىڭ. امان بولايىقشى، — دەدى رىسقۇلوۆ بايقاۋسىزدا كۇرسىنىپ.

— ۇيدەگىلەر نە بوپ جاتىر ەكەن؟ تەلەفونعا تاپسىرىس بەرسەڭ قايتەدى، تۇرار، — دەدى ءازيزا دا الدەنەگە ءۇنى جۇدەڭكىرەپ.

— جارايدى، — دەپ رىسقۇلوۆ تەلەفون تۇرعان كابينەتكە كىردى. ليۋكس بولعان سون مۇندا جەكە تەلەفون دا بار ەدى. وبالى نە كەرەك، وكىمەت باسشىلارعا جاعدايدى جاساعان-اق. ال قالالىق تەلەفونعا بارساڭ، كەزەكتە سىڭسىپ تۇرعان حالىق اينالا ايقاي-شۋ. ال رىسقۇلوۆ ءويتىپ كەزەك كۇتپەي-اق، «پراۆيتەلستۆەننوە» دەگەن كانالمەن-اق كەز كەلگەن قالامەن سويلەسە بەرەدى.

رىسقۇلوۆ قالاارالىق كەزەكشىگە تاپسىرىس بەرىپ، تۇتقانى قۇلاعىنا توسىپ، جاۋاپ كۇتتى. سالدەن سوڭ ستانسياداعى ايەل داۋسى:

— كەشىرىڭىز، ماسكەۋدەگى ءنومىر جاۋاپ بەرمەيدى، — دەدى.

— قالايشا... مۇمكىن ەمەس، تاعى دا تەكسەرىپ كورىڭىز، — دەدى رىسقۇلوۆ اڭ-تاڭ قالىپ.

— نە دەيدى؟ جاۋاپ بەرمەگەنى قالاي؟ — دەپ ءازيزا دا ءۇرپيىپ قالدى.

— جاۋاپ بەرمەيدى، — دەپ قايتالادى ستانسيا.

— وندا باسقا تەلەفوندى قوسىڭىز، — دەپ رىسقۇلوۆ ساياجايىنىڭ ءنومىرىن ايتتى.

— ءبارى بىردەي ساياجايعا كوشىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس قوي، — دەپ ءازيزا دەگبىرسىزدەندى.

— بۇل ءنومىر دە جاۋاپ بەرمەيدى، — دەدى ستانسيا سىرەسكەن داۋىسپەن.

— سالدەن كەيىن ەكى ءنومىردى دە قايتالاپ تەكسەرىپ كورىڭىز، — دەپ رىسقۇلوۆ ترۋبكانى قوندىرعىعا قويا سالدى. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراپ ءبىراز تۇردى.

— قورقامىن، شامدى جاقشى، — دەدى ءازيزا.

ءۇيدىڭ ءىشى ءالى الاكوبەڭدەۋ بولسا دا شام جاعىلدى. قانشا ايتقانمەن جارىقتا ءبىر قۇدىرەت بار. ءازيزا ۇرەيدەن ارىلعانداي بولدى. رىسقۇلوۆ ونىڭ باسىن توسىنە قويىپ، جۇپ-جۇمساق قولاڭ شاشىن ساۋساعىمەن تاراقتادى.

رىسقۇلوۆتىڭ ءۇيىن كورشىلەرى «كولحوز» دەپ كەتكەن عوي. ءاريفادان باستاپ، ونىڭ بالالارى، تۇيمەتاي مەن ونىڭ ءبىر قورا بالاسى، ەسكەندىر، ساۋلە، ءاپالى-ىنىلى ءبازانوۆتار-بىر قورا جان. ءبارى بىردەي ياۋزا بويىنداعى ساياجايعا ۇدەرە كوشىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ ۇيدە ءبىرلى -جارىمى قالسا كەرەك ەدى. الدە تارس ۇيقىعا كەتكەن بە؟ مۇمكىن ەمەس. مۇندا كەش جاڭا ءتۇستى. ماسكەۋدە ءالى جارىق قوي. مەيلى، ءۇي جاۋاپ بەرمەي-اق قويسىن، ساياجايداعى تەلەفونعا نە بولعان؟

ويدا جوقتا باسقا ەداۋىر ۋايىم ءتۇستى.

— مەن ۇيدە-اق قالاتىن ءجونىم بار ەدى، — دەپ الدىمەن ءازيزا مازاسىزداندى. — ساۋلەگە بىردەڭە بولىپ قالدى ما؟ باسقاسى باسقا، اپام ۇيدەن ءبىر ادىم اتتاپ شىقپاۋشى ەدى عوي.

— جارايدى ەندى، دالاعا شىعىپ كەتكەن شىعار. نە تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن بالالار دۇرىس قويماعان شىعار. — رىسقۇلوۆ ايەلىن تىنىشتاندىرماق بولادى. ءبىراق ءوزىنىڭ كوڭىلى بەي-جاي.

شىداماي ستانسياعا تاعى دا سۇراۋ سالدى. ەكى تەلەفوننىڭ ەكەۋى دە المايدى دەپ قايتالادى ستانسيا. ەسىنە كورشى رۋدزۋتاكتىڭ ءۇيى ءتۇسىپ كەتتى. ستانسياعا تاعى دا حابارلاسىپ، رۋدزۋتاكتىڭ تەلەفون ءنومىرىن بەردى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ادامدارى قايدا؟ — دەپ كورشىلەردەن سۇراماق.

— نومەر نە وتۆەچاەت، — دەپ ستانسيا توبەدەن قويىپ قالعانداي قىلىپ، سارت ەتكىزدى.

— بىزدىكى-بىزدىكى. ال رۋدزۋتاكتىڭ تەلەفونىنا قانداي قىرسىق تيەدى؟

رىسقۇلوۆ كرەسلوعا وتىرا كەتتى دە، ماڭدايىن قولىمەن تىرەپ، مەلشيدى دە قالدى. كوز الدىنا الدىمەن ەسكەندىر كەلدى.وتقا، سۋعا، ماشينانىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتەدى دەيتىن بالا ەمەس، سوقتالداي جىگىت بولدى. ون جەتىگە تولدى. ءتاڭىرى سويقانىنان ساقتاسىن، وتە زەرەك، العىر بولىپ ءوسىپ كەلەدى. وقۋى دا جاقسى. چكالوۆ سياقتى ۇشقىش بولامىن. ايپەسە زاڭگەر بولامىن دەيدى. باياعىدا رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى دە زاڭگەر بولا جازداعان. مەركە تەرگەۋشىسىنىڭ كەڭسەسىندە ىستەپ، زاڭ دەگەن بۇرالاڭى، قيىر-شيىرى، ادىلەتى، قياناتى ارالاس اۋىلدىڭ ءدامىن ءبىراز تاتقان. سوندا، ءتىپتى بالا ەكەن عوي. ون ەكى — ون ءۇش جاسى عوي.

— ساۋلە بايعۇس، پريمۋسكە بارا بەرۋشى ەدى، وتقا ءتۇسىپ كەتىپ، كۇيىپ قالدى ما؟ دەپ قينالدى ءازيزا. رىسقۇلوۆ باسىن كوتەرىپ الدى.

— ا — ا، ساۋلەشكا... اپام بار عوي، كوز جازىپ قالماس. قايداعى جايداعانى ۋايىمداي بەرمە.

— وسىلايشا قاراڭعى تۇنمەن بىرگە قاپتاعان قالىڭ ۋايىم قوسا كەلدى.ءۇش بىردەي تەلەفوننىڭ جاۋاپ بەرمەي قويعانى — جويقىن جۇمباق. ال ۋايىمداماي كور.

نە دە بولسا، تاڭ اتسىن. قۇداي ساقتاسىن. تاڭ اتقان سوڭ ءبارى قالپىنا كەلەدى، — جۇباتتى رىسقۇلوۆ ايەلىن.

— ەرتەرەك جاتىپ، اتقان سوڭ ءبىرجولاتا كەتىپ قالايىقشى. ۇنامايدى ماعان بۇل كۋرورت، — دەپ ءازيزا تىڭنان تاعى دا ءبىر قىلىق شىعاردى.

كاۆكازعا الىپ كەلىپ، ەل كورسەتىپ، جەر كورسەتىپ، كوڭىلىن كوتەرىپ، جاقسىلىق جاساماقشى ەدى رىسقۇلوۆ. ءارى دەسە، ەكىقابات ايەلگە كيسلوۆودسكىنىڭ اۋاسى وتە پايدالى دەپ ەدى دارىگەر. ەندىگى جاعداي مىناۋ بولدى. كەلمەي جاتىپ كەتەيىك دەيدى. ءبارى دە تەلەفوننىڭ كەسىرىنەن. تاڭ اتار، تەلەفوندا ءۇن قاتار، ءبىر ساتتىك كوڭىل كىربىڭىنە بولا شاماداندى بۋىپ-تۇيە باستاۋ جاراماس دەپ ويلادى رىسقۇلوۆ. شىققان كۇنمەن بىرگە كوڭىل دە جادىرار. ۇلكەن ادامدار دا نارەستە سياقتى. جىلاي سالادى، ارتىنشا كۇلە سالادى. قانشا قارتايدى دەگەن ادامداردىڭ وزىندە دە بالالىق مىنەزدەن ءبىر جۇقانا قالادى. بالالىق الەم-ۇلكەندەردىڭ شىققان تەگى عوي. ەشكىم دە تەگىنە تارتپاي تۇرمايدى. شىققان تەگىڭ كىم؟ — دەپ سۇراعاندا، شىققان تەگىم-بالالىق شاق دەگەن ەكەن ءبىر جازۋشى. «ۋترو ۆەچەرا مۋدرەنەە» دەگەن دە بار. «تاڭعى ءناسىپ تاڭىردەن» دەيدى قازاق. تاڭ اتسىن. تەزىرەك اتسىن.

تاۋ شاتقالىنداعى ءتۇننىڭ تۇنەرىپ، تۇكسيە كەلەتىنى بولادى. ءارى دەسە، بيىكتەگى مۇزارتتىڭ ىزعارى جاز دا بولسا، بەلگى بەرىپ، ءتۇن الەتى سالقىن تارتادى.

سودان با ەكەن، ءازيزا بەزگەك تيگەندەي قالشىلداي بەردى. ءتۇن سالقىنى ەسەر ەتتى دەيىن دەسەڭ، بۇدان بۇرىن ۇيىقتاپ جاتىپ، ىستىقتاپ، كورپەنى ىسىرىپ تاستاي بەرەتىن.

رىسقۇلوۆ جاۋراعان كەلىنشەگىن باۋىرىنا قىستى. وسىدان قۇشاعىن جازسا، ءبىرجولاتا ايىرىلىپ قالاتىنداي، ءازيزا دا كۇيەۋىن موينىنان قۇشاقتاپ، ءالسىن-السىن ءدىر-دىر ەتىپ، قاتتى دا قالدى. ءبىرىن-بىرى ءومىر بويى قيا المايتىن جار قۇشاعى عانا وسىلاي قاپسىرىلاتىن شىعار. جار قۇشاعىنىڭ جالىنىنا شارپىلماعان جان، مەن دە اداممىن، مەن دە ءومىر ءسۇردىم دەگەنى دالباسا. ول ايتەۋىر كۇن كورۋ. دۇنيەگە نەگە كەلدىم، نەگە كەتتىم؟ — دەپ ويلاپ جاتپايتىن جەتەسىزدەردىڭ جەتىم تىرشىلىگى.

— قوي، ەندى دىرىلدەي بەرمە، — دەپ رىسقۇلوۆ كەلىنشەگىنىڭ يىعىن كورپەمەن قىمتادى، — تىنىشتال. ۇيىقتاپ قال.

— ساۋلە، — دەپ سىبىرلادى ءازيزا.

— الدەن ساعىنىپ قالعانسىڭ عوي. تاڭ اتسىن، ءبىر حابار الىپ، قايتساق ءتىپتى قايتىپ تا كەتەرمىز. ءبارىبىر مۇنداي دەمالىستا بەرەكە بولمايدى.

— «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» مۇناراسىنا بارمايمىز با؟ — دەدى الدانعان بالاداي بولىپ ءازيزا.

— وي، جانىم مەنىڭ. ءوزىڭ عوي ماسكەۋگە قايتامىز دەپ الدەن مازانى العان. مۇناراعا ەرتەڭ-اق الىپ بارامىن. ارنايى ەكسكۋرسيا بار شىعار، جوق بولسا، باس دارىگەردىڭ ماشيناسىن سۇرايمىز. بارامىز دا قايتامىز. سول دا ءسوز بوپ پا؟

رىسقۇلوۆ ءازيزانى بالاشا ايمالاپ، بەسىكتەگى ءسابيدى تەربەتىپ جاتقانداي ەدى.

— ۇيىقتا، ءازيزا، ۇيىقتاپ قال. سوندا ءبارىن دە ۇمىتاسىڭ. ادەمى ءتۇس كورەسىڭ. مەن جاقسى ءتۇس كورىپ جاتقاندا ويانىپ كەتسەم، وكىنىپ قالامىن. كوپكە دەيىن سول ءتۇسىمدى ەسكە ءتۇسىرىپ، قيا الماي جاتامىن.

تەرەزەنىڭ الدى جارق-جارق ەتتى. ءسىرا، الىستاعى نايزاعاي ەلەسى شىعار. اۋلاقتان قۇم وزەنىنىڭ ءبىر سارىندى سارىنى ەستىلەدى. ءبىر كۇشىك ءشاۋ-شاۋ ەتتى. ءسىرا، گولوششەكيننىڭ قاندەنى بولار. دۇنيە ءتۇن قۇشاعىندا. دۇنيەنى جاراتقان قۇدىرەت الديلەپ تۇر. جاراتقان قۇدىرەت ءۇشىن دۇنيە دەگەن بار بولعانى ءسابي عانا عوي. ول ءۇشىن كاۆكازىنىڭ ءوزى ءبىر قيىرشىق قۇم سياقتى. كاۆكازىڭ نە، بۇكىل جەر شارىنىڭ ءوزى قۇدىرەت ءۇشىن ءبىر ءتۇيىر تارىداي عانا عوي. ال ادامدار كوپپىز دەيدى. ادامنان اقىلدى ەشكىم جوق دەيدى، ادامنان كۇشتى ەشكىم جوق دەيدى. ءسويتىپ، بىر-بىرىمەن كۇش سىناسادى. بىرىمەن-بىرى جاۋىعادى. ءبارى ۇستەمدىك، وكتەمدىك ءۇشىن. ويتكەنى ۇستەم بولسا-بيلىك بولادى. بيلىك بولسا-كۇشتى بولادى. سول ءۇشىن دە ءبىرىن-بىرى توبىقتان قاعىپ، توڭقالاڭ اسىرىپ جاتادى. ءسويتىپ جۇرگەن پەندەلەر نەبارى پەندە ەكەنىن، ءبارى جيىلىپ ءبىراق تارىنىڭ قاۋىزىنا تىعىلىپ ءومىر ءسۇرىپ،تۋىپ، ءولىپ، قايتا تۋىپ، كايتا ەلىن جاتقانىن مويىنداعىسى كەلمەيدى.

رىسقۇلوۆ ۇيىقتاي المادى. ءازيزا ۇيىقتاپ كەتتى. جاس بالا سياقتى: پىسىلدايدى. دەمى جۇمساق، جىپ-جىلى. ءبۇل دەم الىپ جاتقان جالعىز ءازيزا ەمەس، ونىڭ قۇرساعىنداعى بولاشاق ادامنىڭ سۋرەتى دەم الىپ جاتىر. قازاقتار ولگەن ادامعا جانازا شىعارعاندا جاسىنا ءبىر جاس قوسادى. «مىسالى، مەن، — دەدى رىسقۇلوۆ ويلانىپ جاتىپ، — بيىل قىسقا امان جەتسەم، قىرىق ەكى جاسقا كەلەمىن. ال الدەقالاي اجالىم جەتسە، اۋىلدا بولسام، جانازامدى قىرىق ۇشتە دەپ شىعارار ەدى. ويتكەنى انانىڭ قۇرساعىندا جاتقان مەرزىمدى ءبىر جىلعا بالايدى».

سوندىقتان، دەدى رىسقۇلوۆ، ءقازىر مەنىڭ جانىمدا بىرەۋ ەمەس، ەكى ادام جاتىر. ەكەۋى دە جانداي جاقىن.

— قاندەندى... قاقباس، — دەدى ءازيزا ۇيىقتاپ جاتىپ.

ءسىرا، ءتۇس كورىپ جاتىر. ءتۇسى، ءسىرا، ادەمى دە ەمەس. «قاندەندى قاقباستى» كورسە-كوڭىلسىز. ەرتەڭ «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» مۇناراسىنا اپارۋ كەرەك، — دەدى رىسقۇلوۆ. — ءبىراز كۇن وتكەن سوڭ، تەبەرتى مەن دومبايعا الىپ بارۋ كەرەك. كورسىن. وندا قاراشاي دەيتىن جاقسى حالىق تۇرادى. ءبىزدىڭ تۋىستار. قۇزدان قۇلاعان قۇمان وزەنىنىڭ سارقىراماسىن كورسىن. ءتىپتى اناۋ جازىقتا جاتقان نوعاي اۋىلىنا دا بارىپ كايتۋعا بولادى. قازاق-نوعاي، نوعايلى ءبىر عوي. جىرلارى دا ءبىر، ءتىلى دە ءبىر...

گولوششەكيننىڭ قاندەنى شىعار، تاعى دا كۇشىك شاۋىلدەدى. «گولوششەكين ۇيقىسى كەلمەگەن سون، دالادا قىدىرىپ جۇرگەن بولار» دەدى رىسقۇلوۆ. ءۇڭىلىپ ساعاتقا قاراپ ەدى، تۇنگى ەكىدەن اسىپ بارادى ەكەن. «سورلىعا وبال-اق بولعان، — دەدى رىسقۇلوۆ گولوششەكيندى ويلاپ. — ۇيقىبازار اۋرۋىنا شالدىقسا، ازاپقا تۇسكەنى عوي. ءاي، ءوزى دە كورمەگەندى كورسەتتى عوي ەلگە. زاۋالى و دۇنيەدە، توزاقتا قايتادى دەۋشى ەدى. و دۇنيەنى كۇتپەي-اق، تىرىسىندە تارتىپ جۇرمەسىن زاۋالىن. ەشقانداي ەم-دوم قونباسا، ءتىپتى كيسلوۆودسكىنىڭ ءزامزام اۋاسى مەن سۋى دا شيپا بولماسا، سول زاۋال سوققانى دا...

رىسقۇلوۆ تا كوزى ءىلىنىپ، ۇيىقتاپ بارا جاتتى... وڭمەن ءتۇستىڭ اراسى... كىلەڭ اق كيمەشەكتى كەمپىرلەر: اراسىندا ءداۋ وماردىڭ ۇلتۋعانى بار، ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى ءىزبايشا بار، قىرعىزبايدىڭ كەمپىرى بار، ءبىر قورا كەمپىر. رىسقۇلوۆ ءوزى جوعارى قاباتتان ءتۇسىپ كەلە جاتىر، ولار جوعارى كوتەرىلىپ بارا جاتىر.-ساعان داۋىس بەرگەلى بارا جاتىرمىز، — دەيدى قىرعىزبايدىڭ كەمپىرى سامپىلداپ. ءدال قاي اۋىل ەكەنى بەلگىسىز: الدە تالعار، الدە مەركە، الدە تۇلكىباس. ءبىراق اۋىل دەيىن دەسە، كوپ قاباتتى ەڭسەلى ءۇي.

تارس دەپ مىلتىق اتىلعانداي بولدى. كۇشىك شاۋىلدەگەندەي بولدى. گولوششەكين ءتۇن ىشىندە كۋرورتتا ءجۇرىپ كىمگە مىلتىق اتادى؟ تاعى دا تارس-تارس ەتە قالدى. رىسقۇلوۆ تۇلا بويى قالشىلداپ، جۇرەگى مۇزداپ بارىپ... وياندى.

ەسىكتى الدەكىم قاعىپ تۇر ەكەن. ۇستەل شامىن جاعىپ، ساعاتقا قارادى: تۋرا ءۇش. ۇيقىسى كەلمەي، ساندالىپ كەلگەن گولوششەكين بە دەدى اۋەلى الگى ءتۇستىڭ اسەرىنەن ايىعا الماي.

شالبارىن، كويلەگىن كيىپ بارىپ:

— كىم؟ — دەدى.

— اش! نكۆد!

تۇتقىن

تىم بولماسا تاڭ دا اتپادى. جارىق ساۋلەنى تاعى ءبىر كورمەدى. مۇرشا بەرمەدى. بۇلاردىڭ ءتۇن ىشىندە كەلەتىنى نەسى ەكەن؟

ەڭگەزەردەي ەكەۋ كىرىپ كەلدى. ارتتارىندا تاعى بىرەۋ بار. ول ۇيگە ەنۋگە باتا الماي، ابىرجىپ تۇرعان سياقتى. سويتسە، ول باس دارىگەر ۆاديم پەتروۆيچ ەكەن. شىرت ۇيقىدا جاتقان جەرىنەن مىنالار وياتىپ الىپ، وسىندا ەرىكسىز ەرتىپ كەلگەن. «پونياتوي» دەگەن كەرەك ەكەن. زاڭنىڭ ول قاي قايىرىمدىلىعى ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ءسىرا، كۋا سياقتى بىردەڭە بولار؟

رىسقۇلوۆتى قالاي تۇتقىندايدى، زاتتارىن قاعازعا قالاي تىزەدى-سونىڭ كۋاگەرى بولار، ءسىرا؟

سوڭىنان قاقشيىپ تاعى بىرەۋ كىردى. شاماسى، ول سىرتتا، تەرەزە الدىندا قالسا كەرەك. ەگەر رىسقۇلوۆ تەرەزەدەن شىعىپ قاشار بولسا، سول ارادا ادىم اشتىرماي ۇستاپ الۋعا دايىن تۇرعان ساقشى بولدى. دايىندىعىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا، تاپانشاسىن قولىنا ۇستاپ الىپتى. الدىڭعى ەكەۋى قارۋلارىن كوبۋرىنان سۋىرماعان

— ازامات رىسقۇلوۆ، ءسىز تۇتقىندالدىڭىز، — دەدى العاش ءۇن قاتقان بەزەۋ بەت، جيرەن سارى.

— نە ءۇشىن؟ — دەدى رىسقۇلوۆ سابىر ساقتاماق بولىپ. سۇراعىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن بىلەدى. نەگە ورىنسىز؟ نە ءۇشىن تۇتقىندالاتىنىن ءبىلۋ ايىپ پا؟ سۇراق ورىنسىز ەمەس. ءبىراق ول سۇراقتى مىنا ازىرەيىلدەرگە قويۋ ورىنسىز. بۇلار ءبارىبىر ايتپايدى. ەرتەرەكتە، 1919 جىلى تاشكەنتتە ەسەر ۋسپەنسكييدىڭ جەندەتتەرى دە رىسقۇلوۆتى تۇتقىنداعاندا، رىسقۇلوۆ:

— نە ءۇشىن؟ — دەگەن. جەندەتتەر:

— بارا كورەسىڭ، — دەگەن. مىنالار دا ءقازىر:

— بارا كورەسىڭ، — دەدى.

ارادا ون سەگىز جىل ءوتىپتى. سۇراقتا سول، جاۋاپ تا سول.

ءبىراق و جولى ۋسپەنسكييدىڭ وعىنان كوميسسار كوبوزيەۆ قۇتقارىپ قالعان. ەندى كىم قۇتقارماق؟ ەندى كىمىڭ بار، رىسقۇلوۆ؟

تۇتقىنداۋشى گيمناستەركاسىنىڭ ءتوس قالتاسىنان الىپ، وردەردى كورسەتتى.

— كىمنىڭ قولى؟ — دەدى رىسقۇلوۆ.

— ۆىشينسكييدىڭ ءوز قولى، تۇتقىنداۋ وردەرى № 161، 21-مامىر 1937 جىل، — دەدى اناۋ ماساتتانعانداي، باس پروكۋروردىڭ قولى قويىلعان وردەردى ءتوس قالتاسىنا سالىپ جۇرگەنىن دارەجە تۇتىپ.

تەك سوندا عانا ءازيزانىڭ:

— تۇرار! — دەگەن اششى داۋسى شىعىپ كەتتى. تۇتقىنداۋشىلار سەلك-سەلك ەتە قالدى. ولار رىسقۇلوۆ جالعىز ەمەس، جانىندا ايەلى بار ەكەنىن ابدەن بىلە تۇرا، مۇندا ەكىنشى ادامنىڭ تۇرعانىن ەندى عانا كورگەندەي توسىن ءۇرپيىسىپ، ەرىكسىز كوبۋرلارىن سيپالادى.

ءازيزا مىنا كەلگەندەردىڭ جاماندىق حابار ەكەنىن بىلسە دە، ءالى دە الدەقالاي ابەستىك شىعار دەگەن ۇمىتپەن ءتىل قاتپاستان شىداپ تۇرعان. تەك ۆىشينسكييدىڭ اتىن ەستىگەندە بارىپ، سول ءۇمىت وتى جالپ ەتىپ، ءوشىپ قالعانداي بولدى دا، جان داۋسى شىعىپ، تاعى دا:

— تۇرار! شىن با؟ — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى.

وسىعان دەيىن رىسقۇلوۆقا تۋرا قاراي الماي، الگىلەردىڭ ارتىنا تىعىلىپ تۇرعان «پونياتوي» دارىگەر ەكەنى ەندى ەسىنە تۇسكەندەي، ءازيزاعا تۇرا ۇمتىلىپ:

— قويىڭىز. سىزگە قاتتى تولعانۋعا بولمايدى، — دەپ بايەك بولدى. — قىمباتتىم، بالانى اياڭىز، — ءسىزدىڭ جاعدايدا سابىر ساقتاعان ءجون.

— وي، ۆاديم پەتروۆيچ! بۇل نە سۇمدىق؟ رىسقۇلوۆتى تۇتقىنداۋ دەگەن نە سۇمدىق؟

ەندى ايەلىن تىنىشتاندىرۋعا رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى كىرىستى.

— ءازيزا، اقىلىڭ بار ەدى عوي. ايقايلاما، بۇلاردى ايقايمەن الا المايسىڭ. ۆاديم پەتروۆيچ دۇرىس ايتادى: ىشىندەگى نارەستەنى ايا. زاقىم كەلەدى. سابىر ەت، دالەلدە رىسقۇلوۆتىڭ جارى ويبايشىل، وسال ايەل ەمەس ەكەنىن. شىدا!

— شىدايىن دەسەم، شىداتپاي تۇر عوي، تۇرار-اۋ، نە جازدىق، كىمنىڭ الا ءجىبىن اتتادىق؟ باسە، تەلەفون ءۇن قاتپاي، ءتىلى كەسىلىپ قالعانىنان قورقىپ ەم...

— نە رازگوۆاريۆات! — دەپ ارس ەتتى بەزەۋ بەت.

— انە، ەندى ءبىزدىڭ دە ءتىلىمىزدى كەسپەكشى، — دەپ ءازيزا دەس بەرمەدى. — وسى كەڭەس وكىمەتىنە سەنەن ادال ادام جوق ەدى عوي، تۇرار-اۋ، نە بولدىق؟!

— مولچات!

— جولداس كاپيتان! ايەل كىسىمەن بۇلاي دورەكى سويلەسۋ جارامايدى، — دەدى رىسقۇلوۆ زىلدەنە.

— مەن سىزگە جولداس ەمەسپىن! — دەپ تارس كەتتى بەزەۋ بەت. — ازامات دەپ سويلەڭىز. ءجا، كيىنىڭىز.

سونان سون سەرىكتەرىنە يەگىن كوتەرىپ قالدى. ولار قارعى باۋى بوساتىلعان ءبورىباسارلارداي لاپ قويىپ، ۇستەلدىڭ تارتپالارىن، شكافتىڭ ءىشىن، تۋالەتتىڭ ءىشىن تىنتە باستادى.

— بەلدىك تاقپاڭىز!

— «ءدال ۋسپەنسكييدىڭ جەندەتتەرىنىڭ ايتقانى — دەدى ىشىنەن رىسقۇلوۆ، — وسى ۋسپەنسكيي قايتا ءتىرىلىپ كەتىپ، وكىمەتتى باسىپ العان جوق پا ەكەن؟»

— گالستۋك تاقپاڭىز!

«قۇددى ءوزى. ۇقساماساڭ-تۋماعىر».

— ۇستارا الماڭىز!

رىسقۇلوۆقا بۇل بۇيرىق تا تانىس. سوندا دا جورتا:

— ساقال-مۇرتتى قايتەمىز؟ — دەدى.

— و، قام جەمەڭىز. اقى-پۇلسىز شاشتاراز تابىلادى، — دەپ ىزعارلانا مىرس ەتتى بەزەۋ بەت.

وسىدان ون سەگىز جىل بۇرىن،تاشكەنتتىڭ سادوۆايا كوشەسىندەگى ۇيىندە تۇتقىندالعاندا دا، ۋسپەنسكيي مەن كۋشەكيننىڭ جەندەتتەرى دە ءدال وسىنداي جاۋاپ بەرگەن. تاريح قايتالانبايدى دەگەنى قايدا؟ بەكەر ءسوز. ءبارى دە قايتالانادى. كۇن شىعادى، كۇن باتادى،، كۇن قايتا شىعادى...جاز كەلەدى،قىس تۇسەدى،قايتادان جاز كەلەدى...

تىنتۋشىلەردىڭ ەڭ ۇلكەن «ولجاسى»-جازۋ ۇستەلىنىڭ تارتپاسىنان تابىلعان پيستولەت «براۋنينگ» بولدى. پيستولەتتى ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى الىپ، كورىپ، ءنومىرىن تەكسەرىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ، قاتتاپ ەرەكشە قاستەرلەدى. پاتروندارىن تۇگەندەدى. № 240658. پاترونى-7.

رىسقۇلوۆ سەزىكتى بولسا، وسى پيستولەتتى جاستىعىنىڭ استىنا تىعىپ جاتىپ، مىنالاردى شەتىنەن جايراتىپ سالۋعا جارار ەدى. مۇمكىن، قۇتىلىپ كەتۋگە دە... ءبىراق قايدا؟ يرانعا ما، تۇركياعا ما... كەتتi عوي كەزىندە مۇستافا شوقاي، زەكي ءۋاليدي...

سول پيستولەتتەن باسقا ايرىقشا كوزگە تۇسە قويار زات تابىلا قويعان جوق. «لەيكا»دەيتىن فوتواپپارات قاتتالدى. «ءوزى ءىرى وكىمەت، بولا تۇرا، فوتواپپارات بۇعان نەگە قاجەت؟» دەگەندەي كۇدىكتى كورىندى ءبىراق كيسلوۆودسكىدە مەملەكەتتىك، ياكي اسكەري قۇپياعا جاتاتىن نۇكتەلەر جوق...

— مۇنىمەن اۋەستىگىڭىز بار ما ەدى؟ — دەپ سۇرادى بەزەۋ بەت.

— بالا كەزدەن، — دەپ اسىرىڭقىرىپ جىبەردى. ايتپەسە بالا كەزىندە وعان فوتواپپارات قايدا؟ راس، مەركە مەن پىشپەكتىڭ بازارىنداعى سۋرەتشىلەردەن كورىپ، قىزىقسا قىزىققان شىعار، ءبىراق ول كەزدە قولىنا ۇستاپ كوردى مە ەكەن؟

جازۋ ۇستەلىنىڭ ءبىر تارتپاسىنان ءبىر بۋما قولجازبا شىقتى. بەزەۋ بەت ءبىرىنشى بەتىن تەسىلە وقىپ كوردى. «قازاقستان» دەپ جازىلىپتى.

— ءوزىڭىزدىڭ ەڭبەگىڭىز بە؟

— ءيا، وزىمدىكى.

— نەگە «كەڭەستىك قازاقستان» ەمەس؟

— كەڭەس ورناعانعا دەيىن دە قازاقستان بولعان. تاريحي ەڭبەك. تاريح تەرەڭ.

— جارايدى. قانداي تاريح ەكەنىن انىقتايتىن ادامدار بار.جاز پروتوكولعا، — دەدى بەزەۋ بەت قاتتاۋشىعا: — «قازاقستان». قولجازبا. 650 بەت.

رىسقۇلوۆ بۇل ورتادا كيىنىپ تە بولدى. ءبىر قينالعان جەرى: وڭ اياعى تۋفليگە سيماي — اق قويعانى. سىرتى جىلتىراق ادەمى امىركەن قارا تۋفلي ەدى. ءوز اياعىنا شاپ — شاق بولاتىن. نە كورىنگەنى بەلگىسىز-سىيمايدى. الدە مىنالاردىڭ قىراۋ قۇرسانعان ىزعارىنان بىلعارى دا تىرىسىپ، جيىرىلىپ قالا ما ەكەن-بەلگىسىز. ايداۋىلداردىڭ بىرەۋى شكافتان ءساناتورييدىڭ وتپەس، دوعال پىشاعىن الىپ بەردى. رىسقۇلوۆ وعان ءبىر، پىشاققا ءبىر قاراپ، باسىن شايقادى. ءسويتتى دە ەدەندى تەپكىلەپ-تەپكىلەپ، اياعىن ارەڭ سىيدىردى. قايىسى دا، تىگىسى دە مىقتى-اق ەكەن، ايتپەسە مىنا كۇشكە شىداس بەرمەي قاقىراپ-اق كەتەتىن رەتى بار ەدى.

— ءوزىڭىز ۇلكەن باستىقسىز، وزىڭىزگە شاق اياق كيىم تابىلماعان با؟ — دەپ قاعىتتى بەزەۋ بەت ۇستەل ۇستىندەگى امانات كىتاپشاسىنا قول سوزا بەرىپ.

— شاپ-شاق ەدى عوي، — دەپ رىسقۇلوۆتىڭ ورنىنا ءازيزا ءتىل قاتتى. وسى مامىر مەرەكەسىنىڭ الدىندا عانا مۇنى رىسقۇلوۆقا ءوزى اكەلىپ سىيلاعان.

— تاك. جاز، — دەدى بەزەۋ بەت ستول شەتىندە شوقيىپ، زاتتاردى قاتتاپ وتىرعان كومەكشىسىنە. — رىسقۇلوۆ تۇرار رىسقۇلوۆيچ اتىنا جازىلعان امانات كىتاپشاسى 888 سوم. ينتەرەسنو، كىلەڭ سەگىز. سەگىز دەگەن سان نەنىڭ سيمۆولى ەكەنىن بىلەسىز بە؟ — دەدى كەنەت الدىمەن رىسقۇلوۆقا قاراپ، ودان سوڭ ءازيزاعا وقتالىپ.

— بىلەمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ مىنانىڭ قىلجاق قىلا باستاعانىنا ىزا بولىپ، — ماحاببات نىشانى.

— وندا سىزدە ماحاببات ۇل-كەەن بولعانى عوي.

— سىزگە دە سونداي ۇل-كەەەن ماحاببات تىلەيمىن.

— راحمەت. تاك. مىناۋ ناقتى اقشا. سەلەزنيەۆ! سانا!

— 315 سوم، جولداس مايور، — دەپ تاك ەتتى سەلەزنيەۆ.

— دەگەنمەن ازداۋ. كۋرورتقا بۇدان گورى كوبىرەك اقشامەن كەلۋگە دە بولۋشى ەدى، — دەدى مايور.-جاز. 315 سوم.

— كيىم-كەشەگىنە تيمەڭدەر. تاعى نە بار؟

— مىنا بىرەۋ، جولداس مايور، — دەدى ءبىر ايداۋىل اۋىز ءۇي جاقتان شامپان الىپ شىعىپ.

— ا، شامپان. اقسۇيەكتەردىڭ ىشىمدىگى. جاز. 1 بوتەلكە شامپان.

— تيمە وعان! — دەپ ءازيزا كەنەت اتىرىلىپ بارىپ، ايداۋىلدىڭ قولىنان شامپاندى جۇلىپ الدى.

— ءبىزدى بۇل مىرزالار ساراڭ ەكەن دەپ قالار، بەرە سال، — دەدى رىسقۇلوۆ ايەلىنە.

— جوق، بەرمەيمىن. سەن مىنالاردىڭ تىرناعىنان قۇتىلىپ، ۇيگە كەلگەندە اشامىن.

رىسقۇلوۆ ءۋاج ايتا الماي قالدى. بۇل سويقاندا شامپان تۇگىل باس كەتپەكشى. ءازيزا بولسا، ءالى ۇمىتكەر. اسىل ءازيزا، ءۇمىتىڭ ۇزىلمەسىن. كۇندىز عانا وسى شامپاندى رىسقۇلوۆ جاقسى نيەتكە ارناپ الىپ ەدى، سەن بوسانىپ، نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە اشامىز دەپ ەدى. بۇيىرماعان ەكەن دە. ىرىم ەتكەنى قىرىن كەتتى. تۇراردى ءقازىر مىنالار الىپ كەتەدى. ءازيزا قالادى، ءالى جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن بالا قالادى. تۋماي جاتىپ، جارىق ساۋلە كورمەي جاتىپ، تاعدىر تالكەگىنە ۇشىرارداي نە جازىعى بار ەدى،ول بەيشارانىڭ؟

ايداۋىلدار ءبارىن قاتتاپ، قاعازداپ، سول قاعازعا ءدىر-دىر ەتكەن باس دارىگەر بايعۇسقا قول قويعىزىپ:

— ال كەتتىك، — دەدى.

شىن سورلاعانىن ەندى عانا، ءتۇپ — تۇڭعيىعىنا دەيىن سەزگەندەي، ءازيزا ايقاي سالدى.

— مەنى دە الا كەتىڭدەر! مەنى دە قوسا قاماڭدار!

— نەلزيا! — دەدى بەزەۋ بەت ءازيزانى كەۋدەسىنەن يتەرىپ. — وستوۆايتەس»

تابالدىرىقتان اتتاپ تۇرىپ، رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلدى:

رىسقۇلوۆتىڭ جارى ەكەنىڭدى ۇمىتپا، ءازيزا! گۇلدەي نازىك ەدىڭ، ەندى تاستاي بەرىك بول! انا ۆاديم پەتروۆيچ ەرتەڭ بيلەت الۋعا كومەكتەسەر، دەرەۋ ۇيگە قايت. ۇيدە جولىعايىق...

— بار ايتارىڭ سول-اق پا، تۇرار-اۋ؟

ءازيزا كەۋدەلەپ العا ۇمتىلدى. ءبىراق بۇل ايەل كوشەنى باج — بۇج قىلادى-اۋ دەپ سەسكەنگەن ايداۋىلدار بار كۇشىن سالا، الدىن كەسكەستەدى. ايتساڭشى مەن بەيباققا: نە ىستەيمىن؟ ءقايتىپ كۇن كورەمىن؟ بالا-شاعاڭدى، اناۋ اڭىراپ ادىرا قالعان «كولحوزىڭدى» نە قىلامىن؟

— شىدا. ۋايىمعا سالىنبا. ۇگىتىلمە. جاسىما. جازمىشتان وزمىش جوق. باسقا سالعاندى كورەسىڭ. ءۇمىتىڭ سونبەسىن. مەن كوپ كەشىكپەي قايتارمىن... بالالاردى باۋىرىڭا باس. ەسكەندىر ەر جەتتى، ەندى ولمەس. سوفيا مەن ماييانى جەتىمسىرەتپە. تۇيمەتايعا سالەم ايت. بالالارىن تەنتىرەتپەسىن. ەلگە ءازىر قايتپاسىن. سول فابريكاداعى جۇمىسىن ىستەي بەرسىن...

— حۆاتيت! سەلۋيۋ پوەمۋ زاپەل، — دەپ بەزەۋ بەت مايور رىسقۇلوۆتىڭ يىعىنان يتەرىپ قالدى. بۇل ءبىرىنشى قول جۇمساۋ ەدى. ايەلىنىڭ كوزىنشە يتەرگەنىنە قورلانعان رىسقۇلوۆ:

— رۋكي! — دەپ زەكىپ، مايوردى يىعىمەن قاعىپ جىبەردى.

— ە، ونداي اساۋ بولساڭ، تۇساۋ تابىلادى، — دەپ ۇيدەن شىققان سوڭ، مايور ەكى ايداۋىلعا رىسقۇلوۆتىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ، سارت دەگىزىپ كىسەن سالدى دا تاستادى.

ءازيزانى كوشەگە شىعارماي، ىشتە قالدىردى.

رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراي بەرگەندە، جون ارقاسىنان الەۋەتتى جۇدىرىق ءتيدى دە، ەتپەتتەپ قۇلاي جازداپ، بويىن تۇزەي بەرە، كوشەنىڭ بەرگى بەتىندەگى كوك ءۇيدىڭ اشىق تەرەزەسىنەن باسىن شىعارىپ قاراپ تۇرعان گولوششەكيندى كورگەندەي بولدى. كوزى بۇلدىراپ، انىق تاني المادى. سويتسە، جانا جىعىلا جازداعاندا كوزىلدىرىگى ۇشىپ كەتكەن ەكەن.

— توقتاي تۇرىڭدار، كوزىلدىرىگىم، — دەدى.

— اداسپايسىڭ، جايلى ورىنعا امان جەتكىزەمىز، ساسپا، — دەدى بەزەۋ بەت.

***

ۆوكزالعا جاقىنداعاندا:

— توقتا، — دەدى بەزەۋ بەت. ءسويتتى دە، رىسقۇلوۆتىڭ سول قولىنداعى كىسەندى اعىتتىرىپ، وڭ قولىنداعىسىن اشتىرمادى. سول قولدىڭ كىسەنىن ايداۋىلداردىڭ ءجاي كيىنگەن بىرەۋىنىڭ بىلەگىنە سالعىزدى. ءسويتىپ، رىسقۇلوۆ پەن ايداۋىل قوساقتالدى دا قالدى. بۇل قاي تاماشاسى دەپ ويلادى رىسقۇلوۆ.

سويتسە، ۆوكزال باسى جاپ-جارىق، شامدارى سامالاداي ەكەن. ىعى-جىعى ادامدار. اتاقتى كۋرورت بولعان سوڭ بىرەۋلەر كەلىپ، بىرەۋلەر كەتىپ جاتادى. تانىستار كەزدەسە كەتۋى مۇمكىن. ال رىسقۇلوۆ بەلگىلى ادام. گازەتتەردە سۋرەتى دە شىعىپ تۇرادى. كەڭسەلەردە پورترەتى دە ىلىنگەن كەز بولعان. سوندىقتان ونىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ، كىسەندەپ الىپ ءجۇرۋدى بەزەۋ بەت ىڭعايسىز كورگەن. الدە بىرەۋلەر، كىم بىلەدى، اراشا ءتۇسىپ، ايقاي-شۋ شىعۋى دا مۇمكىن دەپ ويلادى.

ەندى رىسقۇلوۆ ەزىنىڭ اجىراماس «دوسىمەن» قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتىر. ەكەۋىنىڭ قولى كىسەنمەن جالعاسىپ تۇرعانى كورىنبەسىن دەپ كىسەننىڭ ۇستىنە پلاشش ىلە سالدى.

موسكۆا پويىزى جۇرۋگە ءالى ءبىراز ۋاقىت بار ەكەن. تەمىرجول ميليسياسىنىڭ بولمەسىنە بارىپ جايعاستى.

رىسقۇلوۆتىڭ ون اياعى قاقساپ اۋىرىپ قويا بەردى. اياعىنىڭ ءۇستى كۇپ بولىپ، كۇمپيىپ ءىسىپ بارا جاتقانداي كورىندى.

— ايداۋىل ازامات، اياعىم شىداتپاي بارادى، — دەدى. ەڭكەيىپ جالعىز قولىمەن ءتۋفليدى ارەڭ سۋىرىپ الدى.

— ەندى قايتادان ءقايتىپ كيەسىڭ؟ سىيماي قالادى عوي، — دەدى سەرىگى نە جانى اشىعانى، نە رەنجىگەنى بەلگىسىز؟

رەنجيتىن دە ءجونى بار. مىنا رىسقۇلوۆقا ەرىكسىز قوساقتالدى دا قالدى. ايداۋىل دەگەنى بولماسا، بۇل دا تۇتقىن. بەزەۋ بەتپەن انا ەكىنشى ايداۋىل رەستورانعا ما، بۋفەتكە مە، كەتتى ءبىر جاققا.

ال بۇل بولسا قولى رىسقۇلوۆپەن قوسا كىسەندەۋلى، ميليسيانىڭ تاقتاي ساكىسىندە وتىردى دا قالدى.

الگىلەر شىنىندا دا تاماقتانىپ الىپتى. قولدارىندا بوتەلكە — بوتەلكە سىرا، قاعازعا وراعان پيروجكيلەرى بار.

— كانە، ديما، ورازاڭدى اش، — دەپ بەزەۋ بەت رىسقۇلوۆتىڭ سەرىگىنە سىرا اشىپ، الدىنا پيروجكي قويدى. ديما جالعىز قولمەن كاپۋستا قامىردى ارپاداي اساپ، سىرادان قىلعىتىپ — قىلعىتىپ الدى.

ال جينالايىق، — دەدى بولمەدەن شىعىپ كەتىپ، قايتا ورالعان بەزەۋ بەت پويىز جۇرۋگە ون-اق مينۋت قالدى.

اۋىرعان اياعى تىنشىپ، جانى كىرگەندەي ەدى، ەندى تۋفليگە قايتا سۇعاردا، كانە، سىيساشى.

بەزە بەت اشۋلاندى. ديماعا ۇرىستى.

— اياق كيىمىن شەشۋگە نەگە رۇحسات بەردىڭ؟ مۇمكىن،سەن مۇنداي قايىرىمدىلىقپەن ونىڭ كىسەنىن دە شەشىپ جىبەرەرسىڭ!

«اياعىڭداعى ەتىگىڭ تار بولسا، دۇنيەنىڭ كەڭدىگىنەن نە پايدا؟ دەگەن عوي بۇرىنعىلار. دانا عوي، شىركىن. اياق كيىم قىسسا، قان تامىرلارى جانشىلىپ، قان جۇرمەي تىرسىلداپ، اياقتان جان كەتە باستايدى ەكەن دە، شىبىنىڭ شىرقىراپ قويا بەرەدى ەكەن. بۇرىن قىسپاعان تۋفلي، ەندى نەگە سىيماي قالعانىنا رىسقۇلوۆتىڭ اقىلى جەتپەي — اق قويدى. قۇدايدىڭ بۇل قاي قىساستىعى؟ سىيمايدى، تەپكىلەدى سىيمايدى.

بەزەۋ بەت «بول، بولدىڭ» استىنا الىپ اكىرەڭدەيدى.

رىسقۇلوۆ كىسەندەس سەرىگىنە:

— پىشاعىڭ بار ما؟ — دەدى.

— رۇقسات پا، جولداس مايور؟ — دەپ ديما باستىعىنا قارادى.

— توقتا، ءوزىم-اق، — دەپ بەزەۋ بەت ديمانىڭ بەلدىگىندەگى قىننان قانجار سۋىرىپ الىپ، رىسقۇلوۆتىڭ قىرسىق ءتۋفليىن ۇستىنەن ءتىلىپ كەپ جىبەردى. سوندا بارىپ سورلى اياق تۋفليگە ارەڭ سىيدى. نەسىنە جەتىسىپ سەمىرە قالعانىن كىم ءبىلسىن، ءساتسىز ساپاردا وڭ اياعى ءىسىندى دە كەتتى

***

ازىرەيىل ءتۇننىڭ قۇرساۋ قۇشاعىندا قالعان ءازيزا اڭىراپ ارى جىلادى، بەرى جىلادى. جاپادان — جالعىز جىلاعاندا پەندە كىمگە نالىعادى؟ كىم تىڭداپ جاتىر؟ كىمنىڭ جانى اشيدى؟ ەلدە بايى ولگەن قاتىن شاشىن جايىپ اڭىراسا، وعان باسۋ ايتىپ «ولگەننىڭ سوڭىنان ولمەك جوق، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن ىستەيدى. قوي، شىراعىم، بەكەم بول!» — دەپ جۇباتادى. و دا بولسا مەدەۋ.

ال تۇرار ءازىر ولگەن جوك، تىرىدەي الىپ كەتتى. كەۋدەسىن جان بالاسىنا باستىرماعان، حالقىنا ءقادىرلى، اياۋلى ازاماتتى الدەكىمدەر قورلاپ، زورلاپ ايدادى دا جونەلدى. كەشە ول «ماحاببات پەن مەكەرىلىك» دەگەندى قايدان شىعاردى؟ ءازازىل اۋزىنا سالدى ما، نە بولدى؟ ەندى سول ماحاببات جولىندا قۇربان بولعان جىگىت تۇرار سياقتى كورىندى دە، وپاسىزدىقپەن ءتىرى قالىپ قالعان ءازيزا ءوزى سياقتانىپ، وسى وي كوكەيىنەن كەتپەي، جانىن جەگىدەي جەي بەردى.

تۇرار تۇتقىن بولىپ، ءوزى بوستاندىقتا قالىپ قويعانى مەكەرىلىك، وپاسىزدىق سىندى بىردەڭە ەمەس پە دەپ، وزىنەن-وزى جيىركەندى. نەدە بولسا، بىرگە كەتۋ كەرەك ەدى؟ جەندەتتەر بىر-ەكى رەت جەكىپ، كوكىرەگىمنەن يتەردى ەكەن دەپ، جىگەرىم جاسىپ قالا بەرگەنىم قالاي بولدى؟ راس، تۇرار ءتىرى كەتتى، كەبىن كيىپ كەتكەن جوق، كەبەنەك كيىپ كەتتى. ءبىراق مىنەزى شارت، تىكتەۋ ەدى، الگى جەندەتتەردىڭ قورلاۋىنا توزبەي، قارسى كەلسە، انا بەزەۋ بەت اتىپ تاستاي سالۋدان تايىنبايتىن نويىس كورىنەدى. اتىپ تاستاپ، ونى تۇراردىڭ وزىنە جابا سالۋ قيىن ەمەس. قاشىپ كەتپەكشى بولدى، سودان سوڭ امالسىز اتتىق دەسە، ۇلكەن جەندەتتەر ۇندەمەي، قۇپتاي سالۋى دا مۇمكىن عوي.

وسى وي باسىنا كەلۋى مۇڭ ەكەن، ءازيزا ەگىلىپ وتىرا بەرگەنىن قويىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ۆوكزال جاققا تۇرا ۇمتىلدى. تاس كوشەدە كەتىپ بارا جاتىپ:

— تۇرار! — دەپ ايقاي سالدى.

قوس وكپەسىن قولىنا الىپ، البا-دۇلبا بولىپ، القىن-جۇلقىن جەتىپ كەلسە، ماسكەۋدىڭ پويىزى كەتىپ قالىپتى. مالىمەت بيۋروسى سولاي دەدى.

— تۇتقىندى دا الىپ كەتتى مە؟ — دەپ سۇرادى ءازيزا.

— قايداعى تۇتقىن؟ — دەدى مالىمەتشى ايەل تۇسىنبەي. ءازيزا نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ قالدى.

— تۇرار رىسقۇلوۆ، — دەدى مۇمكىن بىلەتىن شىعار دەگەن ۇمىتپەن. مالىمەتشى ايەل مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا ءوزى دەگەندەي تاندانا قارادى دا، بيۋرونىڭ تەرەزەسىن تارس جاپتى.

سولاي، ءازيزا تۇبەك قىزى، ەندى الدىڭنان تەرەزەلەر، ەسىكتەر وسىلاي تارس-تارس جابىلا بەرەدى. كونەسىڭ. باسقا تۇسسە-باسپاقشىل دەگەن وسى. سوۆناركومنىڭ ايەلىمىن دەگەن كەردەڭىڭدى ەندى ەشكىم كوتەرمەيدى. كەلەكە بولاسىڭ. «حالىق جاۋىنىڭ قاتىنى» دەگەن جامانات جابىسار. سىرتىڭنان ساۋساقتارىن شوشايتار. كەشە عانا باقىتتى ەدىڭ، بۇگىن سورلاپ قالدىڭ. ب ا ق پەن سوردىڭ ءاراسى-بىر-اق قادام. ۇستىڭگى ەرنىڭمەن كوك تىرەپ، استىڭعى ەرنىڭمەن جەر تىرەپ، شىلىمىڭدى كۇننىڭ كوزىنەن تۇتاتىپ الساڭ ءىل ماساتتانبا! ءسال ساتتەن كەيىن نە بولارىڭ قۇدىرەتتىڭ قولىندا.

اينالا ىعى-جىعى، سەندەي سوعىلىسقان ادام. بۇلار دا ءازيزاداي سورلى ما ەكەن؟ بەي-جاي جۇرگەن بىرەۋى جوق. باسىندا سۇر شلياپاسى، ۇستىندە سۇر ماكەنتوشى بار، كوزىلدىرىكتى، بارماق مۇرتتى كىسىنى كورگەندەرىڭ بار ما؟ جانىندا جەندەتتەرى ءجۇر ەدى، ولار ونى ۇرىپ-سوعىپ، قورلاپ بارا جاتقان جوق پا؟ جاراندار-اۋ، اينالايىندار-اۋ، كوزدەرىڭە سونداي پەندەجان تۇسكەن جوق پا؟

ەشكىم بۇعان نازار سالمادى. ىشتەي شىڭعىرعان ءۇنىن دە ەستىمەدى. قايتا قول اربامەن جۇك تاسىعان ءبىر جامان:

— دوروگۋ! بريۋحاتايا كوروۆا! — دەپ قورلاپ كەتتى.

ماسكەۋگە كەلەسى پويىز كەشكە جۇرەدى ەكەن. كاسسا الدىندا ۇزىننان — ۇزاق تىزىلگەن جۇرت. جان قالتاسىن سيپالاپ ەدى، اقشاسى قۇرعىر اق سومكەمەن ليۋكستە قالىپ كەتىپتى. سوندا دا ەسىن جيىپ، كەزەكتىڭ سوڭى كىم دەپ سۇراپ الىپ، قارتاڭداۋ ءبىر ورىس ايەلگە:

— مەن ءقازىر كەلەمىن، سىزدەن كەيىن كىسى بار دەپ ايتا سالىڭىزشى، — دەپ ءوتىندى.

— جارايدى، قىزىم، جارايدى، — دەپ كەمپىر جالپاقتادى.

كەلگەن ىزىمەن القىنىپ كەرى قايتتى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعىپ، كۋرورتشىلار نارزان بۇلاققا قۇلاپ بارا جاتىر. قولدارىندا سول اشەكەيلى توستاقتار. جادىراعان كۇن، جايباراقات زامان، ۋايىم-قايعى دەگەن اتىمەن جوق، بارلىعى دا نە دەگەن باقىتتى جان؟! ادىرا قالعىر اششىبۇلاق ءاتىر ساسيدى. جۇپاردان جاراتىلعان جاننات جاي رىسقۇلوۆتارعا نەگە جاۋىقتىڭ؟ نەگە جايسىز بولدىڭ؟ بىرەر تامشى سۋىندى ايادىڭ با؟ مىڭ-مىڭ ادام ءىشىپ-اق جاتىر توي شيپا سۋىڭنان. سولاردىڭ ىشىندە ساداقاسى ءبىز بولدىق پا؟ نە جازدىق، نەڭدى الدىق ءبىز سەنىڭ، اششىبۇلاق؟!

اينالىپ وتەيىن دەسەڭ، ايدالانىڭ جولى جوق. تابان استىندا ءجۇزىقارا جانداي، بەتى شىركەۋلەنىپ، جۇرت كوزىنە تۇسپەيىن دەگەن تىلەك پايدا بولدى. ادام ولتىرمەي، ۇرلىق ىستەمەي، كىسى اقىسىن جەمەي، جايدان-جاي ءجۇرىپ، ادامداردان يمەنشەك، كۇبىجىك مىنەز شىعا كەلدى. ءازيزا ءتىپتى جاندوسوۆتار كەزدەسىپ قالار ما ەكەن دەپ قۋىستاندى. بۇل قالادا ەڭ تانىس، ەڭ ەتجاقىن دەيتىن سول جاندوسوۆتار عوي. ەندى سولارمەن جۇزدەسۋدىڭ وزىنە ەرىكسىز تىيىم سالىنعانداي. ءقازىر بارسا، جاندوسوۆ ەر مىنەزدى جىگىت قوي، بۇدان كومەگىن اياماس ەدى، كەزەكسىز بيلەت الىپ، پويىزعا سالىپ جىبەرەر ەدى، ءبىراق... الدەنە تەجەدى دە تۇردى. كەسىرىمىز ءتيىپ كەتپەسىن دەگەن ساناسىز تۇيسىك پە ەكەن، ءبىر بەلگىسىز، اتى جوق سەزىم بيلەپ الدى دا، جاندوسوۆتارعا جولىعۋدىڭ ءجونى جوق دەپ شەشتى.

ەشكىمگە ءىز-تۇزىن بىلدىرمەي كەتىپ قالعىسى كەلدى. قارسى جولىكقان ادامنىڭ بەتىنە قارامايدى، جانىنان ادامدار اعىلىپ ءوتىپ جاتىر. بىرەۋلەر مۇنىڭ سوڭىنان بۇرىلىپ تا قاراعان سياقتى. تانيتىن شىعار. مەيلى. بۇل تانىمايدى. بۇل ەشكىمدى دە تانىمايدى. ەندىگى جەردە مىنا قۋانىشقا مەلدەكتەپ تۇرعان كۋرورت بۇعان جات. ءىز-تۇسىز، ءلام-ميمسىز كەتۋ كەرەك. ويلاپ قالسىن جۇرت: رىسقۇلوۆتار پەرىشتەلەر سياقتى عايىپ بولعان ەكەن دەپ. لەرمونتوۆتىڭ دەمونى-داۋ پەرىسى اكەتىپ قالعان ەكەن دەسىن. ءداۋ پەرى وسى ولكەدە ۇشىپ جۇرگەن عوي. تامارا سۇلۋدى اياماعان ءداۋ پەرى كىمدى اياسىن؟ ءداۋ پەرىگە دە ادامداردىڭ اركىمى ەمەس، تاتىمدىسى، اقىلدىسى كەرەك كورىنەدى عوي. اقىلدى ادامدار ازاپ ءۇشىن جاراتىلعان. ءبىلىمدى ادامدار قاسىرەت ءۇشىن جارالعان. مۇنى باياعىدا-باياعىدا ۇلى كىتاپ ايتىپ قويعان: كوپ اقىلدان-كوپ قايعى دەگەن، كوپ بىلىمنەن-كوپ قاسىرەت دەگەن.

ونىسى نەسى دەسە، ءبىلىمدى، اقىلدى ادام مىنا دۇنيەنىڭ كەم-كەتىگىن، ىرىك-شىرىگىن، ارامدىعى مەن ادىلەتسىزدىگىن باسقالاردان بۇرىن سەزىپ، بۇرىن ءبىلىپ قويادى ەكەن عوي. ال وندايلار ەل باسقارعاندارعا ۇنامايدى ەكەن. پاتشالار، يمپەراتورلار، كورولدەر، پەرعاۋىندار حالقىنىڭ جۋاس، مومىن بولعانىن قالايدى ەكەن. جۋاس تۇيە جۇندەگەنگە جاقسى عوي. شاتاق، بۇلىك بىلىمدىلەردەن شىعادى دەپ قورقادى ەكەن.

ءبىراق پەندەنىڭ قاي ويلاعانى بولىپ جاتىر؟ ەلدە، سوناۋ الىس قازاقستاندا، اعايىندى تۇلكىباس پەن جۋالىدا ايتار ەدى:

كوشىپ جاتىر اۋىلىم، قونىپ جاتىر،

قاي ايتقانى پەندەنىڭ بولىپ جاتىر؟

قىرقاسىنا قىرىقتىڭ شىقساق تاعى

ارمان شىركىن كەۋدەدە تولىپ جاتىر. —

دەپ.

سول ايتقانداي، ءازيزانىڭ تانيتىن ەشكىم كەزدەسپەسە ەكەن دەگەن سوڭعى تىلەگى دە ورىندالمادى. قىرسىق ءبىر اينالدىرعاندى شىر اينالدىرادى دەپتى عوي. سول ايتقانى راس ەكەن، تۋرا قارسى الدىنان:

— Ay، پەرىشتەم، نەگە جالعىز ءجۇرسىڭ؟ — دەگەن جاعىمسىز قىرىلداق ءۇن شىقتى، قاراسا گولوششەكين ەكەن. تۇلا بويى قورقىنىشقا ۇيرەنىپ، ەتى ءولىپ قالسا دا ءقازىر سەلك ەتە قالدى. تەكەساقالعا قاسىرەتتى كوزدەن ءزار شاشىپ، ءۇن قاتپاستان وتە شىقتى. گولوششەكين ونىڭ ارتىنان بۇرىلىپ قاراپ:

— ايانىشتى، وتە ايانىشتى. مۇنداي سۇلۋ جاپادان-جالعىز... — دەپ بىردەڭەنى مىڭگىرلەپ قالدى.

اق سومكەسى ورنىندا ەكەن. ەكەۋى ەكى شامادانمەن كەلىپ ەدى. ءقازىر ەكەۋىن بىردەي كوتەرە الماس. ونى-مۇنى، كيىم-كەشەكتى ءبىر شامادانعا، تۇراردىكىنە سىيىستىرماق بولدى. تۇراردىڭ پيجامىن، كويلەكتەرىن سالدى. كويلەكتەردى سالار بۇرىن كەزەك-كەزەك يىسكەلەپ، يەسىز قالعان جەيدەلەردى كوز جاسىمەن بوكتىردى. تۇراردىڭ سابىنمەن جۋىلاتىن كويلەكتەرى، ەندى ءازيزانىڭ كوز جاسىمەن جۋىلدى.

ءار كويلەگىن كەۋدەسىنە قىسىپ، كوز جاسىنا شىلاپ وتىرا بەرەر مە ەدى، ەسىنە ۆوكزالداعى كاسسا ءتۇستى. بيلەت الا الماي، كەشكى پويىزعا ىلىنبەي قالسا، قايعى ۇستىنە قايعى جامالماق. لەزدە قاتايىپ، ءوز شامادانىن تەۋىپ-تەۋىپ، يتەرىپ تاستاپ، تۇراردىڭ گەرمانيادان اكەلگەن قالىڭ قايىس شامادانىن ءبۋىپ-تۇيىپ بولا بەرگەندە، شامپان ەسىنە ءتۇستى. تۇندە جەندەتتەردەن تارتىپ الىپ قالىپ ەدى. تاستاپ كەتۋگە قيمايدى. تۇراردان قالعان تۇمارداي كورىندى دە، شامادانعا ونى دا سالدى. بار جۇگى ءبىر-اق قولدىق بولسا دا زىلدەي اۋىر ەكەن، مىقشىنداپ ۇيدەن شىقتى. ۆوكزال ەداۋىر جەر، دايىن تۇرعان كولىك تە جوق. مىقشىنداپ قاپتالعا ءتۇستى. ءا دەگەنشە، قارا تەرگە مالشىنىپ شىعا كەلدى. شامادانى دا، كيىم-كەشەگى دە قاراڭ قالسىن دەپ تاستاپ كەتكىسى دە كەلدى. دۇنيەدەگى ەڭ جاقىن ادامنان ايىرىلعاندا، كودي-سودي شۇبەرەكتەن ايىرىلىپ، ولمەسپىن دەدى. ءبىراق ءبارى تۇراردىڭ كوزى ەدى، ءداتى شىدامادى. ەكى باسىپ، ءبىر توقتاپ، جىلجي بەردى. قاسىندا تۇرار بولسا، ءزىلباتپان شامادان تۇرماق، ءبىر مىسقال جۇك كوتەرتكىزبەس ەدى. قۇرساعىنداعى بالاعا زاقىم كەلەدى دەپ، ارتىق قيمىل جاساتپاس ەدى. جانداي جاقىن ادامىڭ استى-ۇستىڭە ءتۇسىپ، تىم-تىم بايەك بولا بەرگەنى دە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسى ءىس پە ەكەن؟ ءار ادام ءوز ازابىن ءوزى كوتەرىپ وتكەنى ءجون شىعار. بىرەۋدىڭ ارقاسىندا بىرەۋ تىم-تىم شولجاڭداپ، تايتاڭداپ كەتپەۋى كەرەك شىعار. تۇرارمەن بىرگە تۇرعان از جىلدار ىشىندە جانى قينالىپ كورمەگەن ەكەن. ماسىل دا بولماعان، ءبىراق ماڭدايى ءجىپسىپ، اۋىر جۇمىس تا ىستەمەگەن. ەندى مىناۋ سونىڭ جازىعى شىعار. وتقا سالامىن دەسە دە، سۋعا سالامىن دەسە دە، جاراتۋشى قۇدىرەتتىڭ ەركىندە. باسىنا قۇدىرەتتىڭ نوقتاسى سىيماس پەندە جوق.

ءبىر باسىپ، ءبىر توقتاپ، پورا-پوراسى شىعىپ كەلە جاتىپ، تۇسىنا قارا ءاۆتوموبيلدىڭ كەلىپ توقتاي قالعانىن دا بايقاماپتى. ماشينا سيگنال بەرگەندە عانا بۇرىلىپ قارادى. اۋەلى نكۆد-نىڭ «قارا قارعاسى» ما دەپ جۇرەگى زۋ ەتتى. سويتسە، ۆاديم پەتروۆيچ ەكەن.

— جانىم-اۋ، مۇنىڭىز قالاي؟ ءبىراۋىز ايتساڭىز قايتەدى؟ جۇرتتىڭ ءبارى جاۋ ەمەس قوي، — دەپ بۇرقىلداپ، قارتاڭ كىسى شاماداندى ماشيناعا سالدى. قولتىقتاپ ءازيزانى وتىرعىزدى.

— ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدا مىناداي جۇك كوتەرۋ-كوپە-كورنەۋ اجالدىڭ ءوزى عوي. الدە تۇندە انالارمەن بىرگە بولعانىما بولا، مەنى دە جەك كورىپ كەتتىڭىز بە؟ ماعان بۇيىردى عوي، نە ىستەيىن...

— راحمەت، ۆاديم پەتروۆيچ، سىزگە كەسىرىم ءتيىپ كەتەر دەپ ويلادىم...

— ونىڭ ۇلكەن ادامگەرشىلىك، قىزىم، قيلى زامان، كىم بىلەدى؟ ءبىراق سەنى ءعارىپ حالدە قالدىرۋ ەش اقىلعا سىيمايدى. ەشنارسەنى ۋايىمداما. سابىر ساقتا. پويىزعا ءوزىم وتىرعىزام.

ءازيزانى ساكىگە جايعاستىرىپ، بيلەت قامىنا باس دارىگەردىڭ ءوزى كەتتى. قوزعالماي وتىر دەپ كەتتى. «ە، دۇنيە ءالى قاڭسىپ قالماعان ەكەن عوي»، — دەپ ءازيزانىڭ ءىشى جىلىعانداي بولدى. مۇمكىن، مەيىرىمدى، ءادىل ادامدار تۇراردى دا قۇتقارار دەپ ءۇمىت وتى شالىقتاپ ءوتتى.

سول-سول ەكەن، جاڭا عانا كوڭىلدى ءان سالىپ تۇرعان راديو: «تىڭداڭىزدار، تىڭداڭىزدار!» — دەپ سامپىلداي جونەلدى. ۆوكزال الاڭىنا ىلىنگەن ءداۋ اق شەلەكتەي نەمەگە جۇرت ەرىكسىز قۇلاق ءتۇردى. «ۇلى كوسەم ستالين جولداستىڭ دانا باسشىلىعىمەن ادىمداپ العا باسقان سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ اياعىنان شالىپ قۇلاتقىسى كەلەتىن جىمىسقى جاۋلاردىڭ تاعى دا ءبىر توبى اشكەرەلەنىپ، تۇتقىندالدى! — دەدى راديو لەپىرە ءتۇسىپ. — تروسكيستەر: زينوۆيەۆ، كامەنيەۆ، بۋحارين، رىكوۆ باستاعان جەكسۇرىن جاۋلار ءتيىستى جازاسىن الادى. بۇل جازادان ۇلتشىل تروسكيستەر رىسقۇلوۆ، يكراموۆ، فايزۋللايەۆ، نۇرماقوۆ، يسايەۆ تاعى باسقالارى دا قۇتىلمايدى. حالىق جاۋلارىنا ءولىم كەلسىن! وپاسىز وڭباعانداردى دەر كەزىندە اشكەرەلەپ، قولعا تۇسىرگەن ناركوم ەجوۆتىڭ بولاتتاي قولى مۇقالماسىن!»

راديو قايتادان مۋزىكالاتىپ الا جونەلدى. قولىندا بيلەتى بار، ۆاديم پەتروۆيچ قايتىپ كەلسە، ءازيزا ورىندىقتىڭ ۇستىندە ەس-تۇسسىز تالىپ جاتىر ەكەن...

***

باس جاعىندا «ۆاگونزاك» دەگەن تەمىر قۇرساۋلى، تور كوز تەرەزەلەرى، قارا ۆاگونى بار «كيسلوۆودسك-موسكۆا» جولاۋشىلار پويىزى بۇل كەزدە كاۆكازدان الىستاپ، بۇرىن «پەچەنەگتەر» — «پولوۆسىلار»، تۇركى الەمى قىپشاقتار دالاسى دەپ اتاعان جازىقپەن سالىپ ۇرىپ كەلە جاتتى.

«ۆاگونزاك» دەگەنى-«ۆاگون زاكليۋچەننىح» دەگەنى بولسا كەرەك. ياعني، تۇتقىندار ۆاگونى. قاراۋىلى ساق. قارا پاروۆوز. قارا ۆاگون. سودان كەيىن پوچتا ۆاگون. سودان سوڭ بارىپ، كادىمگىدەي كوز تارتاتىن كوك ۆاگوندار. كوك ۆاگونداعىلار بوستاندىقتىڭ ادامدارى. قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلدارى. ءبىراق كىم بىلەدى... بوستاندىقتا جۇرسە دە تاعدىر — تالايىنا ريزا ەمەستەر تولىپ جاتىر. ءوزى دۇنيەگە كەلگەنشە ادامدار تۇك بىلمەيدى، ەشنارسەدەن بەيحابار. ال جارىق دۇنيەگە كەلە سالىسىمەن، ادام بولىپ جاراتىلعانىن الدەكىمگە مىندەت قىلىپ، الەك-شالەك تالاپ-تىلەگىن الا كەلەدى. اڭگىمەنى بەر-بەردەن باستايدى. اۋەلى تاماق تىلەيدى، جورگەك تىلەيدى. ءا دەگەنمەن جايلى عۇمىردى جاقسى كورەدى. جايالىعى جايسىز بولسىنشى-جاڭا تۋعان جاس بالا نە ىستەر ەكەن؟ ەكى اياعىڭدى ءبىر ەتىككە تىعادى. سويتە-سويتە، اتپالداي ازامات بولادى. ءبىر جۇتىم قارا سۋ مەن ءبىر ءۇزىم قارا ناندى قاناعات تۇتار بىرەۋىن كورمەيسىڭ. كەدەي بايعا جەتسەم دەيدى، باي قۇدايعا جەتسەم دەيدى. كەدەيدىڭ باي بولعىسى كەلەتىنى ميعا قونادى، قۇلاققا كىرەدى. ال بايدىڭ قۇداي بولعىسى كەلەتىنى سۇمدى-ى-ىق! بارلىق پالەنىڭ ءبارى وسىدان تۋىندايدى، وسىدان ءوربيدى، ەسىرەدى. ەسىرىك جاما-ا-اپ. وعان قۇدىرەتتىڭ زاۋالى عانا توسقاۋىل.

سونىمەن، «كيسلوۆودسك-موسكۆا» پويىزى، باقىتتىسى بار، باقىتسىزى بار، تۇتقىنى بار، ازاتى بار-مىڭ قارالى ادامدى ەجەلگى قىپشاق-قۇمان دالاسىمەن اعىزىپ الىپ كەلە جاتتى.

1937 جىل ەدى. كوكتەم ەدى. مامىردىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ ءبىرى ەدى. كوكتەن ماۋجىراپ توگىلىپ تۇرعان ريسالات نۇرى ەدى. دالا دەگەنىڭىز گۇل-شەشەك جامىلىپ، بويجەتكەن قالىڭدىقتاي جاسانىپ: بوزتورعايلار ماسايراپ، الەم شاتتىققا بولەنگەندەي شاق. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن رىسقۇلوۆ كورە المايدى. ۆاگوننىڭ تور كوز تەرەزەسى سوقىر. دالا كورىنبەيدى. بەزەۋ بەت كورشى كۋپەدە. ونىڭ تەرەزەسى جارىق. رىسقۇلوۆتىڭ قاسىنداعى قاراۋىل سول باياعى ديما. ۆاگون دوڭگەلەكتەرىنىڭ ساقىر-سۇقىرى ءومىرى تاۋسىلمايدى. سول ساقىر-سۇقىرىمەن جارىسىپ رىسقۇلوۆ وي كەشەدى. ويدا ءبىر جۇيە جوق. اۋەلى: نەگە؟ نە ءۇشىن؟ — دەگەن سۇڭعىلا سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەيدى-تابا المايدى. كۋرورتتا قالعان ەكىقابات ايەلى اناۋ. ەندى ءوز باسى تاعدىردىڭ جازعانىن كورەر-اۋ، ايەلىنە، ءۇي ىشىنە، بالا-شاعا، تۋعان-تۋىسقاندارىنا تىنىشتىق بەرسە ەكەن.

پويىز وقتىن-وقتىن توقتايدى. ءسىرا، ستانسيا بولار. سىرتتان ادامداردىڭ داۋسى ەستىلەدى. راديو، مۋزىكا ويناپ تۇرادى. مۇنى سىرتقا شىعارمايدى.

ديما دا سويلەمەيدى. وعان تۇتقىنمەن سويلەسۋگە رۇقسات ەتىلمەگەن. وسى اراسى جۇمباق. تۇتقىندى قاشىرىپ الماي، ايىرىلىپ قالماي، ساق وتىرساڭ بولدى ەمەس پە؟ ال سويلەسەڭ سويلەسە بەر. ارينە، سويلەسكىڭ كەلسە. جوق، سويلەسۋگە بولمايدى.

تۇرمە قاراۋىلى، تۇتقىن قاراۋىلى سەزىمتال كەلمەۋى كەرەك. قايىرىم، مەيىرىم دەگەندى بىلمەۋ كەرەك. ەگەر سەزىمتال، مەيىرىمدى بولساڭ، تۇتقىنداردىڭ دا نەشە ءتۇرلى سيقىرلارى بار، سوزبەن ارباپ، ەرىتەتىندەرى بار، جانىڭدى ەلجىرەتىپ، جىلاتاتىندارى بار. ءسويتىپ، ارباپ، قۇتىلىپ كەتەتىندەرى بار. سوندىقتان، قاراۋىل قارا تاستاي قاتال بولۋعا ءتيىس. ايتالىق، ءقازىر رىسقۇلوۆ سويلەپ كەپ بەرسە، بۇل تىڭداسا، رىسقۇلوۆتىڭ ايىپتى ەمەس ەكەنىنە كوزى جەتسە، پەندە عوي، جانى اشىپ، بوساتىپ جىبەرۋى دە مۇمكىن عوي. ءبىراق ديمادان قۇتىلعانمەن، قارا ۆاگون-قارا جارتاستاي... بۇل باياعى رىسقۇل باتىر ىرگەسىن پىشاقتىڭ ۇشىمەن تەسىپ، قاشىپ كەتەتىن الماتىنىڭ اباقتىسى ەمەس.

تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قاپاس قاماقتا وتىرعان ادام نە ويلايدى؟ ارينە، ءوز تاعدىرىن ويلايدى. ازىرگە رىسقۇلوۆ ءوز تاعدىرىن بولجاي المايدى. كەشىكپەي ماسكەۋگە جەتكىزەدى. ارينە، نكۆد. ارينە، ەجوۆ. بۇعان قانداي ايىپ تاعىلادى؟ ودان بۇل قالاي قۇتىلادى؟ بەيمالىم.

ارينە، تۇتقىن وزىنەن سون، ەڭ جاقىن ادامدارىن ويلايدى. ايدالادا جاپادان-جالعىز قالىپ قالعان ءازيزاسىن ويلاعاندا، وزەگى ورتەنىپ، دەمىگىپ، اۋا جەتپەي القىنا باستايدى. ءومىرى قيىنشىلىق كورمەگەن جاس كەلىنشەك باسىنان قانداي حال كەشىپ وتىر ەكەن؟ پويىزعا بيلەت الا الدى ما ەكەن؟ الدەكىمدەر جابىرلەپ، قورلاماسا يگى ەدى. ۇلكەن ۇرەي. ويشا نەشە ساققا ساندالۋعا بولادى. سويتە-سويتە ادام ويى وي مەن قىردى كەزىپ ءجۇرىپ، ءبىر ساتكە قايعى-قاسىرەتتى ۇمىتتىرىپ، جاسىل جايلاۋ، جايدارمان ەلگە دە جەتكىزەدى... ازيزامەن العاش قالاي كەزدەسكەنى ەسىنە تۇسەدى...

سول جىلى ءازيزا كوكشەتاۋدا پراكتيكادا ءجۇر ەكەن. مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ اقىلعا كەنەن كىسى عوي. تۇركسىبتى سالۋ كوميتەتىنىڭ باستىعى رىسقۇلوۆ بولعاندا، باس ينجەنەر تىنىشبايەۆ. گولوششەكين تىنىشبايەۆتى جولاتقىسى كەلمەگەن. الاش وردا دەيدى، سوۆەتكە جاۋ دەيدى، كۇنى كەشە قوقان اۆتونومياسىن باسقارعان دەيدى. سىلتاۋ كوپ. رىسقۇلوۆ وعان: قولىنان ءىس كەلەتىن بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنسيانى كەڭەس ىسىنە تارتۋ كەرەك دەپ لەنين ءوزى ايتقان. سەن، گولوششەكين، نەمەنە لەنيننەن اۋليەسىن بە؟ تۇركسىبكە كەڭەس ۇكىمەتى اتىنان جاۋاپ بەرەتىن مەن. سوندىقتان، كىممەن جۇمىس ىستەسەم-وزىم شەشەمىن. باس ينجەنەر تىنىشبايەۆ بولادى! — دەپ شورت كەسكەن.

ءسويتىپ، تۇركسىب ءىسى العا باسىپ جاتتى. رىسقۇلوۆ ماسكەۋدەن الماتىعا كەلگەندە، ۇكىمەت ۇيىنە تۇسپەي، تىنىشبايەۆتىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ونىسى رەسپۋبليكا باسشىلارىنا ۇنامايدى. استىرتىن وگپۋ اڭديدى. رىسقۇلوۆتىڭ جۇرگەن — تۇرعانى، قايدا بارعانى، كىممەن سويلەسكەنى-بارى اڭدۋلى. اڭدىسا-اڭدي بەرسىن. رىسقۇلوۆ جاۋدىڭ ءىسىن ىستەپ جۇرگەن جوق. سوندىقتان ءجۇرىس-تۇرىسى ەركىن، ءجۇزى جارقىن. ءبىر كۇنى ءشاي ۇستىندە مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ:

— ال، تۇرار، قۇلاق سالساڭ، ءبىر ءسوز ايتايىن، — دەيدى.

— ايتىڭىز، مۇحا، — دەيدى رىسقۇلوۆ ىنىلىك ىزەت ساقتاپ.

— ايتسام، ەر جىگىتتىڭ قوسى تۇزەلمەي، ءىسى تۇزەلمەيدى. سەندە ءبارى بار: قۇداي بەرگەن اقىل-وي، تاۋداي تالانت، بيىك ءمانساپ-بارى جەتەدى. ءبىراق مەن ماسكەۋگە جولىم تۇسكەندە، رىسقۇلوۆتىڭ ءۇيىن كورەيىنشى دەپ بارا المايمىن. نەگە؟ سەندە وتان جوق. وتان-وت باسى، وشاق قاسى. مىڭ جەردەن وكىمەت بولعانىڭمەن، دوس-جارانىڭ جارقىلداپ وتىرىپ، ءشاي ىشەتىن ءۇيىڭ ءبولماسا-بارى بەكەر. بالكىم، ءبۇل ەۆروپالىقتارعا جاراساتىن شىعار. ال ءبىز ازياتپىز، ونىڭ ىشىندە قازاقپىز. مەيمانسىز قاي قازاقتى كەرىپ ەدىڭ؟.. مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىم: ورىستان الا-الا بولدىڭ عوي، ەندى ءبىر قازاق قىزىنا ۇيلەن. اقىرى انا نادەجدا مارجاڭمەن جۇلدىزىڭ جاراسپاي، بولەك تۇرادى ەكەنسىڭدەر.

رىسقۇلوۆتىڭ قاباعى تۇكسيىڭكىرەدى. جاقتىرماي قالدى. ىشىنەن ورىسشالاپ: «ۆوت لەزەت ۆ تۆويۋ دۋشۋ، كاك ۆ سۆوي سوبستۆەننىي كارمان» دەپ قويدى.

— بۇل ەندى، مۇحا، ءار ازاماتتىڭ ءوز ءىسى، — دەدى.

— ءوزىڭ ءبىل، تۇرار، بىزدىكى دوستىق ىقىلاس، — دەپ تىنىشبايەۆتىڭ دا كوڭىلى قالىپ قالعانداي بولدى.

رىسقۇلوۆ تا سەزىمتال، جاقسى اعانىڭ جاناشىرلىق پىكىرىنە ىلتيپاتپەن قۇلاق سالعان ءجون ەدى، رەنجىتىپ الدىم-اۋ دەپ ىشتەي قىنجىلدى دا:

— قىز ايتتىراتىن قىرشىن جاستان ءوتىپ كەتتىك قوي، مۇحا، — دەپ جۇمساردى.

— تەك! — دەدى تىنىشبايەۆ. — ساعان تيگەن قازاقتىڭ قىزى قۇدايىنا بوز قاسقا اتار. ءوزىن ەمەۋرىن تانىتساڭ بولعانى. ار جاعىن بىزگە سال.

— وۋ، مۇحا، سوندا ءسىز — شەگە، مەن — تولەگەن بولىپ ەل ارالاپ، قىز تاڭدايمىز با؟ — دەپ كۇلدى رىسقۇلوۆ.

— و جاعىنان قام جەمە، تۇرار. وسى الماتىدا، ءبىزدىڭ ءبىر تانىسىمىزدىڭ اي مەن كۇندەي قىزى بار. وقىعان، زيالى وتباسى. قىزدىڭ اكەسى كەزىندە قازاندا وقىعان، ءتۇبى مىنا ۇزىناعاشتان شىققان، ايقىم-شاپىراشتى تۇبەك ەسەنقۇلوۆ دەگەن كىسى. ال قىزدىڭ شەشەسى ءاريفا دەگەن تاتار قىزى.

— ءسىرا، قازاننان الىپ قايتقان عوي؟

— جوق، وسى مىنا ءوزىمىزدىڭ قاراقولدا ءىرى تاتار ساۋداگەرى تۇرعان. كەيىن الماتىعا كوشىپ كەلگەن. ءاپالى-سىڭلىلى ەكى قىزى بولعان. ەكەۋى دە بويجەتكەن. ەكەۋى دە ەرەن سۇلۋ. سودان سول قازاننان ەكى قازاق جىگىتى زووۆەت ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلە قالماي ما؟ و كەزدەگى وقۋ بىتىرگەندەر، ءوزىڭ بىلەسىڭ، فورمامەن جۇرەدى. يىقتارى، تۇيمەلەرى سارى الا. بىرەۋى جاڭاعى ايتقان تۇبەك ەسەنقۇلوۆ، ەكىنشىسى ورازقۇل بازانوۆ. حيكاياسى كوپ انگىمە، قىسقاسىن ايتقاندا، ەكەۋى الگى تاتاردىڭ ەكى قىزىنا ۇيلەنەدى. الماتىدا ۇلان-اسىر توي بولادى. ەندى سول تۇبەكتەن ءازيزا دەگەن قىز، ورازكۇل-دەن ءنايلا دەگەن ەكى قىز بوي جەتىپ وتىر. ەكەۋى دە وسىنداعى مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىندا وقيدى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ. وقىعان دەسەڭ وقىعان. وقىعاندا، قالانىڭ تىكباقاي قىزدارى ەمەس، وتە كورگەندى، تەكتى جاندار. ال قالاعانىڭدى ال. نەعىل دەيسىڭ؟!

— نە دەيىن؟ كورمەي-بىلمەي... ءارى دەسە، تىم جاس ەكەن. ايمان مەن شولپانعا قول سوزعان كوتىبار كوكەم سياقتى بولىپ...

— بۇل اعاڭ سەنى وعاش ىسكە يتەرمەلەمەيدى، — دەپ تىنىشبايەۆ دەس بەرمەدى. — وتىزدىڭ ىشىندەگى قىلشىلداعان جىگىت تە ءوزىن كوتىبارعا تەڭەي مە ەكەن؟ «ەسىك كورگەندى الما، بەسىك كورگەندى ال». ماسكەۋدە تاعى ءبىر مارجاعا تاپ بولساڭ، قازاقستاننان مۇلدە قول ءۇزىپ قالۋىڭ دا مۇمكىن...

رىسقۇلوۆ مەيلى دە دەمەدى، جوق تا دەمەدى، كۇمىلجىڭكىرەپ، وتىرىپ قالدى. ادامنىڭ وسال كەزى وسىندايدا. ءدال ءقازىر قازىقتى قاتتىراق قاقساڭ، قارا تاس بولسا دا كىرىپ كەتەدى. كوپتى كەرگەن اككى تىنىشبايەۆ:

— ءاي، ەسكەندىر! — دەپ كورشى بولمەدەگى بالاسىن شاقىردى.

مۇنىڭ دا بالاسىنىڭ اتى ەسكەندىر، جيىرمالارعا جۋىق بوزىم جىگىت. مۇرتى تەبىندەگەن، سۇڭعاق بويلى، كەلىستى ازامات. الماتىعا ءالى سىڭىسە قويماعان كينو ونەرىمەن اۋەستەنىپ جۇرگەن جايى بار.

— نە، كوكە؟ — دەپ جەتىپ كەلدى.

— اكەلشى، الگى البومدى.

جىگىت جىمىڭ ەتتى دە، لەزدە البومدى اكەلىپ الدارىنا قويدى.

— مىنە، مىناۋ تۇبەك ەسەنقۇلوۆ، — دەدى تىنىشبايەۆ، — بىلعىر عانا دۇنيە سالدى. ەرەن جىگىت ەدى...

سۋرەتتە اسكەري كيىم سياقتى فورما كيگەن كوركەم جىگىت، ءوزى ولسە دە، ءتىرى ادامداي بۇلارعا ءۇنسىز قادالا قالدى.

— مىنا ءقاسىنداعىسى-اريفا. تۇبەكتىڭ حانىمى. اق جەلەك جامىلعان، اسا كورىكتى كىسى ەكەن.

— بۇلار ءبىزدىڭ جاقىندارىمىز عوي. سوندىقتان سۋرەتتەرىن وزدەرى سىيلاعان. ال ەندى... قىزداردى كورەسىڭ، — دەپ تىنىشبايەۆ البومنىڭ كەلەسى بەتىن اشتى.

مولدىرەگەن ەكى قىز باس ءتۇيىستىرىپ وتىرىپ تۇسكەن ەكەن سۋرەتكە. بىر-بىرىنە وتە ۇقساس. تۋعان بولەلەر عوي. كيىمدەرى تاتارشا مەن قازاقشانىڭ قوسىندىسىنداي، ءبىراق كوركەم.

— مىناۋسى ءازيزا، ءمىناۋسى-نايلا، — دەدى تىنىشبايەۆ ساۋساعىمەن مەڭزەپ.

شىنىندا دا ەكەۋى بىرىنەن ءبىرى وتەدى، اسا اجارلى پەرىشتەلەر.

— اۋ، مۇحا، بۇلارىڭىز مىنا ماعان ەمەس، انا ەسكەندىرگە تەڭ، جاپ-جاس بالالار عوي.

— ءوزىڭدى ءوزىڭ تومەندەتپە، تۇرار. سەنى تومەندەتكىسى، مۇقاتقىسى كەلەتىندەر ءوزىڭسىز-اق تابىلادى. وسىدان تاۋەكەل دەپ كورشى، كونبەسە-اكەل قولىڭدى. مەن سەنى جامانشىلىققا يتەرمەلەمەيمىن عوي. وعان كوزىڭ جەتكەن شىعار...

رىسقۇلوۆ استە كوزسىز وجار ەمەس، ءبىراق ءدال ءقازىر ويىنپازداردىڭ قۇمارلىعىنداي ءبىر سەزىم بيلەدى دە:

— ە، ەندى بۇل دەگەن جانسىز سۋرەت ەمەس پە، — دەدى.

— ويباي، ەمەۋرىن بىلدىرسەڭ بولدى-ۇيگە شاقىرىپ، الگى... ءاي، ەسكەندىر! سەنىڭ تۋعان كۇنىڭ قاشان ەدى؟ توي-تومالاق سياقتى ءبىر كەش وتكىزىپ، سوعان شاقىرا سالامىز.

— وي، كوكە، مەنىڭ تۋعان كۇنىم ءالى قايدا، كۇزدە عوي، — دەپ ەسكەندىر كۇلدى.

— ال مىنا قىزداردى ۇيگە قوناققا قالاي شاقىرامىز؟

— ە، ولار الىستا، — دەدى ەسكەندىر، — بىرەۋى كوكشەتاۋدا، بىرەۋى... ۋكراينادا پراكتيكادا ءجۇر.

— ءماسساعان. ەندى قايتتىك، — دەپ تىنىشبايەۆ قىنجىلىپ قالدى.

بەتى بەرى قاراعان بۇل ءىس ويلاماعان جەردەن وقىس بۇرىلىپ، تەرىس اينالعانداي بولدى.

— قاشان قايتادى ولار؟

— وي، كوكە، كەشە عانا كەتتى عوي، ەڭ كەمى ەكى ايسىز كەلە قويار ما ەكەن، — دەدى ەسكەندىر ەندى ماسەلەنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىنىپ. سودان سوڭ، ءسال كىدىرىپ:

— نەسى بار، كوكشەتاۋعا بارىپ قايتۋعا دا بولادى، — دەدى. قۇداي اۋزىنا سالدى ما، كىم ءبىلسىن، كوكشەتاۋ دەدى.

— اعا كەلىسسە، مەن ىلەسىپ جۇرەيىن.

بۇعان قالاي قارايسىڭ دەگەندەي، تىنىشبايەۆ رىسقۇلوۆقا بۇرىلدى.

رىسقۇلوۆ ويلانىپ قالدى. كوكشەتاۋدى بۇرىن كورمەپ ەدى، سىرتىنان قۇمار ەدى. كوڭىلىندە ەرتەگىدەي عاجايىپ ەل ەدى. جۇمىسباستى ادام. تۇركسىب تىرشىلىگىمەن قازاقستانعا كەلگەن ءساتى. مۇنداي ءسات ورالا بەرە مە؟ قىزدى قويشى... جەردى كورىپ قايتقان دا ءجون. اتاعى جەر جارعان كوكشەنى كورىپ قايتۋ-تەككە ۋاقىتتى ۇتتىرۋ عانا ەمەس شىعار. ءارى دەسە، بۇيرىق جۇرسە... كىم بىلەدى... جاتقانعا جان جۋىماس، جۇرگەنگە جورگەم ىلەسەر.

— جارايدى، — دەدى رىسقۇلوۆ.

***

كۋپەنىڭ ەسىگىن سەرپىپ اشىپ، بەزەۋ بەت كىرىپ كەلدى. ماساڭداۋ. كوڭىلدى.

— قالاي، ديما، قوناعىڭنىڭ ءىشى پىسقان جوق پا؟ — دەپ قاراۋىل مەن تۇتقىنعا قاراما قارسى وتىردى.

— تاماقتان باس تارتتى، — دەدى قاراۋىل.

— نەگە، مۇمكىن ءبىزدىڭ تاماعىمىزدى مەنسىنبەيتىن شىعار، — دەپ قاعىتتى بەزەۋ بەت. — ال، ازامات رىسقۇلوۆ، نەگە باس تارتتىڭىز؟

رىسقۇلوۆ جاڭا عانا ادەمى دۇنيە اراسىندا ءجۇر ەدى. ول الگىدە عانا، الاتاۋدان شىعىپ، كوكشەتاۋعا اتتانىپ بارا جاتىر ەدى. تۇتقىن جالعىزدىقتان جالىعىپ ەلەدى دەپ بەكەر ايتادى. تۇتقىن وي تەڭىزىندە جۇزە بىلەتىن تۇتقىن بولسا، جالىقپاق ەمەس. ادام ءوز ويىمەن ءوزىن جۇباتۋعا دا بولادى، جىلاتۋعا دا بولادى.

— مەن سىزدەن سۇراپ تۇرمىن، نەگە تاماق ىشپەيسىز؟

رىسقۇلوۆ بەزەۋ بەتكە شانشىلا قارادى دا:

— تابەتىم جوق، — دەدى.

«تۇتقىنداعى يمپەراتور عانا وسىنداي تاكاپپار بولادى» دەپ قويدى بەزەۋ بەت.

— مەيلى، ءالى سۇراپ ىشەتىن بولاسىز. ەركىڭىز ءبىلسىن. ءبىزدىڭ مىندەت-سىزدى ەسەن-ساۋ ءتيىستى ورىنعا تاپسىرۋ. وندا ءسىزدى ماڭدايىڭىزدان سيپاسا-وزدەرى بىلەدى. ايتپاقشى، — دەدى بەزەۋ بەت سىڭار ەزۋلەي كۇلىپ، — ءسىزدىڭ دوسىڭىز قورىقماسوۆ تا قولعا ءتۇستى. وسى ۆاگوندا. مينەرالنىە ۆودى ستانسياسىنان وتىردى.

— مەنىڭ دوسىم ەكەنىن قايدان بىلەسىز؟

بەزەۋ بەت مىرس ەتتى:

— ءبىز ءبارىن بىلەمىز. بىزگە بەكەر مەنسىنبەي قارايسىز. گۋنيبكە بارىپ، ءشامىلدىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ، انتتاسقان قورىقماسوۆ ەكەۋىڭىز ەمەس پە ەدىڭىز...

— قانداي انت؟

— قانداي انت ەكەنىن ءتيىستى جەرىندە ءوزىڭىز ايتاسىز.

بەزەۋ بەت ايتارىن ايتىپ الىپ، ارتىنان وكىنىپ قالدى. ماستىعى لەزدە تارقاپ كەتكەندەي، لەزدە قۋقىل تارتتى. بۇل تەرگەۋشى ەمەس. بۇل تۇتقىنداۋشى. ءارى دەسە، «ۆاگونزاكتا» كىم بار، كىم جوعىن جاريالاۋعا دا ءتيىستى ەمەس. اقىلى ارتىنان كىرىپ، قيپاقتاپ قالدى.

— سول قورىقماسوۆتى وسى كۋپەگە اكەلۋگە بولماس پا ەكەن، — دەدى رىسقۇلوۆ ادەيى.

— ونى ساعىنساڭىز، ءالى كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسەدى عوي دەپ ويلايمىن. ديما، تىرپ ەتۋشى بولما!

بەزەۋ بەت وسىنى ايتىپ، كۋپەنىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ، كەتىپ قالدى.

پويىز دوڭگەلەگى سارنايدى. تاۋسىلمايتىن نەتكەن ۇزاق جول. مەزگىل كۇندىز بە، ءتۇن بە -بەلگىسىز؟ تۇتقىن مەن تۇن-تۇنەك نەكەلەسكەندەي. تۇتقىن تەك تۇنەكتى عانا سەزەدى، تۇنەكتى عانا ايمالايدى، تۇتقىننىڭ ايەلى-تۇنەك. ەندى وسىعان كون، داعدىلان، رىسقۇلوۆ. ەندى قايتىپ سۇيگەن جارىڭ، العان جارىڭ ءازيزا تۇبەكقىزىن ايمالايسىڭ با، جوق ءپا-بىر ءتاڭىرىنىڭ ءىسى. ەندى سەن تۇنەك قۇشاعىنداسىڭ. قاراڭعى قارا قاپاس ساعان ىنتىق بولدى، امال نە؟ قورىقپا. اناڭ قاليپا مارقۇمنىڭ قۇرساعىندا جاتقانىڭدا دا وسىنداي قاراڭعى بولاتىن. جارىق دۇنيەدە قىرىق جىل جاساپسىڭ. جارىق دۇنيەگە كەلگەنىڭە ءتاۋبا قىل. كەلمەي قالساڭ قايتەر ەدىڭ؟ ازدى-كوپتى داۋرەن كەشتىڭ. قارادان شىعىپ حان بولعانداي دارەجەگە جەتتىڭ. كوپ جاندار جابى مىنگەندە، سەن اقبوزدان ارعىماق ءمىندىڭ. ءبىراق ول دا جاعى تۇكتى جىلقى ايۋان. ءبىر تۇندە-اق اقبوزدان اۋدارىلىپ ءتۇستىڭ. التىن-كۇمىس ابزەلدى ارعىماعىن اداستىردى. اق نەكەلى اسىل جارىڭ ارتتا، قاپ تاۋىنىڭ ءبىر قويناۋىندا اڭىراپ قالدى. بۇ دا بولسا، ءتاڭىرىنىڭ جازۋى شىعار، ءتاۋبا قىل. ەندىگى جارىڭ-سايقال تۇنەك. قاراڭعى قاپاسقا دا تۇرتىنەكتەپ ۇيرەنەرسىڭ. تەك، ەگىلمە، مۇجىلە بەرمە. قايرات قىل. الدا ءالى توزاق دەگەن سىناق تۇر. ستالين ساعان قۇرىعىن كوپتەن ۇيىرگەن. نوقتاسىن ۇزە بەرىپ نەڭ بار ەد؟! ەندى قۇرىعىن سالدى. قىلقىندىرماسا بولعانى.

***

اراسىنا ون ەكى ساعات سالىپ، ەكى جولاۋشى پويىزى كيسلوۆودسكىدەن بىرىنەن سون، ءبىرى ماسكەۋگە كەلدى. ماسكەۋدە دە سيرەن گۇلدەپ، تەرىستىك سامالىمەن اينالاعا حوش ءيىس جايىلىپ تۇرعان مەيىرلى شاق ەكەن.

الدىڭعى پويىزدىڭ «ۆاگونزاگىنەن» تۇسكەن رىسقۇلوۆ، جاپ-جارىق ساۋلەگە كوزى قارىعىپ، جارىق ساۋلەدەن شوشىنعانداي، جانارىن قولىمەن باسا كالدى. سوندا بارىپ كوزىلدىرىكسىز ەكەنى ەسىنە ءتۇستى. قاراڭعىدا كوزىلدىرىكتىڭ تۇككە كەرەگى جوق ەكەن.

جارىق الەمدى جاتىرقاۋ قاس-قاعىم ساتكە عانا سوزىلدى. «ۆاگونزاكتان» تۇسە سالىسىمەن، ايداۋىلدار ونى پەررون جيەگىندە ءازىر تۇرعان قارا ماشيناعا تىقتى دا جىبەردى. قارا ماشينانىڭ ءىشى قاراڭعى ەكەن. كوزى جاي تاپقانداي بولدى. ورىستار «چەرنىي ۆورون» دەپ اتاپ كەتكەن ماشينانىڭ ارتقى ەسىگى كايتا اشىلدى دا جارىق ساۋلە جانتالاسا، الدەكىممەن بىرگە تالاسا-تارماسا جارق ەتتى دە، ەسىك تارس جابىلىپ، قايتادان تۇنەك ءتۇستى. مۇندا تەرەزە دەگەن بولمايدى ەكەن.

الگى سوڭعى كىرگەن قورىقماسوۆ-اۋ دەپ شامالادى رىسقۇلوۆ. ەندى وقتالىپ، وزىنەن حابار بەرەيىن دەپ ەدى، سونى سەزىپ قويعانداي، قاراۋىل:

— نە رازگوۆاريۆات! — دەپ بۇيىرا شولاق قايىردى.

كاي كوشەمەن قايدا كەلە جاتقانى بەلگىسىز. دۇنيە-دۇنيە مە، الدە، جانسىز قۋىس پا — بەلگىسىز؟ رىسقۇلوۆ اۋەلى وسى ءوزىم بارمىن با دەگەندەي، كىسەنسىز بوس قولىمەن بەت-اۋزىن سيپالاپ ەدى، تىكەنەكتەي بولىپ ساقال ءوسىپتى. بۇرىنعى بارماق مۇرتىنىڭ اينالاسى دا تىكىرەيىپ، تىكەن شىققانداي ەكەن. كىشكەنتاي ساۋلە اكەسىنىڭ الدىندا وتىرىپ، بەت-اۋزىن سيپالاپ، بارماق مۇرتتى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كورىپ: «وي!» — دەپ قولىن لەزدە تارتىپ الىپ، ىشەك-سىلەسى قاتا، سىڭعىر-سىڭعىر كۇلۋشى ەدى... ەندى كورسە... قورقىپ كەتەتىن شىعار. ەندى كورسە...

***

كەلەسى پويىز تۇندەلەتىپ كەلدى. ءازيزا زىلدەي شاماداندى سۇيرەلەپ ءجۇرىپ، تاكسيگە وتىرىپ، ۇيىنە تارتتى. تاكسيدىڭ شوپىرىنا:

— ورتالىق. نوگين بۋلۆارى، 25، — دەدى.

ءوز ءۇيى، ءوز ۇياسى. ءۇي تولى جان. كەيدە شارشايتىن. ءبىراق از كۇن اۋلاقتا ءجۇرىپ، ساعىنىپ قالىپتى. تاكسي ۇيگە جاقىنداعان سايىن جۇرەگى لۇپىلدەي ءتۇستى. قۇدايدان: «تۇرار ۇيدە وتىرسا ەكەن» دەپ تىلەدى. شىركىن-اي، ءقازىر بۇل ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلىپ، № 48 پاتەر قونىراۋىنىڭ تۇيمەسىن باسقاندا ەسىك اشىلىپ كەپ كەتىپ... الدىنان تۇرار شىعا كەلسە... بۇل موينىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ، سولىعىن باسا الماي ەڭكىلدەپ ءبىر جىلاسا... كىشكەنتاي ساۋلە: «ماما!» — دەپ تيتتەي ساۋساعىن شوشايتىپ، بۇعان قاراي جورتاقتاپ جۇگىرسە... قىزىن باۋىرىنا باسىپ، ومىراۋىن كوز جاسىمەن قول قىلسا... «نەگە جىلايسىڭ؟» — دەپ ادىلەتسىزدىكتەن، ۇلكەندەردىڭ ۇرەيلى ومىرىنەن بەيحابار ءسابي سوستيىپ تاڭ قالسا... اناسى ەريفا: «ي-ي، قىزەم، جىلاما، ءبارى دە وتتى-كەتتى. قاھار سۋققاننار تۇرارنى ناپراسنو ارەستوۆات يتكاننار. يندە يزۆينەنيە سۇرادىلار»، — دەپ تۇرسا... ەسكەندىر، ءراشيد، ءشامىل، ءالي-بارى-بارى مۇنى قورشاپ الىپ، قۇشاقتاسا... سودان ءبارى دە ۋلاپ-شۋلاپ، داستارقان باسىنا وتىرىپ، ءاريفانىڭ شاك-شاگىمەن راحاتتانىپ، ءشاي ىشسە... بۇل سوندا كۇيەۋىنە قاراپ: — تۇرار-اۋ، نە بولدى، ايتساڭشى، دەس.ە. تۇرار سۇيكىمدى كۇلىپ وتىرىپ: — ە، ءبىر وڭباعاندار ۇستىمنەن ارىز جازىپتى. مەن ەجوۆ ارقىلى ستالينمەن ءبىر اۋىز سويلەسۋىم مۇڭ ەكەن، ەجوۆ: جاڭىلدىق، جازدىق، كەشىرە گور، — دەپ بوساتىپ جىبەردى دەسە... بۇل:-گولوششەكين قاقباس ەمەس پە؟ — دەپ سۇراسا، تۇرار: — ە، و دا بار، باسقالارى دا قاراپ جاتپاپتى، قازاقستاننان دا تابىلىپتى دەسە...

و، دۇنيە-اي... ارمان-قيال نە دەمەيدى؟ ايتقانىنداي، ءۇشىنشى قاباتقا دا كوتەرىلدى. جۇرەگى تۇسكىر جۇرەك ەمەس، اساۋ اتتىڭ تۇياعىنداي، مۇنىڭ كەۋدەسىن ءدۇرس-دۇرس تەپكىلەيدى. القىنا ءتۇسىپ، اعاراڭداپ ارەڭ كورىنگەن تۇيمەنى باستى... ءۇن جوق. باج-باج ەتكىزىپ قاتارىنان قايتا-قايتا باستى. ءۇن جوق. تىرس ەتكەن جان جوق. پودەزدىڭ جايشىلىقتا جارقىراپ تۇراتىن شامى دا كىلميىپ قالىپتى. ەندى بارىپ بايقادى: ەسىكتىڭ قۇلپى تۇسىنان تىلدەي-تىلدەي قاعازدى ايقىش-ۇيقىش كرەشتەي جاپسىرىپ، مورلەپ تاستاپتى. جۇرەگى مۇ — ۇ-ۇز بولىپ، قۇيقاسى شىمىرلاپ بارىپ، ەكى تىزەسى وزىنەن-وزى بۇگىلىپ، بۇك ءتۇستى دە قالدى...

...قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيدى، ەسى كىرسە كەرەك، كوزىن اشسا، ەكى ميليسيونەر مۇنىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ قاراپ ءتۇر ەكەن.

— مەنىڭ ءۇيىم قايدا؟ — دەدى ءۇنى شىعار-شىقپاس.

— بۇل ۇيگە ءمور باسىلعان. اشۋعا بولمايدى، — دەدى ءبىر ميليسيونەر.

— مەنىڭ بالالارىم، كارى انام قايدا؟

— ولار، ءسىرا، تانىستارىڭىزدىڭ ۇيىندە بولار.

— مەنىڭ كۇيەۋىم قايدا؟

— كۇيەۋىڭىز تەرگەۋدە.

— ول قاي جەردە؟

— ىشكى تۇرمەدە.

— ىشكى تۇرمە دەگەن نە؟ ىشكى، سىرتقى دەگەن تۇرمە بولا ما ەكەن؟

— بولادى. ىشكى تۇرمە دەگەن نكۆد-نىڭ ءوز ىشىندە.

— لۋبيانكا ما؟ — ءيا.

— مەنى وندا كىرگىزە مە؟

— نكۆد-نىڭ بيۋروسىنا بارىپ، ارىز جازىپ، رۇقسات سۇراساڭىز، مۇمكىن، جولىقتىرۋى.

— سەندەر نەگە كەلدىڭدەر؟

— ءبىز مورلەنگەن ۇيلەردى كۇزەتەمىز.

— ۇيلەر... ۇيلەرى قالاي؟ مەنىڭ عانا ءۇيىم ەمەس پە؟

— جوق، قارسى ەسىككە قاراڭىز، و دا مورلەنۋلى.

— رۋدزۋتاك؟!.

***

— كەل، — دەدى نادەجدا كونستانتينوۆنا، — كىر ەندى. نەعىپ تۇرسىڭ بوساعادا؟ ءوزىمىز دە كۇتىپ وتىرمىز سەنى...

قانشا ايتقانمەن، كۇندەس قوي. تۇراردىڭ بۇرىنعى ايەلى. تابالايتىن شىعار دەدى. كۇلىن شاشىپ، ەتەگىن اشىپ كۇلەتىن شىعار دەدى. مەنى تاستاپ العان ناق سۇيەرى سەن ەدىڭ، ەندى نە بولدىڭ دەپ ايتا ما دەپ قورىقتى. بىرەۋدىڭ سورىنان بىرەۋ باقىت تاپقان قانداي بولادى ەكەن؟ جاس ەدىڭ، سۇلۋ ەدىڭ، سۇلۋلىعىڭدى سۋعا ەزىپ ءىش ەندى دەپ ايتا ما دەپ جاسقاندى.

ءبىراق الدىرعان البىرت، اناسىنىڭ قوينىن اشادى.

بۇرىن كورمەگەن كۇندەسىنىن ەسىگىن قاقتى. ەسىك قاعاردان بۇرىن، ارى ءجۇر دەسە قايتەم دەپ كەپ ويلاندى. اقىرى، مەن بەيباققا ەندىگى جەردە بەتمونشاعىم ءۇزىلىپ تۇرعان جاراسپاس دەپ، تاۋەكەلگە باستى. جوق، كۇندەسى كەۋدەسىنەن يتەرگەن جوق. كىر، ۇيگە كىر دەپ تۇر.

— ءبىزدىڭ ادامدار وسى ۇيدە مە؟

— وسى ۇيدە. وسى ۇيدە بولماعاندا قايدا بارادى؟ ءجۇر ەندى. ساۋلەسى اۋرۋدان تۇرعانداي ازىپ قالىپتى. بالا دا بولسا، بالەنى سەزە مە ەكەن، ءازيزا ونى باس سالىپ قۇشاقتاعاندا، كىشكەنتاي ساۋلە كۇرسىنىپ سالدى. ءازيزا سولقىلداپ جىلاپ، داۋىس قىلا بەرگەندە، شەشەسى ءاريفا:

— داۋىس قىلما! يارامي! — دەپ قاھارلاندى.

تۇراردىڭ نادەجدادان تۋعان قىزى سونيا دا، ودان بۇرىنعى ناتاشادان تۋعان ۇلى ەسكەندىر دە... كىشكەنتاي ماييا دا ءۇرپيىسىپ، جاپ-جاس بالا جۇرەكتەرىنە ۇرەي ۇيا سالىپ، الدە ءبىر بەيمالىم ويلاعانداي، الدەن قارتايىپ قالعانداي، بەتتەرىنەن قىزىل تايىپ، بوپ-بوز بولىپ، الدەن ءاجىم ءتۇسىپ قالعانداي، مەزگىلسىز شىققان بايشەشەكتى قايىرىمسىز قاتال ۇسىك ۇرعانداي سولىڭقى ەكەن.

ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى دانەكەر-ەسكەندىر ەدى. ەسكەندىر كىشكەنتايىنان، سونوۋ تاشكەنتتە وسى نادەجدانىڭ، رىسقۇلوۆشا ايتقاندا، نادەنكانىڭ قولىندا ءوستى.

تاعدىر ەكەن، نادياعا قۇداي قوس كۇندەس بەردى. العاشقىسىن، اتاقتى سۇلۋ ناتاليا الەكسەيەۆنانى ناديا كورگەن جوق. ءبىراق ودان تۋعان ەسكەندىردى باۋىرىنا باستى. كەيىنگى كۇندەسى، مىنە، ەندى الدىندا وتىر. بۇرىن:

— جانا شەشەڭ قانداي ەكەن؟ — دەپ سۇرايتىن ەسكەندىردەن.

— جاقسى، — دەيتىن ەسكەندىر.

— بىزگە كوپتەن بەرى كەلمەي كەتكەنىن سودان ەكەن عوي، — دەپ ەپتەپ قىزعانىش بىلدىرەتىن ناديا.

— قويشى، ماما، مەن سەنى جاقسى كورەمىن، — دەۋشى ەدى، ەسى كىرىپ قالعان ەسكەندىر.

نادەجدا كونستانتينوۆنا تۇراردان دا گورى، وسى ەسكەندىردى قىزعاناتىن سياقتى ەدى.

وسى ەسكەندىر ءوز شەشەسىن كورمەسە دە، شەشەدەن كەندە بولعان جوق. اجەسى ەليزاۆەتا پەتروۆنا ونى جورگەگىنەن باعىپ-كاقتى. وگەي شەشەسى نادەجدا كونستانتينوۆنا ونى قولىنان جەتەكتەپ ءجۇرىپ ءوسىردى. كىشى وگەي شەشەسى ءازيزا تۇبەك قىزى ونى شەكەسىنەن شەرتىپ كورگەن ەمەس.

بۇلاردىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر انا ەسكەندىرگە شۋاقتى مەيىرىمىن مول توكتى. ول-ولگا كونستانتينوۆنا ەدى. نادەجدانىڭ تۋعان اپاسى، جانشا دوسماعامبەتوۆتىڭ جان جارى. ۆورونەج ايداۋىنان كەيىن دوسماعامبەتوۆ تە موسكۆادان باسپانا تاپقان، قۋعىن-سۇرگىننەن ءسال سايابىرلاعان تۇسى ەدى. بۇلاردىڭ ۇيىنە دە ەسكەندىر ءجيى بارىپ تۇرۋشى ەدى.

— ا، ەسكەندىر باتىر، كەل، — دەر ەدى جانشا دوسماعامبەتوۆ. — اكەڭ قالاي، امان با؟ — دەيتىن. — جۇمىسى كوپ، قولى تيمەيدى، كورىسپەگەلى كوپ بولدى، — دەيتىن.

ال ولگا كونستانتينوۆنا بالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، بايەك بولىپ، اسىنىڭ ءدامدىسىن اۋزىنا توساتىن. قۇدىرەتتىڭ ءىسى شىعار، جانشا ەكەۋىنەن بالا جوك. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وسى ەسكەندىر الدەقالاي اداسىپ قالعان ءوز بالالارى سياقتى كورىنەتىن دە، ەكەۋى دە ەسكەندىردى اينالىپ-تولعاناتىن. ەسكەندىر ۇيلەرىنە كەلگەندە، سونوۋ تاشكەنتتە وتكەن جايما-شۋاق از جىلداردىڭ جىلىلىعى ىلەسە كەلگەندەي، ەرلى-زايىپتى ەكەۋى دە قاياۋلى كوڭىلدەرى ءشايداي اشىلاتىن. ول تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان سوۆناركومى بولعان كەز ەدى.

ءبىر جولى ولگا كونستانتينوۆنا ەسكەندىرگە ماتروس كويلەك كيگىزدى. وزدەرى جالاقىسى از، كەمباعال ادامدار «وكىمەتتىڭ» بالاسىنا كويلەك سىيلاعانى جاراسا ما، جاراسپاي ما، ءبىراق ماتروس فورما ەسكەندىردى قىزىقتىرۋشى-اق ەدى. قۋانىپ كەتتى.

— ناركوم اكەڭنەن بايعازى سۇرا، — دەپ قالدى ولگا، ەسكەندىردىڭ ۇستىنە قۇيىپ قويعانداي جاراسا كەتكەن ماتروسكانى سيپاپ تۇرىپ. ونىسىنا ەسكەندىر اسا تۇسىنە العان جوق. تەك جانشا دوسماعامبەتوۆ:

— وليا، ۇلكەندەردىڭ ىسىنە بالانىن قانشا قاتىسى بار؟ — دەپ كۇستانالاعانداي بولدى.

سىڭلىسىنەن اجىراسقالى بەرى، ولگا كونستانتينوۆنا رىسقۇلوۆتى ۇناتپايتىن. مۇنىسى زاڭدى دا شىعار. ءبىراق «ەرلى-زايىپتىنىڭ اراسىنا ەسى كەتكەن تۇسەدى» دەگەندەي، ناديا مەن تۇراردىڭ تۇزىنىڭ جاراسپاعانىنا كىم كىنالى؟ ول ەندى ەكى ادامنىڭ ءوزى ءىسى. اينالىپ كەلگەندە، جازمىش سولاي. ايتپەسە، سونوۋ جيىرما ەكىنشى جىلى، قىزىل تۇركىستاننىڭ باسشىسى تۇرار رىسقۇلوۆ، ورىنبورداعى «الاش» كوسەمى جانشا دوسماعامبەتوۆتىڭ ۇيىنە قالاي تاپ بولعان؟ جول-جونەكەي نادەنكامەن قالاي تاعدىرلاسقان؟

وسىنىڭ بارىندە جۇمباعى كوپ ءومىر جاتىر. ءبىز قۇمىرسقا تىرشىلىگىنەن نە بىلەمىز؟ ادامداردىڭ دا قىم-قۋىت، قىبىر-جىبىر كۇيبەڭىنەن اڭعارىپ جاتقانىمىز از. ادام جانىنان حابارىمىز بار ما؟ دۇنيەدەگى قاسىرەت اتاۋلى سول ادام جانىنىڭ قۇپيالىلىعىندا جاتقان جوق پا ەكەن...

مىنە، تاعدىر شىركىن تارىنىڭ قاۋىزىنداي تار پاتەرگە اكەلىپ، رىسقۇلوۆتىڭ بۇرىنعى ايەلى مەن سوڭعى ايەلىن ءتۇيىستىردى. بۇرىنعى ايەلى سوفيا-سونيا دەيتىن قىزىمەن ءبىرجارىم بولمەلىك پاتەردە تۇرعاندا، سوڭعى ايەلى ءازيزا التى بولمەلى اق وردادا ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قارا داۋىل اق وردانى قۇلاتتى دا، ءازيزا بۇتا پانالاعان تورعايداي، ناديانىڭ تار قۇجىراسىنا كەلىپ تىعىلدى.

سول ءازيزانى ەندى كۇندەسى ناديانىڭ ءوز سىڭلىسىندەي قاعىپ-باققانى ادام بالاسى تاڭعالارلىق ءىس.

— بايعۇس-اۋ، اي-كۇنىڭە جەتىپ قالعان ەكەنسىڭ عوي؟ ەندى قينالىپ، قوبالجي بەرمە. ىشىندەگى نارەستەگە وبال بولادى. تىنىشتال، — دەپ ءازيزانى جۋىندىرىپ-شايىندىرىپ، استىنا جۇمساق توسەك سالىپ، الدىنا ءدامدى اس قويدى. ودان ءازيزانىڭ جانى تىنشي قويعان جوق:

— لۋبيانكاعا بارىپ قايتامىن، — دەپ تىپىرشىدى.

— لۋبيانكا ساعان قۇشاعىن ايقارا اشىپ تۇرعان جوق. قۇرساعىنداعى بالاعا تىنىشتىق بەر، — دەپ ناديا باسۋ ايتتى.

— سوندا ارتىنان ىزدەر-سۇرارى جوق بەيشارا بولعانى ما تۇراردىڭ؟ء-ازيزا قايتادان قامىعا باستاپ ەدى، كۇندەسى:

— ەندى تۇرارعا ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم دە كومەكتەسە المايدى، — دەپ كۇرسىندى.-ويلاپ قالما، مەن تۇرارعا قىساستىق جاساپ وتىر ەكەن دەپ. ءبىراق مەن بىلەتىن بولسام، بۇل ىستە ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدان تۇك تە كەلمەيدى.

— سوندا نە، ادامداردىڭ ءبارى قاتىگەز بولىپ كەتتى مە؟ كەشە عانا تۇرار، تۇرار دەپ جۇرەتىن ۆوروشيلوۆ قايدا؟ مولوتوۆ قايدا؟ ارى-بەرىدەن كەيىن تۇراردىڭ ۇستالعانىن ستالين بىلە مە ەكەن ءوزى، ءاي، بىلمەيدى-اۋ، بىلسە-بوساتتىرار ەدى. جوك، مەن ىزدەنەمىن، بارامىن، — دەپ ءازيزا بايىز تاپپادى.

— ءوزىڭ ءبىل، ءبىراق بالانى ءولتىرىپ الاسىڭ، زورىعا بەرمە.

— ءبىر قورا جاندى ۇيدەن شىعارىپ تاستاعانى مىناۋ... ول ءۇيدىڭ مۇلكى قايدا؟

— قوي، قىزىم، باس امان بولسا، دۇنيەسى ساداعا، — دەپ شەشەسى ءاريفا باسۋ ايتتى. — تۇرار امان قۇتىلسا، دۇنيە قايدا كەتەر دەيسىڭ؟ ال تۇراردىڭ ءىسى شىنىمەن قيىنداسا، راسىندا دا، ءبىر قورا جان قايدا بارىپ قورعالايمىز؟ ناديا ءبىزدى قاشانعى كۇتەدى؟ الماتىعا قايتۋ كەرەك پە؟ بىلمەيمىن، قىزىم، قارتايعاندا مۇنداي سۇمدىق كورسەت دەپ تىلەمەدىم قۇدايدان.

— اپا، كوڭىل جەتسە، ورىن جەتەدى. مەن سىزدەردى اۋىرسىنادى دەپ ويلاپ قالماڭىز، — دەپ ىقىلاس ايتتى ناديا.

***

ءتاڭىرى تۋعاننان سالا ما، تۋماعاننان سالا ما-بۇ دا جارىق دۇنيەنىڭ ءبىر قۇپياسى. بالەسى جۇعادى، اۋلاق، اۋلاق دەسە، نادياعا كىم كىنا قويا الار ەدى؟ ادام جانىنا ءۇڭىلىپ كور دە تاڭ قالا بەر.

جاماندىق جالعىز جۇرمەيدى، جۇت جەتى اعايىندى دەگەن راس ەكەن. ناديا ءۇيىنىڭ قوڭىراۋى شىرىلدادى. ەسىك اشىلعاندا ار جاعىنان:

— نادەنكا، جان دەگەندە جالعىز باۋىرىم! — دەپ شاشى بۋرىل تارتقان، سۇڭعاق بويلى، سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەگەن، اجارلى ولگا كونستانتينوۆنا كىرىپ كەلدى. — جانشادان تاعى ايىرىلدىم. «قارا قارعاعا» سالىپ الىپ كەتتى.

ءسىڭلىسىن قۇشاقتاپ تۇرىپ، ءۇي تولى قازاقتاردى كوردى. ەسكەندىردەن باسقاسىن تانىماسا دا شامالادى.

— تۇرار دا ما؟ — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.

— ءيا، تۇراردى دا ۇستادى. كۋرورتتا جۇرگەن جەرىنەن. انا كىسى-ەنەسى، اناۋ اي-كۇنىنە، انە-مىنە بوسانايىن دەپ وتىرعان-ايەلى.

ەشتەڭەگە تۇسىنبەي اركىمگە ءبىر جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قاراپ، شەشەسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ تۇرعان ساۋلە...

— اپىر-اۋ، اقىرزامان كەلگەن شىعار، — دەدى ولگا كونستانتينوۆنا اققۇبا ءوڭى سۇرلانىپ. -مەنىڭ بايىم «ەجەلگى جاۋ»، «الاش وردا»، ال ناعىز بولشيەۆيك رىسقۇلوۆتا نەسى بار؟! الدە «الاش» از بولىپ، بولشيەۆيكتەر ءوزىن-وزى جەي باستادى ما؟

نادياعا قاراعاندا وكتەمدەۋ، ءور مىنەزدىلەۋ كىسى ەدى، ستاليننەن باستاپ ەجوۆقا دەيىن ءبىراز زاھارىن توگىپ الدى. ناديا وعان:

— قوي، وليا، ەستىپ قويسا... — دەيبەرىپ ەدى:

— ەستىسىن، الگىندە جانشانى اكەتكەندە دە ايتتىم. ادەيى ايتتىم، — دەپ اپكەسى دەس بەرمەي كەتتى. — مەنى دە الىپ كەتسىن دەپ ايتتىم. ءبىراق مەنى تۇتقىندامادى، وڭباعاندار.

— مىنا رىسقۇلوۆتار ءۇيسىز قالدى، — دەدى ناديا جاي عانا. — سەنىڭ ءۇيىندى الىپ قويماسا جارار ەدى...

— نە دەپ وتىرسىڭ، سورلى؟! ماعان ەندى ءۇي نە كەرەك؟! الاتىن زاتتارىن الدى. جانشانىڭ جازبالارىن، جازۋ ماشينكاسىنا دەيىن الىپ كەتتى. ەندى ول ءۇيدى ورتەپ جىبەرسە دە بولادى. ماي قۇيىپ ءوزىم-اق ورتەيمىن دە، ءوزىم دە تۇرمەگە تۇسەمىن. ەندىگى ءومىر ماعان نە كەرەك؟ Oh، جانشا! و، جاھان-شاح! — دەپ ولگا كونستانتينوۆنا كەنەتتەن اڭىراپ الا جونەلدى. وعان قوسىلىپ ءازيزا جىلادى. قوي-قويمەن ارەڭ وتىر ەكەن، نەبارى ەكى-اق كۇندە پەندە بولىپ، ءمۇساپىر حالگە تۇسكەنىن ايتىپ جىلادى. مۇنداي سۇمدىقتى كورمەگەن ساۋلە شار-شار ەتىپ، شوشىپ كەتتى.

— ءاي، بالانى قورقىتتىڭدار، حۋاتيت! — دەپ ءاريفا قايراتقا ءمىندى. — بايلارىڭ ءازىر ءتىرى عوي، نەگە جاماندىق شاقىراسىڭدار، و باستارىڭا كورىنگىرلەر! — دەدى.

ولگا لەزدە تىيىلىپ:

— راس، بابى مى، — دەدى.

ول قازاقستاننىڭ ماسكەۋدەگى تۇراقتى وكىلدىگىندە ماشينيستكا بولىپ ىستەۋشى ەدى. كەڭسە جولدارىنان ازداپ حابارى بار ادام. ارى-بەرى اڭگىمەدەن سوڭ، تۇتقىندارمەن قالاي جولىعۋدىڭ امالىن قاراستىردى. ءازيزانى نكۆد-عا ەرتىپ اپاراتىن بولدى.

— دوسماعامبەتوۆتىڭ تۇرمەگە تۇسكەنى بۇل ءبىر ەمەس، تالاي قۇقايدى كورگەن. قۇداي جار بولسا، بوسانار. ال رىسقۇلوۆتىڭ جولى ونىكىنەن گورى جەڭىل بولسا كەرەك. ىزدەنەيىك، — دەدى.

— ناديانىڭ مىنا قۋىقتاي ۇيىندە كۇن كورە الماسسىڭدار، مەنىڭ پاتەرىم قاڭىراپ بوس تۇر، سوعان كوشىڭدەر، — دەدى رىسقۇلوۆتارعا.

سول ەكى ارادا نۇربەدەلىن ەرتىپ، تۇيمەتاي دا جەتتى. بۇل دا توزاق وتىنا تالاي ءتۇسىپ، پىسكەن ادام. اڭىراپ جىلاعان دا جوق، ويبايىنا دا باسقان جوق. باسقا تۇسكەن ناۋبەت تاس-تۇيىندەي بەكىتسە كەرەك، كوڭىلى بوساعان ءازيزاعا:

— ءارۋاق-قۇداي جاقسىلىعىن بەرسىن. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق. جىلاما، كەبەنەك كيگەن كەلەدى، كەبىن كيگەن ولەدى. تۇرار كەبەنەكپەن كەتتى عوي، — دەدى.

تاياۋدا عانا ول جۇمىس ىستەپ جۇرگەن تىگىن فابريكاسى وعان پاتەر بەرگەن. تۇراردىڭ پاناسىز قالعان وتباسىن و دا ءوز ۇيىنە شاقىردى.

جايشىلىقتا ءبۇيتىپ باسى قوسىلا بەرمەيتىن ءور ءناسىلدىڭ ادامدارىن وسىنداي ءبىر اۋىرتپالىق بىرىكتىرىپ، تۋىسقانى دا، تۋىسپاعانى دا جان باۋىر بولىپ، قاتىگەز قاتالدىققا قارسى تۇرعانداي ەدى.

تاسىر-تۇسىر ترامۆاي ءوتتى. تاياۋداعى مەكتەپتەن بارابان ءۇنى ەستىلدى. اياداي ۇيدە اسپان استىن كەرنەۋگە جارايتىن قايعى-ۋايىم بارىن سەزبەگەندەي «ەڭ باقىتتى» كەڭەس ەلىندە تىرشىلىك قىز-قىز قايناپ جاتتى.

تەرگەۋ

ماسكەۋدىڭ قاق ورتاسىندا، كرەملدەن الىس تا ەمەس، دوڭەستەۋ الاڭدا تۇكسيگەن سۇپ-سۇر ءۇي تۇرادى. كرەملگە الدەقالاي كىرۋىن مۇمكىن، ال مۇندا ءوز ەركىمەن بەيتاراپ ءبىر جان كىرە المايدى. بۇل ءۇيدىڭ ەسىكتەرىنەن، تەرەزەلەرىنەن شىبىننىڭ كىرىپ-شىعۋى دا مۇمكىن ەمەس. شىبىن ەكەش شىبىنعا دا كۇدىكپەن قارايدى.

ماسكەۋدىڭ قانداي ءبىر ءۇيى بولماسىن، ءبارىنىڭ شاتىرىنا كوگەرشىن ۇيا سالىپ، ەمىن-ەركىن ۇشىپ-قونىپ جۇرەدى. بۇل قالادا بۇل قۇس اتاۋلى ماسكەۋلىكتەرمەن بىرگە تىركەۋگە تۇرعان سياقتى. كوگەرشىندى ەشكىم جاتىرقامايدى.

سول كوگەرشىن، تەك مىنا ءسۇر تاس ۇيگە عانا ۇيا سالمايدى. ۇيا سالماق تۇرماق، ماڭايىنا جولامايدى. ادامنان گورى، جان-جانۋار، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، قۇرت-قۇمىرسقا سەزىمتال دەيدى عوي. توپان سۋى قاپتارىن، ءزىلزالا بولارىن ادام الدىن الا بىلمەيدى، ال الگىلەر بىلەدى. مىسالى، وتكەن عاسىرداعى ءبىر زور ءزىلزالا الدىندا، بىرەۋدىڭ ءيتى ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتقان جاس نارەستەنى كويلەگىنەن تىستەپ الا قاشىپتى. ءيتىم قۇتىرعان ەكەن دەپ يەسى مىلتىعىن الا جۇگىرىپتى. ارتىنشا اياعىنىڭ استىنداعى قارا جەر تەڭسەلىپ الا جونەلەدى...

ءسۇر تاس ءۇيدىڭ سۇسىنان قورقا ما، الدە بۇل ءۇيدىڭ ادامدارى قۇستى ۋلايتىن بىردەڭە سەۋىپ تاستاعان با، ايتەۋىر بۇعان كوگەرشىندەردىڭ جولامايتىنى راس.

بۇل ءۇيدىڭ قىزمەتكەرلەرى، بالكىم، كوگەرشىندەردەن قاۋىپتەنەتىن دە شىعار. ويتكەنى كوگەرشىن حات تاسۋشى قىزمەتىن دە اتقاراتىن كورىنەدى عوي. تىلسىم قۇپيادان جارالعان تاس ۇيدەن سىرتقا ءبىر ءتۇيىر سىبىس تا، دىبىس تا شىقپاۋى كەرەك. مارقۇم فەليكس دزەرجينسكيي ىرگەتاسىن قالاعان چك، ول دۇنيەدەن قايتقالى بەرى مىڭ ەسە ەسىپ، ونەرلەنىپ، كاناتى قات-قات بولىپ قالىڭداپ، قاھارلى مەكەمەگە اينالعانى سونشا، ودان قورىقپايتىن، ودان سەسكەنبەيتىن، ستاليننەن باسقا، بىردە-بىر جان جوق. مەيلىڭ كىم بولساڭ ول بول، ماعان دەسەڭ، ءستاليننىڭ وڭ قولى بول، ءبارىبىر، ءسۇر تاس ءۇيدى كورگەندە، جۇرەگى زىرق ەتپەي قالمايدى. مىنە، وسى ءۇيدىڭ استىنداعى زىندانعا رىسقۇلوۆ تۇسكەلى ءبىر اپتا ءوتتى. پودۆالدى زىندان دەمەگەندە نە دەيمىز؟ پودۆال بولعاندا دا ءيىر-شيىر، شىتىرمان جولدارى، دالىزدەرى كوپ. ءدالىز شامى ولەگىزىپ، سىقسيىپ تۇرادى. اينالا مۇزداي ءسۇر تاس. مۇنشاما تاس تاۋى جوق ماسكەۋدىڭ قاي جەرىنەن تابىلا بەرگەن؟

ءبىراق تاڭعالاتىن نە بار؟ ءبىر ءتۇيىر تاسى جوق ەسپە، ۇلپا قۇمنىڭ اراسىنا باياعىنىڭ پەرعاۋىندارى سونوۋ الىستاعى اسۋاننان ۇيدەي-ۇيدەي تاس تاسىپ، سونى قاشاپ، تاۋداي -تاۋداي پيراميدالار تۇرعىزعان عوي. بۇدان بەس مىڭ جىل بۇرىن. پويىزى جوق، تراكتورى جوق، ەكسكاۆاتورى، بۋلدوزەرى، كرانى جوق سول كەزدە الگىندەي بولعاندا، مىنا موتور زامانىندا ءبىر ءۇيدىڭ ءاستىن-ۇستىن تاستان ءورۋى كيىن بولىپ پا، ءتايىرى؟

سول پودۆالدا نكۆد-نىڭ ىشكى تۇرمەسى دەگەن ورنالاسقان، بۇحاردىڭ امىرىنەن نەسى كەم: ۇستىڭگى جاعى سالتاناتتى ساراي، استى-زىندان.

شامادا ءبىر اپتادان سوڭ، ايداۋىل رىسقۇلوۆتى زىنداننان شىعارىپ، ەكىنشى قاباتتاعى تەرگەۋشىنىڭ بولمەسىنە جەتكىزدى.

بولمەنىڭ جارىعىنان رىسقۇلوۆتىڭ كوزىلدىرىكسىز جارىمجان كوزى قارىعىپ، توردەگى ۇستەلدى، ۇستەل باسىندا وتىرعان ادامنىڭ سۇلباسىن عانا كوردى.

— وتىرىڭىز، — دەدى الگى ادام.

رىسقۇلوۆ تۇرتىنەكتەپ، شامالاپ بارىپ، قولىمەن سيپالاپ تاۋىپ، ورىندىققا وتىردى.

— نەمەنە، كوزىڭىز ناشار ما؟-ايەلشە جىڭىشكەلەۋ داۋىستىڭ، بۇل تۇڭعىش سۇراعى.

— كوزىلدىرىگىمدى جوعالتىپ الدىم، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— جاراماعان ەكەن، — دەدى الگى، ءسويتىپ قونىراۋ قاقتى. كىرىپ كەلگەن ادامعا:

— بارسۋكوۆ، ازامات رىسقۇلوۆتىڭ كوزىلدىرىگىن اكەلىپ بەر.

— قۇپ بولادى.

ارادا بەس مينۋت وتپەي، بارسۋكوۆ رىسقۇلوۆقا كوزىلدىرىگىن ۇسىندى. رىسقۇلوۆ سيپالاپ، ارى-بەرى توڭكەرىپ قارادى. وزىنىكى سياقتى. قۇلاعىنا ءىلىپ ەدى، جانارى جارق ەتە قالدى.

— كوردىڭىز بە، كوزىلدىرىگىڭىزگە دەيىن جوعالماعان، — دەدى ۇستەل باسىنداعى جۇقالتاڭ سارى كىسى. — تانىسىپ قويايىق: تەرگەۋشى نەيمان. مەن تەرگەۋشى، ءسىز جاۋاپكەر.

ەسىڭىزدە مە، ازامات رىسقۇلوۆ، كامەرادا جاتقانىڭىزعا قانشا كۇن بولدى؟

— التى... ءيا، التى كۇن.

— دۇرىس. ال سول التى كۇن بويى ءسىزدى نەگە جاۋاپقا شاقىرماعان؟

— ونى مەن بىلمەيمىن.

— بىلمەيسىز. ارينە، بىلمەيسىز. ءبىراق ارىرەكتەن ويلاساڭىز-بىلەسىز. ەگەر ءسىزدى سول كيسلوۆودسكىدەن كەلگەن بويدا مەنىڭ الدىما الىپ كەلسە، ءسىز:

— قانداي پراۆوڭ بار؟ مەنى ەجوۆقا جولىقتىر! ستالينمەن جولىقتىر! — دەپ تۋلار ەدىڭىز، راس پا؟

— سول تالاپتى ءالى دە قويا الامىن. ەجوۆ ءوزى دە ءبىلىپ وتىرعان شىعار. ال ستالين جولداسپەن حابارلاسۋىمدى قامتاماسىز ەتۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن، جولداس نەي... نەيمان.

— ازامات تەرگەۋشى. ءتۇسىندىڭىز بە، مەن ءسىز ءۇشىن بۇدان بىلاي «ازامات تەرگەۋشى».

— ءيا، زامات تەر — گەۋ-شى.

— دەمەك التى كۇن سىزگە از بولعان. ادام ءوزىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ-بىلۋ ءۇشىن التى كۇن جەتكىلىكتى ەدى-اۋ. ءسىز وپتيميست ەكەنسىز. التى كۇن جالعىزدىقتا ادام كۇيرەي باستايدى. ءوزىنىڭ تۇتقىن ەكەنىن، بەيشارا ەكەنىن ابدەن سەزەدى. ال ءسىز... راس كوستيۋمىڭىز ۇيپالاقتانىپتى، شالباردىڭ قىرى كەتىپتى. ءسىرا، تاس توسەك ۇستىندە اۋناقشي بەرگەنسىز عوي. جاعاڭىز كىرلەپتى... ساقالىڭىز...

— جەتتى! — دەدى رىسقۇلوۆ قالشىلداڭقىراپ.

رىسقۇلوۆتى كەمسىتىپ، نامىسىن قورلاپ، جىگەرىن جاسىتۋ ءۇشىن ءبىر-اق ءسوز جەتىپ جاتىر. ول — جاعاڭ كىر ەكەن دەگەن ءسوز. باياعىدا-باياعىدا، الماتىنىڭ تۇرمەسىندە اكەسى رىسقۇل ەكەۋى جاتقاندا، اكەسى تۇرارعا:

— تۇرار! جاعاندى كىرلەتپە! — دەپ اقىرىپ قالاتىن.

سودان بەرى كونستيتۋسيانى دا، پارتيا ۋستاۆىن دا وقىدى. وقىماق تۇرماق، سولاردى جازۋعا ءوزى دە قاتىستى. بۇلجىتپاي ورىندادى. ءبىراق سولاردىڭ بارىنەن بيىك، قۇدىرەتتى جارعى — اكەسىنىڭ الگى:

— جاعاندى كىرلەتپە! — دەگەن بۇيرىعى ەدى. ومىردە نەلەر جوقشىلىق، جەتىمدىك كورسە دە، سودان بەرى كويلەگىنىڭ جاعاسىن كىرلەتىپ كورگەن ەمەس ەدى. ال ەندى مىنا نەمە، بۇعان جاعاڭ كىرلەپتى دەيدى. نە دەگەن قورلىق؟ دەمەك اكەسى رىسقۇلدىڭ امانات-بۇيرىعىن بۇزعان بولدى عوي.

تەرگەۋشى مۇنىڭ ءبىرىن دە بىلگەن جوق. ءبىراق قورلاعانىن سەزدى، ايىپكەر بوپ الدىندا وتىرعان ادامدى قورلاي سالۋ ول ءۇشىن تۇك ەمەس. بۇعان ابدەن بويى ۇيرەنىپ، كادىمگى ادەتىنە اينالىپ كەتكەن. قورلاۋ، جابىرلەۋ... ودان زورى، ودان دا سوراقىسى جەتىپ جاتىر. رىسقۇلوۆتىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەپ قاراپ، وتىرىپ-وتىرىپ، تاڭدايىن تاق ەتكىزىپ، باسىن شايقادى.

— مىنەزىڭىز بار ەكەن، — دەدى.

— مەنەن ءسىز جاۋاپ الماقشىسىز عوي؟

— ءيا.

— مەن سىزگە جاۋاپ بەرمەيمىن.

— نەگە؟

— جاۋاپ بەرۋگە دايىن ەمەسپىن.

— قانداي دايىندىق كەرەك.

— مونشاعا ءتۇسىپ، قىرىنىپ، تازا كويلەك كيۋىم كەرەك. ءۇستى-باسىمدى جوندەۋىم كەرەك.

— سويلەيتىن ءسىزدىڭ كويلەگىڭىز ەمەس، ءتىلىڭىز عوي.

— جاڭا عانا مەنى كەمسىتتىڭىز، قورسىنىپ وتىرىپ جاۋاپ بەرە المايمىن.

نەيمان ادىراڭداپ قالعان اكىرەڭباي بولماسا كەرەك، ويلانىپ قالدى. سودان سوڭ قوڭىراۋدى باسىپ جىبەرىپ:

— بارسۋكوۆ! — دەدى. بارسۋكوۆ جەتىپ كەلدى.

— تۇتقىندى جاقسىلاپ مونشاعا ءتۇسىرىپ، شاشتارازعا الىپ بارىپ، قىرىندىرىپ، تازا كويلەك بەر. ۇقتىڭ با؟ تەز ورىندا.

— قۇپ بولادى!

***

ارادا ءبىر ساعات شاماسى وتكەندە بارسۋكوۆ تۇتقىندى قايتىپ الىپ كەلدى. نەيمان اڭقيدى دا قالدى: قارسى الدىندا مۇلدە باسقا ادام تۇر. كەرىسكەدەي كەلىستى، قارا شيەۆيوت كوستيۋمى دە زاۋىتتان جاڭا شىققانداي. كويلەگىنىڭ جاعاسى اپپاق. تەك گالستۋگى جوق. جەتپەي تۇرعان ءبىر عانا دەتال. ەگەر گالستۋگى بولسا، مۇنى كوزگە تۇتقىن دەپ ەمەس، باياعى سوۆناركوم دەپ ەلەستەتۋگە بولار ەدى. سوندا كىم تەرگەۋشى، كىم ايىپكەر ەكەنىن اجىراتا دا الماستاي ەكەن. «ءيا، بۇل قاتتى جاڭعاق، — دەدى ىشىنەن نەيمان. — ارينە، ءوزىن كىنالى سانامايدى. ءوزىن كىنالى ساناسا، ەندىگى ءجۇنى جىعىلىپ، كۇيبەڭدەپ قالار ەدى».

نەيمان الدىنداعى ادامنىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن سەزدى. ەگەر العاشقى كەلگەن بەتتە اڭگىمە باستالىپ كەتكەندە، بۇل ءسوز جوق، رىسقۇلوۆتى قورلاۋىن قويماس ەدى. ەندى، امال جوق، اڭدىسىپ سويلەسەسىڭ. كوز الدىندا بەيشارا تۇتقىن ەمەس، كادىمگىدەي دارەجەلى ادام تۇرادى.

— سونىمەن، قارسى بولماساڭىز، جۇمىسىمىزدى باستايىق، — دەدى نەيمان. — مەن سۇراق قويامىن، ءسىز جاۋاپ بەرەسىز. ەڭ الدىمەن شامالى عانا فورماليزم. فاميلياڭىز، اتىڭىز، اكەڭىزدىڭ اتى؟

رىسقۇلوۆ: «وسى دا سۇراق پا؟» دەگەندەي وقىس قارادى.

— ءسىز شىڭنان مەنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيسىز بە؟

— بىلەمىن. ءبىراق پروتوكول وسىنى تالاپ ەتەدى. ءوز اۋزىڭىزدان شىققانى ءجون.

رىسقۇلوۆ قيتىعىڭقىراپ ءبىراز وتىردى دا، اقىلعا سالىپ، مايدا-شۇيدەگە بولا ەرەگىسە بەرمەيىن دەدى.

— رىسقۇلوۆ تۇرار رىسقۇلوۆيچ.

— تۋعان جىلىڭىز، ايى، كۇنى. تۋعان جەرىڭىز؟

نەيمان اق قاعازعا رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى قاقشىپ الىپ، جازىپ وتىر. شاپشاڭ جازادى ەكەن.

— 1894 جىل، 26-جەلتوقسان. ۆەرنىي ۋەزى، شىعىس-تالعار بولىسى، تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلى.

— ۇلتىڭىز؟

— قازاق.

— شىققان تەگىڭىز؟

— كەدەي شارۋا.

— توڭكەرىسكە دەيىنگى كاسىبىڭىز.

— جۇمىسشى. باعبان.

— توڭكەرىستەن كەيىن؟

— قىزمەتكەر.

— ءبىلىمىڭىز.

— اياقتالماعان جوعارى ءبىلىم.

— پارتيالىعىڭىز؟

— 1917 جىلعى قىركۇيەكتەن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىن.

— وتباسى جاعدايىڭىز؟

— ۇيلەنگەنمىن. ءتورت بالام بار.

— شەتەلدەردە تۇراتىن تۋىستارىڭىز بار ما؟

— جوق.

— تۋىستارىڭىزدان سوتتالعاندار بار ما؟

— 1906 جىلى اكەم سوتتالعان.

نەيمان قالامساپتى سياساۋىتتىڭ جيەگىنە سۇيەپ قويدى دا، پاپيروس تۇتاتىپ، شىلىم قورابىن رىسقۇلوۆقا ۇسىندى.

— راحمەت، شىلىم شەكپەيمىن.

— 1906 جىل، — دەدى نەيمان ءۇيدىڭ توبەسىنە قاراپ، اۋزىنان ءتۇتىن بۇرقىراپ.

تەمەكىسىن كۇلدەۋىشكە سالىپ، مىجعىلاپ ءوشىردى دە:

— وقىپ شىعىڭىز دا، استىنا قول قويىڭىز، — دەپ الگى پروتوكولدى رىسقۇلوۆقا ۇسىندى. رىسقۇلوۆ وقىدى، ءبارى دۇرىس. «ت.رىسقۇلوۆ» دەپ قولىن قويدى.

— بۇگىنگى جۇمىس وسىمەن ءبىتتى، — دەدى نەيمان.

— قالايشا؟ مەنىڭ بىلگىم كەلەدى، ازامات تەرگەۋشى، مەن نە ءۇشىن وتىرمىن؟

— و، ول ۇزاق اڭگىمە.

— قىسقارتىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا؟

— قىسقارتىپ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا دەيسىز بە؟ اسىقپاساڭىز قايتەدى؟ ءقازىر الدىن الا تەرگەۋ جۇرگىزىلەدى. ال قاۋلى سودان سوڭ قابىلدانادى. نە ءۇشىن تۇتقىندالعانىڭىز سول قاۋلىدا ايتىلادى.

— بىزدە: «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى» دەگەن ماتەل بار. ونىڭ نەسىن سوزباقتاپ، اسپەتتەي بەرەسىز. ايتا سالىڭىز. مىسالى، مەنى قاماۋعا الۋ ءۇشىن دە موتيۆ كەرەك كوي. قانداي كۇدىكپەن قاماۋعا الدىڭىز؟ ادام ءولتىردىم بە؟ قازىنا تونادىم با؟ جوق، بولماسا ديۆەرسيا جاسادىم با؟ الدە پارا الدىم با؟

نەيمان ەكى قولىن الدىنا سالىپ، ساۋساقتارىن ايقاستىرىپ، جىميىپ كۇلدى. سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ — دەگەن سىڭايلى. — اقىلسىز ەمەسسىڭ. ءىرى قايراتكەر بولدىڭ. الدى-ارتىڭا قارامايسىڭ با؟ الدىڭداعى رىكوۆ قايدا؟ بۋحارين قايدا؟ جەرلەستەرىڭ اكمال يكراموۆ پەن فايزوللا حودجايەۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، سۇلتانبەك حودجانوۆ قايدا؟ نايۆنىي، چتو لي؟ — ءبىراق داۋىستاپ:

— اسىقپاڭىز. ءار نارسە ءوز مەزگىلىمەن، — دەدى.

— مەن ءسىز ويلاعانداي، «نايۆنىي» ەمەسپىن، — دەدى كەنەت رىسقۇلوۆ. نەيمان شوشىپ قالدى. «مەنىڭ ويىمدى وقىپ وتىر ما؟»

— مەن ءبارىن دە ءبىلىپ وتىرمىن. ءبىراق سىزدەردىڭ تاعاتىن ايىپتارىڭىزعا مەنىڭ ەشقانداي قاتىسىم جوق. عالامات جالا جابىلماقشى. سوندىقتان دا مەن قورعانۋعا ءتيىسپىن. مەنى قورعايتىن جالعىز ستالين جولداس. ستالينگە حات جازۋعا جانە ونى ءوز قولىنا تيگىزۋگە جاعداي جاساڭىز. بۇل مەنىڭ ازاماتتىق پراۆوم.

— جازعىڭىز كەلسە-جازىڭىز. ءبىراق «ءوز قولىنا تيگىزۋگە» كەپىلدىك بەرە المايمىن. ويتكەنى مەن ستالين جولداسپەن كوزبە-كوز كەزدەسپەيمىن.

— وندا ەجوۆ ارقىلى. ەجوۆ مەنى جاقسى بىلەدى.

— ەندەشە، ەجوۆ جولداستىڭ ءوز اتىنا جازىڭىز. نەيمان رىسقۇلوۆقا ءبىر پاراق قاعاز، قالام ۇسىندى. رىسقۇلوۆ قالامدى ۇستاپ، ءسال ويلاندى دا جازا باستادى.

ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ەجوۆ نيكولاي يۆانوۆيچكە

نيكولاي يۆانوۆيچ! مەنى ءسىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىڭىز 21-مامىر تۇنىندە كيسلوۆودسكىدە تۇتقىنداپ، موسكۆاعا اكەلىپ، تۇرمەگە سالدى. ءسىز مەنى جاقسى بىلەسىز. سوۆەت وكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتكەنىم سىزگە ايان. مۇمكىن، الدەكىمدەردىڭ جاپقان جالا، جاققان كۇيەسىنە سەنىپ قالعان شىعارسىز. مەنى ءوزىڭىز قابىلداپ، اقيقاتقا كوز جەتكىزۋىڭىزدى سۇرايمىن جانە مەنىڭ تۇرمەدە ەكەنىمنەن ستالين جولداستى حاباردار ەتۋىڭىزدى وتىنەمىن.

ت. رىسقۇلوۆ.

قاعازدى نەيمانعا قاراي جىلجىتتى. نەيمان قادالىپ وقىپ شىقتى.

— ورىسشا وتە ساۋاتتى جازادى ەكەنسىز، — دەدى.-قولىڭىز دا اپ-انىق، تايعا تاڭبا باسقانداي ەكەن.

— بالا كۇننەن جيعان-تەرگەن دەگەندەي. اسا ءبىلىمدى بولماساق تا، بارىمىز وسى. ال ەندى سىزدەن ءبىر سۇرايىن دەگەنىم: مۇندا جاتقالى دا ءبىراز كۇن ءوتتى. كيسلوۆودسكىدە مەنىڭ ايەلىم قالىپ ەدى، اياعى اۋىر ەدى. ونىڭ تاعدىرىنان نە بىلەسىز؟

— ءيا، ءوزىم دە ايتايىن دەپ ەدىم. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن ەكى ايەل سىزگە جولىعۋعا رۇقسات سۇرادى. بىرەۋى ءسىزدىڭ ايەلىڭىز، ءسىرا، قازاق بولۋى كەرەك. ەكىنشىسى ورىس ايەل. جانشا دوسماعامبەتوۆتى بىلەسىز بە؟

— ارينە، بىلەمىن.

— ەندەشە، سونىڭ ايەلى.

— ولگا كونستانتينوۆنا!

— ءدال ءوزى. تاڭ قالدىڭىز عوي. ونىڭ دا كۇيەۋى وسىندا.

— تاڭعالارلىق نارسەلەر كوبەيىپ تۇر عوي. ال سوندا ايەلىممەن جولىعۋعا رۇقسات بولماعانى ما؟

— ازىرشە. تاعى قانداي تىلەگىڭىز بار؟

— تىلەك بولعاندا... مەنىڭ كىتابىمنىڭ قولجازباسىن ءسىزدىڭ قىزمەتكەرلەرىڭىز العان ەدى. سول جوعالىپ كەتپەسە جارار ەدى.

— بىلەمىن. تاريحي ەڭبەك قوي. جوعالتپايمىز. ول قولجازبا تۋرالى ءالى اڭگىمەلەسەمىز.

— كوپ جىل تىرنەكتەپ ماتەريال جيناپ، تۇندە ۇيىقتاماي، كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان دۇنيەم ەدى، شاشىلىپ، جوعالىپ كەتپەسە دەگەنىم عوي.

رىسقۇلوۆتى ايداۋىل كامەراعا قايتا اكەلىپ جاپتى. تەمىر ەسىكتەگى تەمىر قۇلىپ ساقىر-سۇقىر ەتتى دە تىندى. كامەرانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، جان-جاعىنا قارادى. جابىق تەمىر ەسىكتەن باسقا ءتورت قابىرعا تۇتاس سۇر بەتون. تەرەزە جوق. توبەدە تورلاپ تاستاعان شام ەلەگىزىپ تۇر. تاقتا توسەك. بوساعا جاقتاعى بۇرىشتا «پاراشا» دەگەنى تۇر. ول دارەت سىندىراتىن شەلەك. باسقا تۇك جوق. ءار قابىرعاسى ءتورت قادام. كوردەن گورى ءسال كەڭىرەك.

تاقتاعا قيسايدى دا ويعا قالدى. ەندى ونىڭ ويدان باسقا جولداسى جوق. ءازيزا، ايتەۋىر، امان-ەسەن جەتكەن ەكەن. ال ولگا كونستانتينوۆنا... بۇرىنعى قايىنبيكەسى. جانشا... بۇرىنعى باجاسى. قايران جانشا. وعان دا قۇرىق تۇسكەن ەكەن. وعان قۇرىق قايتا-قايتا تۇسە بەرەدى. ءومىرىنىڭ شيرەگى تۇرمەدە وتكەن شىعار. و باسىندا تۇرمەمەن الىسىپ، ادۆوكات بولۋدى قالاپ ەدى. اقىرى تۇرمە جەڭەتىن ءتۇرى بار.

سونوۋ 1922 جىلدىڭ كۇزىنەن كەيىن، رىسقۇلوۆ پەن دوسماعامبەتوۆتى تاعدىر تۋىسقان ەتتى. بۇيرىق ەكەن، ەكەۋى باجا بولدى. سودان 1923 جىلى رىسقۇلوۆ جانشانى ورىنبوردان تاشكەنتكە كوشىرىپ الدى. و، 1923 جىل. رىسقۇلوۆ تۇركىستاننىڭ سوۆناركومى. كىمدەردى شاقىرمادى سوندا ول تاشكەنتكە. جانشا دوسماعامبەتوۆ، حالەل دوسماعامبەتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، اۋباكىر ديۆايەۆ... مۇحتار اۋەزوۆ... كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلار. كىلەڭ بىلىمدىلەر، زور تالانتتار. سانجار اسفاندياروۆ تاعى بار.

— ءبىزدىڭ تۇركىستانعا قارىننىڭ توقتىعى عانا جەتكىلىكسىز. ءبىزدىڭ تۇركىستان رۋحاني بايلىققا دا مولىعۋى كەرەك،-دەر ەدى رىسقۇلوۆ. اقىندار، جازۋشىلار، عالىمدار، انشىلەر، جىرشىلار... وسىنىڭ ءبارى ەندى-ەندى تامىر بايلاپ، قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقاندا، ستالين جولداس، لەنين ولە سالىسىمەن، ونىڭ ءولى دەنەسى سۋىماي جاتىپ، تۇركىستاندى تاراتىپ، بولشەك-بولشەك ەتۋدى جەدەل قولعا الدى دا، رەسپۋبليكا جىرتىسقا اينالىپ كەتتى... «ءبولىپ ال دا بيلەي بەردى» ستالين پاتشادان اسىرىپ جىبەردى. ال رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قازاقستاننىڭ باتىسىن، تەرىستىگىن، شىعىسىن قوسپاق ەدى...

ەندى جانشا دا وسىندا كورىنەدى. سول 1923 جىلى بۇلار ءبىر ءۇيدىڭ ادامدارىنداي، داستارقان باسىندا ۇدايى بىرگە بولار ەدى. جانشانىڭ بالدىزى، رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ناديا بوسانىپ، سوفيا اتتى قىز دۇنيەگە كەلدى. سونداعى تويحانا...

ءبارى-بارى كوز الدىندا. جانشا بۇرىننان اتاعى جەر جارعان ادام، تاشكەنتتە وتە سىيلى بولدى. ونى جۇرت قازاقتان شىققان پليەۆاكو دەسەتىن. فەدور پليەۆاكو پاتشا زامانىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ادۆوكاتى عوي. وسى دوسماعامبەتوۆتىڭ جەرلەسى ءارى جيەنى دەسە دە بولادى. ونىڭ ءوزى ءبىر رومان.

فەدور پليەۆاكونىڭ اكەسى ءبىر ورىس اكىمىنىڭ قولىندا مالايلىقتا جۇرگەن قازاق قىزىمەن كوڭىل قوسادى عوي. ورىنبور ماڭىندا. ءبىراق نەكەلەسپەگەن كورىنەدى. اكەسى پليەۆاك دەگەن لاتىش ەكەن. قازاق قىزى ودان ءۇش بالا تابادى. ءبىراق بارىنە اينالاداعىلار «زاڭسىز» دەپ قارايدى، كەلەكە قىلادى. وتىرسا-وپاق، تۇرسا-سوپاق. مالاي قازاق قىزىن ورىس قوجايىن شوقىندىرىپ، ەكاتەرينا دەپ اتاعان ەكەن. سول سورمانداي ەكاتەرينا تاعى دا ءتورتىنشى بالا تابادى عوي. كەلەمەجدەن كەكىرىك اتقان ادامدار بۇل قازاقتىڭ مالاي قىزى بولاشاق ۇلى ادام تۋعانىن قايدان ءبىلسىن؟ بىلسە، كۇلمەس ەدى. بولاشاق ۇلى ادامنىڭ اناسىن قورلاماس ەدى. ءبىراق ادامدار كوبىنەسە اداسادى عوي. ادامدار اداسپاسا، زامان ءار كەزدە دە ءتۇزۋ بولماي ما؟

...ءسويتىپ، سورلى انا بۇل بالاسىن وزەنگە تاستاپ ولتىرمەك بولىپ، جورگەككە وراپ الىپ بارا جاتقان جەرىنەن يماندى بىرەۋ كەزدەسە كەتىپ، بەيكۇنا نارەستەنى امان الىپ قالادى... كەيىن سول بالا اتى الەمگە ايگىلى فەدور پليەۆاكو بولىپ شىعادى. «پليەۆاك» دەگەن ىڭعايسىزداۋ ءسوز بولعان سوڭ، ول زاڭداستىرىپ ءجۇرىپ، فاميلياسىنا «و» قوستىرىپ، پليەۆاكو بولعان عوي. كەيىن-كەيىن ءوزىنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ، ءولىپ قالا جازداعانىن بىلگەندە، فەدور پليەۆاكو ءوزىنىڭ قازاق اناسىن ايىپتاماعان. قايتا الاقانىنا سالىپ، ايالاپ وتىرادى ەكەن.

ال سول پليەۆاكونىڭ ناعاشىسى جانشا دوسماعامبەتوۆ تە كەزىندە اتى كۇللى ءسىبىر جۇرتىنا تاراعان ايتۋلى ادۆوكات ەدى. جارىقتىق جانشا تۇرارعا وتكەن-كەتكەن حيكاياسىن ايتىپ وتىرىپ:

— بىلەسىڭ بە، تۇرار، ءبىرىنشى رەت سوت الدىندا جالامەن ايىپتالعان ادامدى قورعاۋعا بارعانىمدا، ۇستىمدە فراك تا جوق ەدى. ال سوتقا ادۆوكاتتىڭ فراكسىز بارۋى — ءىسىنىڭ تەرىس كەتۋىمەن بىردەي. ءبىراق مەن سول پروسەستى جەڭىپ شىعىپ، العاشقى قالاماقىما فراك ساتىپ الدىم،-دەر ەدى.

سويتكەن جانشا دوسماعامبەتوۆتىڭ وزىنە ءقازىر ادۆوكات كەرەك. ارينە، بۇلار ەندى بۇرىنعى جاراسىنىڭ اۋزىن تىرناپ قاناتادى. ارينە، «الاش» دەيدى. سەن سونىڭ كوسەمىسىڭ دەيدى. «الاش» الداقاشان كەشىرىلگەنىن، لەنيننىڭ ءوزى وعان كەشىرىم جاساعانىن ەسەپكە المايدى. الدە ەسەپكە الار ما ەكەن؟ ءتارىزى جامان، المايدى-اۋ. ايتپەسە، جانشاعا بۇرىن دا سوت بولعانىن، ودان اقتالعانىن بۇلار بىلمەي وتىرعان جوك قوي. تەگىننەن تەگىن قايتادان ۇستامايدى عوي.

رىسقۇلوۆ سوندا، تاقىر تاقتا ۇستىندە جاتىپ، باياعى ورىنبوردىڭ كەشىن ەسكە الدى. جانشانىڭ جۇپىنى قۇجىراسى ەدى. قىزارىپ بارىپ، كۇن باتقان كەش بولاتىن. جانشا مەن ولگا قوسىلىپ، «ۆەچەرنيي زۆون»-«كەشكى قوڭىراۋدى» ايتقان ءىڭىر شاق. ارماندار ايدىنىندا جۇزگەن قوس اققۋ. جۇپتارى جازىلماستاي ەدى. «قوزى كورپەش، بايانداي ءبىر مولادا ولسەم-اۋ» دەگەن ءان وسىلارعا باعىشتالعان سياقتى ەدى.

اقىرى جۇپتارى جازىلىپتى. سىڭارىنان ايىرىلعان ولگا كونستانتينوۆنا تاس قاپاستاعى جانشانى كورۋگە كەلىپتى. جولىقتىرماپتى. قوس اققۋ ءبىرى جازىم بولسا، ەكىنشىسى دە-قۇسادان ولەدى دەۋشى ەدى. قوس اققۋ. جانشا مەن ولگا. ءبىرىن-بىرى ايمالاماسا وتىرا الماۋشى ەدى. ەندى قايتپەك؟ ەندى نە بولادى؟ ءتاڭىرى ىسى-تالكەك.

ءتاڭىرى ىسى-تالكەك. ادامنىڭ باسى-اللانىڭ دوبى. قالاي تەبەدى، سولاي دومالايدى. ايتپەسە، ءبىرىن-بىرى الاقانىنا سالىپ وتىرعانداردى اجىراتىپ نەسى بار؟

مۇمكىن، تاڭىرگە تيىسپەۋ كەرەك شىعار. دۇنيەنى ءبۇلدىرىپ جاتقام ءتاڭىرىنىڭ تاربيەسىنەن شىعىپ، قۇدايسىز بولىپ كەتكەن ادامدار بولار. ال وندايلارعا: «ءتايت، مالعۇن!» — دەۋگە جاراماسا، ءتاڭىرىنىڭ قۇدىرەتى قايدا؟ ادىلەت اتتاعان، قيانات قىلعان قارا جۇرەكتەردى نەگە ءتاۋباعا كەلتىرمەيدى؟

مۇمكىن، ءجابىر كورگەن جانعا ءتاڭىرى قۋات بەرەر، كوكىرەگىنە نۇر سەبەلەتىپ؛ وتتى ءتىل، وراق اۋىز بەرىپ، ءوزىن-وزى اقتاۋىنا سەپتەسەر؟

جانشا دوسماعامبەتوۆ، تالاي جازىقسىزداردى جازادان امان الىپ شىققان ايتۋلى شەشەن، ايبارلى ادۆوكات-جانشا دوسماعامبەتوۆ ءوزىن-وزى قورعاپ شىعار؟

ومبىدا ول باياعىدا كىناسىز قارالانعان ورىس ايەلىن سوتتا اراشالاپ ءسوز سويلەگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى، ءتىپتى سوتتىڭ ءوزى دە سولقىلداپ جىلاعان دەسەدى. ايدالاداعى الدەبىر ايەلدى سولاي جانىن سالىپ قورعاعاندا، جانشا دوسماعامبەتوۆ ءوز باسىنا تاجال تونگەندە، ءوزىن-وزى قالاي قورعاماس ەكەن؟ ءسوز بەرەدى عوي، سويلەيتىن بولار. ءبىراق مىنا جوعارعى سوتتىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ باستىعى، باس سوت ۋلريح. جانشا دوسماعامبەتوۆ ءوزىن-وزى قورعاپ سويلەگەندە، سول ۋلريح سولقىلداپ جىلاي قويار ما ەكەن؟ انە، ماسەلە قايدا؟ باس ايىپتاۋشى، ياعني باس پروكۋرور ۆىشينسكيي جۇرەگى ەلجىرەپ، كوڭىلى بوساي قويار ما ەكەن؟

ۋلريحتە، ۆىشينسكيي دە انادان، ادامنان تۋعان. انادان جاڭا تۋعاندا ادامداردىڭ ءبارى بىردەي. مۇمكىن، ادامنىڭ اناسى زامانى شىعار. زامان قالاي قاقپايلايدى، سولاي قاراي قايىرىلىپ، ىقتيارى وزىندە بولماي سورلاي ما ەكەن؟

زامانىنا قاراي قوعامى بولار ما؟ ادامدار كوعامى. قوعام-توبىر ما؟ سيىر دا توبىر، كوي دا توبىر. ءبىر تابىن سيىردى ۇزىن قامشىلى ءبىر ادام جات دەسە جۋساتادى، تۇر دەسە ورگىزەدى. ونىڭ اتى باقتاشى. ماسەلە-باقتاشىدا.

«دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان» دەۋشى ەدى رىسقۇل مارقۇم. سول جول بۇرالاڭداپ ءجۇرىپ، ولگا كونستانتينوۆنا مەن ءازيزانى بىرىكتىرىپ، تۇرمەنىڭ تەرەزەسىنە ءۇڭىلدىرىپتى. ءۇڭىلىپ كۇيەۋلەرىن ىزدەيدى. كۇيەۋلەر كورىنبەيدى. كورسەتپەيدى. جولاتپايدى. ولگا ءازيزاعا جول كورسەتكەن بولدى عوي. مۇنداي سۇمدىقتى تۋاسى كورمەگەن ءازيزا بايعۇس، ايتپەسە، ءوز بەتىنشە لۋبيانكاعا جول تابا الا ما؟

— مەنىڭ ءسىڭلىمدى تاستاپ، سەنى العاندا رىسقۇلوۆتىڭ ءمۇيىزىنىڭ قاراعايداي بولعانى قايسى؟ — دەپ ولگا تەرىس اينالسا، ءازيزانىڭ قولىنان نە كەلەر ەدى؟ بەتەگەسى بىتىرلاپ، سەكسەۋىلى ساتىرلاپ، دالانى ءورت العاندا، اقبوكەن مەن قاسقىر بىرگە قاشاتىن كورىنەدى. باسقا تۇسكەن ورتاق ناۋبەت ارازداسقاندى، اجىراسقاندى جاقىنداتادى. ايتپەسە، ءازيزا رىسقۇلوۆتىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى بەرى ولگا دا، جانشا دا تۇرارمەن حابارلاسقاندى ساپ تىيعان. ەندى مىنە، سول ولگا ءازيزانى قولىنان جەتەكتەپ، تاس تۇرمەنىڭ بۇلىم-بۇلىم بۇرالاڭ قىستارىن تۇرتىنەكتەپ، كۇيەۋلەرىن تابا الماي ءجۇر.

تاس قاپاستاعى جالعىز جاننىڭ جارىق ساۋلەسى-باسىنداعى ويى دەگەنمەن، ويلانۋعا دا داعدى كەرەك. ءومىر باقي ارەكەتتىڭ، ءىرى-ىرى قيمىلدىڭ ىشىندە جۇرمەسە، كوڭىلى كونشىمەيتىن رىسقۇلوۆ مىنا جاتىستان جالىعىپ، ءىشقۇسا بولا باستادى. نە كىتاپ، گازەت وقي المايدى، نە جازۋ جازا المايدى. تىم قۇرىسا، قاعاز بەن قالام بەرسە... ناعىز جازۋ جازاتىن جەر تۇرمە بولار. نەشە تولقىن ويلار جوسىلىپ جاتىر. قۇمداۋىت جاعاعا كەلىپ جىعىلىپ جاتقان اقجال تولقىندار قانشا سوققىلاسا دا قۇمدا ءىز قالا ما؟ مىنا قاعازسىز-قالامسىز وي دا سول سياقتى.

رىسقۇلوۆ ءوسىپ كەتكەن تىرناعىمەن قابىرعانى تىرناپ كوردى. سۇر بەتوندا ءىز قالعان جوق، ال تىرناعى جىرتىلىپ، جىرىمدانىپ قالدى. تىرناقتان باسقا قارۋى جوق. ونىڭ ءوزى تاس قابىرعاعا بولماشى ءىز سالۋعا دا جارامايدى.

جاتا بەرسە، جانشىلا بەرەتىنىنە كوزى جەتتى دە، ءتورت قادام شارشى كامەرانى اينالىپ جۇرە بەردى، جۇرە بەردى. باسى اينالىپ، تاقتاعا بارىپ قۇلاعانشا جۇرە بەردى...

تەرگەۋشىنىڭ الدىنا ەكىنشى رەت الىپ كەلدى. نەيمان ورنىنان تۇرەگەلىپ بارىپ، قايتا وتىردى. رىسقۇلوۆتىڭ ساقالى تاعى ءوسىپ كەتىپتى، جاعاسى تاعى دا كىر شالعانداي ەكەن. كىر قايدان جۇعادى؟ شاحتاعا ءتۇسىپ جاتقان جوق. كەتپەن شاۋىپ، وراق ورىپ، جەر قازىپ جاتقان جوق. تاۋلىگىنە ەكى-ۇش رەت قانا اشىلاتىن تەمىر ەسىكتەن باسقا ساڭىلاۋى جوق تاس كامەراعا شاڭ-توزاڭ قايدان كىرەدى؟

كوستيۋمى دە مىجىلىپتى. رىسقۇلوۆتىڭ ءوڭى سۇزەكتەن تۇرعانداي ەكەن. ول العاشقى تالابىن تاعى قويدى.

— مونشاعا ءتۇسىپ، ءىش كيىم اۋىستىرماي، ساقال-مۇرتتى الدىرماي، ەشكىممەن سويلەسە المايمىن، — دەدى.

جيرەن شاشىن ءبىر جاعىنا قاراي جىلميتا قايىرعان، ءدال جۇتقىنشاعىنىڭ تۇسىندا قۇمالاقتاي قالى بار نەيمان، رىسقۇلوۆقا بالا كۇنىندە تاۋ-شىلمەمبەت اۋىلىنىڭ كوگەنىنەن كورگەن جاعال لاقتى ەسكە تۇسىرەدى. جاعال لاقتىڭ القىمىندا بارماقتاي تۇيمەسى بولۋشى ەدى، توبەلىنەن باستاپ، جون ارقاسى، القىمىنىڭ ءجۇنى قىپ-قىزىل دا، باسقا جاعى قارا بولاتىن. وندايدى قازاق جاعال دەيدى. مىنا قىزىل شاشتى، موينىندا قوڭىر قالى بار، قارا كوستيۋمدى نەيمان رىسقۇلوۆقا كەنەتتەن سول الىستاعى اۋىلدى ەلەستەتكەنى عوي.

— بۇل تىلەگىڭىزدى ورىنداي المايمىن، — دەدى نەيمان بۇل جولى سالقىن قاباقتانىتىپ.

— نەگە؟

— ەرەجە سولاي.

— وتكەن جولى شە؟

— وتكەن جولى ءبىر رەت ەرەجە بۇزدىق، سو دا جەتەدى.

نەيمان ار جاعىن ايتپادى. ايتقاندا، رىسقۇلوۆ نەيماننىڭ ۇستىنەن قارايتىن گلەبوۆ دەگەن باستىق بار ەكەنىن، سول گلەبوۆ وتكەن جولى رىسقۇلوۆقا جاساعان «مىرزالىعى» ءۇشىن، نەيمانعا ەسكەرتۋ جاساعانىن بىلەر ەدى. مۇنداعىلار سىر شاشپايدى، سىر شاشسا، ول چك بولا ما؟ مۇنداعىلار سىر تارتادى. «دوسە» جينايدى. سەن تۋرالى نەبىر دەرەكتەردى دوسە دەيدى. ايتالىق، بۇل كەڭسەدە رىسقۇلوۆ تۋرالى قانداي دوسە بارىن رىسقۇلوۆ بىلمەيدى، ال مۇنداعىلار بىلەدى.

ادام تۋعاندا ەكى يىعىنا ەكى پەرىشتە قونادى دەيدى. وڭ يىعىنداعى پەرىشتە ادامنىڭ وڭ ىستەرىن، سول يىعىنداعى پەرىشتە تەرىس قىلىقتارىن حاتقا ءتىزىپ وتىرادى ەكەن. سودان احيرەتكە بارعاندا ادامنىڭ جاماندىعى مەن جاقسىلىعىن تارازىعا سالىپ ولشەيدى ەكەن. جاماندىعىڭ كوپ بولسا-تامۇققا تارت، جاقسىلىعىڭ كوپ بولسا-جۇماققا جونەل.

ءادىل عوي. ال مۇندا دا سولاي ما؟ كىم بىلەدى؟ سولاي ما، سولاي ەمەس پە-تەرگەۋ دەيتىن تەاتر كورسەتەدى.

نەيمان سازارىپ وتىرىپ:

— ال باستايمىز. مەن سۇرايمىن، ءسىز تەك شىندىقتى ايتاسىز، — دەدى.

— شىركەۋ سياقتى بولدى عوي، — دەدى رىسقۇلوۆ مىرس ەتىپ.

— ءيا، سولاي دەسە دە بولادى. شىركەۋدە تەك شىندىق ايتىلادى.

— شىركەۋ شىندىق ايتقانىڭ ءۇشىن كۇناڭدى كەشىرەدى. ال كۇناسى جوك ادام نە ايتادى؟

نەيمان قاباق شىتتى.

— تەرگەۋشى ءسىز ەمەس، مەن. ماعان بۇدان بىلاي سۇراق قويماڭىز.

نەيمان قاعازىن جايىپ، قالامىن قولىنا الدى.

— ماسەلەنى 1915 جىلدان باستايمىز. 1915 جىلى قايدا بولدىڭىز؟

— تاشكەنتتە.

— نە ىستەدىڭىز؟

— مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا وقىدىم. ساباقتان قول بوس ۋاقىتتا، تاشپۋلات دەگەن باي وزبەكتىڭ باۋ-باقشاسىن كۇتىپ، باعبان بولدىم. كومەكتەسەتىن تۋىستىڭ جوقتىعىنان.

— ودان باسقا نە ىستەدىڭىز؟

— باسقا نە ىستەيىن؟ وقۋ وقىپ، جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ باسقا شارۋاعا قولى تيە مە؟

— كولباي توعىسوۆ دەگەندى بىلەسىز بە؟

— بىلەمىن.

— ونىڭ «ءۇش ءجۇز» دەگەن پارتياسىن دا بىلەسىز عوي؟

— ەستىدىم، ءبىراق وعان قاتىسىم جوق.

— قاتىسىڭىز جوق؟

— جوق.

— جارايدى. مىنە، بۇل جەردە جالعان ايتتىڭىز. ال مۋناۆار كارى دەگەندى بىلەسىز بە؟

— ەستىدىم.

— ونىڭ «يتتيحاد ۆا تاراككي» دەگەن پارتياسىن بىلەسىز بە؟

— ەستۋىم بار.

— ەستۋىڭىز بار. ەستىپ قانا قويعان جوقسىز. تىكەلەي قاتىستىڭىز. «يتتيحاد ۆا تاراككي» دەگەن قالاي اۋدارىلادى؟

— «بىرلىك پەن ورلەۋ».

— ونى قايدان بىلەسىز؟

— وندىق ساۋاتىم بار.

— «شۋرو-ي-يەلاميا» دەگەن نە؟ قالاي اۋدارىلادى؟

— «يسلام كەڭەسى».

— ول دا پارتيا عوي؟ء-يا.

— مۇشە بولدىڭىز عوي؟

— جوق.

— «يتتيحاد ۆا تاراككي» پارتياسىنىڭ تۇپكى ماقساتى؟

— بىلمەيمىن.

— بىلەسىڭ! — ەندى نەيمان «ءسىز» دەپ سىپايىلاعاندى قويىپ، «سەنگە» كوشتى. — بىلەسىڭ. ابدەن بىلەسىڭ. ونىڭ تۇپكى ماقساتى — جاپونيانىڭ قولداۋىمەن تۇركى-تاتار مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى عوي. قالايشا ۇمىتتىڭ؟

— مەن مۇنداي ارانداتۋشى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتامىن.

— باس تارتا بەر. ءبىراق ءبارىبىر مويىندايسىڭ. ال پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان فايزوللا حودجايەۆ ءبىزدىڭ قولىمىزدا. موينىڭا قويىپ بەرەدى. كۋالارىڭ كوپ. قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. اۋەلى ەڭ جاقىن دوستارىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، قايعىسىز اتابايەۆ، يۋسۋپ ابدراحمانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ قويىپ بەرەدى.

رىسقۇلوۆ كوزىن جۇمىپ، قايدا وتىرعانىن ۇمىتقانداي، ويعا مالتىعىپ قالدى. قايران احاڭ تاعى تۇسكەن ەكەن عوي تەمىر تورعا. ارىستاندى تەك تەمىر تورعا قاماپ ۇستايدى. احاڭ بۇعان جالا جاپپاس. ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. احانداي اسىلزادا تۋا بەرمەس. ول مۇنى وققا بايلامايدى. جالعان! ءبىراق سيركتەگى نايساپتار ارىستاندى دا ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزەدى-اۋ. ءتىپتى جۇرتتى الداپ، كەيبىر سايقال سيركشى باسىن ارىستاننىڭ اۋزىنا دا تىعادى. سوندا كورەرمەندەر تاڭ قالىپ، قول شاپالاقتايدى. باتىرلىعىنا سۇيسىنەدى. و، سورلىلار! الدانعانىن بىلمەيدى. ارىستاننىڭ ازۋ ءتىسىن قاعىپ الىپ تاستاعانىن ولار بىلمەيدى. ازۋ ءتىسى جوق ارىستان-ارىستان با؟

— ال؟

رىسقۇلوۆ كوزىن اشىپ الدى. دۇنيەدە نە ءجامان-وزىڭنىڭ اق ەكەنىڭدى دالەلدەي المايتىنىڭ جامان. دالەلىڭنىڭ ءبارى ايدالاعا كەتىپ، ونى ۇعار قۇلاق، تۇسىنەر جۇرەك بولماعانى ازاپ. رىسقۇلوۆ سول ازاپ باتپاعىنىڭ تەرەڭىنە باتقانىن سەزدى. ءبىراق ءۇمىت ولمەيدى عوي، ءۇمىت ولگەن جەردە ادامدى ءتىرى ەكەن دەمە.

— ازامات تەرگەۋشى، — دەدى رىسقۇلوۆ تۇرمەنىڭ تىلىنە كوندىگە باستاپ.-مەن سىزگە انەۋكۇنى ءبىر تىلەك ايتىپ، قولىڭىزعا حات بەرىپ ەدىم. مەسەلىمدى قايتارماي قابىلداپ الىپ ەدىڭىز. يماندى ەكەن دەپ ىشتەي ءسۇيسىندىم دە. سول حاتىم ەجوۆتىڭ قولىنا ءتيدى مە؟

نەيمان ەندى شاۋىپ بارا جاتىپ، الدىنان ءبىر ور كەزدەسىپ، وقىس توقتاعان اتتاي وقىرانىپ قالدى. الگىندە ەسكەرتتى: ماعان سۇراق قويما دەپ. وعان پىسقىرمادى. سۇراق قويىپ وتىر. كەرىسىنشە، مۇنىڭ سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىردى. دەگەنمەن، بىردەڭەسى بار، مىسى باسىپ كەتەتىندەي... گلەبوۆ ەسكەرتتى: ونىڭ ۇلكەن-ۇلكەن كىزمەتتە بولعانىنىڭ ءبارىن ۇمىت دەپ. كولحوزدىڭ قامباسىنان كارتوپ ۇرلاعان مۇجىقتان جاۋاپتى قالاي الار ەدىڭ، سولاي ال دەپ. ءقازىر:

— سۇراق قويما! مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ بەر! جالتارما! — دەپ ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالعىسى كەلدى دە، الدەنە تەجەپ كالدى. ونىڭ ورنىنا: — كومەكشىسىنە تاپسىردىم. ودان ارعىسىن بىلمەيمىن، — دەدى.

شىندىعىندا، ەجوۆتىڭ كومەكشىسىنەن بۇرىن، گلەبوۆقا، ءوزىنىڭ تىكەلەي ءبولىم باستىعىنا كورسەتكەن. گلەبوۆ رىسقۇلوۆتىڭ ەجوۆقا جازعان حاتىن وقىپ شىعىپ: «ۆوت ناحال!» — دەگەن. ارتىنشا: «مەيلى، كومەكشىسىنە بەر. نيكولاي يۆانوۆيچ ءبىر راحاتتانىپ قالسىن»، — دەدى.

تۇتقىننىڭ ارىزىن وقىعاننان ەجوۆ نەگە راحاتتانۋعا كەرەك؟ نەيمان ويلانىپ قالعان. مۇنداعىلاردىڭ ءبارى ەجوۆقا ەلىكتەۋگە تىرىسادى. ءجۇرىس-تۇرىسىنا دەيىن، ءسوز سويلەۋ مانەرىنە دەيىن...

نەيمان شامدانىپ وتىر. ءوزىنىڭ وسالدىعىنا ءوزى ىزا. بۇل سۇراق قويادى، ال رىسقۇلوۆ اڭگىمەنى بۇرىپ، ايدالاعا الىپ كەتەدى. ال بۇگىنگى سۇراق-جاۋاپتىڭ پروتوكولىن گلەبوۆ كۇتىپ وتىر. گلەبوۆقا نە بەتىن ايتادى؟ ونىڭ الدىنا تاڭباسىز اق قاعازدى اپارىپ قويماق پا؟

— كانە، سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىز، — دەدى نەيمان. قايتادان «سىزگە» كوشىپ كەتكەنىن كەش انداپ قالدى. ودان بەتەر ىزالاندى.

— مەن ايتتىم عوي: ارانداتقان سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەيمىن.

— جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرمەسەڭىز، ءسىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن سەزەسىز بە؟

تاعى دا «ءسىز». اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن سەزبەي قالاتىن نە جىنى بار؟ ءوز سوزىنە ءوزى يە بولا المايتىنداي نە قۇداي ۇردى؟

— سەزەمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ ايىلىن جيماي.

— جەتە سەزىنبەي وتىرسىڭ، — بۇل جولى ءسوزى دۇرىس شىقتى. — سەزىنسەڭ ءبۇيتىپ كەرگىمەس ەدىڭ. ءبىراق ەسكەرتەمىن: قور بولاسىز. — قايتادان «ءسىز». شايتان العىر. مىنانىڭ ءبىر سيقىرى بار ما؟

گلەبوۆ ايتادى: كارتوپ ۇرلاعان مۇجىقتاي كور دەيدى. ال مىنانىڭ ايىلىن جيماي وتىرىسى مىناۋ. ساقال-شاشى ءوسىپ، كيىمى دە مىج-تىج بولىپ قالسا دا ءالى تورەدەي. اقىلىنا، ءسوز سويلەۋ جۇيەسىنە، ءوزىن-وزى تىك ۇستاسىنا، تۇپ-تۇنىق تۇڭعيىق كوزىنە قاراپ وتىرىپ، ءقايتىپ مۇنىمەن مۇجىقشا سويلەسەسىڭ. مۇمكىن، گلەبوۆ ءوزى سويلەسىپ كورەر. وندا: نەيمان، سەن تۇتقىننان جاۋاپ الۋعا جارامايسىڭ. سەنىڭ ورنىڭ بۇل ەمەس، بار، شوشقا ب ا ق دەسە-نە بولماق؟

— سونىمەن، نە دە... الگى «يتتيحاد ۆا تاراككي». تۇرىك-تاتار مەملەكەتى. ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. جاپونيا پروتەكسياسى. راس قوي؟ قاتىستىڭىز عوي؟

— ساندىراق.

نەيمان جۇدىرىعىمەن ۇستەلدى قويىپ قالدى. سيا ساۋىتتىڭ جيەگىندەگى قالام جەرگە ۇشىپ ءتۇستى. قور قىلعاندا، نەيمان الگى قالامدى ەدەننەن ءوزى كوتەرىپ الدى. ارتىنشا وزىنە-وزى تاعى اشۋلاندى: «نەگە اناعان كوتەرتپەدىم؟ الىپ بەر انا قالامۇشتى! — دەسەم، ول ءمىز باقپاي وتىرىپ السا...»

ودان ارى نە بولماق، قول جۇمساماق پا؟

و باسىندا زاڭدى ويلاپ شىعارعاندار-دانالار. سونوۋ تۇڭعىش رەت «يۋستيسيا» دەگەننەن باستاپ، زاڭ ىزگىلىككە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس ەدى. «يۋستيسيا» دەگەنىڭىز ادىلەت دەگەن ءسوز عوي. ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە اق ساقالدى پروفەسسورلار نەيماننىڭ باسىنا وسى ۇعىمدى قۇيىپ-اق باققان. سويتسە، پروفەسسورلاردىڭ لەكسياسى ءبىر باسقا ەكەن دە، تىكەلەي جۇمىس ءبىر باسقا ەكەن. ءدال قازىرگىدەي، گلەبوۆتىڭ تاپسىرماسىنداي جۇمىس ىستەۋ ۋنيۆەرسيتەتتە بەس جىل وقىپ، اپتەر-تاپتەر اۋرە بولۋدىڭ تۇككە قاجەتى جوق ەكەن.

ال قاراڭىز، رىسقۇلوۆ جاڭا «ساندىراق» دەپ باتتيتىپ سالدى. ساندىراق ەكەنى راس، ونى نەيمان دا بىلەدى. ءبىراق تاپسىرما وسىنى قايتسەڭ دە مويىندات دەيدى. مويىنداتۋ ءۇشىن زاڭدى بەلدەن باسىپ، زورلىققا بارۋ كەرەك. زورلىقپەن مويىنداتۋ كەرەك. ال پروفەسسورلار بۇلاي وقىتقان جوق. ال زورلاعاننىڭ وزىندە مويىنداماسا شە؟ ودان بەتەر زورلاي ءتۇس. ءسويتىپ، جەندەتكە اينال. ديپلوم ساعان سول ءۇشىن بەرىلگەن.

رىسقۇلوۆپەن العاشقى تاجىكە وسىنداي ءبىر ويعا دا قالدىردى. نەيمان وڭاي جەڭىس بولمايتىنىن ءتۇسىندى. شىندىعىندا كىم تۇتقىن؟ رىسقۇلوۆ پا؟ نەيمان با؟

شىندىقتى سەزە تۇرىپ، ادىلەتسىزدىككە بارۋ-ۇلكەن تۇتقىننىڭ قامىتىن كيۋ ەكەنىن سەزىنۋ دە قيىن، سوندىقتان دا جانىڭ توپاستانا بەرەدى.

«قارسى سۇراق قويماڭىز» دەپ ەسكەرتسە دە رىسقۇلوۆ نەيمانعا تاعى ساۋال بەردى:

— مەن سىزگە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىستى ەمەسپىن. بىرىنشىدەن، مەن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىن. مەنى تۇتقىنعا الۋ ءۇشىن، ۋستاۆ بويىنشا، زاڭدى تۇردە پارتيادان شىعارۋ كەرەك. ءبىر. ەكىنشىدەن، مەن ۆسيك-تىڭ مۇشەسىمىن. ۆسيك سەسسياسى مەنى مۇشەلىكتەن شىعارماي تۇرىپ، مەنى قاماۋعا الۋعا ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق. ايتىڭىزشى، مەنى قاماۋعا الۋعا قانداي زاڭ بار؟

نەيمان توسىلىپ قالدى. پارتيا مۇشەسى، ۆسيك مۇشەسى. ولاردان شىعارماي تۇرىپ، تۇتقىنداۋعا بولمايتىنىن نەيمان دا بىلەدى. ءبىراق فورمالدى تۇردە بولسا دا، رىسقۇلوۆ پارتيادان، ۆسيك-تەن شىعارىلدى دەگەن قاعاز بار ما، جوق پا-ونى بىلمەيدى. تەك تىستەنىپ تۇرىپ:

— و جاعىنان قام جەمەڭىز. ءسىزدى تۇتقىنداۋعا وردەر بەرىلدى مە، بەرىلدى. ار جاعى قيىن ەمەس. ءسىز الداقاشان پارتيادان دا، ۆسيك-تەن شىعىپ قالعانسىز، — دەدى.

— مەنى سىرتىمنان شىعارا المايدى. ونداي زاڭ جوق

— زاڭ جونىندە مۇنداعىلار سىزدەن اقىل سۇراي قويار ما ەكەن؟

— مەنىڭ تاعى ءبىر ءوتىنىشىم بار.

— ايتىڭىز، — دەدى نەيمان ىقىلاسسىز.

— ماعان ورتالىق گازەتتەردى بەرىپ تۇرسا بولار ەدى.

— ونى قايتەسىز؟

— وقيمىن.

— نە ءۇشىن؟

— كەڭەس وكىمەتى ورنىندا ما، جوق پا-سونى ءبىلۋ ءۇشىن.

نەيماننىڭ سارعىش كوزى شاقشيىپ كەتتى.

— نە ساندىراقتاپ تۇرسىز؟! — دەرەۋ سوزبە-سوز قاعازعا ءتۇسىردى.

— ساندىراق ەمەس، كۇدىك. كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن ادامدار شەتىنەن قاماۋعا الىنىپ جاتسا، سوندا كوڭىلگە كۇدىك كىرە مە، جوق پا؟

نەيمان جاۋاپ بەرگەن جوق. رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ بولىپ:

— ەندى مىناعان قول قويىڭىز، — دەدى.

***

كامەراعا قايتىپ كەلگەن سوڭ رىسقۇلوۆ الگى نەيماننىڭ ايتقاندارىن سوزبە-سوز ەسكە تۇسىرۋگە تىرىستى. «يتتيحاد ۆا تاراككي» دەگەندى اكەلىپ جاپسىرماقشى. مۋناۆار كارى دەگەندى تالاي ەستىگەن، ءبىراق سويلەسكەن ادامى ەمەس. بۇل نە ساندىراق سوندا؟ وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن الىستا، موسكۆادا جاتقان بۇعان الماتىداعى جانتوقوۆ دەگەن بىرەۋ رەسپۋبليكالىق گازەت ارقىلى تيىسكەن. رىسقۇلوۆ باياعىدا «شۋرو-ي-يسلاميا» پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعان دەپ ساندالىپتى. وعان رىسقۇلوۆ سول گازەتتىڭ ءوزى ارقىلى جاقسىلاپ تۇرىپ جاۋاپ بەرگەن. ال «يتتيحاد ۆا تاراككي» دەگەندى، ءتىپتى جالاقور جانتوقوۆتىڭ ءوزى دە اتاماپ ەدى. ەندى العاشقى ۋلى وق بولىپ سول قادالىپ تۇر.

رىسقۇلوۆ تاس قاپاستا وسىلاي وتىرا بەرسىن. ويلانسىن. ويلاۋعا ەشكىم تىيىم سالا المايدى. ال ءدال سول مەزگىلدە ستالين ءوزىنىڭ ۋازىرلەرىن شاقىرىپ الىپ، بارىنە ءبىر-اق سۇراق قويدى:

— ەگە — ە-ەر، جاپونيا بىزگە سوعى — ى-ىس اشا قالسا، سوندا — ا-ا... جاپونداردان كورەيلەردى قالاي ايىرامىز؟

ۋازىرلەرى ويلانىپ قالدى. ۆوروشيلوۆ، مولوتوۆ، كاگانوۆيچ، كالينين، بەريا، ەجوۆ... سۇراقتىڭ استارى تۇسىنىكتى. قيىر شىعىستا، كەڭەس جەرىندە دە كورەيلەر تۇرادى. ەگەر جاپون سوعىسسا، جاپوندارعا ءتۇر-تۇسى ۇقساس كورەيلەردى ابايلاماي اتىپ الامىز با دەپ قاۋىپتەنىپ وتىرعان جوق ستالين. كورەيلەر جاپوندارعا قوسىلىپ كەتەر دەپ وتىر عوي. جاپونعا دا، كورەيگە دە ارالاسى جوق، ولاردىڭ ءتىلىن دە، ءدىنىن دە، ارمان-تىلەگىن دە، قايعى -قۋانىشىن دا بىلمەيتىن ۋازىرلەر تۇقشيىسىپ قالدى. سوندا بەريا شوشاڭ ەتىپ:

— جاپونداردان كورەيلەردى ايىرۋ وپ-وڭاي، — دەيدى.

— قالاي؟ — دەيدى كوسەم.

— كورەيلەردى كوتەرە كوشىرىپ جىبەرۋ كەرەك.

— قايدا؟

— كاۆكازعا ەمەس، ارينە، قازاقستانعا!

***

تەرگەۋگە ءۇشىنشى رەت شاقىرىلدى. بۇل جولى نەيمان جالعىز ەمەس ەكەن. جانىندا قاسقاباس پولكوۆنيك وتىر. «ءتورتىنشى ءبولىمنىڭ باستىعى گلەبوۆ»، — دەپ تانىستىردى ءوزىن. ءۇنى وكتەم. باسىنىن قاسقالىعى بولماسا، باياعى تاشكەنتتەگى ۋسپەنسكييگە ۇقساستىعى كوپ ەكەن. بەتىنە ءبىز تىقساڭ باتپايتىن، بەتى-بەت ەمەس، كون جاپسىرىپ قويعانداي، جاپ-جالپاق، ايىر يەك. مۇرنى قوڭقاق. كوزىلدىرىكتىڭ ار جاعىنان جىلان كوز ىزعار شاشادى. نەيمان مۇنىڭ قاسىندا ءيمانجۇزدى ەكەن.

ۋسپەنسكيي مارقۇم، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا ەرەكشە ءبولىمنىڭ باستىعى بولاتىن. رىسقۇلوۆقا ىستەمەگەن بالەسى قالماعان كۋشەكين ەكەۋى قوسىلىپ الىپ، كوپ قورلىق كورسەتكەن. اقىرى ءوزى اشكەرەلەنىپ، اتىلىپ كەتىپ ەدى.

ودان بەرى دە ون سەگىز جىل وتكەن ەكەن. كىم بىلەدى... اتىلدى دەگەن ۋسپەنسكيي الدەقالاي ءتىرى قالىپ، ەندى رىسقۇلوۆتىڭ الدىنان شىعىپ وتىرماسىن. ون سەگىز جىلدىڭ ىشىندە ادام ءپىشىنى وزگەرىپ، شاشى ءتۇسىپ، قاسقا بولا سالۋ قيىن ەمەس-تى. فاميلياسى... فاميلياسىن وزگەرتىپ الىپ جۇرگەندەر از با؟ كوسەمنەن باستاپ، كوسەمدەردەن باستاپ...

جىلان كوز ءمىز باقپاستان، كىرپىك قاقپاستان رىسقۇلوۆقا ۇزاق قاراپ، ءۇنسىز وتىردى. ەداۋىر ۋاقىت وسىلاي ءۇنسىز سۇق قاداپ بولعان سوڭ:

— ال، ايىپكەر، ايتىڭىزشى، ءسىز نەگە مەنىڭ كومەكشىم نەيمانعا جاۋاپ بەرگىڭىز كەلمەيدى؟ — دەدى.

ەندى گلەبوۆقا رىسقۇلوۆ تەسىلە قارادى. ءۇن قاتپاستان، كوزدەر مەن كوزدەر ارباسىپ كوپ وتىردى. گلەبوۆتىڭ كوزى-اتىلاتىن مىلتىقتىڭ اۋزىنداي سۇپ-سۋىق، رىسقۇلوۆتىڭ كوزى — ءتۇپسىز تەرەڭ ازاپ پەن قاسىرەت تۇڭعيىعى. كىنالى كوز بولسا-قيپاقتاپ كەتەر ەدى، شىداي الماي تايقاقسىپ، جىپىلىقتار ەدى. تۇڭعيىققا تاس تاستاپ جىبەرمەسەڭ وسىلاي مىزعىماي، ۇلى قاسىرەتتىڭ ۋىتىن شاشىپ، قارا تاس بولسا دا جۇرەگىڭدى شىمىرلاتار ءتۇرى بار. گلەبوۆ شىداي الماي:

— ايتىڭىز! — دەپ ارس ەتتى.

قاباعان يتكە تاس لاقتىرساڭ ورشەلەنە تۇسەدى. مۇنى رىسقۇلوۆ بالا كۇنىندە تالاي كورگەن. كورشى اۋىلداعى نۇرسالى دەگەن كىسىنىڭ ءيتى ابالاپ تۇرا ۇمتىلعاندا، باسقا بالالار بىتىراي زىتىپ بەردى، بۇل تاپجىلماي تۇرىپ قالدى. يتتە دە يمان جوق ەكەن، تايسالماي تۋرا بەتىنە شاپشىعاندا بۇل قوس قولىمەن اقسيعان ازۋدان الىپ، قاسارىستى دا قالدى. ءسويتىپ، سول الاقانىنىڭ قالىڭ ەتى جالبىراپ شىعا كەلدى. احات اتاسى كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، جول — جاپىراق تاڭىپ، جالبىز تاعىپ، ارەڭ جازىپ الىپ ەدى. سودان الاقانىندا ۇزىننان-ۇزاق تىرتىق قالدى. الاقاننىڭ سىزىعى — ادامنىڭ تاعدىرى، ءومىر جولى دەسىپ جاتادى. ول سىزىق تۋاسى بىتەدى. سول تۋاسى بىتكەن سىزىققا قاباعان ءيتتىڭ وتكىر ءتىسىنىڭ تىرتىعى قوسىلدى. بۇ دا بولسا نىشان شىعار. بۇل عۇمىردا رىسقۇلوۆقا قاباعان توبەتتەر كوپ كەزدەستى. كوپ قاپتى. ەندى مىنا گلەبوۆ...

— ايتىڭىز! — دەپ ارس ەتتى.

— مەن اراڭداتقان سۇراققا جاۋاپ بەرمەيمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ سابىرمەن.

— ءسىز، مۇمكىن، ءبىزدى مەنسىنبەيتىن شىعارسىز، مۇمكىن، ءبىز ءسىزدىڭ تاقياڭىزعا تار كەلەتىن شىعارمىز؟ مۇمكىن، ءسىز مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى ۆىشينسكيي جولداستىڭ ءوزى جاۋاپ العانىن قالايتىن شىعارسىز؟ اسىقپاڭىز. ۆىشينسكيي جولداس ءسىزدى ۇمىتقان جوق. ۋاقىت كەلەدى. ال بىزدىكى-الدىن الا تەرگەۋ. ءتۇسىندىڭىز بە؟ الدىن الا تەرگەۋ. پرەدۆاريتەلنوە سلەدستۆيە!

گلەبوۆ جاۋاپ كۇتىپ، بەزىرەيدى دە قالدى.

— مەن اۋەلى نە ءۇشىن تۇتقىندالعانىمدى بىلگىم كەلەدى. ماعان قانداي ايىپ، قانداي كىنا تاعىلماقشى؟ — رىسقۇلوۆ تا جاۋاپ كۇتتى.

گلەبوۆ باسىن شايقاپ، ءبىر ەزۋلەي مىرس ەتتى دە:

سەندەردىڭ ءبارىڭ ءبىر قالىپتان شىققان سياقتىسىڭدار. ءسىزدىڭ پىكىرلەس، رۋحاني تۋىسىڭىز رىكوۆ تا ءدال وسىلاي دەپ ەدى. «نە ءۇشىن؟ قانداي كىنام ءۇشىن؟» ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي. رىكوۆ تا وسىندا وتىر. بىلەتىن شىعارسىز. نە ءۇشىن وتىر؟

مەن بىلەتىن رىكوۆ ادال ادام. لەنيننىڭ سەرىگى. ودان جاۋ ىزدەۋ-قاراڭعى ۇيدەن قارا مىسىق ىزدەۋ، ءتىپتى سول مىسىق مۇلدە جوق بولسا دا...

— وھو! — دەدى گلەبوۆ قاسىن كەرىپ. — ءسىز فيلوسوفيامەن دە اينالىسادى ەكەنسىز عوي. ءجون-جون. ال وسىندا بۋحارين دە وتىر. نىشينسكيي جولداستىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «تۇلكى مەن شوشقانىڭ ءدۇباراسى». مىنە، سول «تۇلكى مەن شوشقانىڭ ءدۇباراسى» دا جاۋاپ العان سايىن گەگەلدەن سوعادى دا وتىرادى. ءبىز گەگەلدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىندەي. بىلەمىز گەگەلدى. بۋرجۋازيانىڭ اسىراندى توبەتى. ال ءسىز بولساڭىز، ازيات ەكەنىڭىزدى تانىتىپ، كونفۋسييدىڭ ءارۋاعىن قوزعاپ وتىرسىز. بىلىمدەرىڭدى كورسەتكىلەرىڭ كەلەدى. سول ءبىلىمدى ادال ىسكە، ستالين جولداس باستاپ ورناتقان سوسياليزم ىسىنە جۇمساساڭدار عوي. ال سەندەر سول وراسان كۇشپەن ورناتىلعان ءسوسياليزمدى قۇلاتۋعا تىرىسىپ، جانتالاسىپ جۇرسىڭدەر.

— تۇسىنىكتى بولدى، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— نە تۇسىنىكتى؟

— مەنىڭ نە ءۇشىن وتىرعانىمدى ايتىپ قويدىڭىز. ال ەندى بۇل، كەشىرىڭىز، ازامات تەرگەۋشى، ناعىز بارىپ تۇرعان ساندىراق. رىسقۇلوۆ، مىنا رىسقۇلوۆ، بۇكىل سانالى ءومىرىن سوسياليزم ءۇشىن سارپ ەتكەن رىسقۇلوۆ، ەندى سول ءسوسياليزمدى قۇلاتپاق پا؟!

— ول از بولسا، كسرو-نى قۇلاتىپ، ورتا ازيا مەن قازاقستاندا «ۇلى تۇركىستاندى» ورناتپاق. ول از بولسا، باياعى-باياعى ۇلى تۇران مەملەكەتىن قايتا قۇرماق. ءدال ءتۇستىم بە؟

گلەبوۆ ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىنا ءوزى ءماز بولىپ، كەڭك-كەڭك كۇلدى. جانىندا قاعاز جازىپ وتىرعان جىلماقاي جيرەن شاش نەيمان، تورەڭ سوقىر بولسا، ءبىر كوزىڭدى قىسىپ وتىر دەگەندەي، و دا كۇلدى دە:

— راس-اۋ، — دەپ قويدى.

ال رىسقۇلوۆتىڭ ساناسىن قايعى بۇلتى قاپتادى. مىنالار مىنا تۇرىمەن ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ، اق پەن قارانى اجىراتىپ، ادىلدىككە جۇگىنەتىن ءتۇرى جوق. ءجون بىلەتىن، ءبىلىمى جەتىك، جان-جاقتى تولعاي الاتىن ادامدار بولسا ءبىر ءجون. تاپسىرمامەن، دايىن سۇراق، دايىن قالىپپەن كەلىپ وتىرعان ورىنداۋشىلار. ال دالەل — دەپ كور اق، ادال ەكەنىڭدى. كۇنى كەشە بۋحارين كىم ەدى؟ لەنيننىڭ ءوزى ساناسقان ساردار ەدى. ەندى مىنا تەكسىزدەر ونى تۇلكى مەن شوشقانىڭ نەكەسىنەن تۋعان ءدۇبارا دەپ وتىر. سوندا كىمدى ايايدى بۇلار؟ قاي زاماندا تۋىپ، قاي زامانعا كەز بولعانسىڭ، رىسقۇلوۆ؟ كەدەرلى كەر زامان وسى ما؟..

گلەبوۆ-نەيمان ەمەس. گلەبوۆ دۇلەي. الدىنا رىسقۇلوۆتى ەكى رەت شاقىرىپ الىپ، ەكى رەت تۇك وندىرە الماعان نەيماندى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. «سالاعا» دەدى. ءسىرا، شالاسىڭ، ءالجۋازسىڭ دەگەنى شىعار. سول كەزدەگى، ياگودا مەن ەجوۆ تۇسىنداعى تەرگەۋشىلەر ءدىڭ تىلىندە، ياعني جارگونىندا «قىسىر سيىردى ءيدىرۋ» دەگەن ۇعىم بار ەدى. «سەن قىسىر سيىر تۇرماق، بۇزاۋلى سيىردىڭ ءوزىن ساۋا المايسىڭ»، — دەپ ۇرىستى. ەندى سول «قىسىر سيىردى» قالاي ساۋۋ كەرەك ەكەنىن كورسەتپەك بوپ ءوزى كەلگەن ءتۇرى ەدى. ءبىراق ءوزى دە وڭدىرىپ ەشتەڭە «ساۋا» الماي وتىر. نەيمانعا تابا بولاتىن بولدىم-اۋ دەپ ىشتەي ىزالانىپ وتىر.

— ءسىز، ايىپكەر رىسقۇلوۆ، الگىندە رىكوۆ ادال دەپ قالدىڭىز-اۋ. لەنين سەنگەن سەرىگى دەدىڭىز. شىننان سولاي ويلايسىز با، جوق، الدە « بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر» دەپ، سوۆناركومدا بىرگە ىستەگەن سوڭ قيمايسىز با؟

— مەن 1926 جىلدان باستاپ، رىكوۆ سوۆناركومنان جازىقسىز كەتكەنگە دەيىن بىرگە جۇمىس ىستەدىم. لەنيندىك گۆارديانىڭ ناعىز تارلانى دەپ تانىدىم. وسى ايتقانىمنان قايتپايمىن.

گلەبوۆ زىمياندانا باسىن شايقادى.

— اي-اي، ادامدار-اي، قالاي عانا اداسادى، — دەپ ايادى. — ايىپكەر رىسقۇلوۆ، ءسىز رىكوۆتان بۇرىن ەمەس، كەيىن تۇتقىندالدىڭىز. نە سەبەپتەن ەكەنىن اڭعاراسىز با؟

رىسقۇلوۆتىڭ وزەگى مۇزداپ قويا بەردى. «مىناۋ نە قوڭىرسىتىپ وتىر، شىننان...»

گلەبوۆ پسيحولوگ ەدى، رىسقۇلوۆتىڭ ءوڭىنىڭ وزگەرگەنىن بايقاپ قويدى.

— ءيا، ءيا، دۇرىس كۇدىكتەنىپ وتىرسىز. رىكوۆ العاشقى جاۋاپتىڭ وزىندە-اق سىبايلاسى، سەرىگى رەتىندە ءسىزدى اتادى.

— سەرىگى بولعانىم راس... وندا تۇرعان نە بار؟

گلەبوۆ سالالى ساۋساعىن كەزەپ:

— ءويتىپ مونتانى بولا قالماڭىز. اڭگىمە-كەڭەس وكىمەتىنە قاستاندىق جونىندەگى سەرىكتىك تۋرالى. قاراي گور، بىلمەگەنسۋىن.

جۇرەگى تۇسكىر ءبىر جاماندىقتى سەزەدى. ءبىراق كوڭىلدى ءقايتىپ سەندىرەسىڭ؟ اقىلدى ءقايتىپ اداستىراسىڭ؟ اقىلعا سىيمايدى عوي. وسى ويىن جەتكىزبەك بوپ، رىسقۇلوۆ:

— سوندا قالاي، ازامات تەرگەۋشى، رىكوۆ پاتشا جاندارمدارىنان ازاپ كورىپ، ءبىر شىبىنداي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، كەڭەس وكىمەتىن ورناتىسادى. ايتالىق، مەن دە... سوندا قالاي، ءوزىمىز ورناتقان وكىمەتتى ءوزىمىز قۇلاتپاقپىز با؟

گلەبوۆ بۇل سۇراققا دايىن كورىنەدى.

— ءبارىڭ سولاي سايرايسىڭدار. زينوۆيەۆ پەن كامەنيەۆ قازان توڭكەرىسىنە قارسى بولعان. ەندى ولار دا سەندەر سياقتى بەزەكتەيدى. كەڭەس وكىمەتىن ورناتىسىپ ەدىك، نە جازىعىمىز بار دەپ جىلاعاندا ەتەگىنە جاس تولادى. ايلا-شارعى. ءبارىبىر قۇتىلا المايسىڭدار. ەڭ جاقىن دەگەن دوسىن رىكوۆ سەنى سىبايلاسىم دەپ وتىرعاندا، قايدا، قالاي قاشىپ قۇتىلاسىڭ؟ ودان دا ەزە بەرمەي ىسكە كوشەيىك.

— رىكوۆ مەنى جاۋ دەپ اتاۋى مۇمكىن ەمەس. جانە ونىڭ دوسى جالعىز مەن ەمەس.

— و! — دەپ قولىن شوشايتتى گلەبوۆ. — وتە دۇرىس. جالعىز دوسى سەن ەمەس، تولىپ جاتىر.

— كىمدەر سوندا؟ — دەپ رىسقۇلوۆ شاپشىدى.

— كوپ. بۋحارين، تومسكيي، راكوۆسكيي، كرەستينسكيي، حودجايەۆ، يكراموۆ، اتابايەۆ، نۇرماقوۆ... كوپ. مەن سىزگە ايتايىن: رىكوۆ پەن بۋحارين شاتاسپاعان، شاتاستىرماعان جەر جوق. سونوۋ قيىر شىعىستان قيىر باتىسقا دەيىن. سپرۋت! وندايدى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟ سپرۋت-تەڭىز الپاۋىتى. تولىپ جاتقان اياعى بار. سول اياقتارىمەن جۇرتتىڭ ءبارىن جالماپ، ماتاپ العان. وتان، پارتيا سەنىپ بەرگەن بيلىكتى ولار سولاي پايدالانعان. كوكسەگەندەرى — كاپيتاليزم.

— وندا كەزىندە كاپيتاليزممەن نەگە كۇرەسكەن؟

— كوزبوياۋشى جالعان كۇرەسكەرلەر. كانە، سونىمەن تىكەلەي شارۋامىزعا كىرىسەلىك. وتكەن جولى سىزگە «يتتيحاد ۆا تاراككي» پارتياسىنداعى ءرولىڭىز تۋرالى سۇراق قويىلعان. ايتىڭىز.

— ازامات تەرگەۋشى، ءبىر نارسەنىڭ باسىن اشىپ الايىق: مەن ءبىر-اق پارتيانى بىلەمىن. ول — كوممۋنيستەر پارتياسى. بۇل پارتياعا مەن 1917 جىلى قىركۇيەك ايىندا كىردىم. ءدال سول كەزدە باسىمدى قاتەرگە تىگىپ، وققا بايلادىم. بۇكىل ەلدەگى سياقتى سول كەزدە اۋليەاتادا دا كوممۋنيستەرگە قارسى تەررور قۇتىرىنىپ تۇرعان بولاتىن. سوعان قاراماي، بولشيەۆيكتەر قاتارىندا بولىپ، اۋليەاتادا كەڭەس وكىمەتىن قۇرۋ ارەكەتىن باسقاردىم. اۋليەاتادا كەڭەس وكىمەتىن ورناتىپ، ونىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولدىم. سودان بەرى بۇل جولدان تايعان ەمەسپىن. ال ەندى بولماعان ءىستى بولدى دەپ، ماعان قايداعى ءبىر «يتتيحادتى» اكەلىپ تاڭۋىڭىز زاڭ الدىندا دا، ار الدىندا دا كۇنا. سوندىقتان بۇل سۇراقتى قايتالاماۋىڭىزدى وتىنەمىن. گلەبوۆ قىزىل پاپكادان بىرنەشە پاراق قاعازدى سۋىرىپ الدى دا، سوڭعى پاراعىن رىسقۇلوۆتىڭ الدىنا جىلجىتىپ قويدى.

— ايىپكەر رىسقۇلوۆ، پاراقتىڭ ەڭ سوڭىنا كوز سالىڭىز. تانيسىز با؟ كىمنىڭ قولى؟

رىسقۇلوۆ بىردەن تانىدى.

— حودجايەۆتىڭ قولى.

— حودجايەۆتار كوپ قوي. قاي حودجايەۆ؟

— فايزوللا.

— وتە دۇرىس. — گلەبوۆ كوكىرەك كەرە سويلەدى.-ال سول فايزوللا حودجايەۆ ايتادى. 1918 جىلدان باستاپ مۋناۆار كارى باستاعان «يتتيحاد ۆا تاراككي» پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە مەن (ياعني ف. حودجايەۆ)، زاكي ۆاليدي، تۇرار رىسقۇلوۆ مۇشە بولدىق دەيدى. نەگىزگى ماقسات تۇركى-تاتار مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى دەيدى. بۇل ماقساتتا ءبىزدىڭ دەمەۋشىمىز جاپونيا مەن تۇركيا بولدى دەيدى. كەيىن انگليا دا كومەكتەسپەكشى ەدى دەيدى. تۇركيادان بۇل ىسكە ەنۆەر پاشا تىكەلەي ارالاستى دەيدى. سولاي. سوندىقتان ويدان شىعارىپ، جالا جاۋىپ، ءبىز قيانات جاساعانداي كورگەنىڭىز بەكەر. ءبىز ويدان شىعارىپ وتىرعان جوقپىز. فايزوللا حودجايەۆتىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. تەككە سىرەسە بەرمەي، يكەمگە كەلىڭىز. دالەل — بۇلتارتپايتىن دالەل.

— ال مەن سەنبەيمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ تەرلەپ كەتكەن كوزىلدىرىگىن الىپ، پيدجاگىنىڭ جەڭىمەن ءسۇرتىپ وتىرىپ (بۇل تۇرمەدە تۇتقىنعا بەتورامال ۇستاتپايدى. بەتورامالعا بۋىنىپ قالۋى مۇمكىن دەيدى). — سەنبەيمىن. فايزوللا حودجايەۆ بولماعان نارسەنى ايتۋى مۇمكىن ەمەس. فايزوللا حودجايەۆ ەرتەرەكتە بۇحارادا «جاديدتەر» پارتياسىندا بولعانى راس، ال «يتتيحادتا» بولعان ەمەس.

گلەبوۆ الدىنداعى قاعازداردى ءبۇرىپ الىپ، سىلكىلەدى.

— مىناۋ نە؟ ساعان ويىنشىق پا؟ فايزوللا حودجايەۆتىڭ قولىن ءوزىن تانىپ وتىرسىڭ عوي. تاعى نە كەرەك؟

— فايزوللا حودجايەۆتىڭ ءوزى كەرەك. ءوز اۋزىنان ەستىمەيىنشە، مىنا قاعازىڭىزعا سەنبەيمىن.

— مىناۋ دۇلەي شىعار، — دەپ گلەبوۆ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. «مەنى كىنالاپ ەدىڭ» دەگەندەي نەيمان دا قوزعالاقتاپ قالدى.

گلەبوۆ جەمتىككە تۇسەتىن قاراقۇستاي قالبايىپ، رىسقۇلوۆتىڭ الدىنان ءبىر شىعىپ، ارتىنان ءبىر شىعىپ، قولدارىن بىر-بىرىنە سارت-سارت سوققىلايدى. رينگكە شىعاردا بوكسشىلار وسىلايشا قورازدانار ەدى. «نە بولار ەكەن؟» — دەگەندەي، نەيمان قيپاقتاي باستادى.

نەيمان، نەگىزى، بۇل كاسىپكە اداسىپ كەلگەن ادام. يۋريست ەكەنى راس. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەنى دە راس. ءبىراق ۋنيۆەرسيتەت ايىپكەرگە قول جۇمسا دەپ وقىتقان ەمەس. قايتا قول جۇمساۋشىلاردى ايىپتا دەپ ۇيرەتكەن. گلەبوۆ باسقا تۇتقىندارعا ىستەگەنىن رىسقۇلوۆقا دا ىستەيتىن بولدى-اۋ دەپ ىشىنەن قىپىلىقتاپ وتىر.

— جالپى، سەنىكى دە دۇرىس، — دەپ جۇمساردى كەنەت گلەبوۆ. — كۇنانى ايىپكەرمەن بەتتەستىرۋ كەرەك. ول زاڭنىڭ اكسيوماسى.

كەنەت كىلت توقتادى:

— ءبىراق، ودان ءبىر نارسە وزگەرەدى ەكەن دەپ ويلاما! ساعىنساڭ، حودجايەۆپەن دە كەزدەسەسىڭ. سوندا حودجايەۆ كوزىڭدى شۇقىپ تۇرىپ، موينىنا قويىپ بەرەدى. حودجايەۆ سەنەن گورى، الدەقايدا اقىلدى. سەن سياقتى قاسارىسپاي-اق، بۇلتالاققا سالماي-اق، ءبارىن مويىندادى. نەگە؟ ويتكەنى نكۆد قۇدىرەتتى كۇش ەكەنىن، پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ جاۋلارىنا قاتىگەز ەكەنىن بىلەدى. ونىڭ قىراعى كوزىنەن ەشنارسە دە جاسىرىپ قالۋعا بولمايتىنىن سەزەدى. سەن سياقتى سەزىمسىز ەمەس. دەمەك، اعىنان جارىلىپ، بار شىندىقتى ايتادى دا، اۋىر دا بولسا ايىبىن، جازاسىن جەڭىلدەتەدى.

رىسقۇلوۆ ۇندەمەدى. ءسوزىم اسەر ەتكەن شىعار دەدى مە، گلەبوۆ تاعى دا تۇيىندەي ءتۇستى:

— تۇسىنەمىسىڭ، رىسقۇلوۆ، جازاسىن جەڭىلدەتەدى. جازا قانشا اۋىر بولسا، بار شىندىقتى جاسىرماي جايىپ سالعانى ءۇشىن، سوت سونى ەسكەرەدى. سونى سەن دە ويلان، رىسقۇلوۆ. وكىمەتتە وتە ءىرى تۇلعا بولعانىڭ راس. سول ىرىلىكتەن مىنا حالگە بىردەن قۇلاعانىڭ، ارينە، وتە قيىن. ال ءىرى بولىپ ۇيرەنىپ قالعان ادامعا بيشارالىق حالگە ءتۇسۋ وڭاي ەمەس. كوندىگە المايسىڭ. نامىسىڭ جىبەرمەيدى. ءبىراق امال نە؟ ءقازىر ماسەلە ءبىر-اق نارسەگە تىرەلىپ تۇر: نە ءومىر، نە ءولىم؟ ءولىم بولعاندا قورلىق ءولىم. ماڭگى-باقي قارا تاڭبالى ءولىم. ءۇرىم — بۇتاعىڭ، ۇرپاقتارىڭا قارا تاڭبا. ايتپاقشى، سەندە ءبىر ۇل، ءۇش قىز بار عوي. سولاردى ويلا! — بۇرىلىپ، رىسقۇلوۆقا ءبىر قاراپ الدى. ءوز سوزىنەن ءوزى ءلاززات تاپقانداي ءارى قاراي جالعادى. ال فايزوللا حودجايەۆ ارىدەن ويلايدى. ءوزى، ارينە، سوتتالادى. ءبىراق ءومىرى ساقتالۋى مۇمكىن. ونىڭ ەسەسىنە، تۋعان — تۋىسقاندارىنا، بالالارىنا ازاپ اۋىرتپالىعى ازىراق تۇسەتىن بولادى. سوت مۇنى ەسكەرۋسىز قالدىرمايدى.

— ايتىپ بولدىڭىز با؟ — دەدى كەنەت رىسقۇلوۆ باسىن كوتەرىپ الىپ.

— ازىرشە.

— ەندەشە بۇل ۇگىت ناسيحاتىڭىزدان تۇكتە شىقپايدى. بولماعان ءىستى بولدى دەپ ايتا المايمىن. ماعان دەسەڭ ءقازىر اتىپ جىبەر. قالاي عانا، ءومىرى ماڭايىنان ءجۇرىپ كورمەگەن قايداعى ءبىر «يتتيحادتى» قالاي عانا مويىنداۋعا ءتيىستىمىن؟! مىناۋ سۇمدىق قوي، سىزگە بىرەۋ: «تىر جالاڭاش شەشىن دە ۇستىڭە بوق جاعىپ ال، ءسويت تە دالاعا شىق»، — دەسە، كونەسىز بە؟ ا؟

رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنە جارقىل پايدا بولدى. وتى ولەگىزىمەپتى. كۇلدىڭ استىندا قىپ-قىزىل شوق جاتىر ەكەن. جارق ەتە ءتۇستى، گلەبوۆ سەسكەنىپ قالدى. تايقاقسىپ بارىپ، ورنىنا وتىردى. ونىسىن ەرسى كورگەندەي قايتادان تۇردى. رىسقۇلوۆقا تاياپ كەلىپ، ساۋساعىمەن كوزىلدىرىگىن شۇقىدى:

— كوزىڭ جامان، رىسقۇلوۆ، — دەدى.

رىسقۇلوۆ گلەبوۆتىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى. ارينە، قاتە بولدى.

***

بىرەۋ يىعىنان جۇلقىعاندا عانا ەسىن جيىپ، كوزىن اشتى. ءبىراق الدىندا وڭكيىپ تۇرعان ادامنىڭ بەت-جۇزىن ايىرا الماي، ەرىكسىز كوزىن سيپالاپ ەدى، كوزىلدىرىگى جوق ەكەن. كوزىلدىرىك ورنىنا قولىنا جىلبىسقى بىردەڭە جابىستى. كوزىنىڭ الدى قول تيگىزبەي سىزداپ اۋىردى.

— تىرىمىسىڭ-ەي؟ — دەدى الدىنداعى ءداۋ پەرى گۇرىلدەپ. — ال، اتاۋىڭدى ءىش.-وسىنى ايتتى دا ءداۋ پەرى تابۋرەتكاعا قالايى تاباقشا قويىپ، ەسىكتى سالدىر-گۇلدىر جاۋىپ شىعىپ كەتتى.

قالايى تاباق ءسال-پال اعاراڭدايدى. قولىن سوزىپ، سيپالاپ كەرىپ ەدى، تاباق جىپ-جىلى ەكەن. سول جىلىلىقتى سەزگەن ساۋساقتارى. بۇكىل دەنەسى تىرىلگەندەي بولدى. ولتىرە، وڭدىرماي سوققان ەكەن. اۋىرماعان جەرى جوق. تاباقشانى ابايلاپ ەرنىنە تاقاپ ەدى، ەرنى اشىپ الا جونەلدى. اۋزىن دا بۇزعان بولدى عوي. ەرنى، قايران رىسقۇلوۆتىڭ ۇلبىرەك قىزىل ەرنى كونەكتەي بولىپ ءىسىپ كەتىپتى. تاباقتى تابۋرەتكاعا قايتا قويىپ، ساۋساعىمەن ەرنىن سيپالادى. مۇنىڭ ەرنىنە دومبازداپ بىردەڭە جاپسىرىپ قويعانداي دوڭكيىپ تۇر. اۋىرسىنادى. قىرىققا كەلگەنشە قىزىلى كەتپەگەن قايران رىسقۇلوۆتىڭ ەرنى. بۇل ەرىن جانداي جاقىن سۇلۋ ايەلدى عانا سۇيۋگە جاراتىلعان سياقتى ەدى. جاس ءسابيدىڭ ەرنىندەي جۇپ-جۇمساق، بەيكۇنا پەرىشتەدەي ەدى...

ەندى نە بولدى؟ ەندى نە ىستەيدى؟ كىمگە بارىپ شاعىنادى؟ ارىزى كىمگە جەتەدى؟ ەجوۆقا حات جازىپ ەدى-جاۋاپ جوق. ستالين... ستالينگە جەتسە عوي ارىزى. قانشا قاتال دەسە دە، ەسىنە الار ەدى.

بىرگە وتىرىپ، بىرگە تۇرىپ ءجۇرىپ ەدى عوي. باياعى سۇلتان — عالييەۆتىڭ تويىندا داستارقانداس بولعانى قايدا؟ سۇلتان-عالييەۆ؟

رىسقۇلوۆ ەلەس كورگەندەي ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، وزەگى تارتىلىپ قالعانداي، باۋىرى جازدىرماي، تاقتاعا قايتادان قۇلاپ ءتۇستى. ءىشى-باۋىرىن ەزىپ تاستاعان با؟ باۋىرىن جازا المادى. ءبۇرىسىپ جاتىپ ەدى، ەپتەپ اۋىرعانى قويعانداي بولدى.

سۇلتان-عالييەۆ. وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن. 1923 جىلدىڭ شىلدە ايى. ءيا. شىلدە ايى. سوندا ونى سوققىعا وسىلاي جىققان ەكەم عوي. سوندا ول سورلىعا ايتپاستى ايتقىزعان ەكەن عوي.

دەمەك رىسقۇلوۆ، سەن سول سۇلتان-عالييەۆتىڭ وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن كورگەن سۇمدىعىن ەندى كورىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي. ال وسىدان ون ءتورت جىل بۇرىن سول ءتورتىنشى كەڭەستە سەن سۇلتان-عالييەۆتىڭ مىسكىن ءحالىن كورىپ: «جىگەرسىز» دەپ رەنجىپ ەدىڭ. ستالينگە قاسقايىپ قارسى تۇرمادى دەپ ىشتەي كۇستانالاپ ەدىڭ. ال ءوزىڭ ستالينگە:

— ستالين قاتەلەسەدى! — دەپ ايبار شەگىپ ەدىڭ. ءتىپتى ادەتتەگى «جولداس» دەگەن ۇيرەنشىكتى ءسوزدى دە قوسپاي ايتتىڭ-اۋ. ەسىندە مە؟ ە، ەسىڭدە بولسا، سونىڭ جازىرى دەگەن وسى بولادى. ستالينگە ايبار شەگىپ... تاعى دا بولسا باعىڭ بار ەكەن. ون ءتورت جىل بويى بوستاندىقتا ءجۇرىپسىڭ. مىنا قيامەت-قايىمنىڭ سىڭارىنداي زاماندا ون ءتورت جىل تۇرمەسىز تۇرۋ دەگەن ءسوز ۇلكەن ولجا عوي. ەندەشە، شۇكىر دە، ءتاۋبا دە.

ءتاۋبا؟ سوندا سۇلتان-عالييەۆ سياقتى جوق نارسەنى، بولماعان قىلمىستى مويىنداۋ كەرەك پە؟ اتاسىنا نالەت!

بالا بولعان. بالا بولىپ، اۋىلدىڭ جۇگىرمەكتەرى سياقتى «اكەڭدى»، «شەشەڭدى» دەگەن بوقتاۋدى اۋزىنا الماپتى. سۇتىنەن دارىماعان، سۇيەگىنە سىڭبەگەن ءسوز. ال ءبىراق «اتاسىنا نالەت!» — دەپ قۇشىرلانىپ، ىلۋدە ءبىر ايتىپ قالاتىن ادەتى بار. اكەسىنەن جۇققان. سويتسە، اكەسى مارقۇم، مىنا سۇم دۇنيەنىڭ قورلىعىنا، اقيكوز ادىلەتسىزدىگىنە شىداي الماي كەتەدى ەكەن عوي. شىداي الماي، كەۋدە كەرنەگەن كەكتەن تىم بولماسا ازداپ لەپ شىعاراردا: «اتاسىنا نالەت!» — دەيدى ەكەن دە. ونىڭ ءوزىن دە اتىلعان وقتاي سارت ەتكىزىپ، قىسقا قايىرار ەدى. ايتپەسە، دۇرىسى: «اتاسىنا نالەتى» عوي، جوق، ول «ءى» دەگەن جۇمساق ءۇنىن الىپ تاستاپ، «نالەت» دەپ ساق ەتە قالاتىن.

جارايدى. سۇلتان-عالييەۆ ەرتەدە، تىم ەرتەدە وتكەن-كەتكەن. ءتىرىسىن دە، ءولىسىن دە بىلدىرمەي جىبەردى. ءبىراق «سۇلتان-عالييەۆششينا» دەگەن ءالى ءتىرى. ءسىرا، ەسىرىپ تۇرعان شىعار. وسى «ششينامەن» ءالى تالايلاردى جىلاتاتىن شىعار.

سۇلتان-عالييەۆتىڭ فاتيما اتتى اسا سۇلۋ كەلىنشەگى بار ەدى. سول تويدا... ۇيلەنۋ تويىندا اپپاق ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان فاتيما حوردىڭ قىزىنداي كورىنىپ ەدى. وعان ءستاليننىڭ ءوزى دە قىزىققان سياقتى كورىنگەن. «مير-سايد، سەن باقىتتىسىڭ»، — دەپ ەدى، سوندا ول سۇلتان -عالييەۆكە.

رىسقۇلوۆ قيمىلداۋعا ارەكەت جاساپ ەدى، ىشەگى ءۇزىلىپ كەتكەندەي ءىشى تۇينەپ قويا بەردى. وسىنداي قورلىقتا جاتقاندا سۇلتان-عالييەۆتىڭ قاشانعى ۇيلەنۋ تويى ەسىنە تۇسكەنىنە تاڭ قالدى. وتكەندى ەسكە العان-نەمدى العان دەدى. ودان دا مىنا قورلىق ءحالىڭدى ويلاساڭشى. نە امال بار؟ ءبىر نارسە انىق. ەگەر گلەبوۆتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىڭدا جۇرە بەرسەڭ-مىنانداي ءولىمشى كۇيگە تۇسپەيتىن كورىنەسىن. ءوزىڭدى-وزىڭ اياماي، وزىڭە-وزىڭ قايداعى بالەنىڭ ءبارىن جابا بەر. نە جازسا-سوعان قول قويا بەر، باسىندى شۇلعي بەر. جانىڭ قالادى، بايعۇس.

قاراڭعى قاپاستا، كوزىلدىرىكسىز بۇلىڭعىر دۇنيەدە انا بۇرىشتان الدەكىم سىبىرلاپ: «جانىڭ قالادى، بايعۇس»، — دەپ تۇرعانداي. رىسقۇلوۆ سەزىكتەنىپ تىڭ تىڭدادى. سىبىرلاعان ءۇن ەستىلمەيدى. كوزىن سىعىرايتىپ، بۇرىش-بۇرىشقا قارادى. بۇلدىراعان پاراشادان باسقا ەشتەڭە بەلگى بەرمەيدى. كامەرانىڭ توبەسىنە قاراپ ەدى: تەمىر توردىڭ ىشىنەن سىقسيىپ كىشكەنتاي شام كورىندى. ءىلميىپ تۇر. ونىڭ وزىنە تەمىر تۇمىلدىرىق كيگىزىپ قويعان. كىشكەنتاي ساۋلەنىڭ ءوزىن قاماپ قويعان. قاماۋعا كەلگەندە بۇلاردىڭ ونەرى اسقان. جارىق ساۋلەگە دەيىن تۇتقىنداپ تاستاپتى. تەسىلىپ قاراي بەرسەڭ كادىمگىدەي جان-جاعىنا جىپ-جىڭىشكە كىرپىكتەي ساۋلە شاشىراتادى. كادىمگىدەي قۇلپىرىپ وينايدى. كەيدە كەمپىرقوساق بولىپ، جاسىل-قىزىل، سارى-كوك تۇستەنىپ جايراڭدايدى.

ەندىگى جەردە رىسقۇلوۆتىڭ تابىناتىن كۇنى وسى ءبىر ىلميگەن نازىك ساۋلە بولماق. جارىق بەرىپ تە جارىتپايدى. ءبىراق تاس ەدەن قايسى، تاس قايسى، تاس قابىرعالار قاي تۇستا-سودان حابار بەرەدى. «تاس قاپشىق» دەپ اتالاتىن بۇل مەكەن تامۇقتىڭ تابالدىرىعى عانا بولاتىن. تور-الدا.

ەسكەندىر

كلاسس الداعى مەملەكەتتىك ەمتيحانعا دايىندالىپ جاتقان كەز ەدى. تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى شاكىرتتەرىن تاعى ءبىر پىسىقتاپ، دايىندىقتارىن بايقاپ تۇرعان.

سونىمەن، ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمدەرى كىمدەر؟ — دەپ سۇرادى بەتىن ءاجىم باسقان، بۋرىل شاشىن جەلكەسىنە تۇيگەن، قاپ-قارا كوزدەرىن الدەبىر مۇڭ كىرەۋكەلەگەن كىشكەنتاي ايەل ەلەونورا داۆيدوۆنا. — كانە، كىم ايتادى؟

ەكى-ۇش بالا قول كوتەردى.

— از، از، — دەدى ءمۇعالىم كلاستى كۇستانالاپ. — ال رىسقۇلوۆ، كانە، سەن ايتا قويشى.

ەسكەندىر رىسقۇلوۆ پارتانىڭ قاقپاعىن قايىرىپ، ورنىنان تۇرەگەلىپ، قۇددى اكەسىنىڭ شاشىنداي قايراتتى، قالىڭ قارا شاشىن قولىمەن قايىرىپ قويىپ، جاۋاپ بەردى:

— ۇلى فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمدەرى: مارات، دانتون، روبەسپەر.

— دۇرىس، — دەدى ءمۇعالىم. ءبىراق «دۇرىس» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاي، ەسكەندىرگە ءبىرتۇرلى مۇڭايا قاراپ، تۇرىپ قالدى. ەسكەندىردىڭ اكەسى تۇرمەدە وتىر. ونى ءمۇعالىم بىلەدى. جۇرتتىڭ بەرى بىلەدى. ويتكەنى گازەتتەر جابىلا جازىپ جاتىر. «جاۋ» دەپ جاتىر. ال مىناۋ سول «جاۋدىڭ» بالاسى. وتە جاقسى وقىپ، التىن مەدال الاتىن كانديداتتار قاتارىندا جۇرگەن. ەندى بۇعان التىن مەدال بۇيىرماۋى دا مۇمكىن. مەكتەپ ديرەكتورى تاياۋدا پەدسوۆەت وتكىزىپ، «حالىق جاۋلارىنىڭ» بالالارىنا قاتال بولۋدى ەسكەرتتى.

— تاعى نە ايتاسىڭ، ەسكىندىر؟ — دەدى، ەلەونورا داۆيدوۆنا شاكىرتىنىڭ سوڭعى ءسوزىن تىڭداپ تۇرعانداي قايعىلى ۇنمەن.

— تاعى ايتارىم: بۇل ءۇش كوسەم ءبىرىن-بىرى جالماپ قويدى، — دەدى ەسكەندىر رىسقۇلوۆ. — دانتون مەن روبەسپەر ماراتتى قۇلاتتى. كەلەسى كەزەكتە روبەسپەر دانتوندى ءولتىردى. اقىر سوڭىندا روبەسپەردىڭ ءوز باسى گيلوتيناعا ءتۇستى. بۇلار وسىلاي ءبىرىن-بىرى جايراتىپ جاتقاندا، كىشكەنتاي گەنەرال ناپولەون بوناپارت شىعا كەلدى.

— جارايدى، وتىر، — دەدى ءمۇعالىم بالانىڭ جاۋابىن اسىعىس توقتاتىپ. نەگە سەسكەنگەنى بەلگىسىز.

ەلەونورا داۆيدوۆنا ءوڭى وزگەرىپ، كادىمگىدەي قورقىپ قالدى. نەگە ەكەنىن، تەك شامالاۋعا بولادى. تاريح كەيدە بىر-بىرىنە ۇقساپ جاتادى. ايتالىق، ءدال ءقازىر كسرو دەگەن ۇلى ەلدە دە سونداي ءبىر جاعداي بولىپ جاتقان جوق پا ەكەن؟ لەنيندى ءوز اجالىنان ءولدى دەپ ءجۇر. كۇماندى بولسا دا، مەيلى، سولاي-اق بولسىن. زينوۆيەۆ پەن كامەنوۆ قوسىلىپ، تروسكييدى ەلدەن الاستاتىپ جىبەردى. ال بۋحارين زينوۆيەۆ پەن كامەنيەۆتى توبىقتان قاعىپ ءتۇسىردى. سويتكەن بۋحارين ەندى تاس قاپاستا وتىر. سولاردىڭ، سول ارقارلاردىڭ كولەڭكەسىندە ەلەۋسىز عانا جۇرەتىن، الاسا بويلى ءسۇر شينەلدى ادام...

وسىلاي ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ونسىز دا وزىنەن-وزى ابدىراپ تۇرعان ءمۇعالىم كەنەت ەسىك سەرپە اشىلىپ، القىن-جۇلقىن بولىپ ديرەكتوردىڭ ءوزى كىرىپ كەلگەندە، مۇلدە ءتىلى بايلانىپ قالعانداي بولدى.

— ەلەونورا داۆيدوۆنا، كەشىرىڭىز، — دەدى ساسقالاقتاعان ديرەكتور قوڭقاق مۇرنىنىڭ ۇستىندەگى كوزىلدىرىگى سەكەڭدەپ. — رىسقۇلوۆتى ساباقتان بوساتىڭىز. كەرەك...

سودان سوڭ ديرەكتور مەلشيىپ قالعان ءمۇعالىمنىڭ رۇقساتىن كۇتپەي-اق، ەسكەندىرگە قاراپ:

— كانە، رىسقۇلوۆ، جۇرە عوي. پورتفەلىڭدى دە الا ءجۇر، — دەدى.

كلاسس، ۇرەي جايلاعان كلاسس، جىم-جىرت. بۇلار ەسى كىرىپ قالعان بالالار. ءبارىن دە ءتۇسىنىپ قويدى. ەسكەندىرمەن پارتالاس قىز ونىڭ قولىن عانا سيپالادى. ءسوز ايتا المادى.

تەك كلاستان شىعاردا عانا، ەسكەندىر رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ، ون جىل بىرگە وقىعان جولداستارىنا ءۇن-تۇنسىز قول بۇلعادى. سودان سوڭ كلاستىڭ قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان ءستاليننىڭ سۋرەتىنە قارادى. ستالين ازيالىق ءبىر كىشكەنتاي قىزدى قۇشاقتاپ، كۇلىمسىرەپ تۇراتىن. وزگەرمەيتىن. ۇدايى كۇلىمسىرەپ تۇراتىن. مىنا وتىرعانداردىڭ ءبارى قيالداپ، كىشكەنتاي ماملاكات دەيتىن قىزدىڭ ورنىندا مەن بولار ما ەدىم دەپ ارماندايتىن. ستالين باردا كەڭەس ەلىندە بىردە-بىر بالانى ەشكىم شەكەسىنەن شەرتپەيدى. كەڭەس بالالارىنان باقىتتى ەشكىم جوق.

سودان قايتىپ ەسكەندىر ۇيگە ورالعان جوق. ءۇي دەيتىن ءۇيى دە جوق قوي. سول باياعى وگەي شەشەسى نادەجدا كونستانتينوۆنانىڭ پاتەرىن پانالاپ قالماپ پا ەدى؟ ناديانىڭ تار قۇجىراسىنا ءبارى بىردەي سىيمايتىن بولعان سوڭ، ءازيزا شەشەسىمەن، ساۋلەسىمەن تۇيمەتايدىڭ ءۇيىن جاعالادى. بۇتا قورعالاعان تورعايداي اركىم ءار جاققا كەتتى.

ال ەسكەندىر بولسا... سول گلەبوۆتىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتى. گلەبوۆ بىردەن دۇرسە قويا بەرمەي، اۋەلى جىلى-جىلى سويلەستى.

— ساباعىڭ قالاي؟ — دەپ قويدى. — مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ قايدا بارماقسىڭ؟ — دەگەندى ايتتى. ءتىپتى: — چەكيست بولعىڭ كەلمەي مە؟ — دەپ تە سۇرادى.

— مەنەن چەكيست شىعا قويار ما ەكەن، — دەدى بالا قاباعى سالبىراپ. ەسى كىرىپ قالعان عوي، تەگىن كەلىپ وتىرماعانىن تۇسىنەدى.

— نەگە؟ نەگە سەنەن چەكيست شىقپاسقا؟ — گلەبوۆ «كازبەك» پاپيروسىن الىپ تۇتاتتى. — شەگەسىڭ بە؟ — دەپ قوراپتى ەسكەندىرگە قاراي جىلجىتتى.

— جوق، تەمەكى شەكپەيمىن.

— ال ايتشى، نەگە سەنەن چەكيست شىقپايدى؟

— ونى ءوزىڭىز دە ءبىلىپ وتىرسىز عوي. مەنىڭ اكەم ۇستالدى ەمەس پە؟

— ءيا، ونى بىلەمىز، بىلگەندىكتەن دە ايتىپ وتىرمىن. تۇسىنەسىڭ بە؟

— جوق، تۇسىنبەدىم.

— تۇسىنبەسەڭ، ايتايىن، — دەپ گلەبوۆ ءتۇتىندى بۋداقتاتىپ، بالاعا قاراي ۇرلەپ جىبەردى. — پاۆليك موروزوۆتى ەستۋىڭ بار عوي.

— ءيا.

— سەندەرگە مۇعالىمدەرىن ايتتى ما ونىڭ كىم ەكەنىن؟

— ايتتى. ءوزىم دە بىلەمىن. ول تۋرالى وقىعانمىن.

— وتە دۇرىس. قالاي ويلايسىڭ، پاۆليك موروزوۆتىڭ ارەكەتى دۇرىس پا، دۇرىس ەمەس پە؟

— ارينە، دۇرىس.

— مولودەس! ءاربىر سوۆەت پيونەرى، كومسومولى، ءاربىر كەڭەس ازاماتى پاۆليك موروزوۆتاي ادال، اقجۇرەك بولسا، جولىندا اكەسىن دە اياماعان. پاۆليك موروزوۆ كەڭەس جاستارىنىڭ شامشىراعى. ال ەندى سەن... — گلەبوۆ ەسكەندىرگە مەيىرلەنە قاراپ، كۇلىپ قويدى. — سەن پاۆليك موروزوۆتان قاي جەرىڭ كەم؟

— سوندا نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى بالا اڭگىمەنىڭ بۇراڭداعانىنان سەزىكتەنىپ.

— ءوزىڭ بايقامايسىڭ با؟ جاڭا ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، اكەم ۇستالدى دەپ، — گلەبوۆ ەسكەندىرگە تىكشيە قالدى.

مۇنداي سوردى بۇرىن كورمەگەن كوكورىم بوزبالا ايداھار الدىنداعى كوجەكتەي ءبىر ۋىس بولىپ، بۇرىسە باستادى.

جارايدى. پاۆليك موروزوۆ بولسا، اكەسىنىڭ كولحوزعا زيانكەستىك جاساپ، استىق جاسىرعانىن اشكەرەلەدى. ءبىر ەسەپتەن دۇرىس تا شىعار. كولحوزدىڭ مۇلكى-ورتاق مۇلىك. ورتاق قازىناعا سۋىق قولىن سۇققان وڭبايدى. سورلايدى. ال مىنا ەسكەندىر ءوز اكەسىنىڭ قاي ۇرلىعىن ايتىپ اشكەرەلەمەك؟ اقىرى باتىلى جەتىپ:

— مەنىڭ اكەم نە ءۇشىن ۇستالدى؟ — دەدى.

— مىنە، مىنە، بالاقاي، قىزىق اڭگىمەگە ەندى كەلدىك، — دەپ گلەبوۆ الاقاندارىن ۋقالاپ قويدى. — باسە، نە ءۇشىن ۇستالدى؟ ايتشى، يسكاندەر، اكەڭ تۇرار رىسقۇلوۆتى وتە جاقسى كورەسىڭ بە؟

— مەندە اكە بىرەۋ-اق قوي. قالاي جاقسى كورمەيمىن؟

— دەمەك وتە جاقسى كورەسىڭ. ول سەنىڭ تۋعان شەشەندى تاستاپ كەتكەنىن بىلەسىڭ بە؟

— تاستاپ كەتكەن جوق.

— ە، ەندى قالاي؟ تۋعان شەشەندى بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟

— بىلمەيمىن.

— ا؟

— اجەم ەليزاۆەتا پەتروۆنا ايتقان: شەشەڭ ءوزى كىنالى، اكەڭنىڭ جازىعى جوق دەگەن.

— سوعان سەنىپ قالدىڭ عوي. ال سەن اجەڭ، كىم دەدىڭ؟ ءيا، ەليزاۆەتا پەتروۆنا ويازدىڭ ايەلى ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟

— بىلمەيمىن. — بالا تۇقشيىپ جەرگە قارادى.

— حم، — دەدى گلەبوۆ باسىن شايقاپ، — سوندا تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ جالعىز ۇلىنان وتكەن-كەتكەن ءىستى جاسىرعانى ما؟ بىلمەسەڭ، ءبىلىپ قوي، بالاقاي، سەنىڭ الگى اجەڭ، گەنەرال كولوسوۆسكيي دەگەن شىمكەنتتىڭ ويازى بولعان، سونىڭ ايەلى. سەنىڭ تۋعان شەشەڭ ناتاليا سول ويازدىڭ قىزى. ال ويازدىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن رىسقۇلوۆ سول پاتشا گەنەرالىنىڭ جەسىرىنە زاڭسىز جەر بەرىپ، باۋ-باقشا بەرىپ، ءتىپتى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا شالقاقتاتىپ قويعان. سەنىڭ اكەڭنىڭ سول جاقسىلىعى ءۇشىن ول كەمپىر رىسقۇلوۆتى ماقتاي ما، جوق داتتاي ما؟ ارينە، ماقتايدى. تۋعان قىزىنىڭ ار-نامىسىنان گورى، وعان دۇنيە-مۇلىك قىمبات. انە، كاپيتاليزمنىڭ قالدىعى.

— قورلاماڭىز مەنىڭ اجەمدى! ول ەشكىمدى قاناعان جوق. ولە-ولگەنشە ءوز كۇنىن ءوزى كوردى. ول كاپيتاليست ەمەس.

— Oho، — دەدى گلەبوۆ قاسىن كوتەرىپ. ىشىنەن: «وح، تى، ءبورىنىڭ بولتىرىگى!» — دەپ قويدى. -جارايدى، كوڭىلىڭە الماي-اق قوي. سونىمەن، اكەڭ تۇرمەدە وتىر. نە ءۇشىن وتىرعانىن بىلمەيسىڭ. ايتشى، يسكاندار، ۇيلەرىڭە كەلىم-كەتىم كىسىلەر كوپ بولۋشى ما ەدى؟

— ارينە، كوپ.

— مىسالى.

— ونىڭ ءقايسىبىرى ەستە تۇرادى. ەلدەن كەلەتىندەر، وسىنداعى ستۋدەنتتەر. ءبىراق مەن ولاردىڭ بىردە-بىرىن تانىمايمىن.

— تانىمايسىڭ. مەيلى. ال ولار اكەڭمەن نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋشى ەدى؟

— ونى مەن قايدان بىلەيىن؟ ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسپايمىن.

— دۇرىس. ونىڭ ادەپتىلىك، ارينە. دەگەنمەن، وزدەرىڭ داستارقان باسىندا شۇيىركەلەسىپ وتىرعاندا سول كەلىپ-كەتكەن ادامدار تۋرالى، ايتالىق ستۋدەنتتەر تۋرالى اكەڭ نە ايتۋشى ەدى؟

— ءسىرا، كومەك سۇرايتىن شىعار. اكەم قازاقستان پوستپرەدستۆوسىنا تەلەفون سوعىپ، ستۋدەنتتەرگە اقشالاي كومەك كورسەتىڭدەر دەپ جاتاتىن.

— دۇرىس قوي. ستۋدەنتتەر تارىعاتىن شىعار. ولاردىڭ ءاتى-جونى ەسىندە قالعان شىعار؟

— جوق، ەسىمدە جوق. مەن ادەيى قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداعان ەمەسپىن.

— جارايدى. ال ەندى قوناقتاردىڭ ءبارى ارىز ايتىپ، كومەك سۇراپ كەلمەگەن شىعار. ەلدەن كەلگەندەردىڭ ىشىندە ۇلكەن باستىقتار دا بولعان شىعار؟

— ارينە، بولدى. مەن فايزوللا اعايدى، اكمال اعايدى جاقسى بىلەمىن.

— ياعني، فايزوللا حودجايەۆ، اكمال يكراموۆ قوي؟

— سولاي.

— دۇرىس-ىس. ال ولار اكەڭمەن نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋشى ەدى؟ ەسىندە جوق پا؟

— ولاردىڭ اڭگىمەسىنە ارالاسقان ەمەسپىن.

— ارينە، ارالاسپايسىڭ. ءبىراق جاندارىنان ارى-بەرى وتكەندە، نە داستارقان باسىندا ەستىپ قالۋىڭ مۇمكىن عوي. ايتالىق، ولار شەتەلدەر تۋرالى اڭگىمەلەسۋى مۇمكىن. ويتكەنى ولار ۇلكەن باستىقتار عوي. قالايشا عانا گەرمانياداعى فاشيستەر تۋرالى، ياكي جاپونيانىڭ قىتايعا وزبىرلىعى تۋرالى ايتپاي وتىرۋلارى مۇمكىن؟ بۇل تۋرالى ۇلكەندەر تۇرماق، مەكتەپتەگى وقۋشىلار اراسىندا دا ايتىلادى عوي.

بالا ويلانىپ قالدى.

— ەسىڭە ءتۇسىرشى.

بالا باسىن شايقادى.

— جوق، ەسىمدە جوق.

— حم... — گلەبوۆ قوس قولىمەن ۇستەلدىڭ جاقتاۋىن شىرەپ تۇرىپ، ورنىنان كوتەرىلدى. مىنا «مۇرىنبوقپەن» وسىنشاما ۋاقىتتى بوسقا كەتىرىپ، تاجىكەلەسىپ وتىرعانىم نەعىلعانىم دەگەندەي، ءوزىن ءوزى كۇستانالادى.

— ەسىڭە تۇسىرەسىڭ، ءيتتىڭ بالاسى!

ەسكەندىر سەلك ەتە قالدى. جاسى ون جەتىگە تولعانشا جان ادام وعان «ءيتتىڭ بالاسى» دەپ كورمەگەن. توسىن بولدى. كۇتپەگەن جەردەن بىرەۋ جۇرەگىنە قانجار سۇعىپ العانداي، سول قانجاردى جۇرەگىنەن سۋىرىپ تاستاۋعا جانتالاسقانداي:

— قورلاماڭىز! — دەپ داۋسى دىرىلدەپ، ورنىنان ءارى ۇرەيلەنە، ءارى ىزالانا، قورعانشاقتاي تۇرەگەلدى.

تەرگەۋ

ۇيرەنشىكتى ورنىندا ورىندىق جوق. بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا تۇرعان شىعار دەپ رىسقۇلوۆ جان-جاعىنا قارادى. توردە، ۇستەل باسىندا گلەبوۆ وتىر. ەكى-ۇش ادىم جەردە، كىشىرەك ۇستەلدىڭ جانىندا-نەيمان. نەيمان ەندى تەرگەۋشى ەمەس، حاتشى رەتىندە قالعان سىڭايلى. گلەبوۆ نە ايتادى، رىسقۇلوۆ نە دەيدى-سونى قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرۋعا ءتيىستى.

ارقالىقسىز ورىندىق تۇرۋشى ەدى... جوق. رىسقۇلوۆ الدانعان بالاداي اڭىرىپ قالدى.

— ستويات! — دەدى گلەبوۆ. — ورىندىق بەرىلمەيدى. جۇمساق كرەسلودا وتىرا-وتىرا قۇيرىقتارىن جالپايىپ كەتكەن. تۇرەگەپ تۇرعان پايدالى. قابىرعاعا سۇيەنۋگە بولمايدى. بەرىرەك، بەرىرەك جاقىندا. نەمەنە، سۋجۇرەك بولىپ قالعانسىڭ با؟ اساۋ ەدىڭ عوي. الگى جابايى جىلقى سياقتى. سەندەر جاقتا عوي دەيمىن سول جىلقى. پرجيەۆالسكيي جىلقىسىن ايتامىن.

— تارپاڭ مۋستانگ، — دەپ تۇزەتتى رىسقۇلوۆ. — ول جاققا پرجيەۆالسكيي جىلقى ايداپ بارعان جوق. پرجيەۆالسكييدەن ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن جايىلىپ جۇرگەن جابايى جىلقى.

— ۇلتشىلدىقتىڭ ۋىنا ميىڭ شىلقىلداپ تۇر، ءا؟!

— ونىڭ قاي جەرى ۇلتشىلدىق؟ شىندىق قوي. پرجيەۆالسكيي بارىپ ۇرىعىن تاراتقان جوق.

— ءجا، جەتتى! ودان دا سەن مىنانى ايت: گەرمانياعا قاي جىلى باردىڭ؟

— 1922 جىلى.

— نە ءۇشىن؟

— بالالاردى وقۋعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن.

— نەمەنە بالالاردى وقىتۋ ءۇشىن كسرو-دا وقۋ ورنى جەتپەي قالدى ما؟

— ىسكەر ماماندار دايىنداۋ كەرەك بولدى.

— سوندا قالاي، سوۆەت ەلىندە ىسكەر ماماندار دايىنداي الماي ما؟

— باتىستا تاجىريبە مول.

— دەمەك، باتىستان ۇيرەنۋ كەرەك بولعانى عوي؟

— پايدالى ءىستى ۇيرەنۋ كەرەك. ۇلى پەتردىڭ ءوزى دە باتىستان باستاعان.

— وھو! ۇلى پەتر بولعىڭ كەلگەن ەكەن عوي. براۆو! براۆو! وقۋعا قانشا بالا ءتۇسىردىڭ؟

— الپىس.

— ءباpi دە قازاقتار ما؟

— جوق، قازاعى دا، وزبەگى دە، تاجىگى دە، قىرعىزى دا، تۇرىكمەنى دە بار. تۇركىستاننىڭ ءتورت كوزى تۇگەل.

— ءتورت كوزى تۇگەل قايتتى ما؟

— تۇگەل عوي دەيمىن. ويتكەنى مەن بۇل ەكى ارادا تۇركىستاننان الىستاپ، موڭعوليا اسىپ كەتتىم، ودان ماسكەۋ...

— دەمەك، ءوزىڭ قامقورلىق جاساپ، گەرمانياعا اپارىپ وقۋعا تۇسىرگەن ستۋدەنتتەردىڭ ارعى تاعدىرىن بىلمەيسىڭ؟

— نەگە؟ ءبىرازىن بىلەمىن. ءقازىر ولار ءىرى-ىرى ماماندار...

— ال ەلگە قايتپاي قالعانى بار ما؟

رىسقۇلوۆ الدەنەنى ەسىنە تۇسىرگەندەي ويلانىپ قالدى.

— بىلمەيمىن.

— بىلمەيسىڭ؟

— بىلمەيمىن.

— ءا، زالىم. بىلمەي قالۋىن. ۆەلي كايۋم قايدا؟

— ۆەلي كايۋم؟ — رىسقۇلوۆ وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ءوزى باستاپ، نەمىستەر ەلىنە ەرتىپ اپارعان ورىمدەي الپىس جاستىڭ ىشىنەن ۆەلي كايۋمدى ويشا ىزدەپ، ازاپتانا ىزدەپ، ەسىنە تۇسىرە الماي قويدى.

كوپ ويلانسا باسى سىزداپ، اۋىراتىندى شىعاردى. باسىنىڭ ىسىگى ءالى قايتپاعان. باسى شويىنداي اپ-اۋىر. قينالىپ كوپ ويلانسا سىنىپ كەتە جازدايدى.

— ءيا، ۆەلي كايۋم!

گلەبوۆ قاتتى ايقايلاسا، مۇنىڭ شەكەسى شىن ەتە قالادى.

— ەسىمدە قالماپتى.

رىسقۇلوۆتىڭ كونەكتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن ەرىندەرى يكەمگە كەلمەيدى. ارەڭ سويلەيدى. ءسوزى تۇنشىعىپ، سۋ ۇرتتاپ الىپ سويلەگەندەي، بىلدىر-بىلدىر ەستىلەدى.

— ا-ا، ەسىندە قالماعان. ءجون-جون. ەسىندى تۇزەۋ كەرەك. ەسىڭە سوندا تۇسەدى. رىسقۇلوۆ، سەن مونتانى بولا قالما. سەنىڭ زىمياندىعىڭا نايزا بويلامايدى. بالەنىڭ ءبارىن ءجۇز جىل بۇرىن ويلايسىڭ. سوناۋ 1922 جىلدىڭ وزىندە سەن گەرمانياعا شپيونداردىڭ ۇرىعىن سەپكەنسىڭ. سونىڭ ءبىرى ۆەلي كايۋم. سەن سونىمەن بايلانىس جاساپ تۇراسىڭ.

قاسقاباس پولكوۆنيك شىرەنىپ ورنىنان تۇردى. جالپاق بەلدىگىنە قوس قولىنىڭ ساۋساقتارىن قىستىرىپ الىپ، حروم ەتىگى جالتىراپ، ۇستەلدەن بەرى شىقتى. رىسقۇلوۆ ونىڭ جاقىنداعانىنان جاقسىلىق كۇتىپ تۇرعان جوق. سوققى جەيتىنىن سەزەدى. ازاپ. ازاپقا ءوزىن-وزى ىشتەي دايىندادى. كوپ بولسا، وتكەن جولعىداي ۇراتىن شىعار. اناۋ تاعالى ەتىگىمەن تەبەتىن شىعار. شىدا دەدى، جاندى جەردەن ءتيىپ، كەۋدەدەن شىبىن شىقپاسا بولدى، باسقاسى تۇك تە ەمەس دەدى. دەگەنمەن، قاسقاباس پولكوۆنيك بەتپە-بەت تاياپ كەلگەندە تۇلا بويى ءدىر ەتىپ، ءسال ساتكە تۇرشىككەندەي بولدى. تەرگەۋشىنىڭ دەمى دە ءبىلىندى. اۋزىنان اشقىلتىم، جاعىمسىزداۋ ءيىس شىعادى. ءسىرا، اراق ءىشىپ، اششى كاپۋستا، نە تۇزدالعان قيار شايناعان بولۋى كەرەك. رىسقۇلوۆ ەرىكسىز باسىن كەگجيتىپ الدى. پەندەگە شىكامشىلدىك نە كەرەك؟ پەندە باسىمەن جيىركەنشەك. سونى سەزە قويعانداي، گلەبوۆ تا جازاسىن بەردى-اۋ. رىسقۇلوۆ باسىن كەگجيتكەندە يەگىنىڭ استىن الا ءداۋ جۇدىرىقپەن پەرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، بايعۇستىڭ باسى قابىرعاعا سارت ەتە قالدى. شۇيدەسىنەن سوعىلدى. ونسىز دا بۋالدىر جانار قاراۋىتىپ قويا بەردى. «ەشتەڭە ەتپەيدى، — دەدى ىشىنەن. — شىدا، شىدا».

جاقسى بار، جامان بار. تۇششى بار، اششى بار. تاعدىر ساعان ەكەۋىن دە اياماي-اق بەرگەن. شىدا. توزاقتا بۇدان دا زورى بولاتىن كورىنەدى. ادام سول توزاققا شىدايدى دەيدى. نەسى بار، بۇل ءالى توزاق ەمەس شىعار. شىدا، قايران رىسقۇلوۆ. ءبىراق ادالدىعىڭ ءۇشىن قايىرى ازاپتان بولار بولسا، ادالدىق نە كەرەك؟ دۇنيەدە قياناتتان اسقان وزبىرلىق بار ما ەكەن؟ سەن اقسىڭ، ونىڭدى ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ. ءبىراق سەن قاراسىڭ دەيدى. سەن اق ەكەنىڭدى دالەلدەي المايسىڭ. دالەلدەيسىڭ، ارينە. ءبىراق سەنىڭ اق ەكەنىڭدى بىلە تۇرا، بىلگىسى كەلمەسە قالاي بولادى؟ ونىڭ اتىن نە دەيدى؟ مىنە، دۇنيەدەگى سۇراپىل سۇراق!

— ايت، ساتقىن توبەت! ۆەلي كايۋمنەن قانداي حابار الىپ تۇراسىن؟ كىم ارقىلى بايلانىس جاسايسىڭ؟

— ۆەلي كايۋم؟ قايداعى ۆەلي كايۋم؟

— ۆەلي كايۋم! سەن 1922 جىلى بەرلينگە اپارىپ تاستاپ كەتكەن ۆەلي كايۋم. تۇركىستاندى گەرمانياعا قانشاعا ساتپاق بولدىڭ، ايۋان؟ ايت! فون روزەنبەرگتەن قانشا حات الدىڭ، ايت؟

— فون روزەنبەرگ؟ ول كىم ول؟

— بىلمەگەنسي قالادى، وڭباعان! ءما! ءما! ءما!

رىسقۇلوۆ ەدەنگە قۇلاپ تۇسكەننەن كەيىن دە گلەبوۆ ونى تەپكىلەگەنىن قويعان جوق. قارسىلىعى جوق، قارۋى جوق ادامدى بىلش-بىلش تەپكىلەگەن سايىن جانى راحاتتانىپ بارا جاتقانداي، گلەبوۆ جانىعا ءتۇستى.

نەيمان شىداي الماي، تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ، تەرىس قاراپ تۇردى.

ەگەر گلەبوۆ، قىزىل بەت، قاسقاباس گلەبوۆ قولىنا ءقازىر پىشاق الىپ، رىقۇلوۆتىڭ قولىن ءبىر بولەك، اياعىن ءبىر بولەك كەسىپ الىپ قانىن سورعالاتىپ، ەتىن جەپ وتىرسا، تۇك تە تاڭ قالۋدىڭ كەرەگى جوق. دۇنيەدە وسىنداي دا ادامجەگىش ادامدار بولادى. ولار ايەل سۇيۋدەن، بالا سۇيۋدەن ەش ءلاززات تاپپايدى.

ولار ادام ەتىن جەۋدەن، ياكي ۇرىپ-سوعۋدان، ادامدى مەيلىنشە قورلاۋدان راحات تابادى. ادامزات سورلىنىڭ وسىنداي دا سورتى بولادى. نكۆد گلەبوۆتى قالاي تاپقان دەسەشى؟

ءبىراق ءقازىر گلەبوۆتىڭ قۇمارى قانباي تۇر. گلەبوۆ ءوز قۇربانىنىڭ جانى ازاپقا تۇسكەنىنە سۇيسىنەدى. ول ءۇشىن تۇتقىن شىڭعىرۋى كەرەك، ىڭىرسۋى كەرەك، جىلاۋى كەرەك، جالىنىپ-جالبارىنۋى كەرەك، گلەبوۆتىڭ اياعىنا جىعىلۋى كەرەك. قانشا تەپكىلەپ جاتسا دا، رىسقۇلوۆ ونىڭ ءبىرىن دە ىستەمەدى. قىڭق دەپ دىبىس شىعارمايدى. جانسىزدان جارالعان تۇلىپ قاپ سياقتى.

رىسقۇلوۆپەن تاعدىرلاس بولعان، ءقازىر دە كورشى كامەرالاردا جاتقان تۇتقىنداردىڭ كوبىنىڭ وسال جەرى-ولار مىنا قورلىققا شىدامايدى. راس، شىداعانىنشا شىدايدى، ءبىراق كوپ ۇزاماي رۋحى سىنىپ، شىدامنىڭ بەل ومىرتقاسى كۇيرەيدى دە، گلەبوۆتار سالتانات قۇرىپ، جەڭىسكە جەتەدى. جاۋدى اشكەرەلەپ، قىلمىسىن «مويىنداتقان» سايىن گلەبوۆتىڭ شەنى وسە بەرەدى. ول وسى تاياۋدا عانا پولكوۆنيك بولدى. ەندىگى ارمانى گەنەرال بولۋ. ارمان دا اراق سياقتى-الداندىرىپ، ساناڭدى ۋلاندىرىپ، ادامدى ءتاۋباسىنان جاڭىلدىرىپ، تويىمسىزدىققا جەتەلەيدى. گلەبوۆ گەنەرال دا بولار. ال سودان كەيىن: بولدىم، تولدىم دەپ، توقتار ما ەكەن؟ جوق! ودان ارى ول ەجوۆتىڭ ورنىن ارمانداماسىنا كىم كەپىل؟ ەگەر ەجوۆتىڭ ورنىنا ەرتەڭ گلەبوۆ وتىرا قالسا، وعان دا تاڭدانۋدىڭ كەرەگى جوق. ەگەر گلەبوۆ سونىمەن توقتاپ، «قاناعات» دەسە...

دۇنيەنىڭ دۇنيە بولىپ دوڭگەلەنىپ تۇرۋى-قاناعاتتا. ءبىراق كوپ ادامدار قاناعاتتى بىلمەيدى. سودان دا بارىپ قازاقتار: «كەدەي بايعا جەتسەم دەيدى، باي قۇدايعا جەتسەم دەيدى» دەگەن ماقال شىعارعان. «قاناعات قارىن تويدىرادى، قاناعاتسىز جالعىز اتىن سويعىزادى» دەگەندى دە قازەكەم ايتقان. قاناعاتسىز جان قۇدايدىڭ مانسابىن ارماندايدى. دۇنيەدەن تالاي-تالاي پاتشالار، يمپەراتورلار ءوتتى. تالاي نەروندار كەتتى. قولى جەتپەگەن جەرى جوق، ءبارىن دە الدى. ءبىراق قۇدايدىڭ ورنىن الا العان جوق. اينالىپ كەلگەندە، سولاردىڭ ءبارى جەندەتتەر. ەندەشە، گلەبوۆتان نەسى ارتىق؟ گلەبوۆ-جەندەت.

جەندەت گلەبوۆ رىسقۇلوۆتى مەستەي قىلىپ تەپكىلەپ-تەپكىلەپ، اقىرى ءوزىنىڭ سىلەسى قاتىپ، ورنىنا بارىپ وتىردى دا، نەيمانعا:

— سۋ اكەل! — دەپ اقىرىپ قالدى.

شولدەپ قالىپتى. قانشاما كۇش كەتتى. شاحتا استىنان قايلامەن كومىر قازعانداي قالجىراپ كالدى. ءبىراق رىسقۇلوۆتى ۇرىپ، تەپكىلەگەننەن گورى، كومىر قازعان الدەقايدا پايدالى. قايلا قاتتى تيسە، تاس كومىر قاقىراپ تۇسە بەرەدى. ال رىسقۇلوۆ...

— اكەتىڭدەر! — دەپ ايقايلادى گلەبوۆ.

ار جاقتان ەسىك اشىلىپ، ەكى ايداۋىل كىرىپ كەلىپ، رىسقۇلوۆتى قاپ كوتەرگەندەي كوتەرىپ الىپ كەتتى. ءتىرى مە، ءولىپ كالدى ما دەپ، بىرەۋى ەڭكەيىپ بەتىنە قاراعان دا جوق. جاعاڭدى ۇستاپ، تاڭداي قاعىپ، تاڭ قالاتىن نەسى بار؟ جەندەتتەر سوكراتتى دا اياماعان. سوكرات ادامزاتتىڭ ارى عوي. سونى دا قيانات قىلعان. وعان دا وكىمەتكە قارسى شىقتىڭ دەگەن. وكىمەتتى قۇلاتپاقشى بولدىڭ دەگەن. اقىرى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان. دوستارى سوكراتقا: «قاشىپ كەت، كومەكتەسەيىك»، — دەيدى عوي. سوندا سوكرات: «نەمەنە، ول جاقتا ادام ولمەي مە ەكەن؟» — دەگەن.« — نەگە ولمەسىن، ولەدى عوي». — وندا ايىرما قايسى؟ تۇرمەدە ءول نە، قاشىپ كەتىپ ءول نە، ءبارىبىر ەمەس پە؟»

جەندەتتەر سوكراتقا ۋ بەرىپ ءولتىردى.

سولاي. جەندەتتەر قاي زاماندا دا قاتىگەز. ءبىراق سولاردىڭ ءبارى جيىلىپ، لۋبيانكاداعى جەندەتتەرگە جەتكەن جوق... ادامدى ازاپتاۋعا كەلگەندە، لۋبيانكاداعى جەندەتتەر، تەك باياعى جۋان-جۋانداردىڭ ءبىر ءادىسىن قولدانا الماي ءجۇر. جۋان-جۋاندار قولعا تۇسكەن تۇتقىندى ۇرىپ-ۇرىپ قانا قويمايدى. شاشىن ۇستارامەن تاقىرلاپ سىپىرادى دا جاڭا سويىلعان تۇيەنىڭ كون تەرىسىمەن باسىن كەپەشتەپ، ايدالاعا، شولگە، شىلدەنىڭ شاقىرايعان كۇنىنىڭ استىنا اپارىپ تاستايدى. كون كەۋىپ، كەپەش تارتىلادى. ال ادام سورلىنىڭ شاشى وسپەي تۇرمايدى. وسەيىن دەسە تاس بوپ قاتقان كون تەرىنى تەسىپ وتە المايدى. سودان قايىرىلىپ بارىپ، ادامنىڭ باس سۇيەگىن تەسىپ وسەتىن كورىنەدى. سوندا بارىپ، ادام اقىلىنان اداسادى. اداسقانى سونشا، ءوزىنىڭ اتىن دا، تۋعان اكەسىن دە، شەشەسىن دە ۇمىتادى. قۇلاق كەستى قۇل بولادى، اسىراندى يتتە دە ەس بولۋى مۇمكىن. ال الگى ماڭگۇرتتە يت قۇرلى ەس بولمايدى.

ەگەر لۋبيانكاداعى جەندەتتەر وسى ءتاسىلدى ۇيرەنسە، كەز كەلگەن ادامدى ماڭگۇرت قىلىپ، ماسەلەنى وپ-وڭاي شەشەر ەدى. ماسەلەن، گلەبوۆ رىسقۇلوۆقا:

— تۇركيانىڭ شپيونىمىن دە، — دەسە، ول ويلانباستان:

— تۇركيانىڭ شپيونىمىن، — دەر ەدى.

— جاپونيانىڭ شپيونىمىن دە، — دەسە،

— جاپونيانىڭ شپيونىمىن، — دەر ەدى. گەرمانيانىڭ شپيونىمىن، — دەيسالار ەدى. «اپىر-اي، ايتتىم-اۋ»، — دەپ قىنجىلىپ، قىسىلماس ەدى. ويتكەنى ماڭگۇرتكە ءبارىبىر.

ادامداردى ماڭگۇرت جاساۋدىڭ بۇل ءتاسىلىن نكۆد بىلمەيدى دەپ ايتۋ دا قيىن. ونىڭ بىلمەيتىنى جەردىڭ استىندا. مۇمكىن، ول بۇل ءادىستى ءالسىز، ءالجۋاز ساناۋى. ودان دا سوراقى، سويقاندارى بار ەمەسىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ باتىستىڭ ءبىر گازەتى گيتلەر ءوز جاۋلارىن جازالاۋ ءۇشىن، نكۆد — ءنىڭ ءتاسىلىن ۇيرەنىپ ءجۇر دەپ بەكەر جازباعان شىعار. قاندىشەڭگەل قاتىگەز گيتلەردىڭ ءوزى ۇيرەنسە... وندا گلبوۆتارعا اقىل ايتىپ كەرەگى نە؟

***

— گۋنيب تاۋىنا شىعىپ الىپ، قورىقماسوۆ ەكەۋىڭ ءشاميلدىڭ ءارۋاعىنا ارناپ دۇعا قىلعاندارىڭ راس قوي؟ — گلەبوۆ بۇل جولى كۇتپەگەن قىردان سوقتى.

— ءشاميلدى ەسكە العانىمىز راس، ءبىراق دۇعا وقىعان جوقپىز. بىلمەسەك، نەسىن وقيمىز؟

— مۇسىلمان ەمەسسىڭدەر مە؟ نەگە بىلمەيسىڭدەر؟

— ءبىز ورىستانعان مۇسىلماندارمىز. دۇعا بىلمەيمىز.

— مىنە، تاعى دا جالعان ايتتىڭ، رىسقۇلوۆ. سەن ءتىپتى تۇركىستاندا

— مۇسىلمان پارتياسى»، «مۇسبيۋرو» دەگەندى دە قۇرعان جوك پا ەدىڭ؟ سول ءۇشىن ستالين جولداستىڭ ءوزى ساعان جازباشا ەسكەرتۋ جاساماپ نا ەدى؟

— دۇرىسى: ركپ(ب)-نىڭ مۇسىلمان بيۋروسى. ول كوممۋنيستەر پارتياسى. ونىڭ دىنگە قاتىسى جوق.

— ال تۇرىك پارتياسى شە؟ سەن قۇرعان تۇرىك پارتياسى، تۇركى رەسپۋبليكاسى-ول نە؟

رىسقۇلوۆتىڭ الدىنان سان رەت شىققان سۇراق. سان رەت تۇسىنىك تە بەرگەن. تۇسىندىرە المايدى. تۇسىنگىسى كەلمەيدى. تۇركىستاندى تۇرىك تىلدەس حالىقتار مەكەندەيدى. تۇرىك دەگەن اتاۋدان نەگە قورقاسىڭدار دەيدى. تۇسىنبەيدى. تۇرىك دەگەن قازىرگى تۇركيا ەمەس. قازىرگى تۇركيا سول باياعىدا وتكەن ۇلى تۇرىك مەملەكەتىنىڭ ءبىر سىنىعى عانا. ۇلى تۇرىك مەملەكەتى-ولگەن بۋرا. ءولى بۋرانىڭ باس سۇيەگىنەن ءتىرى اتاڭدار نەگە ۇركەدى؟ تۇسىنبەيدى.

تۇسىندىرە المايدى. تۇرىك دەگەن ءسوز بارىنە قۇبىجىق كورىنەدى.

— سولاي اتاۋ كەرەك بولدى، — دەدى رىسقۇلوۆ ءبىرتۇرلى قۇلازىپ.

— ءجون-جون، — دەپ گلەبوۆ قۇنجىنداپ قالدى. بۇل رىسقۇلوۆتان العان تۇڭعىش «وڭ» جاۋابى ەدى. نەيمان دا اسىعىس جازىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ جاتتى. — ال، العاشقى اڭگىمەگە قايتا ورالايىق.

گۋنيب تاۋىنىڭ باسىندا قورىقماسوۆ ەكەۋىڭ ءشاميلدىڭ ارۋاعىن اتاپ تۇرىپ، نە دەپ انتتاستىڭدار؟

— انتى نەسى؟ قانداي انت؟ ءبىز بوزبالا گەرسەن مەن وگاريەۆ ەمەسپىز عوي، ۆوروبيەۆ تاۋىنا شىعىپ الىپ، پاتشانى قۇلاتايىق، ەلگە بوستاندىق الىپ بەرەيىك دەپ انتتاساتىن.

گلەبوۆ ءوز سۇراعىنا ءوزى وكىنىپ قالعانداي بولدى. قايداعى گەرسەن مەن وگاريەۆ تۋرالى سايراپ كەتكەن رىسقۇلوۆتىڭ تاپقىرلىعىنان ءوزىنىڭ ورەسى تومەن ەكەنىن امالسىز مويىنداپ، پۇشايمان حال كەشكەندەي نەيمانعا قارادى. ال نەيمان ءبىلىمدى. ول جاۋاپقا ىشىنەن ءسۇيسىنىپ، كۇلىمسىرەپ قويدى. العىرلىققا العىرلىق تانىتا الماعان جەندەت، ارينە، اشۋعا باسادى. ول ءوشىن دۇلەيلىكپەن الادى.

— سەن ءويتىپ بۇلتالاقتاتپا، كاززاپ! سوندا، گۋنيب تاۋىندا تۇركيا جاققا قاراپ تۇرىپ، قول جايعاندارىڭ قايدا؟ تۇركيا ارقىلى انگليا مەن گەرمانياعا سىيىنىپ، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ارەكەت جاساماق بولعاندارىڭ قايدا؟ ول نە، انت ەمەس پە؟

— ساندىراق! — دەدى رىسقۇلوۆ. گلەبوۆ وڭكيىپ تۇرەگەلدى.

— ۇرا بەر! — دەدى رىسقۇلوۆ. — ۇرعاننان باسقا قولىڭنان نە كەلەدى؟

— قاتەلەسەسىڭ، رىسقۇلوۆ، — دەدى گلەبوۆ كەنەت مىرس ەتىپ. — ساعان ەندى قول بىلعامايمىن. ءبىلىپ قوي. ءبىراق باسقا امال تابىلادى. ابدەن تابىلادى. — شاقىر قورىقماسوۆتى! — دەپ ايداۋىلعا ارس ەتتى.

ەندى رىسقۇلوۆ توسىلدى. «بۇل يت قورىكماسوۆتى سىندىرعان ەكەن عوي، — دەدى. — و دا باياعى سۇلتان-عالييەۆ سياقتى سىنعان ەكەن عوي. سونىڭ اۋزىمەن مەنى كىنالاماق قوي. قايران قورىقماسوۆ».

قولى كىسەندەۋلى قورىقماسوۆ كىردى. قورىقماسوۆ ەكەنىن كۇنى بۇرىن بىلمەسە، رىسقۇلوۆ ونى تانىماس ەدى. ال قورىقماسوۆ رىسقۇلوۆپەن بەتتەسۋگە كەلە جاتقانىن بىلمەسە كەرەك، ءبىر دەگەننەن تاني المادى. توسىلىپ تۇرىپ-تۇرىپ، الدەن ۋاقىتتان سوڭ:

— و، تۇرار! باۋىرىم، ارمىسىڭ، — دەدى. — سەنى دە قورلاپتى عوي، كوپەي وعىلدارى.

— مولچات! — دەدى گلەبوۆ. — جابايىلار تىلىندە سويلەسۋگە رۇقسات جوق.

قورىقماسوۆ نەيمانعا بۇرىلىپ:

— مىنا ءسوزىن جازىپ قويىڭىز، — دەدى. — «جابايىلار تىلىندە سويلەسۋگە رۇقسات جوق!»

— مولچات!

گلەبوۆ ۇستەلدىڭ ۇستىندەگى پاپكادان قاعاز الدى. وقي باستادى:

«بيىل، ياعني 1937 جىلى 20-مامىردا رىسقۇلوۆ ەكەۋمىز يمام 11 شاميل ورىستارمەن سوعىسقان جەرلەردى ارالادىق. ساپار سوڭىندا ءيسى تۇرىك ناسىلدەرىن استىرتىن بىرىكتىرۋگە شاميل ارۋاعى الدىندا انت بەرىستىك. ءسويتىپ، شاميل جەتە الماعان ماقساتقا ءبىز جەتۋگە ءسوز بايلاستىق... تەرگەۋ بارىسىندا وسى ايتقانىمدى راستاپ، قول قويامىن. قورىقماسوۆ!»

گلەبوۆ پاراقتى قورىقماسوۆتىڭ كوز الدىنا جاقىنداتىپ:

— سەنىڭ قولىڭ عوي؟ — دەدى.

— مەنىڭ ولىگىمنىڭ قولى، — دەپ قورىقماسوۆ كەۋدەسىن كورىكتەي كەرىپ، قاسقايا قالدى. — مەنى ءولتىرىپ، ەس-تۇسىمنەن تاندىرىپ قويدىرعان قول.

— قورىقماسوۆ! — دەپ ىرجيدى گلەبوۆ قولاپايسىزداۋ قيمىلداپ. — ولگەن ادام قول قويا الا ما؟ نە دەپ تۇرسىڭ؟

— سەنبە، تۇرار! بۇلار ءالى ساعان دا سولاي قول قويدىرىپ، سورىڭدى قايناتىپ، سورپاڭدى ءىشىپ، سوعان ماس بولادى. سەنبە، تۇرار!

— سەنبەيمىن، — دەپ سىبىرلادى رىسقۇلوۆ.

— اكەت!- — دەپ ايقايلادى گلەبوۆ.

ايداۋىلدار قورىقماسوۆتى بىلەگىنەن تارتا بەرگەندە، قورىقماسوۆ قۇمىق پەن قازاققا ورتاق جىردى زارلانا اڭىراتتى:

ارعىماقتاي اساۋ ەرلەرگە

ازىرەيىل بۇعالىق سالعاندا،

ايالى قولدارىن جايىپ،

ايىر تىزەدەن جۇگىنىپ،

جاراتقانعا تىلەۋ تىلەپ جالبارىنسا —

بولجالدى كۇننەن وزا الماس.

ءتاڭىر جازعان جازۋدان

تاقتا وتىرعان پاتشا دا بولسا وزا الماس...

ازىرەيىل ازۋ ءتىستى، اش كوزدى

بوس قايتار ما جان الۋعا كەلگەن سون،

دۇنيەدە ەش وكىنىشىم قالمادى،

جىلاماڭىز ماعان ەندى ولگەن سوڭ...

— اكەت! — دەپ اقىردى گلەبوۆ.

قورىقماسوۆ رىسقۇلوۆپەن وسىلاي باقۇل بول ايتىستى. وسىلاي قوشتاستى. اتادان اسىل تۋعان ازامات ەكەن، ايىلىن جيمادى. رىسقۇلوۆقا بۇل ساباق بولدى. ارعىماقتاي اساۋ ەرلەر. ازىرەيىل بۇعالىقتادى. دۇنيەدە ءبارى دە ولشەۋلى. اسىرەسە ءومىر ولشەۋلى. ولشەۋلى ءومىر بىتكەن سوڭ تاڭىرىگە قانشا جالىنساڭ دا تالقانىڭ تاۋسىلادى. ءتاڭىرى قول جايىپ جالبارىنعاننىڭ ءبارىنىڭ ارىزىن ورىنداي بەرسە، ءتاڭىرى بولا ما؟! جالپاقشەشەي جالپاڭداعان بىردەڭە بولادى داعى.

رىسقۇلوۆ قورىقماسوۆتىڭ جىر قوشتاسۋىنا جىرمەن جاۋاپ بەرە الماعانىنا وكىندى. مىنا جەندەتتەر: «حوش، قايىر!» — دەۋگە دە مۇرشا بەرمەدى. قورىقماسوۆ رىسقۇلوۆتى «اشكەرەلەۋگە» جارامايتىن بولعان سوڭ،تەز الىپ كەتتى. «جابايىلاردىڭ»تىلىندە جىر توگىپ، ازاپتىڭ ءوزىن پوەزياعا اينالدىرىپ جىبەرگەن قورىقماسوۆ قولشوقپار بولا قويماسىنا گلەبوۆتىڭ كوزى جەتتى.

گلەبوۆ رىسقۇلوۆتى تىرپ ەتكىزبەي، دالەلدەرمەن ماتاپ تاستاۋ ءۇشىن، كۋالەردى كوبىرەك شاقىرماقشى ەدى، ەندى ويلانىپ قالدى. فايزوللا حودجايەۆپەن بەتتەستىرمەكشى ەدى، رىكوۆپەن جۇزدەستىرمەكشى ەدى. قورىقماسوۆ بۇل جوسپارىن بۇزىپ كەتتى. حودجايەۆ تا، رىكوۆ تا قورىقماسوۆشا ءوز قولدارىنان باس تارتىپ، رىسقۇلوۆتى جاسىتۋدىڭ ورنىنا دەم بەرىپ، رۋحتاندىرىپ كەتسە-ودان نە پايدا؟

كۋالار كوپ. كۋالاردى قويداي توعىتۋعا بولادى. اكمال يكراموۆ، قايعىسىز اتابايەۆ، سۇلتانبەك حوجانوۆ، وراز جاندوسوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، تاعى باسقالارى تولىپ جاتىر. ءبىر ساتكە گلەبوۆ سولاردىڭ ءبارىن مۇرنىنان ءتىزىپ قويىپ، ءبىر داۋىسپەن، حورمەن:

— رىسقۇلوۆ-جاۋ!-دەگىزىپ جامىراتقىسى كەلدى.

— رىسقۇلوۆ-شپيون! — دەۋگە ەۋروپالىقتار دا جەتىپ جاتىر: بۋحارين، رىكوۆ، رۋدزۋتاك...

ءوز ويى وزىنە ءبىراز جەلىك بەرسە دە، گلەبوۆ مۇنىڭ ءبارىن سىپىرىپ تاستاپ، تىڭ ادىسكە باسپاق بولدى. مۇنىڭ ءبارى رىسقۇلوۆتىڭ بەتىن تىرناۋعا جارايتىن بىرەۋ بولسا-ول الماتىداعى جانتوقوۆ.

گلەبوۆ الدىندا جاتقان قاعازعا «جانتوكوۆ!» دەپ جۋان ەتىپ جازدى دا، رىسقۇلوۆتى نەيمانعا قالدىرىپ، ءوزى كابينەتتەن شىعىپ كەتتى. شىعىپ بارا جاتىپ:

— نە تىلەگى بار ەكەن، سۇرا، — دەدى.

نەيمان باستىقتىڭ ايتقانىن ورىنداۋشى. گلەبوۆ-باستىق. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك باس باسقارماسىنىڭ ءتورتىنشى ءبولىمىنىڭ باستىعى. ال نەيمان-وپەرۋپولنوموچەننىي. ەگەر گلەبوۆتاي قاتال، قاتىگەز بولسا، ناعىز وسەتىن كەزى وسى ءتۇس. مانساپقورلار، شەنقۇمارلار وسىنداي ءبىر الاساپىران كەزىندە، داۋىلدى تولقىن شاعىندا تولقىنمەن بىرگە كوبىك بوپ كوتەرىلگەن ءشوپ-شالامشا تەز كوتەرىلەدى. تەك ءشوپ-شالام بولۋعا جارا.

***

— نە تىلەگى بار ەكەن، سۇرا،- — دەگەن تاپسىرمانىڭ استارىندا نە جاتقانىن تۇسىنە الماي، نەيمان اڭىرىپ ءبىراز وتىردى. ءۇنسىز وتىرا بەرۋ تاعى جارامايدى. اقىرى شاكىرتتىك پارىزبەن:

— نە تىلەگىڭىز بار؟ — دەدى.

رىسقۇلوۆ نەيماندى اياعانداي ءجاي عانا مىرس ەتتى. سەنى مەن مەنىڭ وبالىم وسىنداي كەزەڭگە تاپ قىلعان تاعدىرعا دەدى. جەندەت بولۋعا تابيعاتى تارتپايتىن بۇل جىگىتتەن نە تىلەمەك؟

— مەنىڭ ەجوۆقا جازعان حاتىمنان جاۋاپ بولمادى، — دەدى رىسقۇلوۆ، نەگە جاۋاپ بولمايتىنىنا ەندى كوزى جەتسە دە.

نەيمان يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. نەيمان قايدان ءبىلسىن؟ گلەبوۆقا تاپسىرۋىن تاپسىرعان. ودان ارعىسى بۇعان بەيمالىم.

— ارينە، ونى ءسىز بىلمەيسىز، — دەدى رىسقۇلوۆ ونىڭ شاراسىزدىعىنا ءوزى كىنالى بولعانداي. — تىلەك. تىلەك جولى قيىلدى عوي. ايتكەنمەن، كىم بىلگەن؟ مۇمكىن بولسا، ماعان قاعاز-قالام بەرىڭىز. قىزىما حات جازايىن دەپ ەدىم.

— بۇل مۇمكىن، — دەپ نەيمان رىسقۇلوۆقا ورىندىق ۇسىندى.

ۇستىندەگى باياعى شيەۆيوت كوستيۋمى ۋماجدالعان، كويلەگىنىڭ جاعاسى كىرلەگەن، ساقال-شاشى بۇرقىراپ گۇلدەگەندەي بۋرىلدانعان رىسقۇلوۆ ءبىر پاراق قاعازعا قادالىپ وتىردى دا، حاتىن باستادى.

«اينالايىن، التىنىم سونيا! (ناديادان تۋعان قىزىنىڭ اتى سوفيا ەدى عوي، سونى ەركەلەتىپ سونيا، سونەچكا دەۋشى ەدى). ماماڭ ەكەۋىڭە سالەم جولداپ وتىرمىن. دەنساۋلىعىڭ قالاي؟ وقۋدى قالاي اياقتادىڭ؟ ەسكەندىر سەندەرمەن حابارلاسىپ تۇراتىن شىعار. مەنەن قام جەمەڭدەر. پارتيا نە دەسە، سول بولادى. مەنىڭ دەنىم cay. اقىلدى بول، اينالايىن. وقۋىڭدى جاقسى وقى. ارينە، تۇرمىستان تارىعارسىڭدار. ازىرشە مەنەن قايران جوق. بىردەڭە ەتىپ امالداي تۇرىڭدار، شىداڭدار.

سونەچكا! سەنىڭ مۋزىكا مەكتەبىن تاستاماۋىڭدى قالار ەدىم. پيانينو ءۇشىن اقى تولەۋ دە وڭاي ەمەس، ءبىراق ازىرشە امالداپ ۇستاي تۇرىڭدار. تازا اۋاعا شىقپاي، قالادا قامالىپ قالعانىڭ دا جانىما باتادى. ءبىراق مۇنداي حالگە دۋشار بولعان جالعىز سەن ەمەس، بۇكىل رىسقۇلوۆتار اۋلەتى عوي، امال قانشا... قالادا كارى-جاسى بار مىڭداعان ادامدار تۇرىپ جاتىر عوي. قايتكەندە دە ماماڭ ەكەۋىڭ تىم قۇرىسا، پارككە بارىپ جۇرىڭدەر. ۇيدەن شىقپاي تۇمشالانىپ قالماڭدار. ماماڭنىڭ ءحالى قالاي؟ دەنساۋلىعى ءماز ەمەس ەدى عوي. باسقا جۇمىسقا اۋىسقان جوق پا ؟

اينالايىن سونەچكا! سەن ماعان ەگجەي-تەگجەيىن ايتىپ حات جازا گور. ارينە، بەيسەۋبەت بوتەن ءسوزدىڭ كەرەگى جوق. ءۇي ءىشى، وتباسىنىڭ جاعدايىن جاز. Aدرەس: كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى. 590 «ا» بولمە. ب.ي. نەيمان جولداسقا. ال ول بولسا حاتىڭدى وقىپ، ماعان تاپسىرادى. سوندىقتان كونۆەرتتىڭ سىرتىنا سونىڭ فاميلياسىن جاز. ەمتيحاندا قانداي ساباقتان، قانداي باعا العانىڭدى، مۋزىكا ساباعىنان نە العانىڭدى جاز! ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. دەمالىسقا شىعار الدىندا سەندەرگە بارىپ، شاش قىرقاتىن ماشينكانى الىپ كەتىپ ەدىم. ەگەر سەلەزنيەۆ سۇراي قالسا، ماشينكانى پاپام اكەتكەن دەرسىڭ.

اعاڭ ەسكەندىرمەن كورىسىپ تۇرىڭدار. ال، قىزىم، امان بول! ءتاڭىرى ساعان جار بولسىن! ماماڭا سالەم ايت.

I. VII. پاپا.

پاراقتى بۇكتەپ، سىرتىنا: «ماسكەۋ، كروپوتكين كوشەسى، 17ء-ۇي، 61-پاتەر. س.ت. رىسقۇلوۆاعا» دەپ جازدى.

نەيمان حاتتى وقىپ شىقتى. بىرەۋدىڭ حاتىن وقۋ ادەپتىلىك ەمەس، ءتىپتى قىلمىس. ءبىراق بۇل مەكەمە زاڭ دەگەنگە پىسقىرمايدى. قايتا نەيماننىڭ تانىسقانى دۇرىس. باسى ارتىق ءسوز ايتىلماۋعا كەرەك. مىسالى، رىسقۇلوۆ جانىنداي جاقسى كورەتىن پەرزەنتىنە: ءحالىم ناشار. گلەبوۆ دەگەن جەندەت بار. ۇدايى ۇرىپ، ەسىمنەن تاندىرىپ تاستايدى، — دەپ جازسا، نە بولماق؟ ۇيات قوي. ءولىم عوي. ول قىزعا مۇعالىمدەر ساعات سايىن: سوۆەت ادامدارىنان باقىتتى ەشكىم جوق، — دەپ جاقتارى تالعانشا ايتپاۋشى ما ەدى. كەڭەستىڭ زاڭى ەڭ ءادىل زاڭ. وعان دۇنيەدە زاڭ جەتپەيدى دەمەۋشى مە ەدى.

ەندەشە، تۇرمەدەگى ونداي-ونداي «مايدا-شۇيدەنى» سىپسىڭداتىپ سىرتقا شىعارماۋ كەرەك.

نەيمان حاتتى قاراپ شىعىپ، جاعىن تايانىپ وتىرىپ قالدى. بۇل نەعىلعان ادام، رىسقۇلوۆ؟ نە ىستەسە دە، نە دەسە دە پارتيانىكى ءادىل دەيدى. شىنى ما؟ سوندا ءوزىن كىنالى ساناعانى ما؟ مىنانى گلەبوۆ وقىسا-قىلمىسىڭدى مويىندادىڭ دەمەي مە. ەگەر رىسقۇلوۆ ءوز قىزىنا پيانينونى جالعا اقى تولەپ الىپ بەرسە، پيانينونى باسى ءبۇتىن ساتىپ الۋعا اقشاسى جەتپەگەنى مە؟ ەسكەندىر دەگەن ۇلىن جازىپتى. قىزىنا ەسكەندىرمەن كەزدەسىپ تۇر دەپتى. بىلمەيدى عوي سورلى، سول ەسكەندىرىنىڭ ءقازىر وسى تۇرمەدە وتىرعانىن. مۇمكىن، جاڭا گلەبوۆ سونىڭ كامەراسىنا كەتكەن شىعار. سپەكتاكلدىڭ كوكەسى ءالى الدا. ونى دا بىلمەيدى مىنا رىسقۇلوۆ.

قىرسىق شالعان نە دەگەن اۋلەت بۇل رىسقۇلوۆتار! 1906 جىلى رىسقۇل ون جاسار بالاسىمەن بىرگە الماتىنىڭ تۇرمەسىنە وتىرامىن. ال 1937 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ ون جەتى جاسار بالاسىمەن بىرگە ماسكەۋدىڭ تۇرمەسىنە تۇسەدى. پەشەنەلەرىنە تۇرمە دەگەن تاڭبا جازىلعان نەعىلعان اۋلەت...

***

تۇتقىندالعالى بەرى تۇڭعىش رەت تۇسىندە ءازيزاسىن كوردى. تۇرمەسىز، تەرگەۋشىسىز، ايداۋىلسىز ەركىن دۇنيە ەكەن دەيدى. كوكشەتاۋدا ءجۇر ەكەن. ءسىرا، جۇماق شىعار. اسپانى كوگىلدىردىڭ كوگىلدىرى، اپپاق ۇلپا بۇلتتارى دا جۇپ-جۇمساق. الىستان-الىستان ساعىمدانىپ، كوك تەڭىز توسىندە جۇزگەن عاجايىپ كەمە سياقتانىپ كوكشە كورىنەدى. ءازيزا ەكەۋى قاتارلاسىپ سول كوكشەگە ۇشىپ كەلە جاتىر ەكەن. جان-جاعىن اقشا بۇلتتار قورشاپ الىپ، بۇلاردى قورعاپ كەلە جاتقان ەكەن دەيدى. اقشا بۇلتتار كادىمگىدەي قىزعىلت قانات پەرىشتەلەر بولىپ كەتەدى.

— ءبىز ادامبىز عوي، قالاي ۇشىپ كەلەمىز، ادامدار ۇشپاۋشى ەدى عوي، — دەيدى ءازيزا.

— ءبىزدى پەرىشتەلەر قاۋمالاپ كەلەدى. ولار-ماحاببات كيەسى، ءبىزدىڭ تىلەۋلەستەرىمىز، — دەيدى تۇرار.

ولار كوكشەگە جەتىپ، وقجەتپەسكە قونباقشى بولعاندا الدارىنان ءداۋ قارا پەرى شىعىپ، ءازيزانى تۇراردان تارتىپ الماقشى بولادى. ازيزامەن قاتارلاسا ۇشىپ، قۇلاعىنا: — رىسقۇلوۆقا قوسىلما، ول سەنەن بۇرىن بىرنەشە ايەل تاستاعان. اربىرەۋىنەن بىر-ەكى بالاسى بار، سورلايسىڭ، — دەپ ازعىرادى.

قىزعىلت قانات كوگىلدىر پەرىشتەلەر قارا ءداۋ ءازازىلدى قۋماق بولادى. جان-جاعىنان ءشۇيىلىپ، شوقىسا دا قارا ءداۋ ءازازىل:

— سەنى مەن كاۆكاز تاۋىنا الىپ ۇشامىن، جۇماقتا تۇراتىن بولاسىڭ، — دەپ اربايدى.

— كوكشەدەن ارتىق جۇماق جوق! — دەپ شىرىلدايدى پەرىشتەلەر. ءبىر پەرىشتە تۇراردىڭ قولىنا پايعامباردىڭ قىلىشى-زۇلفۋحاردى ۇستاتا بەرەدى. تۇرار زۇلفۋحارمەن ءداۋ قارا ءازازىلدى شاۋىپ ولتىرەدى. كوك اسپان، كوگىلدىر كوكشەنى ماحاببات جىرىنا بولەپ، پەرىشتەلەر عارىش ءانىن سالادى.

رىسقۇلوۆ ويانىپ كەتىپ، الگىبىر شىرىنداي ءتاتتى ءتۇستىڭ اسەرىنەن: «اپىر-اي، ادام تۇرمەدە جاتىپ تا باقىتتى بولادى ەكەن-اۋ!» — دەپ تاڭ قالدى.

ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ايىرماسى نە؟ ءتۇس تە ءومىر ەمەس پە؟! ءتۇس تە ءومىر بولار بولسا، رىسقۇلوۆ تاعى دا ءبىر باقىتتى ءساتتى باستان وتكەردى. وي، ءتۇس تۇلكىنىڭ ءبوعى-دۇر دەيتىندەر بار. سوندا ون دەگەننىڭ ءوزى ءتۇس ەمەس پە؟ ادام تۋادى. ارادا اجىك-كۇجىك اۋرەمەن ءبىراز داۋرەن كەشەدى. ادام ولەدى. تۋۋ مەن ءولۋدىڭ اراسىن ءومىر دەپ قويىپتى. ءولىم دەگەن قۇدىرەتتىڭ الدىندا ادام: نە كوردىم، نە ءبىلدىم دەپ ويلانۋعا شاماسى كەلەر بولسا، قانداي قورىتىندىعا كەلەر ەدى؟ بۇكىل ءومىرىڭ ءبىر كورگەن تۇستەي-اق بولىپ قىسقارماي ما؟ كەڭ دۇنيە دەگەنىڭ ءبىر تارىنىن قاۋىزىنداي عانا بولىپ تارىلماي ما؟ ەندەشە، سول الدامشى عۇمىر دەگەننىڭ كوبى نە، ازى نە-بارىبىر.

ال جارايدى. جاڭا عانا رىسقۇلوۆ ءازيزاسىن قولىنان ۇستاپ، قىزعىلت قانات كوگىلدىر پەرىشتەلەرمەن بىرگە سونوۋ الىستاعى كوكشەنىڭ ۇستىندە ۇشىپ ءجۇردى. راس قوي؟ ال ءتانى، ەكى جارىم ايدان بەرى سۋ تيمەي كىرلەگەن ءتانى، گلەبوۆتىڭ تاياعىنان كوك الا بولعان دەنەسى مىنا تاس كامەرادا جاتتى. سوندا كوگىلدىر كوكشە اسپانىنىڭ استىندا سايران سالعان نەمەنە؟

مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر!

ءتان دەگەن بار. ول كادىمگى گلەبوۆتىڭ تاياعىنان اۋىراتىن دەنە: اياق-قول، باس، قۇلاق، كوز، مۇرىن، تاعى باسقا كاكىر-شۇكىر.

ال جان دەگەن بار دەيدى. ادام ولگەندە تاننەن ءبولىنىپ ۇشادى دەيدى. الگىندە عانا كوكشەنى ارالاپ قايتقان سول جان شىعار؟ ءسال ساتكە رىسقۇلوۆ ولگەن شىعار، جانى ازاتتىق الىپ، تۇرمەدەن شىعىپ، ەسىندە ەرتەكتەي بولىپ، التىن ارمان اعىسىنداي بولىپ، ءومىرباقي كوكىرەگىندە كۇنشۋاق بولىپ جاتتالىپ قالعان كوكشەنى ارالاعان شىعار.

ال كادىمگى سۇم ومىردە رىسقۇلوۆ باياعىدا، ياعني 1930 جىلى سۇلۋ كوكشەگە بارعانى راس. سول جاقتا پراكتيكادا جۇرگەن ءازيزا سۇلۋدى ىزدەپ بارعانى راس. سىرتىنان عاشىق بولىپ، وتىزدان اسقان شاعىندا دا جاستىقتىڭ جالاۋىن جىقپاي، جانى سۇيگەن جاس قىزدى الماتىدان ىزدەپ بارىپ، تاپقانى دا ەرلىك قوي. — ە، قويشى سونى، — دەيسالسا، الاقانىنا ءازيزاداي اق پەرىشتە قونار ما ەدى.

رىسقۇلوۆ جەڭىستىڭ ءدامىن كوپ تاتقان ادام. ال ءبىراق سول جولى ءازيزانى ىزدەپ ساپارعا شىققان كۇندەر مەن كوكشەگە كەلىپ ءازيزانى كورىپ، وعان ءوز سەزىمىن ايتىپ، بوزبالاشا قىزبا اۋرەگە تۇسكەن كۇندەرى مەن تۇندەرىنە بۇل دۇنيەدە ەشتەڭە تەڭ كەلمەيدى.

كوكشەتاۋ اكىمدەرى رىسقۇلوۆ كەلىپتى دەگەنگە شات-شالەگەي بولىپ، ءارى سەسكەنىپ، ءارى قۇرمەت تۇتىپ، استى-ۇستىنە تۇسكەن. ول كەزدە رىسقۇلوۆتىڭ پورترەتى كوسەمدەردىڭ پورترەتتەرىمەن بىرگە كەڭسەلەردىڭ، مەكتەپتەردىڭ قابىرعالارىنا ىلىنەتىن. رىسقۇلوۆ اتىندا كولحوزدار، مەكتەپتەر بار بولاتىن.

سويتسە، رىسقۇلوۆ وبلىس باسشىلارىمەن شارۋاسى جوق، ولاردىڭ بايەكتىگىنەن ازاردا-بەزەر بولىپ، قىز ىزدەپ ءجۇر.

ول دا ءبىر داۋرەن. كەيىن بۇل جايدى گولوششەكين ەستىپ: «توجە منە گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل»، — دەپ كۇلدى دەيدى. گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل قاھار شاشىپ، قاقايىپ قالسىن، جار سۇيمەسىن، عاشىق بولماسىن دەگەن بار ما؟ سونداي-سونداي پاسىق ويلى، ساسىق پيعىلدى، پىش-پىش وسەكتى، قاتىپ قالعان پارتيالىق ءتارتىپتى تارك ەتىپ، سول قالىپتاسقان قوعامدىق قاعيدالاردان قارعىپ ءوتىپ، سۇيگەنىنە قول سوزۋ دا زور ەرلىك، ومىردە قايتالانا بەرمەس بال داۋرەن.

سول جولى، تۇركسىبتى سالىپ جاتقاندا، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆپەن ىستەس بولماسا، دوستاسپاسا، وكىمەتتىڭ رەزيدەنسياسىن قالدىرىپ، مۇحاڭنىڭ ۇيىنە تۇسپەسە، سول ارادا مۇحاڭ دانەكەر بولىپ، بالاسى ەسكەندىردى اراعا سالىپ ارەكەتتەمەسە، رىسقۇلوۆ ءازيزاعا جولىعار ما ەدى؟

كوپ ادامدار ءوز جارىن جانامالاي ءوتىپ ءجۇرىپ تە تابا المايدى. قۇداي قوسقاندار عانا قيىسپاس جار بولادى. رىسقۇلوۆتىڭ ماڭدايىنا و باسىندا ءازيزاداي جارىق جۇلدىز جازىلعان ەكەن، كەش تە بولسا-جولىقتى. از جىل بىرگە داۋرەن كەشتى. وعان دا شۇكىر. ءازيزا جولىقپاسا، باسقا الدەكىم تاپ بولار ەدى، كىم بىلەدى؟

ءسويتىپ ءبۇل تۇندە، الدە تاڭ الدىندا رىسقۇلوۆ عاجايىپ ءتۇس كوردى. كوڭىلى كادىمگىدەي كوتەرىلىپ قالدى. ادام-پەندەگە باقىتتى بولۋ ءۇشىن، كوپ تە كەرەك ەمەس قوي. نەبارى ءتۇستىڭ وزىنە بايىپ كالدى. ادام كوڭىلىن گلەبوۆ تا، تاس كامەرا دا بۇعالىقتاي الماس ەكەن.

سودان رىسقۇلوۆ مۇنى جاقسى ىرىمعا جورىدى. اسپاندا پەرىشتەلەرمەن بىرگە، ازيزامەن بىرگە ۇشىپ ءجۇرۋ-جاقسىلىق دەپ قويدى. قارا ءداۋدى پايعامباردىڭ زۇلفۋحارىمەن شاۋىپ تاستاعانى قانداي وندى بولدى. زۇلىمدىق جەڭىلەدى ەكەن، مەن جەڭەدى ەكەنمىن دەپ كادىمگىدەي سەنىپ قالدى.

قاراڭعى قاپاستا ءبىر ءۇمىت شوعى جىلتىرادى. سول شوق ءوشىپ قالماسا ەكەن دەپ ارۋاقتارعا جالبارىندى. باياعىدا ءوتىپ كەتكەن، ەسىنە سيرەك الاتىن دومالاق اناسىنا سيىندى. وسى كەزگە دەيىن قىپ-قىزىل كوممۋنيست بولىپ، ارۋاققا سيىنباعانىنا وكىندى.

ەسكەندىر

كامەرانىڭ تەمىر ەسىگىندەگى قارا قۇلىپ سالدىر-گۇلدىر ەتتى دە، الگىندە اسپانداپ ۇشىپ جۇرگەن رىسقۇلوۆ كادىمگى قارا جەرگە توپ ەتە قالدى. تاپ-تار تاس قاپاستا وتىرعانىن ەسىنە سالىپ، قارا قۇلىپتىڭ كىلتى شاقىر-شۇقىر شيقىلداپ، ارەڭ اشىلعانداي بولدى. مايلاپ قويسا قايتەدى. تەمىر ەكەش تەمىر دە ماي تىلەيدى.

قىزىق بولعاندا، كىپ-كىشكەنتاي كامەراعا گلەبوۆ پەن نەيمان وزدەرى كەلدى. قاسىندا جەندەتتەرى بار. تەمىر ەسىك اشىق قالدى دا، ادامداردىڭ سۇلباسىن تانيتىنداي سەلدىر ساۋلە ءتۇستى. جالعىز ورىندىققا گلەبوۆ جايعاستى دا باسقالارى بوساعادا تۇرىپ قالدى.

— جاعدايىڭ جامان كورىنبەيدى، رىسقۇلوۆ، — دەدى گلەبوۆ سالەم ءسوزدىڭ ورنىنا.

الگى ادەمى تۇستەن رۋحتانىپ قالعان رىسقۇلوۆ شىنىندا دا شيراق ەدى. ءبىراق جاۋاپ قاتقان جوق.

— سەنى اۋرە ەتپەيىك دەپ ءوزىمىز كەلدىك، — دەدى گلەبوۆ كەڭپەيىلدەنىپ. — ۇيىنە كەلسە، ۇيدەي وكپەڭدى ۇمىت دەگەن. وتكەندەگى ازىراق تۇسىنىسپەستىكتى ۇمىتىپ، ءجون اڭگىمەگە كوشەيىك. كانە، سونىمەن، بۇل جولى جاپوندار تۋرالى سىر شەرتىسەيىك. جيىرما ءتورت، جيىرما بەسىنشى جىلدارى موڭعوليادا بولدىڭ. راس قوي؟

— راس.

— نە تاپسىرمامەن؟

رىسقۇلوۆ مىرس ەتتى. وسىنداي دا سۇراق بولا ما ەكەن؟ تەككە ۋاقىت الۋ ءۇشىن بە؟ موڭعولياعا نە تاپسىرمامەن بارعانىن گلەبوۆ شىننان بىلمەي مە؟

— كومينتەرن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەڭەستىك ۇلگىدەگى جاڭا موڭعول وكىمەتىن قۇرىسۋ ماقساتىمەن.

— ونى بىلەمىز، — دەدى گلەبوۆ شىدامى كەتە باستاپ. ويتكەنى ءبىر كىسىلىك تار قاپاستا ول وتىرىپ كورمەگەن. وكپەسى قىسىلا باستادى. بۇرىشتاعى پاراشانىڭ ءيىسى دە قولقانى الىپ بارا جاتىر. ءتىپتى گلەبوۆ مۇڭدا كەلگەنىنە وكىنىپ تە كالدى. ءبىراق ماقساتقا جەتۋ جولىندا مۇنداي «قۇرباندىققا» شىداۋ دا كەرەك شىعار.

— بىلسەڭىز سول. تۇڭعىش رەت بۇكىل مونعولدىق ۇلى قۇرىلتاي ءوتتى. سونى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىستىم. ۇلى قۇرىلتاي موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىن جاريالادى، انە، سوعان باعدارشى بولدىم.

موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسى قابىلداندى. سونى جازۋعا كوپ كۇش جۇمسادىم...

— ءجا، بولدى. ءبارىن ىستەگەن سەن ەكەنسىڭ عوي. ايتپەسە موڭعوليانىڭ بەتى بەرى قارامايتىن بولعانى دا.

ولاي بولۋى دا مۇمكىن ەدى. ويتكەنى جاڭا موڭعولياعا قارسىلار دا تابىلدى. موڭعوليانىڭ استاناسىن قىزىل باتىر-ۇلان باتور دەپ اتاۋعا ۇسىنىس جاساعان دا مەن.

جەتتى. جەلپىنە بەرمە، — دەپ گلەبوۆ ورنىنان تۇرىپ، ورىندىقتى تەۋىپ كەپ جىبەردى. قۋ اعاشتىڭ جازىعى نە؟ پاراشانىڭ قالاسىنا بارىپ قۇلادى. — سەن ءويتىپ مونعوليانى جارىلقاماي-اق قوي. ونان دا سول موڭعوليانى قازاقستانمەن، تۇركىستانمەن قوسا جاپونياعا قالاي ساتپاق بولعانىڭدى ايت.

— قازاقستان مەن تۇركىستاننىڭ باسىن اۋىرتپا، — دەدى رىسقۇلوۆ جانا جالانىڭ ءتونىپ كەلە جاتقانىن بىردەن سەزىپ. — ال موڭعوليانى جاپونياعا ساتقىسى كەلگەندەر شىنىندا بولعان. ال مىنا مەن سولارمەن كۇرەسكەنمىن. ەكەۋى ەكى باسقا انگىمە.

— مىنە، بۇل ەكىجۇزدى سۋايتتىڭ ءسوزى، — گلەبوۆ مەكىرەنە كۇلىپ قويدى. — ايتالىق، شىنىندا دا كومينتەرن سەنى موڭعولياعا يگى ىستەر ءۇشىن جىبەردى دەلىك. ال سەن سول موڭعوليادان ءارى ءوتىپ، قىتايعا نە ءۇشىن باردىن؟ 1924 جىلى قازان ايىنىڭ ونى مەن ون ءۇشى اراسىندا قايدا بولدىڭ؟ ەسىڭنەن شىعا قويماعان شىعار؟

— ءيا، راس. وگپۋ-دىڭ ادامدارى جۇمىستى جامان ىستەمەيدى. سول كۇندەرى مانچجۋريانىڭ شەكاراسىندا بولعانىم راس. قاسىمدا موڭعوليانىڭ پرەمەر-مينيسترى سەرەن-دورج، اسكەري جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى چويبالسان بولعانى دا راس. ءبىراق ءبىز موڭعوليانى جاپونياعا ساتۋ ءۇشىن ەمەس، بولاشاق مونعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرۋ ءۇشىن باردىق.

— ۇلكەن-ۇلكەن ەسىمدەردى اتادىڭ. ءبىراق ولار ساعان قورعان بولا قويار ما ەكەن؟ سەرەن-دورج ءقازىر ءدال ءوزىڭ سياقتى تۇرمەدە وتىر. ال سەنى دە، سەرەن-دورجدى دا اشكەرەلەۋشى چويبالسان وكىمەت باسىندا. چويبالسان اشكەرەلەسە، قايدا بارىپ قۇتىلماقشىسىڭ، سورلى. وسىنى ويلادىڭ با؟

سورلى دەگەنى ءوتىپ كەتتى. ءتىپتى جەتىم بالا بولىپ، كىسى ەسىگىندە جۇرگەندە دە ەستىمەگەن قورلىق ءسوز. بۇل رىسقۇلوۆتاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ، شىدامنان شىعارامىن دەگەن ارام پيعىلىڭ بولسا، وسىلاي تىلدە. ءقازىر دە رىسقۇلوۆ سابىر تىزگىنىنەن ايىرىلىپ قالىپ:

— كۋاگەرىڭ چويبالسان ەكەن، الدىر سول چويبالساندى، موينىما قويىپ بەرسىن، — دەدى.

گلەبوۆ جەكسۇرىنداۋ داۋىسپەن قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. قارسىلاستى جەڭۋدىڭ، جۇيكەسىن جۇندەي ءتۇتۋدىڭ ءبىر پاسىق امالى-داراقى كۇلكى. گلەبوۆ ونىمەن دە قويماي تاعى دا:

— و، سورلى، — دەدى، — چويبالسان كىم، سەن كىم؟ چويبالساننىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى جەتىپ جاتىر. ول ونى ايتتى دا. «رىسقۇلوۆ دەگەندەرىڭ جاپونيانىڭ شپيونى، مەن ونى بىلەمىن»، — دەدى. سولاي دەپ كرەملدىڭ وزىندە ايتقان. ال ونىڭ كرەملدە كىممەن سويلەسەتىنىن سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ.

— ول مۇمكىن ەمەس، — دەپ رىسقۇلوۆ داۋ ايتپاق بولدى. بۇل داۋىنىڭ دالباسا ەكەنىنە، داۋ ايتىپ، ءجون ءسوز ايتىپ، مىنانى يلىكتىرە المايتىنىنا، جالا دەگەننىڭ شەگى جوق، ءتۇپسىز ەكەنىنە ەندى كوزى جەتىپ، جىگەرى قۇم بولدى. — وندا چويبالساننىڭ ءوزى دە شپيون. ويتكەنى جۇڭگو شەكاراسىندا بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇردىق.

اسىلى مۇندايدا ءتىلدى تىستەپ، مىلقاۋ بولىپ قالعاننىڭ ءوزى ارتىق. ءقازىر رىسقۇلوۆ شىن ايتسا دا، اشۋمەن ايتقان ءبىر ءسوزى تاياق بولىپ ءتيىپ، باسىنا سارت ەتە قالدى.

— ءاب، بالەم، — دەدى گلەبوۆ قۋانىپ كەتىپ، — ەندى سەن تاۋەلسىز ءبىر مەملەكەتتىڭ، بىزگە دوس مەملەكەتتىڭ باسشىسىنا ءتىل تيگىزدىڭ بە؟ نەيمان! جازىپ قوي! باسقانىڭ ءبارىن سىزىپ تاستاعاندا، تەك وسى ءسوزىن ءۇشىن عانا اتىلاسىڭ، ءيتتىڭ بالاسى!

گلەبوۆ اۋەلى «ءيتتىڭ بالاسى» دەپ رىسقۇلوۆتىڭ ۇلى ەسكەندىردى تىلدەپ ەدى، ەندى ءوزىن بوقتادى. مۇنداي قورلىققا ەسكەندىر شىداماعان جەردە اكەسى قايدان شىداسىن!

— اكەمە ءتىل تيگىزبە، سۆولوچ! — دەپ رىسقۇلوۆ قايدا وتىرعانى ەسىنەن شىعىپ، شاپشي ءتۇستى.

سول-سول ەكەن، گلەبوۆتىڭ كوزى تۇزدانىپ، ەكى بەتى تالاقتاي ءىسىنىپ، تەرىسىنە سىيماي تىرسىڭداپ، ءسوز ايتا الماي تۇتىعىپ تۇرىپ-تۇرىپ:

— ب — ب-باستا! — دەدى بوساعا جاقتاعىلارعا اقىرىپ قالىپ.

سول-سول ەكەن، قارسى كامەرانىڭ ەسىگى جۇيكەڭدى جۇلىپ جەگەندەي شىقىرلاپ بارىپ اشىلدى. گلەبوۆ رىسقۇلوۆتى تاقتادان ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، جەندەتتەردىڭ كومەگىمەن دىرىلداتا سۇيرەپ، ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنا الىپ كەلدى. قارسى كامەرادان دا كوكپارداي تارتقىلاپ الدەكىمدى ەسىكتىڭ كوزىنە جەتكىزدى. الگىنىڭ باسى سالبىراپ، ءجۇزى كورىنبەيدى. ەكى قولتىعىنان ەكى جەندەت سۇيەمەسە ءوز اياعىنان تۇرا الاتىن ءتۇرى جوق.

— بەتىن كورسەت! — دەپ اقىردى گلەبوۆ قارسى كامەراداعىلارعا. جەندەتتىڭ جۇندەس قولى تۇتقىننىڭ ۇزىن شاشىن ۋىستاپ تۇرىپ، كەرى تارتىپ قالعاندا، كەگجەڭ ەتىپ، الگى پەندەنىڭ باسى جوعارى كوتەرىلدى. كونەكتەي بولىپ ءىسىپ كەتكەن بەتتەگى كوزدەر كورىنبەي جۇمىلىپ قالعان. الپەتى ادام تانىماستاي.

— تانيسىڭ با؟ — دەدى گلەبوۆ رىسقۇلوۆتى بۇيىردەن ءتۇيىپ قالىپ. — ءوز بالاندى ءوزىڭ تانىماي نە كورىندى ساعان كاززاپ!

— ەس-كەن-دىر!-بۇل رىسقۇلوۆتىڭ جان داۋسى ەدى. ءولى ەكەنى بەلگىسىز، ءتىرى ەكەنى بەلگىسىز تۇلىپ سياقتى دەنەگە كەنەت جان بىتكەندەي قىبىر-قىبىر قيمىلداپ بارىپ:

— پاپا... — دەگەن ءۇن ەلەگىزىپ ەستىلدى. باربيىپ ءىسىنىپ، بىر-بىرىنە جەلىمدەنىپ قالعان ەرىندەرى ارەڭ قوزعالعانداي بولدى.

— مىنا يتتەر سەنى نە كۇيگە سالعان، قۇلىنىم!

رىسقۇلوۆ ىشقىنا ۇمتىلعاندا جەندەتتەردىڭ الۋەتتى قولدارى دا شىداس بەرمەي، رىسقۇلوۆتان اجىراپ قالدى.

ەكەۋىنىڭ اراسى ەكى-اق ادىم ەدى. ەكى ارانى تاس ءدالىز ءبولىپ تۇرۋشى ەدى. ءبىر ادامنىڭ دەنەسىن قاق ءبولىپ، ەكى جارتىنى ەكى تاس كامەراعا قاماعان ەكەن. ەندى سول قاق بولىنگەن ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولىپ، قايتا قابىسايىن دەگەندە، تاسجۇرەكتەر ءال بەرمەي، رىسكۇلوۆتى كەرى سۇيرەپ اكەتتى.

ادام نەگە اق ايۋ سياقتى بولمايدى ەكەن؟ سىرەسكەن كوك مۇز، اق كاردىڭ ۇستىندە ەكى ايۋ كەزدەسىپ قالادى. بىرەۋى اكەسى، بىرەۋى بالاسى. ءبىراق ەكەۋى بىر-بىرىنە ماڭقيىسىپ قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ، ەكەۋى ەكى جاققا اجىراپ كەتە بارادى. ەندى قايتىپ بۇلار مىنا شەكسىز-شەتسىز مۇز دۇنيەسىندە كەزدەسە مە، كەزدەسپەي مە-بەلگىسىز؟ ءبىرىن ءبىرى ىزدەمەيدى دە، ساعىنبايدى دا. تابيعات قاتال دۇنيەدە قاتال جاراتقان حايۋانات.

ال رىسقۇلوۆ ءدال ءقازىر اتىپ جىبەرسە دە، ەسكەندىرىن، شالا-جاپسار بولعان ەسكەندىرىن ءبىر قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باسپاقشى ەدى، قاتىگەز دۇنيە قوس كورمەدى. ول-ول ما، جەندەتتەر رىسقۇلوۆتىڭ كوزىنشە بالانى توزاق وتىنا شىجعىرا باستادى. بۇدان گورى، رىسقۇلوۆتى بىردەن اتىپ-اق تاستاعانى دا وندى بولار ەدى. ءبىراق جەندەتتەر ودان ءلاززات الا الماس. ادام بالاسى قوعامىندا ساديزم دەگەن ۇعىم بار. ادامدى ادامنىڭ ازاپتاۋىنان جانى راحاتقا باتاتىن سۇمدىقتى سولاي دەپ اتايدى. بىرەۋ ايەل سۇيگەننەن ءلاززات الادى، بىرەۋ اراق ءىشىپ، ناشا تارتىپ راحات تابادى. ال ساديست نايساپ ادامدى نەعۇرلىم ەرەكشە ازاپتاسا، سوعان سۇيسىنەدى. گلەبوۆتap سول تۇقىمنان ەدى.

گلەبوۆ ەندى ەسكەندىردىڭ قاسىنا ءوزى باردى.

— ايتشى، ەسكەندىر، اقىلىڭ بار عوي، مىناۋ اكەڭ نەمىستەر مەن جاپونداردىڭ شپيونى ەكەنى راس قوي، ءا؟ — دەپ ايارلانا قالدى. بالا ءتىلى كۇرمەۋگە كەلمەي:

— پا-پا، نە دەيدى مىنالار، راس پا؟ — دەپ ارەڭ ءۇن قاتتى.

— سەنبە، ەسكەندىر! سەنبە، باۋىرىم! سەنبە، بالام! — رىسقۇلوۆ ءار ءسوزىن ىشقىنا، ەڭ اقىرعى سوزىندەي وزەۋرەي سويلەدى.

— مەن ساعان سەنەمىن، پا-پا...

سول-سول ەكەن، گلەبوۆ يەك قاعىپ قالىپ ەدى، الپامساداي جەندەتتەر ەسكەندىردىڭ قولىن بۇراپ، تىرناقتارىنىڭ استىنا ينە سۇققىلاي باستادى...

بالانىڭ بەتى ءنىل تارتىپ، كوكپەڭبەك بولىپ، سۋ جۇتىپ، تۇنشىققانداي بولىپ تۇردى دا:

— پا... — دەپ شىڭعىرعاندا تاس مەڭىرەۋ قاپاستىڭ ءوزى قاق جارىلعانداي، ازاپ شەككەن ادام ەمەس، دۇن-دۇنيەنى جاراتقان قۇدايدىڭ ءوزى قورلانعانداي، قورقاۋلاردىڭ ءوزىن قورقىتارداي ۇرەيلى ەستىلدى.

— گلەبوۆ! بالانى قوي، مەنى ازاپتا، جالبارىنامىن، — دەپ جالىندى رىسقۇلوۆ. ول ەندى قانشا بۇلقىنسا دا قيمىلداي الماس قولدار قۇرساۋىندا قالعان.

— ءا، سولاي ما، بالەم! — دەپ ىرجيا ءسۇيسىندى گلەبوۆ. — سەنى ءالى بۇلبۇلداي سايراتامىن، سايقال سايتان. كەڭەس وكىمەتىمەن ويناعان قانداي بولادى ەكەن، كورسەتەيىن ساعان.

— گلەبوۆ! سەن دە اكە شىعارسىڭ. سەندە دە بالا بار شىعار. ادام ەدىك قوي، ازاپتاما بالانى، جالبارىنامىن، گلەبوۆ.

— ءيا، مەن دە اكەمىن، مەندە دە بالا بار. ءبىراق ءبىز كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتىپ، جاۋلارعا ساتىلعىمىز كەلگەن جوق. بۇل-بۇل ما، رىسقۇلوۆ، بۇل ءالى گۇلدىڭ شەشەگى عانا، تىكەنەگى ءالى الدا...

سونى ايتىپ گلەبوۆ قىزمەتكەرلەرىنە:

— ءيتتىڭ بالاسىنىڭ شالبارىن تۇسىرىڭدەر! — دەپ بۇيىردى. — قاراپ تۇر، رىسقۇلوۆ، كورەيىن قالاي قاسارىساتىنىڭدى!

بالانىڭ ءابيۇرى اشىلدى. وعان قارسىلىق تا بىلدىرگەن جوق. ءسىرا، ەسىنەن تانعان شىعار.

— ەششە كوممۋنيست نازىۆاەتسيا! — دەپ ىزالاندى گلەبوۆ. — بالاسىن مۇسىلمانداتقان. سۇندەتكە وتىرعىزعان. كوردىڭدەر مە؟ وي وڭباعان. سويتە تۇرىپ، پانيسلاميست، پانتيۋركيست ەمەسپىن دەيدى. ايار نەمە!-جەندەتتەرىنە قاراپ: — باستاڭدار! — دەدى.

جەندەتتەر بالانىڭ بالعىن ۇرپىنە شي جۇگىرتە باستادى. بالادان ىشقىنعان ءبىر دىبىس ەستىلدى دە، ءۇنى ءوشتى.

رىسقۇلوۆ اۋا جەتپەي القىنىپ، جۇرەگىن ۇستاپ قالدى. دۇنيە ءاستىن-ۇستىن كوشىپ بارا جاتقانداي، اياعىنىڭ استى تەڭسەلىپ، كوزى قاراۋىتىپ، باسى اينالىپ جۇرە بەردى. جەندەتتەر ونىڭ بەتىنە سۋ شاشتى. دارىگەر شاقىرىپ، ۋكول سالدىردى.

رىسقۇلوۆتىڭ دەس بەرمەس اساۋ جۇرەگى اقىرىندا السىرەگەن ەكەن. اناسى قاليپا مارقۇمنىڭ قۇرساعىندا جاتقان كەزدەن باستاپ-اق سوققان جۇرەك ءبىر ساتكە تىنباي، ۇزبەي سوعىپ كەلە جاتسا، ونىڭ وزىندە كوبىنەسە جانتالاسا، القىنا سوقسا، تەمىر ەكەش تەمىر توزادى، ال مۇنىڭ ەت جۇرەگى شارشاماي قايتەدى؟ جاسى قىرىق ۇشكە قاراعان ەكەن. قىرىق ءۇش جىل بويى قىزىل تىكەن كەشكەن ارپالىس ءومىر، ودان قالا بەرسە، مىنا لۋبيانكا تامۇعى، ودان قالا بەرسە، وزىڭنەن تۋعان جاس بالانىڭ مىنانداي ازابىن كورۋ، ءبىر ادامنىڭ ارقاسى كوتەرە الاتىن جۇك ەمەس قوي. قايتا رىسقۇلوۆتىڭ جانى ءسىرى ەكەن: جاڭاعىداي سۇمدىقتان سوڭ، جۇرەك قابى جارىلىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس ەدى عوي.

— گلەبوۆ، — دەدى رىسقۇلوۆ كوزىن اشىپ، ەسى كىرگەن سوڭ، — بالانىڭ تۇك جازىعى جوق، وبال دەگەن بار، وبالىن تارتاسىڭ، كۇناعا باتپا.

گلەبوۆ، ەكى بەتى الاۋلاپ، قان كورگەن قاسقا توبەتتەي جالاڭداپ، كوزىلدىرىگىنە دەيىن تەرلەپ كەتىپتى.

— ءسۇيىنشى، رىسقۇلوۆ! — دەدى ول داراقىلانا كۇلىپ. — ايەلىڭ بوساندى. قاسىندا بولىپ، كيسلوۆودسكىدەن اكەلگەن شامپاندى ءوزىڭ اشپاعانىڭ وكىنىشتى، ارينە.

رىسقۇلوۆ ءبىر ساتكە ازاپ اتاۋلىنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي بولدى. كادىمگىدەي الدەنىپ، جانارىنا جارقىل پايدا بولىپ:

— قاشان، قايدا؟ — دەدى.

— وسى جانا عانا حابار جەتتى. ءبىر وكىنىشتىسى، ۇيىندە ەمەس. ەندى سەندە ءۇي جوق ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىڭ. بۋتىركا تۇرمەسىندە. قايىن ەنەڭ دە سوندا.

— سوندا قالاي، ولار دا جاۋ ما؟

— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟

— ولاردىڭ جازىعى جوق.

— سوندا ءوزىڭ عانا جازىقتى بولعانىڭ عوي؟

— گلەبوۆ، مەن-اق جازىقتى بولايىن. بوسات بالامدى دا، ايەلىمدى دە، قايىن ەنەمدى دە. ولاردىڭ قىلاۋداي دا قىلمىسى جوق. سويتە عوي، ادامگەرشىلىكتەن مۇلدە ادا بولماعان شىعارمىز.

گلەبوۆ ماساتتانىپ، قوقيلانىپ قالدى. دەس بەرمەس اساۋدىڭ ءوزىن بۇعالىقتادى. ەندى ەجوۆ مۇنىڭ بۇل ەڭبەگىن لايىقتاپ باعالاماي كورسىن. وزىنە ورىنباسار ەتىپ الماي كورسىن. مانساپتىڭ ماستىعى-التىننىڭ بۋىنداي ايار. مانساپ ءۇشىن گلەبوۆ تۋعان اكەسىن، تۋعان اناسىن دا، ءتىپتى بالاسىن دا ايامايدى. بۇگىن-پولكوۆنيك، ەرتەڭ گەنەرال بولادى.

بۇل كەزدە قارسى كامەرانىڭ تەمىر ەسىگى جابىلعان، ءولىسى دە بەلگىسىز، ءتىرى ەكەنى دە بەلگىسىز، ەسكەندىر ەسىكتىڭ ار جاعىندا قالدى. جۇرەگى سۋىلداپ، جانى شىرقىراعان رىسقۇلوۆ:

— ەسكەندىر! — دەپ ايقايلادى، ءۇنى قارلىعىپ شىقتى. دىبىس بولمادى.

— ەسكەندىر، ۇلىم مەنىڭ، جالعىزىم مەنىڭ! — دەپ قىرىلدادى رىسقۇلوۆ.

— نەگە جالعىز؟ سەندە بالا كوپ قوي. مىنە، بۇگىن تاعى ءبىرى دۇنيەگە كەلدى. اپ-ادەمى قىز بالا.

— ەسكەندىر ۇلدان جالعىز عوي، — دەپ سىبىرلادى رىسقۇلوۆ.

— فەودال تى، ودناكو! — دەپ گلەبوۆ قاعىتتى، — سونىمەن جاڭاعى سۇمدىق قايتالانباسىن دەسەڭ، قىلمىسىڭدى مويىنداپ، پروتوكولعا قول قوي، رىسقۇلوۆ. وسى ويناعانىمىز جەتەر.

— قاي قىلمىستى ايتاسىڭ، گلەبوۆ؟

— وزىندە بىلەسىڭ عوي، اقىلىڭ بار، جونگە كەل. اۋەلى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەت جاساعان ۇلتشىل پانتۇرىك ۇيىمىنىڭ باسشىسى ەكەنىڭدى مويىندا. سوعان قول كوي. ارعى جاعىن ودان ارى جالعاستىرا بەرەمىز.

— ونداي ۇيىم بولعان جوق قوي، گلەبوۆ. بولماعان نارسەنى قالاي بولدى دەيمىن.

— ءوزىن ءبىل. جاڭاعى-جاڭاعى ما؟ ودان دا زورىن كورەمىن دەسەڭ، قول قويماي-اق قوي.

— گلەبوۆ، مەن ويلانايىن، ەسىمە تۇسىرەيىن، ال ءازىر مەنى مىنا بالامنىڭ كامەراسىنا قاما. نە بولماسا ەسكەندىردى مەنىڭ كامەراما الدىر. ولسە-ولىگىن كورەيىن، ولمەسە ءبىرازىراق قاسىندا بولايىن. تاعدىر رىسقۇلوۆتار پەشەنەسىنە سولاي جازعان شىعار: باياعىدا مەن دە اكەممەن بىرگە ءبىر كامەرادا جاتىپ ەدىم. ەندى ءبىر ساتكە مەن دە بالاممەن بىرگە بولايىن. وتىنەمىن سەنەن...

گلەبوۆ، جەڭىمپاز گلەبوۆ ءبىر مەزگىل كەڭپەيىل بولعىسى كەلدى مە، جوق الدە شىننان كوڭىلى ءجىبىدى مە، رىسقۇلوۆتىڭ بۇل تىلەگىن ورىنداپ، ەسكەندىردى رىسقۇلوۆتىڭ كامەراسىنا الدىردى دا، ەسىككە كۇشەيتىلگەن قاراۋىل قويىپ، ءوز كابينەتىنە كەتتى. جۇمىسى قاتتى، جۇمىستان و دا شارشايدى، ءبىراز تىنىققىسى كەلگەن شىعار، ءسويتىپ ءۇزىلىس جاريالادى. جوعارعى قاباتقا كوتەرىلىپ، كيىمىن شەشىپ، جاڭبىرلى سۋعا شومىلدى. ءوزىنىڭ تىر جالاڭاش دەنەسىنە كوز سالدى. كوز الدىنا ەسكەندىر كەلدى. سۇندەتتەلگەن. ەسكەندىر سۇندەتتەلگەن. «ۋح، باسۋرمان» دەدى. وزىنىكى بۇرىك ەدى. بۇرىگىن ءتۇرىپ، قىزارىپ تۇرعان ۇرپىنە ءۇڭىلدى. ويشا شي جۇگىرتىپ كوردى دە، تۇلا بويى تۇرشىگىپ، ءدىر ەتە كالدى دا، وزىنە ءوزى «دۋراك» دەدى. ءبىر ءسات سەزىمگە بەرىلگەنى ءۇشىن، ءوزىن-وزى قاتتى كۇستانالادى. اياۋشىلىق سەزىمدى الاستاپ تاستاماق بولىپ، سۋدى سارىلداتا اعىزىپ، ءۇستى-باسىن جوكەمەن ىسقىلاي بەردى، ىسقىلاي بەردى. قۇداي تازارتپاسا، ءوزىن-وزى تازارتا المايتىنىمەن ءىسى جوق. اق سەيسەپكە ورانىپ وتىرىپ، سالقىن سىرا ءىشتى. جانى كىرىپ، راحاتتانىپ وتىرعاندا، كومەكشى كەلىپ: «ەجوۆ جولداس شاقىرىپ جاتىر»، — دەدى.

***

ەسكەندىردى الدىنا الىپ، بىلق-سىلق ەتكەن باسىن قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان، بەتىنەن ءسۇيىپ، شاشىن سيپالاپ، ايمالاپ، وبەكتەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جانى قالمادى. ەسكەندىر ۇزاق تالماۋسىرادى. تەك رىسقۇلوۆ بالاسىنىڭ كوبەسى سوگىلگەن تىرناقتارىن سيپالاپ سۇيگەندە عانا، ەسكەندىر ىڭىرسىپ، كىرپىگى قيمىلداپ، كوزىن اشقانداي بولدى.

— مەن ءۇشىن توزاققا ءتۇستىڭ، ۇلىم، كەشىر مەنى.

ەسكەندىردىڭ كەزەرگەن، دومبىققان، كونەكتەي ەرنى قىبىرلادى. نە ايتقانىن اكەسى ەستي المادى.

— مەنى ەستىپ جاتىرسىڭ با، ۇلىم؟ — دەدى رىسقۇلوۆ. بالاسىنىڭ كىرپىگى مەن ەرنى قيمىلدادى- — ەستىسەڭ، تىڭدا. ەكەۋمىزدى بۇلاي بىرگە وتىرعىزا بەرمەس. الگى جەندەتتەر كەشىكپەي كەلەر دە، ءبىزدى اجىراتار. سوڭدىقتان تىڭداپ قال: مەن جاۋ ەمەسپىن. ءبارى جالا. ءبىراق مەنىڭ ءتىرى جۇرگەنىم-الدەكىمدەرگە ءتيىمسىز. ءومىر دەگەن حايۋاندار دۇنيەسىنەن دە قاتال. ءوزىم وشكەنىمە وكىنبەيمىن، ءبىراق جازىقسىزدان جازىقسىز سەندەردى ازاپقا سالدىم. جانىما سول باتادى. تىڭداپ جاتىرمىسىڭ، ەسكەڭدىر؟ — بالانىڭ قانتالاعان ەرنى تاعى قىبىرلادى. — مەنى ءتىرى قالدىرۋى نەعايبىل. ءتارىزى سولاي. تەك پروتوكولعا مەنىڭ قولىم قويىلماي تۇر. سول ءۇشىن مىنا يتتەر جانتالاسىپ جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن شىداپ كەلدىم. ءبىراق سەنى ازاپتاعانىنا شىداي المايمىن. سەنى ازاپتان قۇتقارۋ ءۇشىن، ەندى نەگە بولسا دا قول قويىپ، موينىما الا بەرەمىن. بۇلار سەنى عانا ەمەس، ءازيزانى دا، ءاريفانى دا قاماپ قويىپتى. ءازيزا بوسانىپتى. كىشكەنتاي قارىنداسىڭ بار كورىنەدى. تۇرمەدە تۋعان سورلى. سەنى قاماعان بۇلار ءراشيدتى دە، ءشامىلدى دە تۇتقىنداعان شىعار. وسىنشاما بەيكۇنالاردىڭ نە جازىعى بار؟ ءبارىڭدى توزاققا سالىپ قويعانشا، مەن قۇربان بولايىن. سوندا سەڭدەردى ءتىرى قالدىرار. — رىسقۇلوۆ القىنىپ، وكپەسى قىسىلعانداي دەمىگە جوتەلىپ، ءسوزىن جالعادى: — ەسكەندىر، باۋىرىم، ساعان جاقسى اكە بولا المادىم، بىلەم! كەش مەنى!

ەسكەندىر ىڭىرسىدى. نە ويلاعانىن ايتا المايدى. اجال اۋزىنان قايتقان، بالكىم، ءالى اجال اۋزىندا جاتقان ۇلىنا رىسقۇلوۆ ۇزىن-سونار اڭگىمە ايتىپ تەككە اۋرە بولىپ وتىر ما؟ ءبىراق ايتپاسقا امال جوك. ەندى كايتىپ تاعدىر بۇلاردىڭ باسىن قوسا ما، جوق پا-بەيمالىم؟ قايتسە دە ءقازىر ايتىپ قالۋى كەرەك. بالانىڭ ساناسىنا جەتپەسە، تىم قۇرىسا مىنا تاس مەڭىرەۋ قابىرعالار ەستىسىن.

— ەسكەندىر، باۋىرىم، ۇلىم، مەن ءومىر بويى ادىلدىك ءۇشىن كۇرەستىم. كۇشتىلەرى السىزدەرىن ەزگىلەگەن قياناتپەن الىستىم. ۇلى حالىق كىشى حالىقتاردى جۇتىپ جىبەرەتىن قورقاۋلىقپەن ارپالىستىم. ايلاكەرلەر اڭقاۋلاردى الدايتىن قۋلىق-سۇمدىققا قارسى شىقتىم. اكەلەرى بالالارىن پايعامبارداي كورىپ، بالالارى اكەلەرىن قۇدايداي قۇرمەتتەيتىن قوعامدى اڭسادىم. مەنىڭ ۇرانىم: «ءوزىڭ ولمە، وزگەنى دە ولتىرمە!» ەدى، مەنىڭ قۇرانىم: «وزىنە تىلەمەگەندى وزگەگە دە تىلەمە» ەدى. قايتەيىن، قۇداي قوس كورمەدى مە، مىنە، ەندى وسى اق جول دەگەنىم كەرى جول بولىپ، زامانا ءتۇسى سۇراپىل تارتتى. دوس دەگەنىم قاس بولدى، التىن دەگەنىم تاس بولدى. بۇل دا ءبىر وتپەدى كەزەڭ شىعار. دۇنيە تۇزەلەر. سەن ءالى جاسسىڭ عوي. مىنا قاندى شەڭگەلدەن قۇتىلساڭ، الدىڭنان جارىق الەم جارقىرار. سوندا مىنا سورلى اكەڭدى ەسىڭە ايانىشپەن العايسىڭ. مەن تۋرالى شىندىقتىڭ بەتىن شاڭ باسار، توزاڭ تۇرار، قات-قابات توپىراقتىڭ استىندا قالار. سول شىندىقتى ارشىپ الىپ، مەنىڭ كىناسىز كۇيىپ كەتكەنىمدى كەيىنگىلەرگە جاريالاعايسىڭ. ءاريفا انامىزدى بىلمەيمىن، ءازيزا ءتىرى قالار، ءازيزانى، باۋىر-قارىنداستارىڭدى قاناتىڭنىڭ استىنا الا ءجۇر. اتامەكەنىڭ، التىن بەسىگىڭ-قازاقستان. ودان تامىرىڭ ءۇزىلىپ قالماسىن. قاڭباق دەيتىن ءشوپ بولادى، قاۋقيعان شار سياقتى، تامىرى وسال بولادى. جەل تۇرعاندا تامىرى ءۇزىلىپ، دومالاي بەرەدى. ۇشارىن جەل بىلەدى، قونارىن ساي بىلەدى. قاڭباقتا وتان بولمايدى. سوندايىنان ساقتاسىن. وتانىڭ قازاقستان، ەسكەندىر، ەستىدىڭ بە؟!

بالاسىنىڭ كىرپىگى قيمىلداپ، ەرنى قىبىرلادى. تىرناعىنا قان قاتقان قولىمەن ءالسىز عانا اكەسىنىڭ قولىن سيپالادى. سوندا رىسقۇلوۆ جانى شىرقىراپ، وكىرىپ-وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، ءدال ءقازىر اجال جەتسە دە تاڭىرىگە ريزا پەيىلمەن شالا-جانسار ۇلىن قۇشاقتاپ، تاسباۋىر تاعدىرىنا ءتاۋبا ايتتى. جارالى قول، جارالى جاندى سيپالاپ، ايمالاعانى — ءتاڭىرىنىڭ تارتۋى عوي! و، بەيباق رىسقۇلوۆ، سەنىڭ جاراقات جانىڭدى بۇلايشا ەشكىم دە ايالاعان جوق. مىنا قاسىرەت قاماق، زارلى زاماندا جارتىكەش جانىڭدى وبەكتەگەن ادامنىڭ تابىلعانى-بەيىشتىڭ تورىنە شىققاننان ارتىق كورىندى.

قاسيەتسىز ۇلدان ساقتاسىن، قۇدايىم.

اكەڭ جاقسى كىسى ەدى جامباس جەگەن،

جاقسىدان جامان تۋسا وڭباس دەگەن... —

دەگەندەي، ەسكەندىر جامان ۇل شىقسا، انا گلەبوۆتىڭ سويىلىن سوعىپ، پاۆليك موروزوۆ بولىپ، مىنا كورگەن قورلىقتان گورى، اكەسىن ساتىپ قۇتىلار ەدى. ەسكەندىر ادال تۋعان ارداق ەكەن. رىسقۇلوۆتىڭ جۇرەگى سوعان ەلجىرەدى. و، دۇنيە-اي، سوندا رىسقۇلوۆ، وزگەلەردى جەك كورگەننەن ەمەس، وسى جولى قۇدايدان، تەك ەسكەندىردىڭ تىلەۋىن تىلەدى. رىسقۇلدان ۇل تۋعان بۇل جالعىز ەدى، بۇدان تۋعان ۇل ەسكەندىر جالعىز. «جالعىز ۇلى باردىڭ شىعار-شىقپاس جانى بار» دەۋشى ەدى. ەندى وسىنى ءتىرى قىلا گور دەپ تىلەدى. بۇل كەتسە-رىسقۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ تۇقىمى ۇزىلگەندەي شىعار. قىز بالاسى ءبىراز بار، ولارىن دا جانىنداي جاقسى كورەدى. ءبىراق ولاردان تاراعان ۇرپاق رىسقۇلوۆ بولىپ جالعاسار-جالعاسپاس، كىم بىلەد؟ قۇداي ۇلدان سالا ما، قىزدان سالا ما، ءار نارسە يمانىنا قاراي. ءبىراق ءقازىر كوز الدىندا جاتقان ۇل بالا اماندىعى ءۇشىن باسىم كەتسە وكىنبەن دەپ بەكىندى رىسقۇلوۆ. ەسكەندىردى قۇتقارۋ جولىندا بالە-جالانىڭ ءبارىن وزىنە جاپسىرىپ الماققا بەل بايلادى.

***

ەجوۆ ەڭگەزەردەي گلەبوۆتىڭ يىعىنان عانا كەلگەندەي ەدى. قالشيىپ قالعان گلەبوۆتىڭ كەپيەتىنە امالسىز باسىن كوتەرىپ، تومەننەن جوعارى قارايدى. تۇزداي كوزى تۇنجىر. وق جىلاننىڭ كوزىندەي سۇپ-سۋىق. كىرپىك قاقپايدى. كىرپىگى دە جوقتىڭ قاسى. بۇل ەندى ەجوۆ. ماتتاكام ياگودانىڭ ورنىنا كەلگەن ەجوۆ. ءقازىر ياگودانىڭ ءوزى دە تۇتقىن. تالاي-تالاي كىناسىز جانداردى زار يلەتكەن ياگودا، ەندى ءوزى دە قان قۇسىپ، زار جىلاپ وتىر. بۇل زاڭدىلىق پا، نە سوندا؟ ادامعا ىستەگەن قىساستىعىڭ، جاۋىزدىعىڭ الدىڭنان شىعاتىنى بولعانى عوي. ەگەر ءومىر زاڭى تابيعات زاڭىنان تۋىندايتىن بولسا، مۇنىسى ءادىل. تابيعاتتا ءبارى دە تارتىپپەن قالىپتاسقان. ءتارتىپ بۇزىلعان جەردە، تابيعات كەك الماي قويمايدى. بۇل رەتتە، ياگودانىڭ بەيشارا حالگە تۇسكەنى زاڭدى دەيىك. ال رىسقۇلوۆتىكى نەمەنە؟ دەمەك، ادامدار ومىرىندە زاڭدىلىق الا-قۇلا، ءتىپتى الا قول.

ەجوۆ ەجىرەيىپ قارايدى. گلەبوۆ جىلان ارباعانداي ءىسىنىپ بارادى. باسىنىڭ ايتاقىر قىزعىلتىم قاسقاسىناڭ شىپ-شىپ مولدىرەپ، ءبورتىپ تەر شىقتى. قولىن كوتەرىپ، تەرىن سۇرتۋگە دە شاماسى جوق. ارباۋ ازابىنا ءتۇسىپ، مەلشيدى دە قالدى. تۇتقىنداردىڭ الدىندا ايبارلى، الپامساداي گلەبوۆ ءقازىر وزىنەن مانسابى ۇلكەننىڭ الدىندا ايداھار كورگەن كوجەكتەي ءدىر-دىر ەتەدى.

گلەبوۆتىڭ بۇل ازابىنان ەجوۆتىڭ جانى راحات تاپقانداي. كىپ-كىشكەنتاي بولىپ، ۇپ-ۇلكەن ادامدى قالشىلداتىپ قويعان قانداي ءلاززات!

ول گلەبوۆتى ءۇن-تۇنسىز-اق وسىلاي ۇرەيگە سالىپ قويىپ، كوپكە دەيىن ءتىل قاتپادى. نەگە شاقىردىڭىز دەپ اناۋ سۇرامادى. ءبۇلدىرىپ الامىن با دەپ قورقادى. ەجوۆقا ۇناماي قالۋ-قۇرىپ كەتۋمەن بارا-بار. نە قىزمەتتەن تومەندەيسىڭ، نە تۇرمەدەن ءبىر-اق شىعاسىڭ. ياگودادان اۋليە ەمەسسىڭ. ال گلەبوۆ بولسا ءوسۋدى اڭسايدى. پولكوۆنيكتەن گەنەرال بولعىسى كەلەدى، ودان ارىدەن دە ۇمىتكەر. قۇداي قاي جەرىمنەن ۇرىپ قالدى دەپ تۇر. ءتۇرلى كۇدىك، سان سۇراق. نە جازىپ قالدىم دەپ ىشتەي ءبىر ازاپقا ءتۇستى. اۋزىمنان اراق پەن سىرانىڭ ءيىسى شىعىپ تۇر ما دەپ دەمىن ىشىنەن الادى. دەم الماۋعا، اۋا جۇتپاۋعا بولمايدى.

اقىرىندا بارىپ-بارىپ، ەجوۆ:

— رىسقۇلوۆ؟ — دەدى جاي عانا، — رىسقۇلوۆ.

ءسوزىنىڭ اياعىن دا ايتپايدى، تەك «رىسقۇلوۆ» دەيدى. شىن اقىماق بولماسا، گلەبوۆ ونى ەمەۋرىنىنەن-اق ءتۇسىنۋى كەرەك. ءتۇسىندى دە:

— رىسقۇلوۆتىڭ شارۋاسى بىتۋگە تاياۋ، — دەدى اپتىعىپ.

— قول، — دەدى ەجوۆ ءمىز باقپاي، — قول.

— ءالى قول قويعان جوق، ءبىراق بۇگىن قويادى، نيكولاي يۆانوۆيچ.

— قانشا اي.

ەجوۆ سۇراق لەبىمەن دە ايتپايدى. تەك جاي عانا «قانشا اي» دەيدى. مۇنى گلەبوۆ تۇسىنىڭكىرەمەي ساسقالاقتاپ كالدى.

— نە قانشا اي، نيكولاي يۆانوۆيچ؟

ەجوۆتىڭ كوزى اقشىل تارتتى.

— رىسقۇلوۆتان قىلاۋداي ءجوندى جاۋاپ الا الماعانىڭا نەشە اي بولدى، وڭباعان؟

ءا، بۇ جولى ەجوۆتىڭ داۋسى اششى شىقتى. شاڭق ەتە قالدى.

— رىسقۇلوۆ، رىسقۇلوۆ... — دەپ گلەبوۆ تۇتىعىپ قالدى.

— نە رىسقۇلوۆ، رىسقۇلوۆ؟

— ونى ءسىز بىلمەيسىز عوي.

— وڭباعان. مەن بە رىسقۇلوۆتى بىلمەيتىن؟!

ەجوۆ قورلانىپ قالدى. سۇپ-سۇر ادامنىڭ بەتى بوز توپىراقتانىپ كەتتى.

— مەن ونىڭ مىنەزىن ايتامىن، — دەپ اقتالدى گلەبوۆ.

— بۇل مەكەمەدە مىنەز دەگەن بولمايدى، گلەبوۆ! بۇل مەكەمەدە تەك مويىنداۋ بولادى. وسىعان دا ونەرىڭ جەتپەدى مە؟ ءبىز سەنى نە ءۇشىن جوعارىلاتتىق؟ راس، قورىقماسوۆتى، حودجايەۆتى، نۇرماقوۆتى «جۋاسىتتىڭ». سول ءۇشىن جوعارىلاتتىق. ءبىراق مىنا ءىستى بىتىرمەسەڭ بۇرىنعى كىزمەتىڭنىڭ ءبارى زايا كەتەدى.

— امالىن تاپتىم، نيكولاي يۆانوۆيچ. رىسقۇلوۆتى بالاسىمەن كەزدەستىردىك. ەندى كونەتىن سياقتى. كونەدى، نيكولاي يۆانوۆيچ.

— بىلەمىن، — دەدى ەجوۆ كىرپىك قاقپاستان. — بالاسىمەن ەكەۋىن ءبىر كامەراعا جايعاستىرىپ قويعانىڭدى دا بىلەمىن. ال ايتا عويشى، اكەسى مەن بالاسىن ءبىر كامەرادا ۇستاسىن دەگەن قاي ۋستاۆتا، قاي ەرەجەدە بار؟

گلەبوۆتى قارا باسىپ قالدى: ونداي ەرەجە جوق.

— بۇل ءوزى اۋلەتتىك ءداستۇر كورىنەدى، نيكولاي يۆانوۆيچ، — دەپ ىرجيدى ساسقانىنان گلەبوۆ.

— قايداعى اۋلەتتىك ءداستۇر؟

— وسى رىسقۇلوۆ بالا كەزىندە اكەسىمەن بىرگە تۇرمەدە ءبىر كامەرادا وتىرىپتى.

— قاي كەزدە؟

— ءسىرا، پاتشا زامانىندا.

— ال وندا ايتا قويشى، گلەبوۆ، پاتشاعا قارسى بولعاندار كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولا ما؟

گلەبوۆ توسىلىپ قالدى.

— ايت.

— بولاتىن بولعانى عوي، نيكولاي يۆانوۆيچ. تروسكيي دە، زينوۆيەۆ تە، بۋحارين دە، رىكوۆ تا پاتشاعا قارسى بولعان. ءبىراق كەڭەس وكىمەتىنە دە قارسى. مۇندايلاردى اسپان دا، جەر دە قابىلدامايدى.

— مۇنىڭ راس، گلەبوۆ.

گلەبوۆ ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ، ىشتەي ىرىلەنىپ قالدى.

— سەن دانتەنى وقيدى ەكەنسىڭ عوي، گلەبوۆ؟

— تامۇقتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءبىلۋ كەرەك قوي، نيكولاي يۆانوۆيچ.

— سەنىڭشە رىسقۇلوۆ ءقازىر تامۇقتا وتىر دەپ ويلايسىڭ با؟

— تامۇقتان دا ارى. ونىڭ كوزىنشە بالاسىن قينادىق. رىسقۇلوۆتىڭ جانى شىرىلداپ، شىعىپ كەتە جازدادى. ءتىپتى دارىگەر شاقىرتتىق.

— ال سول شىرىلداعان جانى ءقازىر جۇماقتى جايلاعانداي راحاتقا باتقانىن بىلەسىڭ بە؟

— قالايشا؟

— بالاسى قاسىندا بولسا، ونى ايمالاپ ءسۇيۋدىڭ ءوزى وعان پەيىشتىڭ تورىنەن ارتىق.

— ولاردى اجىراتۋ ءتىپتى دە قيىن ەمەس.

— سولاي، گلەبوۆ. ازاپتىڭ ەڭ ۇلكەنى-زارىقتىرۋ. ءبىرىن-بىرى سۇيەتىن ادامداردى زارىقتىرىپ، اڭساتىپ قويۋ. بار! جوعال!

— اكە، — دەدى ەسكەندىر ارەڭ سىبىرلاپ. پاپا دەمەدى، اكە دەدى.

— نە قۇلىنىم؟-رىسقۇلوۆ جىبىرلاعان ەرىنگە قۇلاق توستى. بالاسىنىڭ ماڭدايى تەرشىدى. رىسقۇلوۆ ونى الاقانىمەن سيپاپ ءسۇرتتى.

— نە، ەسكەندىر، نە ايتقىڭ، كەلدى؟

— كونبە.

— نەگە؟

— ادال بول-ساڭ، كون-بە.

— سەنى، سەندەردى ازاپتاپ ولتىرەدى عوي، قۇلىنىم.

— ءول — ءتىر — مەي-دى. از — اپ-تاي بەر-سىن.

رىسقۇلوۆ ءوز ۇلىنىڭ مۇنشا بەرىكتىگىنە تاڭ قالدى. ءوزى دە وجەت ەدى، ال مىنا ەسكەندىر وزىنەن وتكەن شاربولات بولدى. جايشىلىقتا بىلىنبەيدى ەكەن. ۇلى ەر-ازامات بولىپ، ەسى كىرىپ، وزبىرلىققا، قورلىققا شىداماي، وعان جان-تانىمەن قارسى قاسيەتتىڭ يەسى بولعان ەكەن.

— سەنسىز، سەندەرسىز ءومىر ماعان نە كەرەك؟ سەندەردى ايۋانداردىڭ اۋزىندا قالدىرىپ، ءتىرى جۇرگەندە مەن قاي ۇشپاققا شىعامىن؟ ءبارىبىر بۇلار ەندى مەنى سىندىرماي تىنبايدى.

قاراۋىلدار تەمىر ەسىكتىڭ ويماقتاي تەسىگىنەن سىعالاپ، قاراپ-قاراپ قويادى. قاراۋىل قاتۋلى، قاراۋىل ساق.

رىسقۇلوۆ بالاسىنىڭ باسىن ابايلاپ تاقتاعا سۇيەپ قويىپ، ەسىككە بارىپ، قاراۋىلدى شاقىردى.

— نە؟ — دەپ جەكىردى ويماقتاي تەسىكتەن كوزى جىلتىلداعان ساقشى.

— بالا تالىقسىپ جاتىر، سۋ بەرىڭدەر.

قاراۋىل ەسىكتى اشىپ، ءبۇيىرى قابىسقان قالايى كرۋجكەنى ۇسىندى. مۇنىسىنا دا راحمەت. رىسقۇلوۆ ەسكەندىردىڭ باسىن كوتەرىپ، كرۋجكەنى ەرنىنە تاقادى. دومبىققان دوڭبەك ەرىن كوندىگە قويمادى. دىمقىل تيگەن سوڭ، قان قاتقان ەرىن بىرتە-بىرتە جىپسىگەندەي بولدى دا، سىزىقتاپ بىرەر تامشى سۋ تاڭدايىنا ارەڭ جەتتى. رىسقۇلوۆ قوياردا-قويماستان تاعى دا تامشىلاتتى. ەسكەندىردىڭ كوزى اشىلايىن دەدى. سۋدان شامالى جۇتىپ، ۋھ دەدى. قانشا ءولىمشى ەتسە دە جاس ەمەس پە، بەتى بەرى قاراپ، تىرىلە باستادى.

سۋدى سىزدىقتاتىپ تۇگەلگە جۋىق ىشكىزگەندە ەسكەندىر باسىن كوتەردى.

— اكە، بۇلار مەنەن پاۆليك موروزوۆ جاساعىسى كەلدى، كورىپ تۇرسىڭ عوي، مەن كونبەدىم. سەن دە شىدا.

بار ءسوزى وسى بولدى. كوپ سويلەۋگە ال-دارمەن جوق. رىسقۇلوۆ بالاسىنىڭ باسىن كەۋدەسىنە قىسىپ، شاشىنىڭ ءاربىر تالىنان ءسۇيىپ، مۇنداي ادال پەرزەنت بەرگەنىڭە ءتاۋبا دەپ تاعدىرىنا تاۋفيح ەتتى.

— مەن ءوز اكەمدى كورگەندەي بولىپ وتىرمىن، ەسكەندىر، — دەدى، — رىسقۇل اتاڭدى ايتامىن. سول 1906 جىلى ول ەكەۋمىز وسىنداي تاس كامەرادا بىرگە وتىرعاندا، ول مەنى قۇددى سەن سياقتى قايراۋشى ەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنىڭ مۇقالماي كەلگەنىم سول قايراقتىڭ قاتتىلىعىنان شىعار. قايراق قاتتى بولسا، پىشاق وتكىر بولادى. ەندى مىنە، سەن دە مەنى قايراپ وتىرسىڭ. اكەمدەيسىڭ. رىسقۇل ءوزى جوق بولسا دا كوزى بار. مىڭ راحمەت، ۇلىم. اقىلىما ازىق، بويىما قۋات، جۇرەگىمە جىگەر بەرگەنىڭە راحمەت. ايتپەسە، مەن الگى گلەبوۆ ءيتتىڭ ايتقانىنا كونەيىن دەپ ەدىم. مەنى ول توبەت مۇقالتا الماس، ءبىراق سىندىرار. سەن امان قالساڭ ەكەن، قۇدايىم-اي. سەن ءتىرى قالساڭ رىسقۇلدىڭ رۋحى دا، تۇراردىڭ رۋحى دا سونبەس ەدى. ال سەن جوق بولساڭ، ەسىل رىسقۇل دا، مەن دە جوقپىن. ءتاۋىس-تامام.

رىسقۇلوۆ بالاسىن باۋىرىنا قىسا ءتۇستى. وسى قاۋىشۋ ارقىلى ءوز جۇرەگىن، ءوز جانىن اۋىستىرىپ بەرگىسى كەلگەندەي، قۇشاعىن جازبادى.

— مەن وسىدان مەرت بولسام، سەن امان قالساڭ، مەن سەنىڭ كوزىڭ ارقىلى ارايلاپ اتقان تاندى، باسىن اراي شالعان اسقار تاۋدى، جاسىل ورماندى، زاڭعار كوكتى، قۇدىرەتتى كۇندى كورەرمىن. سەن امان قالساڭ، ەسكەندىر، ايتەۋىر ءبىر كەزدە قازاقستانعا قايت. الاتاۋعا قارا. تۇلكىباس -جۋالى دەگەن ەل بار. ول سەنىڭ اتا-باباڭنىڭ بەسىگى. اقسۋ-جاباعىلى دەگەن جەر بار. ارشاسىن يىسكە. اۋليە-اتا، مەركە دەگەن شاھارلارعا تاعزىم ەت. ول مەنىڭ بالالىق، جاستىق عۇمىر كەشكەن مەكەنىم. تالعار دەگەن ءاپايتوس تاۋدىڭ باۋىرىنا بارىپ تۇنە. ول مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان جۇرت. سوندا مەنىڭ رۋحىم دا سەنىمەن بىرگە بولىپ، دۇنيەدەگى ەڭ اسىل، قىمبات مەكەندەردى كورىپ، مەيىرىم قانار.

— ەسكەندىر، ەستيمىسىڭ، وسىدان ءتىرى قالساڭ، تالاس دەگەن جەردى تاپ. تالاستى بىلمەيتىن قازاق ءجوق-بىراق ەكى تالاس بار.

ءبىرى جوعارعى تالاس، ول قىرعىزدىڭ تالاسى. ءبىرى تومەنگى تالاس، ول قازاقتىكى. انە، سول تومەنگى تالاستا اتاڭ رىسقۇلدىڭ سۇيەگى جاتىر. 1918 جىلى ءوزىم بارىپ، مولاسىن كوردىم. قاسىمدا قابىلبەك سارىمولدايەۆ دەگەن جىگىت بار ەدى. سول جولى اكەمنىڭ باسىنا بەلگى ورناتامىن دەپ ۋادە بەرىپ كەتىپ ەدىم. مەن ماڭگىلىك ولمەيتىندەي، مەن ەش زامان جامانشىلىق كورمەيتىندەي، انە-مىنە دەپ جۇرگەندە ولشەۋلى ءومىر شىركىن مايشامنىڭ بىلتەسىندەي تاۋسىلىپ قالعان ەكەن. بايقاماپپىن.

— ەسكەندىر، ەستيمىسىڭ، ۇلىم؟ مەن ءوزىمدى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تىرەگىندەي كورىپ، مەن بولماسام، كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ قالاتىنداي كورىپ، جۇمىستان باس بۇرا الماپپىن. ايتپەسە، سول اۋليە-اتا، تالاستىڭ تۇسىنان باستاپ، تۇركسىب تەمىر جولىن دا سالدىردىم. سوندا بىرەر كۇن ۋاقىت تاۋىپ، رىسقۇلدىڭ باسىنا بەلگى ورناتتىرۋعا قۇدىرەتىم جەتەر ەدى عوي. جوق، رىسقۇلدىڭ مولاسىنا تاس قويۋدان گورى، ءسوسياليزمنىڭ مۇناراسىن اسپانعا دەيىن كوتەرۋ مۇرات بولدى. باياعى ۆاۆيلوننىڭ مۇناراسىن سالعانداي ەدىك. بۇل ماقساتتا ءبىز ءبارىن دە: ارۋاقتى دا، بالانى دا، جاردى دا ۇمىتتىق. سويتكەن ءسوسياليزمنىڭ ماعان كورسەتكەنى، مىنە، مىناۋ...

— ەسكەندىر، ەستىپ جاتساڭ، ساعان ايتار ارىزىم بار. سول رىسقۇلدىڭ جاتقان جەرىن تاۋىپ ال. ونىڭ كوزىن كورگەن، مولاسىن بىلگەن كارى-قۇرتاڭ ءالى بار. قابىلبەك سارىمولدايەۆ دەگەندى جولىقتىرساڭ، جول كورسەتەر ەدى. ءبىراق مىنا ناۋبەتتەن قابىلبەك امان قالار دەيمىسىڭ. سۇراي-سۇراي، تابارسىڭ. اتاڭنىڭ باسىنا بەلگى قويا سال. تاسىنا:

«باسىنا قۇدايدان باسقانىڭ نوقتاسى سىيماعان رىسقۇل جىلقىايدار» — دەپ جازدىرىپ قوي. ارۋاعى ريزا بولىپ، سەنى قولداپ جۇرەدى. ۇرپاعىم، ۇرىعىم دەپ تەبىرەنەدى. ودان جامان بولمايسىڭ.

— ەسكەندىر، ەستىپ جاتىرسىڭ با؟

ەسكەندىر ىڭىرانىپ، باس يزەگەندەي بولدى دا، قولىن تاقىمىنا تاياپ، اياعى ءدىر-دىر ەتىپ، تىتىركەندى. ءسىرا، ءۇرپى اۋىرعان. جانالعىشتار ونىڭ ءۇرپىن شاباقتاپ تاستادى. ادام ءتانىنىڭ ەڭ نازىك جەرى-ۇرپى عوي. ءۇرپىنى شاباقتاعاننان گورى، باس سۇيەگىڭنىڭ قاقپاعىن الىپ، ميىڭدى شاباقتاعان الدەقايدا جەڭىل. ءۇرپىڭدى ءقورلاعانى-زاۋزاتىڭدى، ءۇرىم-بۇتاعىڭدى قورلاعانى. ءبىراق جەندەتتىڭ ساعان بۇگىن ىستەگەنى، ەرتەڭ ءوزىنىڭ الدىنان شىعادى دەسەدى. ءبىراق ونى جەندەتتەر بىلمەيدى، بىلگىسى كەلمەيدى.

— ەسكەندىر، تىڭدا، بالام. مەن سەنىڭ ايتقان اقىلىڭدى الىپ، بويىما تۇمار قىلىپ تاعامىن دا، گلەبوۆتىڭ پروتوكولىنا قول قويمايمىن. سەزەمىن: قول قويسام دا ولتىرەدى، قويماسام دا ولتىرەدى. بۇلاردىڭ سىڭايى سولاي. «جاپالاقتى تاسپەن ۇرساڭ دا، تاستى جاپالاقپەن ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى». الدەقالاي ءتىرى قالسام، ونى كورەرمىن، ولە كەتسەم-تاعدىردىڭ ءبىر ۋىس تالقانى تاۋسىلعانى. سوندا سەن، ەسكەندىر، مەنىڭ بەلگىسىز قالعان مۇردەمدى ىزدەپ تابارسىڭ. ەگەر دەنەمدى ورتەپ جىبەرمەسە، سۇيەگىم قالادى عوي. سۇيەك كوپكە دەيىن شىرىمەيدى. سونى تابا الساڭ، ساۋدىراتىپ قاپقا سالىپ، اۋزىن تىگىپ، تالاسقا، رىسقۇلدىڭ جانىنا اپارىپ قوي. رىسقۇل اقسۋ-جاباعىلىدا جاتقاندى ارمانداۋشى ەدى، تاعدىر ەكەن، تالاس دالاسىنداعى شەڭگەلدىڭ اراسىندا جاتىر. مەن ودان نەسىنە بولىنەيىن. شەڭگەل بولسا-شەڭگەل بولسىن. شەنگەل دە عۇمىرى ءزارلى، ءام زارلى وسىمدىك. كۇزدىڭ كۇنى جەل تۇرعاندا قوڭىراۋلارىنىڭ مۇڭلى ءان سالعانىن ەستىسەڭ. ءومىردىڭ ءوز رەكۆيەمى سول. مەنى جەرلەردە مۋزىكا تارتىلماس.

مۋزىكانىڭ كەرەگى جوك. شەڭگەل قوڭىراۋلارى ءبارىن دە ايتىپ جەتكىزەدى. كۇزگى شەڭگەل قوڭىراۋلارى. سوۆناركوم بولىپ سورايىپ بارىپ سولعانشا، سەنىڭ ىشىندە كوي باعىپ جۇرسەمشى.

ەن دالا، ەسىل دالا، سەنەن الىستاپ كەتكەندەگى تاپقانىم وسى ما؟ قاي مۇراتقا جەتىپ جىعىلدىم. ەسىل دالا، ارمان تاۋ، قالدى-اۋ ءبارى...

رىسقۇلوۆ وسالدىق جاساپ، بالاسىنا كوز جاسىن كورسەتىپ الدى. ەسكەندىردىڭ باسىن تىزەسىنە الىپ وتىرىپ، وزىنەن-وزى كوز جاسى ىربيىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. ءبىر تامشى جاس ەسكەندىردىڭ بەتىنە تامىپ كەتكەندە، بالاسى تاڭعالىپ، كوزىن اشىپ، اكەسىنە قارادى دا:

— اكە، جىلاما! — دەدى.

رىسقۇلوۆ ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالىپ قالاتىن جاعداي ەمەس. ءومىر مەن ءولىم ارپالىسىپ تۇرعاندا ۇيالىپ-قىزارۋدىڭ ءجونى قايسى؟

— نەتكەن ادىلەتسىزدىك! — دەپ رىسقۇلوۆ كۇيىپ كەتتى. — نە جازىعىم بار ەدى؟ بولماعاندى بولدى دەپ، ىستەمەگەنىمدى ىستەدى دەپ... تۇركيانىڭ، جاپونيانىڭ، گەرمانيانىڭ شپيونى ەكەنمىن. و، اتاسىنا نالەتتەر! بۇل نە قورلاۋ؟! رىسقۇلوۆ-شپيون! نە دەگەن جالا! كۇيەلەگىسى كەلسە، قارالاعىسى كەلسە، باسقا ءبىر جەلەۋ تابۋعا دا بولادى عوي. بارىنەن دە شپيون دەگەنى كۇيدىرەدى. الدە كۇيدىرۋ ءۇشىن، جۇيكەڭدى ءمۇجىپ جەۋ ءۇشىن ادەيى قورلاي ما ەكەن؟

— قۇدايدىڭ ءوزى دە پايعامبارلاردى سىناققا الادى ەكەن عوي. ءبىلۋشى ەدىڭ عوي. يبرايىم پايعامباردىڭ ءوزىن كۇيزەلتىپ، قۇداي ودان بالاندى قۇرباندىققا شال دەپ تالاپ ەتپەۋشى مە ەدى. يبرايىم قۇدايدىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي، جالعىز ۇلىڭ پىشاقپەن باۋىزدايىن دەپ ەندى وقتالا بەرگەندە، قۇدايدان پارمان كەلىپ: — توقتات! — دەمەۋشى مە ەدى. — بالانى باۋىزداما، ءبىر قوشاقان شالا سال! — دەمەۋشى مە ەدى. يوۆ پايعامباردى دا قانشا ازاپقا سالدى. اقىرى ادالدىعىنا كوزى جەتىپ، قۇداي ولاردى جارىلقاۋشى ما ەدى. كىم بىلەدى... ءبىز دە سونداي شىعارمىز.

— مۇنىڭ ءبارىن بالا كۇنىندە مارقۇم اجەڭ ەليزاۆەتا پەتروۆنا ۇيرەتكەن عوي ساعان. سولاي بولسا يگى ەدى... ەگەر قازىرگى قۇداي

ستالين بولسا، ول مەنىڭ ادالدىعىمدى سىناۋ ءۇشىن وسىنداي ازاپقا سالىپ قويسا، وندا ونداي قۇدايدىڭ اتاسىنا نالەت! ال شىن قۇدىرەت، شىن قۇداي بار بولىپ، سونىڭ سىناعىندا جاتسام، وندا مەن شىندىق ءۇشىن بارىنە دە كونەر ەدىم. ءبىراق ونداي قايدان بولسىڭ...

— جىلاما دەدىڭ، ەسكەندىر. جارايدى، كوزىمنىڭ جاسىن تىيارمىن. ال قان جىلاعان جۇرەگىمنىڭ جاسىن قالاي توقتاتايىن؟ شەشەسى بوسانىپ، تۇرمەدە جاتسا، قۇيتاقانداي ساۋلە قايدا قالدى؟ اجەسى دە تۇرمەدە. سونيا بايعۇس نە بولدى ەكەن؟ اقى تولەپ، جالعا العان پيانينوسىن دا الىپ قويعان شىعار؟ وعان مەن حات جازىپ ەدىم، قولىنا ءتيدى مە ەكەن؟ ساباعىڭدى جاقسى وقى، پيانينونى تاستاما دەپ ەدىم...

— اكە، — دەدى ەسكەندىر باسىن كوتەرىپ، ءوز بويىنا ءوزى يە بولعانداي ءال كىرىپ، داۋسى جىگەرلەنىپ. — اكە، ۋايىمشىل ەكەنسىڭ عوي.

رىسقۇلوۆ ءبىر مەزگىل: «مىناۋ ءوزى مەيىرىمسىز بوپ قالعان با؟» — دەپ ويلادى. وزگەدەن مەيىرىمسىزدىك كورگەن جان قاتىگەز بولادى. سوندا ەسكەندىر قارىنداستارىنىڭ ءحالىن ۇمىتقانى ما؟ شەشەدەن بولەك بولسا دا، اكەدەن ءبىر تۋعان ەمەس پە؟!

— مەن بالاجانمىن عوي، ەسكەندىر. سونيانى، ساۋلەنى قالاي اياماسقا؟ ماييا... مەن جۇمىستان كەلگەندە الدىمنان قۇلدىراڭداپ جۇگىرىپ شىعاتىن. ساۋلە... قالاي ەندى؟

— اكە، ونىڭ ءبارىن ويلاپ، كۇيزەلە بەرسەڭ، ۇزاققا بارمايسىڭ، كۇيرەك بولاسىڭ. كۇيرەك بولساڭ، انا گلەبوۆ وپ-وڭاي سىندىرادى. «شپيون» ەكەنىڭدى مويىندايسىڭ. سوندا سەن اياپ، ەمەشەگىڭ ەزىلگەن سونيا، ماييا، ساۋلە ءومىر بويى «شپيوننىڭ» قىزدارى اتانىپ جۇرگەنى جاقسى ما؟ سولاي عوي؟ دۇنيەگە تۇرمەدە تۋىپ كەلگەنى تاعى بار.

— نە دەپ كەتتىڭ، قۇلىنىم! ەندى ءقايتتىم؟ نە ىستەيمىن سوندا؟

— مويىنداما. جانا مەنى ولار ازاپتاعاندا ەسىڭنەن تانىپ، ءبارىن مويىنداپ، قول قويۋعا شاق قالدىڭ. مويىندايمىن، قول قويامىن دەپ ۋادە دە بەردىڭ. وسالدىق وسىنداي بولادى. مويىنداما. بولدى.

— ايتۋ وڭاي، قۇلىنىم، سەنى تىرىدەي سويىپ، ىرەپ جاتسا، مەن بەزىرەيىپ تۇرۋىم كەرەك پە؟!

— بەزىرەيىپ قال. سوندا ولار ماقساتىنا جەتە الماي، جەڭىلەدى. رۋحاني جەڭىلەدى. جاننا د' ارك سويتكەن. ونى ورتەپ جىبەرسە دە ءبارىن جەڭدى.

وسى كەزدە دالىزدەن تاسىر-تۇسىر دىبىس ەستىلدى. ازىرەيىلدەر توبى جاقىنداپ قالدى.

ادامعا اجال تونگەندە جانالعىش ازىرەيىل تاسىرلاتپاي-اق، اينالاسىن ازان-قازان قىلماي-اق، ىڭ-جىڭسىز كەلەدى دە، كەرەگىن الىپ كەتە بەرەدى عوي.

ال ەندى مىنا ازىرەيىلدىڭ قاڭعىر-قۇڭعىر، سالدىر-سۇلدىر سالىپ، تاسىراڭداپ كەلە جاتقانىن سەزىنۋ وتە اۋىر-اق. اكە مەن بالا، قىلىشتاماسا اجىراماستاي، جابىستى دا قالدى. «ولىمنەن قورىقپا، — دەيدى بۇرىنعى ءبىر اقساقال، — ولگەنشە عانا قورقىنىشتى، ولگەن سوڭ ەشتەڭە دە سەزبەيسىڭ، تۇك تە قورقىنىشتى ەمەس». سولايى سولاي-اۋ، ءبىراق قانشا باتىر تۋساڭ دا، اجال جارىقتىقتىڭ ءتۇسى سۋىق. ازاپ ودان دا ەتكەن.

اكە مەن بالانىڭ ۇرەيلى كوزدەرى ەسىككە قادالدى. تەمىر ەسىك قىڭسىلاپ، قينالىپ بارىپ اشىلدى. گلەبوۆ پەن سەرىكتەرى: تۇتقىندار نە ىستەپ وتىر ەكەن؟ — دەگەندەي ەسىك كوزىندە توسىلىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. اكە مەن بالا داۋىلدان ىقتاعانداي بىرىنە-بىرى جابىسىپ، كوزدەرى ۇرەيلەنە جىلتىلداپ، ءمىز باقپاي قالىپتى.

گلەبوۆ ىزا مەن اشۋعا بۋلىعىپ، ولە جازداپ كەلە جاتقان. وسى رىسقۇلوۆتارعا بولا ەجوۆتىڭ وزىنەن سوگىس ەستىدى. وسەمىن دەپ جۇرگەندە ءوشىپ قالا جازدادى. مەيىرىم بۇعان نە كەرەك؟ مەيىرىمدىلىك مۇنىڭ نەسىن العان؟

— اكەت ءيتتىڭ بالاسىن! — دەپ اقىردى ول جەندەتتەرگە.

ەڭگەزەردەي ەكەۋ ىشكە كىرىپ، ەسكەندىردى رىسقۇلوۆتىڭ باۋىرىنان كوكپارشا جۇلىپ الدى دا دىرىلداتىپ سۇيرەتە جونەلدى. ۇمتىلا بەرگەن رىسقۇلوۆتى بىرەۋى كوكىرەگىنەن تەۋىپ كەپ جىبەرىپ قۇلاتتى.

— ەس-كەن-دىررر! — دەگەن زارلى ءۇن دىرىلدەپ، تاس قابىرعالاردا كوپكە دەيىن جاڭعىرىعىپ تۇرىپ الدى.

***

رىسقۇلوۆتىڭ بۇرىنعى ايەلى ناديا، نادەجدا كونستانتينوۆنا لۋبيانكادان شاقىرۋ قاعازىن العاندا كادىمگىدەي ۇرەيلەنىپ قالدى. رىسقۇلوۆتىڭ جان-جاعىن تۇگەل سىپىرىپ جاتقاندا بۇل: «الداقاشان اجىراسىپ كەتكەن ايەلدە نەسى بار؟» دەپ ويلايتىن. سويتسە، قاتەلەسىپتى. گلەبوۆ بۇعالىقتى بۇعان دا تاستادى.

كەشە عانا ناديا ءوزىنىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە جاتقان كۇندەسى ءازيزاعا جولىعىپ، تاماق اپارىپ بەرگەن. جاڭا بوسانعان اناعا قالجا كەرەك. تۇرمە قالجالامايدى. تۇرمە س ۇلىنىڭ سۋىن عانا بەرەدى. ال ناديا ءازيزاعا قارا قويدىڭ قالجاسى بولماسا دا، سەمىز تاۋىقتىڭ ەتى مەن سورپاسىن اپارىپ ەدى. ءازيزا سودان ەداۋىر الدەنىپ قالدى.

— ساۋلە نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ءازيزا.

— ساۋلەڭدى دەتدومعا وتكىزىپ جىبەرىپتى، — دەپ ناديا كوزىنە جاس الدى.

— تۇراردان نە حابار؟

— ەشتەڭە بىلمەيمىن، ەسكەندىر ەكەۋى بىرگە كورىنەدى. بار بىلەتىنىم سول.

— ءبىزدى ءبىرازدان سون ەتاپپەن ايدايتىن كورىنەدى. سوندا ەمشەكتەگى بالاندى اجىراتامىز دەپ ەسكەرتىپ قويدى. كۇن بۇرىن ءبىلىپ،كۇدەر ۇزگەندە جاقسى. سوتى بىتە سالىسىمەن ەتاپپەن جونەلتەتىن سياقتى. سەن، ناديا، بىزگە بولا تۇزاققا ءتۇسىپ جۇرمە. كەسىرىمىز ءتيىپ، سەنى دە سەرگەلدەڭگە سالماسىن. بۇدان بىلاي ماعان كەلمەي-اق قوي. ال مىنا ءدام-تۇزىڭا مىڭ دا ءبىر راحمەت. جاقسىلىعىڭ قۇدايدان قايتسىن، — دەپ ءازيزا كۇندەسىنە راحمەت جاۋدىردى. تۇرمە ادامدى قاتايتا ما ەكەن، بۇرىنعىداي جىلاپ-سىقتاپ، قۇدايعا شاعىم ايتىپ زارلاعان جوق.

سول ناديا ەندى ايىر يەك، قاسقاباس پولكوۆنيك گلەبوۆتىڭ الدىندا وتىر. پولكوۆنيك ميدى قاتىرىپ قاي-قايداعىنى كوپ سۇرادى. اتا تەگىنەن باستاپ تۇك قالدىرعان جوق. قايدا تۋعانى، قايدا وسكەنى، رىسقۇلوۆقا قالاي جولىققانى...

الدى-ارتىن وراپ، قاماپ كەلىپ، سۇراقتىڭ تىرەلگەن جەرى:

— رىسقۇلوۆپەن نەگە اجىراستىڭىز؟ — بولدى.

— تاعدىر سولاي شىعار.

— ءسىز «تاعدىر-پاعدىردى» قويىڭىز. ناقتى سەبەبىن ايتىڭىز.

— ناقتى سەبەبى سول، تۇرار 1924 جىلى موڭعولياعا كەتتى. ءبىر جىلدان استام ۋاقىت كورىسپەدىك. اراعا ءازازىل ارالاستى. تۇرار ەندى ساعان ورالمايدى. جاس ءومىرىڭدى وكسىتپە دەدى. الدانىپ قالدىم... مۇنى بىرەۋلەر تۇرارعا دا جەتكىزىپتى. ول قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ىڭ -جىنسىز اجىراستىق. ءبىراق ول تۋعان قىزى سوفيادان قول ۇزگەن ەمەس.

— ال ەندى، مىنانى تىڭدا، — دەدى گلەبوۆ الاقاندارىن ۋقالاپ، — سەن تاشكەنتتە قالعاندا، كەيىن ماسكەۋگە كوشكەندە، رىسقۇلوۆ موڭعوليادا ەتەگىنە ناماز وقىپ ءجۇردى دەپ ويلايسىڭ با؟ سول موڭعوليادا ونىڭ ويۋن اتتى مونگول قىزىمەن تۇرعانىن شىننان بىلمەيسىڭ بە؟ كەيىن سول ويۋندى ماسكەۋگە الدىرىپ، وقۋعا تۇسىرگەنىن دە بىلمەيسىڭ بە؟ سول ويۋن رىسقۇلوۆتان قىز بالا تاپقانىن دا بىلمەيسىڭ بە؟

— بىلمەيمىن. بىلگىم دە كەلمەيدى، — دەپ ناديا بۇل اڭگىمەنى جاقتىرماعان قاباق تانىتتى.

— سوندا دەيمىن-اۋ، — دەپ وزەۋرەدى گلەبوۆ. — رىسقۇلوۆ كۇناعا بەلشەسىنەن باتسا دا وعان كەشىرىمدى. ال سەن تىرىدەي «جەسىر» قالىپ، ازداپ ويناپ-كۇلسەڭ، ونىڭ كەشىرىمسىز. وسى دا ادىلەتتىك پە؟!

— وعان تورەشى-بىر قۇدايدىڭ ءوزى، — دەدى ناديا سابىرمەن عانا سىپايىلىق ساقتاپ. — ادامداردىڭ كۇناسىنە ادام تورەشى بولا المايدى. ويتكەنى كۇناسىز پەندە جوق.

گلەبوۆ نە ايتارىن بىلمەي توسىلىپ قالدى. سەن دە كۇناكارسىڭ دەپ تۇر عوي. «مىنا رىسقۇلوۆتىڭ تالاق تاستاعان قاتىنى قالاي-قالاي سويلەيدى»، — دەپ، اڭگىمەنىڭ ءوڭىن وزگەرتتى.

— راس-اۋ، رىسقۇلوۆ سىزگە جات ادام. كومەگى دە شامالى. ايتپەسە، تۋعان قىزى سونەچكاعا ءبىر پيانينو ساتىپ الىپ بەرۋگە مۇمكىندىگى بار عوي. ال سونەچكا پيانينونى جالعا الادى.

— جالدىڭ اقىسىن اكەسى تولەپ تۇردى، — دەدى ناديا. قايران ايەل زاتى. مۇنى ايتپاي-اق قويۋعا دا بولادى عوي. گلەبوۆ وسى سوزگە جارماسا كەتتى.

— جارىلقاعان ەكەن. جاس ايەلىمەن كۋرورتقا بارادى. ال سونياعا تۇرمەدەن جازعان حاتىندا: «شەشەڭنىڭ دەنساۋلىعى ءماز ەمەس ەدى...» — دەپ وتىرىك جان اشىعان بولادى.

— ول قايداعى حات؟ — دەپ تاڭداندى ناديا، — قايداعى حاتتى ايتىپ وتىرسىز؟

گلەبوۆ ارتىق كەتكەنىنە وكىندى. رىسقۇلوۆ تۇرمەدە جاتىپ، قىزى سوفياعا حات جازادى ەكەن، ءبىراق ول حاتى سوفياعا جەتپەي، «رىسقۇلوۆتىڭ ءىسى» دەگەن قالىڭ پاپكانىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتەدى ەكەن. بۇل سىردى گلەبوۆتىڭ ءوزى ايتىپ قويدى. مۇنى ەجوۆ بىلسە كەشىرمەيدى.

— ءجا، بۇل باسقا اڭگىمە. ەندى نەگىزگى ماسەلەگە كوشەيىك. رىسقۇلوۆپەن بىرگە تۇرعان كەزىڭىزدە ونىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قانداي ارەكەتتەرىن بايقادىڭىز-سونى جاسىرماي-جاپپاي تۇگەل ايتىڭىز. سول ارقىلى ءسىز سوسياليستىك وتانعا كومەكتەسەسىز. ونى ءبىزدىڭ وكىمەت ەلەۋسىز قالدىرمايدى. سىزگە لايىقتى قىزمەت، ءۇي-جاي بەرىلەدى. قىزىڭىز قالاعان مۋزىكا وقۋىنا تۇسە الادى. تەك، دۇرىس ءتۇسىنىڭىز: بۇل وتان يگىلىگى ءۇشىن كەرەك. رىسقۇلوۆ ءسىزدى قورلادى، ەندى ەسەسىن الاتىن كەز كەلدى.

گلەبوۆتىڭ «لەكسياسىنان» كەيىن ناديا قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، سولقىلداپ ءبىر جىلادى دەرسىڭ.

گلەبوۆ جاقتىرماي:

— ەي، قاتىن، نەگە جىلايسىڭ؟ — دەدى. ناديا سولىعىن باسا الماي، ورامالمەن بەت-اۋزىن ءسۇرتىپ، ءمۇساپىر ۇنمەن:

— ءجاي اشەيىن، قۇدايدىڭ وسىنشاما قياناتقا سالعانىنا قورلانامىن، — دەگەنى عوي. دۇرىس قوي. كوڭىلىندەگىسىن جاسىرماي، بۇركەمەي ايتتى.

— سەنى قورلاعان قۇداي دا ەمەس، ءبىز دە ەمەس، رىسقۇلوۆ. ايت سونىڭ زيانكەستىك ارەكەتتەرىن. سوندا قورلىق سەزىمنەن ارىلاسىڭ. سەن عوي وعان 1922 جىلدىڭ كۇزىندە قوسىلدىڭ. ال ايتشى، جەزدەڭ جانشا دوسمۇحامبەتوۆ پەن رىسقۇلوۆ نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋشى ەدى؟ ەستىمەۋىڭ، بىلمەۋىڭ مۇمكىن ەمەس قوي ەكەۋىنىڭ جىمىسقى ارەكەتتەرىن.

— ەستىدىم، ءبىلدىم، — دەدى كەنەت ناديا شيرىعىپ.

— ايت، وندا، — دەپ گلەبوۆ قۋانىپ قالدى.

— ايتسام، ول ەكەۋى ونەردى ولەردەي جاقسى كورۋشى ەدى. رىسقۇلوۆ ماندولينا تارتاتىن، جانشا وعان قوسىلىپ ءان سالاتىن. وعان مەنىڭ اپكەم ولگا كونستانتينوۆنا قوسىلاتىن. وي، كەرەمەت كەشتەر ەدى عوي سول...

— سوندا ول قانداي اندەر؟

— قانداي بولۋشى ەدى، ادامعا كانات ءبىتىرىپ، اسپانعا شارىقتاتىپ الىپ كەتەتىن عالامات اندەر.

— مىسالى؟

— مىسالى، «كەشكى قوڭىراۋ»، «ءتاپتيلاۋ»، «اينامكوز...»

— جارايدى. جاقسى ەكەن، — دەپ ءۇزدى گلەبوۆ. — Ay، ەندى ول ەكەۋى ۇدايى ءان سالا بەرمەيدى عوي. ارا-تۇرا ءومىر تۋرالى، زامان تۋرالى شۇيىركەلەسپەي مە ەكەن. ەكەۋى دە ساياساتتىڭ ادامدارى. سوندا ولار ەل باسقارىپ وتىرعاندار تۋرالى ايتپاۋى مۇمكىن ەمەس كوي. ا؟

— ازامات تەرگەۋشى، — دەدى ناديا قولىن كەۋدەسىنە باسىپ.-مەنى بەكەرگە قينايسىز. مەن ساياساتتان مۇلدە اۋلاق اداممىن. سوندىقتان رىسقۇلوۆ كىممەن نە تۋرالى سويلەستى-وعان ءمان بەرىپ، زەر سالىپ كورگەن ەمەسپىن. سوندىقتان بولماعاندى بولدى دەپ، ەستىمەگەنىمدى ەستىدىم دەپ قۇدايعا كۇناكار بولار جايىم جوق. وتىنەمىن سىزدەن، قيناماڭىز مەنى. ءارى دەسە، رىسقۇلوۆپەن ىرگەمىز اجىراسقالى دا كوپ زامان ءوتىپ كەتتى عوي.

— مىنە، مۇنىڭ جالعان، — دەپ گلەبوۆ شاقشيا قالدى. — وتىرىك! رىسقۇلوۆتان ىرگەڭ اۋلاق بولسا، ونىڭ وتباسىن نەگە ۇيىڭە كىرگىزدىڭ؟ جاس ايەلىنىڭ سوڭىنان تۇرمەگە بارىپ، تاماق تاسىپ جۇرگەنىڭدى ءبىز بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ نەگە ايارلاناسىڭ ارسىز قاتىن؟ نامىس قايدا؟ ءوزىڭ ۇلى ورىس ناسىلىنەن بولا تۇرا، بايشىل-فەودال رىسقۇلوۆتىڭ كوپ قاتىنىنىڭ ءبىرى بولۋعا، ءتىپتى كۇڭى بولۋعا پەيىلسىڭ. وسى دا اقىلعا سىيا ما؟

ناديا قايتادان قاپالانىپ، كوزىنە جاس الدى. بەتورامالىن ۋىستاپ وتىرىپ، ءتىل قاتتى.

— ازامات تەرگەۋشى، ادامنىڭ، ايتقانى بولمايدى، قۇدايدىڭ دەگەنى بولادى. رىسقۇلوۆقا تيسەم، ماڭدايداعى جازۋ شىعار. ءبىراق مەن وكىنبەيمىن. ال اجىراسساق — و دا تاعدىردىڭ ءىسى. سوعان بولا، باسىنا كۇن تۋعاندا رىسقۇلوۆتىڭ وتباسىنا قول ۇشىن بەرمەسەم-مەنىڭ «ۇلى ورىس ناسىلىنەن» ەكەنىم قايدا؟ ونىڭ نەسى نامىس. ءناسىل اۋرۋىنا شالدىقساق-جەتىسكەن ەكەنبىز...

— بولدى! — دەپ گلەبوۆ جازىقسىز ايەلدى بەتىنەن شاپالاقپەن سالىپ كەپ جىبەردى.

جالعاندا جالعىز جارى بولعان رىسقۇلوۆتان جەمەگەن شاپالاقتى قايداعى ءبىر قانىشەردەن جەگەنى جانعا باتىپ، ناديا بايى ولگەن قاتىنداي داۋىس قىلىپ، بوزداپ الا جونەلدى.

***

سوندا رىسقۇلوۆ پەن ەسكەندىر تىنىشبايەۆ الماتىدان شىعىپ، سەمەي اسىپ، بارناۋىلداتىپ، ءجاڭاسىبىردى اينالىپ، ودان سولتۇستىك قازاقستاننىڭ استاناسى پەتروپاۆل-قىزىلجارعا سوعىپ، كوكشەتاۋعا وسىنداي ءبىر ماگەللاننىڭ جولىمەن جەتىپ ەدى-اۋ. ءبىر ءتاۋىرى-رىسقۇلوۆتىڭ جارق-جارق ەتكەن جەكە ۆاگونى بار. تاماق توق. رىسقۇلوۆ ماسكەۋدەن «ۆوستوككينونىڭ» «كومانديروۆكاسىمەن» كەلە جاتىر.

رىسقۇلوۆتىڭ ۆاگونى كوكشەتاۋ ۆوكزالىنىڭ باسىندا، تۇيىق جولدا تۇر. كۇن جاۋىن، جەر لايساڭ، اسفالت جوق، تىلەرسەكتەن باتپاق. اياعىنداعى ءتۋفليىن اياسا دا ەسكەندىر امال جوق، جورىققا شىقتى. رىسقۇلوۆ ۆاگوندا قالدى. ەسكەندىر الگى قىزدى ال كەپ ىزدە. سۇراي-سۇراي تاپتى-اۋ. سويتسە، ءبىر تاتاردىڭ ۇيىندە پاتەر جالداپ تۇرادى ەكەن. قىز ۇيدە جوق ەكەن. كەشىكپەي كەلىپ قالار دەپ ۇمىتتەندىردى ءۇي يەسى. ەسكەندىر دالاعا شىعىپ، كوشە بويىن كوزىمەن ءتىنتىپ، ا قۇدايلاپ تۇرعاندا، تىلەۋىڭدى بەرگىر ءازيزا جارق ەتىپ، ءبىر بۇرىشتان شىعا كەلدى. اياعىندا رەزىڭكە ەتىك. رەزىڭكە ەتىكسىز ءجۇرۋ مۇمكىن ەمەس.

— مۇندا قايدان ءجۇرسىڭ؟ — دەپ تاڭ قالدى ءازيزا.

— سەنى ايتتىرا كەلدىم.

— كىمگە، وزىڭە مە؟

— جوق، ۇلكە-ە-ەن كىسى.

— كىم ول «ۇلكە-ە-ەن» كىسى؟

— ءجۇر، كورەسىڭ.

— وسى تۇرىممەن بە؟

— التىن باتپاق ىشىندە دە جالتىرايدى.

اۋەلى ءازيزا ءبىراز تۋلاپ باقتى. ەسكەندىرگە: — بىرەۋدى جارىلقاماي-اق، الدىمەن ءوزىڭ ۇيلەنىپ المايسىڭ با؟ — دەپ كۇستانا ايتتى.

ەسكەندىر ەداۋىر ساستى. سونوۋ الماتىدان التى كۇن ءجۇرىپ جەتكەندە، مىنا قىز بۇلدانىپ، شىنىمەن كونبەي قويسا، ۇيات بولدى-اۋ دەپ قىسىلدى. ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ جاتىپ، ءازيزانى ۇيدەن الىپ شىقتى-اۋ، ايتەۋىر.

باعى ما، سورى ما، ءازيزا تاۋەكەل دەپ ەسكەندىرگە ىلەستى. سول جولى ەر-توقىمىن باۋىرىنا الىپ تۋلاسا، اۋلاق ءجۇر دەسە، رىسقۇلوۆپەن كورىسۋگە كونبەي قويسا، كىم بىلەدى، ءازيزانىڭ ءومىرى مۇلدە باسقا ارناعا تۇسەر مە ەدى، وتىز جەتىنىڭ قاھارىنا ۇشىراماي، باسقاشا، مامىراجاي، تىنىش عۇمىر كەشەر مە ەدى... سول جولى... كوكشەتاۋعا پراكتيكاعا ءنايلا كەلىپ، بۇل ۋكرايناعا كەتكەندە شە... سول جولى ۋكرايناعا پراكتيكاعا كەتكەن ءنايلا كەيىن — كىمسىڭ-اكادەميك بازانوۆا بولىپ اسقاقتامادى ما... ءنايلا اكادەميك اتانعان كەزدە، ءازيزا الجير دەيتىن ەلدە نە كورمەدى؟! تاعدىر دەگەن تاس ماڭداي جازۋ، سولاي شىعار...

نە دەسەڭ، و دە، ايتەۋىر سول جاڭبىرلى جازدىڭ كەشىندە، ەسكەندىر تىنىشبايەۆ ءازيزا تۇبەكقىزىن كوكشەتاۋ ستانسياسىندا، وقشاۋ جولدا، جەكە-دارا، جارقىراپ تۇرعان تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ۆاگونىنا اكەلىپ ەندىردى.

تۇيىقتا تۇرعان ۆاگوننىڭ باسپالداعىنا اياق ارتۋدىڭ ءوزى كيىن بولدى. كۇمىسپەن قاپتاعانداي نيكەلدەپ تاستاعان اپپاق تۇتقا، كىلەم، ساندال مەن ەمەن اعاشتان قيىلعان قابىرعا، اينالا جارق-جۇرق ەتكەن اينا... توبەدە قۇلپىرما كۇلىمكوز شامدالدار...

اۋەلى كىرەرىن كىرىپ الىپ، قالاي قايتىپ شىعىپ كەتۋدىڭ امالىن بىلمەي، ءازيزا باسى اينالىپ قالعانداي بولدى. جۇلىعىنان باتپاق ەتىكپەن مىنا كىلەمدى قالاي باسپاق؟ ارتىنان يتەرمەلەپ، جۇر-جۇرلەگەن ەسكەندىر بولماسا، كەرى قاراي تۇرا كەپ قاشپاق. ەسكەندىر ونىڭ ەسىن جيعىزعانداي:

— ەتىگىڭدى شەش تە، ءتۋفليىڭدى كيىپ ادا سال، — دەدى.

رىسقۇلوۆ تا تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىر ەكەن، شىرەنبەي-اق، بايەك قاعىپ الدارىنان شىقتى. مەيمان قىزدىڭ پلاششىن ءوزى الىپ، ءىلىپ قويدى. اسا ءبىر ىلتيپاتپەن ءوتىنىپ، ءازيزانى كۋپەگە شاقىردى. رىسقۇلوۆتىڭ ۆاگونى وزگە ۆاگوندارعا ۇقسامايدى ەكەن. مىناۋ كادىمگى ءۇي سياقتى. اس ءۇيى، اسحاناسى، جاتىن جەرى، قوناق بولمەسى، ءتىپتى بيلياردىنا دەيىن بولادى ەكەن. قايدا قاراساڭ دا ارقالىعى بيىك كرەسلولار. وتىرا بەرسەڭ بىلق ەتىپ، سۇڭگىپ كەتەسىڭ. بىلقىلداق ديۆان، مامىق توسەك...

رىسقۇلوۆ تا داۋرەندى سۇرسە كەرەك. راس، ءوز ۇيىندە ەمەس، قىزمەتىندەگى كابينەتىندە ەمەس، اسىرەسە وسى تۇركسىبتى باسقارعالى بەرى. 1926 جىلى رىكوۆكە ورىنباسار بولدى.

ال رىكوۆ بولسا، مارقۇم لەنيننىڭ ورنىندا وتىر عوي. رىسقۇلوۆ پاتشا كەزىندە باستالىپ، اۋليە-اتاعا جەتەر-جەتپەس توقتاپ قالعان تەمىر جول قۇرىلىسىن ارى قاراي جالعاستىرۋدى ۇسىندى. بۇل جول بىتسە، وراسان بايلىقتىڭ كۇرەتامىرى بولاتىنىن دالەلدەدى. رىكوۆ اقىلدى كىسى ەدى، ءستاليندى كوندىردى. كوندىرىپ قانا قويعان جوق، جول قۇرىلىسىنا قىرۋار قاراجات ءبولدىردى. سونىڭ ءبارىن رىسقۇلوۆتىڭ قولىنا اسا بەدەلدى وكىلەتتىكپەن بىرگە تاپسىردى. رىسقۇلوۆقا جەكە ۆاگون رىكوۆتىڭ پارمەنىمەن بەرىلدى. ەڭبەگىنە قاراي ەمبەگى دەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەگى زور ەدى.

ەڭبەگىڭ قانشا زور بولسا دا، وسى ءبىر ءجونسىز جارقىلداق ۆاگون ساعان كەرەك پە ەدى، رىسقۇلوۆ؟ ءجونسىز جارقىلداقتى جاقتىرماۋشى ەدىڭ عوي. اكەڭ رىسقۇل مىنبەگەن ۆاگون، باباڭ جىلقىايدار تۇسىندە دە كورمەگەن ۆاگون. ارعى اتا-بابالارىن قاراقۇل، الىمبەك، الساي-سارى،-سالىك-شىلمەمبەت-بەكبولات-شىمىر-دۋلات-بايدىبەك؛ قاسيەتتى اناڭ -دومالاق ەستىپ-بىلمەگەن ۆاگون. ارعى-بەرگى اۋلەتىڭنەن مۇنداي ءاستىن-ۇستىن اينالاپ تاستاعان ۇيدە كىم تۇرعان؟

ءبارىن قۇداي قىلات تا... ايتپەسە، مامىق توسەك، قۇس جاستىق پەن تاس توسەكتىڭ اراسى ءبىر-اق قادام بولعانى ما؟

اۋرەلىككە جارالعان ءفاني ادام،

ب ا ق پەن سوردىڭ اراسى ءبىر-اق قادام، —

دەۋشى ەدى عوي باياعىلار. وسىنداي-وسىنداي اسىل سوزدەردىڭ ءبارى باياعىدا ايتىلعان. بۇرىنعى اتا-بابالار بۇگىنگى ماڭگۇرت ۇرپاقتارىنان اناعۇرلىم اقىلدى بولعان-اۋ، ءسىرا.

اسىرە قىزىلعا قىزىقپاۋشى ەدىڭ-اۋ، رىسقۇلوۆ. تولە بي باباڭ ايتتى دەگەن ءسوز بار ەدى: «جەتتىم دەگەن جىعىلار، تولدىم دەگەن توگىلەر»، — دەگەن. بولدىم-تولدىم دەگەن جامان. اياز اتاڭ ايتقان جولمەن جۇرە بەرسەڭ كور بولماس ەدىڭ عوي. «اياز بي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا، جولىڭدى ءبىل» دەگەنى قايدا اۋليە اتاڭنىڭ. ول كىسى حان بولعاندا دا بوساعاسىنا جامان شاپانىن ءىلىپ قويىپتى عوي. ال سەن، رىسقۇلوۆ، مىنا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ تاستاعان ۆاگوننىڭ ماڭدايشاسىنا باياعى «قىرعىزبايەۆ تۇرار» بولىپ جۇرگەندەگى جىرتىق جەيدەڭدى نەگە ءىلىپ قويماعانسىڭ؟ وتىزدىڭ ورتاسىنا كەلگەندە، ون سەگىزدەگى قىزدى ىزدەپ، قىزمەتىڭدى تاستاپ، كوكشەگە كەلگەنىڭە جول بولسىن. ايبىنىڭ ارتىق ەكەن، ەشكىمگە دەس بەرمەگەن، باس يمەگەن سۇلۋ قىز الدىڭا ءوزى كەلگەنى-اي.

ىشپەي-جەمەي توياتىن ادەمى ۇستەلدىڭ ۇستىنە اپپاق داستارقان جايىلدى. ۇستەل ۇستىنە ءازيزا تۇبەك قىزى تۋاسى كورمەگەن تاعامدار قويىلدى. كەكىلىكتىڭ ەتى دەيسىڭ بە، بالعىن بۇزاۋدىڭ ەتى دەيسىڭ بە، التىن تۇستەس اپەلسين، بانان دەگەندى ءازيزا كىتاپتان وقىعانى بولماسا، كوزبەن كورىپ وتىرعانى وسى. شوكولادتىڭ شىرىنى دا وسىندا. التىن تۇستەس شامپان، جەڭىل شاراپ، وتە قىمبات كونياك تا بار ەكەن. ونى ەسكەندىردەن باسقاسى ىشكەن جوق. اراق كورىنبەيدى. اراقتى رىسقۇلوۆ جەك كورۋشى ەدى.

تاماقتان ءدام تاتىپ، بىرەر بوكال شامپان ىشىلگەن سوڭ، ەسكەندىر: «ءقازىر كەلەم»، — دەپ جىلدام شىعىپ كەتتى. سول كەتكەننەن مول كەتتى. ۆاگوندا ءبىر قىزمەتشى مەن تۇرار، ءازيزا ەكەۋى-اق قالدى. قىز اۋەلى بۇل وڭاشالىقتان سەسكەنگەن. سويتسە، ونىسى بەكەر ەكەن، رىسقۇلوۆ قىزدىڭ ءۇي ءىشىن، كۇن كورىسىن، وقۋىن اسىرەسە تاپتىشتەپ سۇرادى. قازاندا وقۋ بىتىرگەن، قازاق زيالىلارى العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى اكەسى تۇبەك ەسەنعۇلوۆ مارقۇم بولىپ كەتىپتى. اناسى ءاريفا ەكى قىز، ەكى ۇلمەن قالىپتى. تۇڭعىشى وسى ءازيزا ەكەن. ىنىلەرى ءراشيت پەن ءشامىل، ءسىڭلىسى ءناديا ءالى مەكتەپ وقۋشىلارى كورىنەدى. سونىمەن، ءالى ىسكە جاراپ تۇرعان ازاماتى جوق، جەتىمەكتەۋ وتباسى شالاقۇرساق قوڭىرتوبەل كۇن كەشىپ، ءبىر قۇدايدىڭ راقىمىنا قاراپ قالعان سىڭايلى.

— ەندى وسى وقۋدى تەزىرەك ءبىتىرىپ، جۇمىس ىستەپ، شەشەم، ەكى ءىنىم مەن سىڭلىمە قارايلاسسام... — دەدى قىز مۇڭايىڭقىراپ. — ايتپەسە، ءراشيت وقۋىن تاستاپ، قارا جۇمىسقا تۇرام دەيدى. وقۋىن تاستاپ كەتسە وبال عوي، — دەپ قويدى.

سوندا رىسقۇلوۆ ءبىر ۇيگە اكە ورنىنا اكە بولعىسى كەلگەن مىنا جاپ-جاس قىزدىڭ تالابىنا قۇدايداي تابىنىپ، ءتانتى بولدى. بۇل قىزدا قۇداي بەرگەن كورىك قانا ەمەس، ۇلكەن ادامگەرشىلىك مىنەز، يمانعا باي قاسيەت بار ەكەنىن سەزىپ، ىنتىق كوڭىلى لاپىلداي ءتۇستى.

ءوزى جاسىندا جوقشىلىقتى، جەتىمدىكتى كوپ كورگەن ادام، مىنا قىزدىڭ جاعدايىن تۇسىنەدى. قىز وعان كەدەيشىلىگىن ايتىپ شاعىنىپ وتىرعان جوق، ءبىر كورگەن ادامنان كومەك تە تىلەپ وتىرعان جوق. ۇلكەن كىسى جاعداي سۇراپ وتىرعان سوڭ، جاسىرماي شىنىن ايتقانى. سوندا رىسقۇلوۆ بۇلارعا قالاي قول ۇشىن بەرەم دەپ ويلادى. ءاي-شاي جوق، مەن سەندەرگە جاردەم بەرەمىن دەپ ايتسا، اسىرەڭكىلىك بولادى.

— اعاي، مەن سىزدەن قايىر تىلەگەن جوقپىن، — دەسە، نە بەتىن ايتادى.

راس، رىسقۇلوۆ قىزمەت باسىندا وتىرعاندا مىڭ-مىڭداعان ادامعا كومەگى ءتيدى. ءالى كۇنگە دەيىن ستۋدەنتتەر، كەمتارلار، بۇعان ارىز ايتىپ، جاردەم تىلەپ جاتادى. الدى اشىق ادام ولاردىڭ بەتىن قايتارعان ەمەس. كىم كوپ، رىسقۇلوۆتان جاقسىلىق كوردىك دەگەندەر كوپ.

ال مىنا جاعداي ءبىر باسقا. بۇل جول جىڭىشكە، وتە نازىك جول. «ماعان تي، باي بولاسىڭ» دەي مە. وسپادارسىزدىق. وجار قىلىق. اسىلى، يتكە سۇيەك تاستاعانىڭ جاقسىلىق ەمەس، سول سۇيەكتى يتپەن بولىسكەنىڭ جاقسىلىق. ال قالاي بولىسەدى؟ ماسەلە وسىندا.

باسقاشا ايتقاندا، بار بولىپ، باي بولىپ، كەمتاردىڭ، ياكي جوق-جۇتاڭنىڭ الاقانىنا ءبىر ۋىس تالقان سالعانىڭ اسىپ كەتكەن قايىرىمدىلىق ەمەس. ءوزىڭ اش وتىرىپ، قولىنداعى جارتى جاپىراق ناندى وزىندەي اش پەندەمەن بولىسكەنىڭ ادامگەرشىلىك. شىن جاقسىلىق سول دەسەدى. رىسقۇلوۆ ءقازىر جارق-جۇرق ەتكەن ۆاگوندا وتىرعانمەن، ول ونىڭ ءوز جەكەمەنشىگى ەمەس، مەملەكەتتىگى. ال وزىندە اسىپ-تاسىپ بارا جاتقان بايلىق تا جوق. سول قولدا بارىنىڭ وزىنەن مىنا قىزعا: «ءما، شىراعىم، ستۋدەنت ەكەنسىڭ» دەپ قالاي ۇسىنادى. رابايسىز ارەكەت.

جاس شاعىنان ارالارى الشاقتاۋ ەر كىسى مەن بۇلدىرشىندەي قىزدىڭ اراسىن نە جالعاماق؟ قانداي دانەكەر بار؟ ول تەك كوڭىل شىعار. ول تەك سەزىم شىعار. سەنىڭ وكىمەتتىگىڭ، سەنىڭ دۇنيەڭ بۇل كۇردەلى ىسكە دانەكەر بولا المايدى. قىز بولسا، ءالى ەسىك كورمەگەن، بەسىك كورگەن. ال رىسقۇلوۆ ءبىر ەمەس، ەكى ايەلمەن وتانداسقان كىسى. ونى ءقايتىپ جاسىرادى؟ جاسىرۋعا كەلمەيدى. ەكەۋىنەن ەكى بالا بار، ءبىرى ۇل، ءبىرى كىز بالا. كوكىرەك شىركىن تەكىرەك تەپكەنمەن، وسىنداي-وسىنداي وسپاقتار توسقاۋىل ەمەس پە؟ ال مۇحاڭ، مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ: «ساعان تيگەن قازاقتىڭ قىزىنىڭ ماڭدايىنىڭ ىرىسى بەس ەلى» دەپ دەس بەرمەيدى.

پويىزبەن پالەنباي كۇن ءجۇرىپ، الىستان ات ارىتىپ، ارىنداپ كەلگەن كوڭىل ءدال ءقازىر وسىنى ويلاعاندا: «مەنىڭ مۇنىم قاي جەلىككەنىم؟» — دەگىزگەندەي دە بولدى.

ءبىراق قىز مۇنى كورىپ، شوشىپ كەتىپ، شورشىپ تۇسكەن جوق. وتە يناباتتى. وتە كورگەندى. ادەپتەن وزباي، داراقىلانباي، ءبىراق بۇيىعى بولىپ، سوزدەن دە توسىلماي، شەشىلىپ اڭگىمە ايتىپ، سۇراعىنا قاراي جاۋابىن بەرىپ، ءوز ءقادىرىن ءوزى ساقتاپ وتىر.

— شىراعىم، ءازيزا، مىنە ەكەۋمىز ءتۇن جامىلىپ وڭاشا وتىرمىز، — دەدى رىسقۇلوۆ جەڭىل شاراپ قۇيىلعان حرۋستال بوكالدى قولىنا ۇستاپ. — مەنىڭ كىم ەكەنىمدى دە بىلمەيسىز. سويتە تۇرا، جاتسىنباي، جاتىرقاماي كەلىپ، داستارقانىمنان ءدام تاتىپ وتىرعانىڭىزعا ءدان ريزامىن. ءتاڭىرىم، سىزگە ىلعي دا جاقسىلىق بەرىپ، جارىلقاي گورسىن. ءسىز ءۇشىن! — دەپ بوكال تۇيىستىرگەندە، حرۋستالدار سىڭعىر-سىڭعىر ءان سالعانداي بولدى.

— كەشىرىڭىز، مەن ءسىزدى بىلەمىن، — دەدى كەنەت ءازيزا. — اكەم مارقۇم، ۇدايى اۋزىنان تاستاماي ايتىپ وتىراتىن.

قازاقتان شىكقان ناعىز قايراتكەر دەپ ءسۇيسىنىپ، باۋىرىمىز عوي دەپ ماقتاناتىن. ءسىزدى كورگەنىمە، دامدەس بولعانىما مەن دە قۋانىشتىمىن.

— وي، جانىم، مىڭ جاسا، كوپ راحمەت!-جاقسى سوزگە جان سەمىرەدى. رىسقۇلوۆ لەزدە قاناتتانىپ، جابىرقاۋلاۋ كوڭىلى جادىراپ، ارۋاقتانىپ شىعا كەلدى. ادام بايعۇستىڭ باقىتتى بولا سالۋى ءۇشىن كوپ تە كەرەك ەمەس قوي. قىرىق قۇراۋ كوڭىلدى جاماي سالسا-سوعان ءماز. «مەنى بىلگەن، سونى بالالارىنا ايتىپ، قۇلاعىنا سالعان اكەڭنەن، اكەڭنىڭ ارۋاعىنان اينالايىن!» — دەدى ىشىنەن. — «اتتەڭ، سول تۇبەكەڭ ءتىرى بولسا عوي»، — دەپ تە قويدى. شاراپتى ءتىپتى بۇل جولى تۇبىنە دەيىن الىپ جىبەرگەنىن دە بايقاماي قالدى. ال ءازيزا بولسا، بوكالعا ەرنىن تيگىزىپ قانا، حاننان تۋعان حانزاداداي بولىپ، سىلانىپ وتىر.

— المادىڭىز عوي.

— ىشپەۋشى ەدىم، اعا، رەنجىمەڭىز.

رىسقۇلوۆ الدەكىمدەر سياقتى وڭمەڭدەپ: «ال-العا» باسقان جوق. زورلىققا جانى قاس ەدى. وسى وتىرعاننىڭ وزىنە جانى جادىراپ، كوڭىلى شالا ماس ەدى. سوندا دا ىرىمىن جاساپ، شامپاننان قىزدىڭ بوكالىنا جاڭالاپ بىر-ەر تامىزىپ قويىپ ەدى، ەندى بوكالدى ءازيزا كوتەرىپ:

— اعا، سىي-سياپاتىڭىزعا، ۇلكەن باسىڭىزدى كىشىرەيتىپ، مەن سياقتى ەلەۋسىز عانا، قاتارداعى ءبىر قارىنداسىڭىزدى مۇنشا كۇتىپ، قۇرمەتتەگەنىڭىزگە كوپ راحمەت. مىنا عۇمىردا ءالى دە كورەر ساۋلەلى كۇندەرىڭىز مول بولسىن. ءاردايىم جولىڭىز وڭ بولسىن. ءسىز ءۇشىن، اعا، — دەدى.

رىسقۇلوۆ ورنىنان تۇرەگەلىپ كەتتى.

— ريزامىن، جانىم، — دەدى.

تەمىر ەسىكتىڭ قۇلىبى سالدىر-گۇلدىر ەتتى. رىسقۇلوۆ كوگىلدىر كوكشەتاۋدان، جارق-جۇرق ەتكەن ۆاگوننىڭ مامىق كرەسلوسىنان تاس ەدەنگە ءبىر-اق قۇلاپ ءتۇستى. كوزىن سيپالاپ ەدى، الاقانى جىپ-جىلى جاسقا شىلانىپ شىعا كەلدى...

***

بۇل جولى ولار رىسقۇلوۆتى ۇرعان جوق، سوققان جوق. تەك ءبىر تاس قاراڭعى قۋىقتاي قۇدىققا ءتۇسىردى دە، تەمىر قاقپاعىن جاۋىپ قويدى. رىسقۇلوۆ قۇدىققا كەپتەلىپ قالدى. ءتىپتى موينىن بۇرىپ، باسىن قوزعالتۋعا دا شاماسى كەلمەدى. سالدەن سوڭ، ءدال توبەسى مۇزداي ءبىر تامشىدان تىز ەتە قالدى. ءمىردىڭ وعىنداي، سۇپ-سۋىق تامشى تاعى دا تىرس ەتتى. ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى تامشى... ءبىر ماقاۋ ساعات تىرس-تىرس ەتىپ، ءدال توبەسىنەن، توبەسىندەگى ورايدان ۇردى دا تۇردى. اۋەلى تۇلابويى تۇرشىگىپ كەتسە دە، بۇدان ولمەسپىن دەپ ويلاعان. كەيىن-كەيىن ءبىر سارىندى جالعىز عانا تامشىدان زۇلمات كۇشتى سۇراپىل سوقتى. جالعىز تامشى. كولەمى كوز جاسىنداي عانا. سالماعى گرامعا دا جەتپەس. بىرتە-بىرتە سول تامشى گۇرزىدەن دە كۇشتى سويقان سوققىعا اينالدى. اياعى الا جىپپەن بۋىلىپ، باۋىزدالايىن دەپ جاتقان لاق تا تىپىرلايدى. ال مۇنىڭ تىپىرلاۋعا مۇرشاسى جوق. الدەقانداي تۇيسىكپەن، قولىن كوتەرىپ، الاقانىمەن باسىن بۇركەمەك بولىپ ەدى، كەپتەۋدەن قولىن شىعارا المادى.

سويتسە، كەپتەۋ قۇدىقتى دا بىرەۋ ادەيى ويلاپ تاپقان ەكەن. ادامدى قۇدىققا تىكەسىنەن تىك تاستاپ جىبەرگەننەن كەيىن، ۇرانىڭ قابىرعالارى قۋسىرىلىپ، پەندەنى قول-اياعىن، موينىن، باسىن تىرپ ەتكىزبەي قىسىپ، قۇنداقتاپ قويادى ەكەن.

ءار ەلدە، ءار زاماندا ادامدى ازاپقا سالۋدىڭ نەشە الۋان ءتۇرىن ويلاپ تاپقان. ادامنىڭ اللا-قۇدىرەت بەرگەن اقىل-ويى ادامدى جارىلقاۋعا ەمەس، جازالاپ، ازاپتاۋعا اۋىپ كەتكەن سياقتى. كىنالى دەپ تاپقان كىسىسىن باعانعا بايلاپ قويىپ، استىنان وت جاعىپ ورتەيتىندەر بار. ۇرلىق-قارلىق قىلعاندى اۋەلى ءبىر ساۋساعىن، قىلمىستى قايتالاسا، ەكىنشى ساۋساعىن، تاعى قايتالاسا، بۇكىل قولىن شاۋىپ تاستايتىندار بار. ادامدى تەرەڭ زىندانعا تاستاپ، ايۋعا، ارىستانعا، جولبارىسقا تالاتاتىندار بار. جەرگە قازىق قاعىپ، قازىقتى ۇشكىرلەپ، سوعان ادامدى ارتىمەن وتىرعىزىپ، زومبىلايتىندار بار. ادامنىڭ ەكى قولىن ەكى اتتىڭ، ەكى اياعىن ەكى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، ءتورت اتتى ءتورت جاققا ايداپ پارشالايتىندار بار... تاعىسىن تاعىلار. تولىپ جاتىر.

ال ادامدى جارىلقاۋدىڭ تۇرلەرى قايسى؟ ەسىڭە بىردەن تۇسە دە قويمايدى.

لۋبيانكانىڭ جەندەتتەرى مىنا تامشى ءتاسىلىن وزدەرى ويلاپ تاپتى ما، جوك، الدە بۇرىننان بار امال ما-ونى رىسقۇلوۆ قايدان ءبىلسىن. ءبىراق شامادا ون-ون بەس مينۋت وتكەننەن كەيىن شىداي الماي، شىڭعىرىپ جىبەردى. نەبارى ون بەس مينۋت، نەبارى قۇيتاقانداي، قۇمىرسقاداي تامشى. سوعان دا ادام توزبەي مە ەكەن؟ سوعان بولا دارداي كىسى شىڭعىرىپ جىبەرە مە ەكەن؟ بوستاندىقتا جۇرگەن بەيقام سورلى سولاي ويلايدى. كىم دە بولساڭ باسىنا ونى بەرمەي-اق قويسىن. وزىڭە تىلەمەگەندى وزگەگە دە تىلەمە دەگەن ۇلى كىتاپتا. ال لۋبيانكانىڭ جەندەنتتەرى ۇلى كىتاپتى جەك كورەدى. جاماندىق قىلعانعا جاقسىلىق قىل دەيدى ۇلى كىتاپ. ال اتام قازاق تاس پەن ۇرعاندى اسپەن ۇر دەيدى. شىندىق قاي جاقتا؟

اۋەلگى تامشى رىسقۇلوۆتىڭ توبەسىنە مۇپ-مۇزداي بولىپ، ينەدەي قادالعان. مۇزداي تامشىلاردان ءا دەگەندە باسى دا مۇزعا اينالا باستاعان. قورعاسىنداي اۋىرلاعان. ەگەر قۇدىق-قالىپ تىرەپ تۇرماسا، ول باس ەندىگى كەۋدەسىنە سىلق قۇلاپ تۇسەر ەدى. قۇدىق-قالىپ تىرەپ تۇر. رىسقۇلوۆتىڭ ءالى سونە قويماعان ساناسى سەزەدى: ميى دا مۇزداپ، قاتا باستاعاندا ميىنىڭ قىلداي نازىك تامىرلارى شىتىر-شىتىر سىنىپ جاتقانداي كورىندى. كوزى شاتىناپ، شاراسىنان شىعىپ بارا جاتقانداي قان قاقساپ اۋىرىپ، كوز تامىرىن بىرەۋ قىشقاشپەن تارتىپ، سۋىرىپ جاتقانداي بولدى. سولقىلداتا سۋىردى. ەكى شەكەسى، ماڭدايى تىرسىلداپ، باس سۇيەكتى كەرنەپ كەتكەن مي، ەندى سۇيەكتى سىندىرىپ، اتىلىپ شىعاتىن سياقتاندى. ايازدى تۇندە، شەلەكتەگى سۋ، مۇزعا اينالىپ، تەمىر شەلەكتى كەرنەپ كەتكەنى سىمان.

مي مۇزداپ، سانا ءسونىپ، سەزىم ءولىپ، كەۋدەدەن شىبىن ۇشىپ كەتكەندەي، دۇنيە-الەم قاپ-قاراڭعى تارتىپ، ەش جەرىنىڭ اۋىرعان-سىزداعانىن دا سەزبەي، تۇلا بويى سىرەسىپ، سەرەيە باستاعان تۇستا، ميىنان ءبىر ينەنىڭ جاسۋىنداي وت جىلت ەتە قالدى. ءسونىپ-سونىپ بارىپ، قايتادان جىلت ەتتى دە، بىرتە-بىرتە ۇلعايىپ، سول شوقتان وت تۇتانىپ، الاۋعا اينالعانداي باسى ىسىپ الا جونەلدى. ىستىعى سونشا، ەندى رىسقۇلوۆتىڭ كايتا تىرىلگەن ساناسى الگى مۇزداي تامشىنى اڭساپ شىعا كەلدى. ءبىراق مۇزداي تامشى ءالى دە سول ءبىر سارىنمەن تىرس-تىرس ۇرىپ تۇرعان. مۇزداي تامشى لاپىلداعان وتقا اينالدى. ءبىر توزاق كەلەسى توزاققا ۇلاستى. مۇزداپ ولگەن قيىن با، ورتەنىپ ولگەن قيىن با؟

ءولىم قيىن ەمەس، ءولىمدى كۇتكەن قيىن. رىسقۇلوۆ سول قيىننىڭ قيانىنا شىقتى. قۇدايدان ءولىم تىلەدى. ءبىراق ادام يتجاندى دەگەن راس ەكەن، جانى شىعا قويمادى. قىزدىرعان تاباعا سالىپ، شىجعىرعاننان جامان حال كەشتى. ۇرپىنە بىرەۋ قىپ-قىزىل، قىزعان تەمىر باسقانداي شىبىن جانى شىرقىرادى. بۇل ەركەك بايعۇستىڭ جىنىس مۇشەسى نەگە نازىك جاراتىلعان؟ جارىق دۇنيەگە بالا تۋدىراتىن، تۇقىم تاراتاتىن قۇدىرەتتى كۇش ەمەس پە ەدى. سويتسە، سول شىركىن سۋىققا دا، ىستىققا دا شىداماي الدىمەن سورلايدى ەكەن.

رىسقۇلوۆ، ءسىرا، جان داۋسى شىعىپ، ايقايلاعان شىعار. ءبىراق ونى ءوزى بىلمەيدى. وزىندە ەس-اقىل قالعان جوق، مي ورتەنىپ جاتقاندا قايداعى اقىل؟! جالعىز ءبىر جارق ەتە قالعان وي: جەندەتتەر ەسكەندىردىڭ ۇرپىنە شي جۇگىرتكەندە جانى وسىلاي قينالعان ەكەن-اۋ دەگەن ءتارىزدى ءبىر تۇيسىك. سورلى اكە، ءوزى توزاق وتىنا شىجعىرىلىپ تۇرىپ تا بالاسىن ۇمىتا الماسا كەرەك. ال ۇلى پايعامبارىمىز مۇحاممەد-عالايسسالام:

«اۋەلى اناڭا، تاعى دا اناڭا، سودان سوڭ تاعى دا اناڭا، سودان كەيىن بارىپ اتاڭا جاقسىلىق جاسا!» — دەيدى. سولايى سولاي عوي، انانىڭ ءجونى تىم بولەك. ال ەسكەندىردىڭ اناسى ارتىنا ءبىر قايىرىلىپ قاراماي، بالام بار ەكەن-اۋ دەمەي، ءىزىم-قايىم عايىپ بولعان جوق پا؟ الدە قارادان جاراتىلعان قارا بالا دەدى مە ەكەن. وندا رىسقۇلوۆتى ءوزى ىزدەپ كەلىپ نەگە تيگەن؟ دۇنيەدە ءبىز بىلمەيتىن سانسىز جۇمباق تولىپ جاتىر.

ال مىنا تامشىلاعان سۋىق سۋدان وت ورانعان اكە بايعۇستىڭ ولەر شاعىندا دا كوز الدىنا ەسكەندىر ەلەستەيدى. ەندەشە، اكەنىڭ دە اكەسى بار، شەشەنىڭ دە شەشەسى بار شىعار. ءبارى دە اينالىپ-اينالىپ كەلگەندە، يمانعا بايلانىستى قاسيەت بولار. ورتەنىپ ولەر شاعىندا سول قاسيەتتىڭ قىلتيىپ بەلگى بەرگەنى-اي...

ءورت-جالىنعا شىداي الماي الاس ۇردى. «الاس ۇردى» دەگەن وتىرىك ءسوز. كەپتەۋ قۇدىقتا الاس ۇرۋعا شاماسى قايدا؟! الاساپىران بولعان ميى عانا. ميىنىڭ مىڭ ميلليارد كلەتكالارى، بالكىم، بۇرىن ءومىر بويى تىرپ ەتپەي، ۇيىقتاپ جاتقان كلەتكالارى وتتان شوشىپ ويانىپ، بىرس-بىرس ەتىپ، كۇيىپ كەتىپ جاتقانداي بولدى. ەگەر ادامنىڭ باسىنداعى مىڭ ميلليارد كلەتكا تۇگەل ءتىرى بولىپ، تىرشىلىك ىستەسە، ادام قۇداي بولاتىن كورىنەدى. وندا ونىڭ بىلمەيتىنى جوق، وندا ونىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوك. ءبىراق ادامداردىڭ ءبارى قۇداي بولىپ كەتپەس ءۇشىن، سونشاما كلەتكالاردىڭ شامالىسى عانا قىزمەت قىلاتىن سياقتى.

ەندى مىنا دۇلەي ورتتەن رىسقۇلوۆتىڭ ميى بوتقا بولىپ، بۇرق-بۇرق قايناعان كەزدە، ساناسىنا سان ءتۇرلى سۋرەت كورىنىس بەردى. تالعار تاۋدىڭ باۋرايىنداعى توپالاڭ كوكپاردىڭ ىشىنەن جارق ەتىپ، رىسقۇل كورىندى. جاراتىلىستان كوكجال كوك ءبورى بولىپ تۋعان رىسقۇل كوكپاردى تۋلاق قۇرلى كورمەي، وزگەلەردەن جۇلىپ الىپ، تاقىمىنا باسقان كەزدە، نەبىر پالۋان جىگىتتەر الگى سەركەنى تارتىپ الا المادى. ءبىر كەزدە قىزىل جەبە دودادان وقشا اتىلىپ شىقتى دا، ادىرناسىن اياماي تارتقان ساداقتىڭ جەبەسىندەي زاۋلاپ الا جونەلگەندە، اۋا سۋىلداپ، جەبە ىسقىرىپ بارا جاتقانداي بولدى.

بۇل ەلەستى رىسقۇلوۆ ۇمىتىپ قالا جازداعان ەكەن. ەندى مىنا ميى ورتەنىپ بارا جاتقاندا، سول سۋرەتتى ساقتاعان كلەتكا ويانىپ كەتىپ، تۇتقىن سورلىنىڭ كوز الدىنان عاجايىپ سۋرەت سۇرەن سالىپ، زاۋلاپ ءوتتى. سوندا الدى-ارتىنا قاراماي زىمىراپ بارا جاتقان كوك ءبورى رىسقۇلدىڭ سوڭىنان تۇتقىن:

— كوكە! — دەپ شىرىلداپ قويا بەردى.

سول-سول ەكەن، رىسقۇلوۆتىڭ ميىنىڭ قايناعانى ساپ تىيىلدى دا، قايتادان كوزىنىڭ الدى قىراۋلانىپ، تۇلا بويى كوك مۇز قۇرسانىپ، سىرەسىپ، سەرەيىپ، اۋەلى تىرناقتارىنان، بارماقتارىنان جان كەتە باستادى. الگىدە عانا بۇرق-سارق قايناعان ميى قىتىرلاپ، مۇز قاتقان كودەدەي سىرت-سىرت ەتىپ، مىڭ ميلليارد كلەتكا ەندى شىنىداي شىتىرلاپ، كۇيرەپ جاتتى دا، رىسقۇلوۆ قاپ-قاراڭعى، ءتۇپسىز تۇڭعيىققا باتىپ كەتە باردى.

سول كەزدە، سىرتتان باقىلاپ تۇرعان جەندەت كراندى بۇراپ، تaمشىنى تoقتaتتى دa، قۇدىقتaن Pىcقۇلoۆتىڭ دeنeciن cyىpىپ aلدى.

ءومىرزايا

بۇگىن دە كۇنى بويى تاس تاسىدى. اق تەڭىزدىڭ ورتاسىندا وزگە دۇنيەدەن اداسىپ قالعان وسى تاقىر ارالدا نە كوپ-تاس كوپ. جۇزدەگەن تۇتقىن تاسيدى، سوندا دا تاۋسىلمايدى.

سول تاستان تۇتقىنداردىڭ ءبىر بولىگى ۇزىننان-ۇزاق قورا سياقتى ءۇي سالىپ جاتىر. مۇڭدا كىرپىش بولمايدى. ءبارىن تاستان سالىپ جاتىر.

مىنا تۇرعىزىپ جاتقانى، راس بولسا، تۇرمە. تۇرمەنىڭ ۇيلەرى مۇڭدا كوپ، ءبىر قالاشىق. ءبىراق جەتپەيتىن كورىنەدى. ويتكەنى جاڭا تۇتقىندار كەمەمەن لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتىر. جاڭا تۇرمە سالۋ كەرەك.

مۇنداعى باستىق: وكىمەتكە ماسىل بولمايمىز، تۇتقىندار وزدەرىن وزدەرى اسىرايدى دەپتى. ءسويتىپ، ارالدىڭ ەداۋىر جەرىن تراكتورمەن جىرتقىزىپ تاستادى. جىرتقىزعانى بار بولسىن، توپىراعىنان تاسى كوپ ەكەن. باستىق ەكى جەپ بيگە شىقپاق بولدى. ەگىستىك جەردىڭ تاسىن تەرىپ تازارتۋ كەرەك. ءارى دەسە، سول تاستان ءۇي سالىپ، تۇرمە جاساۋ كەرەك. ايتپەسە، ماتەريكتەن، ۇلى جەردەن، كەمەمەن كىرپىش تاسىپ، ماشاقات بولاسىڭ.

مۇنى ويلاپ تاپقان لاگەر باستىعى نيكولاي بوريسوۆيچ پيانكوۆ بەريانىڭ وزىنەن العىس العان كورىنەدى. گازەت وقىعاندار پيانكوۆ وردەن الىپتى دەسىپ ءجۇر.

پيانكوۆ-زور دەنەلى، ايۋ تۇلعالاس ادام. قوربيىپ ءجۇرىسىنىڭ ءوزى جەردى دىرىلدەتكەندەي. بەت-اۋزى، شوڭ مۇرنى قىپ-قىزىل بولىپ، ءبورتىپ جۇرەدى. شەكەسىندەگى قيعاش تىرتىق اسىرەسە شودىرايىپ تۇرادى. جۋان موينىنا دەيىن قىپ-قىزىل. قىستىڭ قىرىق گرادۋس قاقاعان شاعىندا دا بوكەباي سالمايدى. قارا تونىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ تاستاپ، الشاڭ-الشاڭ باسقاندا، ارالدىڭ بۇدان باسقا قۇدايى جوق ەكەنىن بىردەن بىلە بەرەسىڭ. ونى پيانكوۆ ءوزى دا ماقتانا ايتادى. «كوكتەگى قۇداي ءبىر قۇداي، ارالداعى زامى نيكولاي!» — دەپ تۇزداعان قيارداي باربيعان سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ قويادى. ءداۋ باس تەك دەنەسىمەن بىرگە بۇرىلادى. موينى ءوز بەتىنشە بۇرىلۋعا كەلمەيدى. جابايى قابان سياقتى.

ءبىر عالىم: ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، بەت-الپەتى جەگەن تاماعىنا، اسىرەسە ەتكە تىكەلەي بايلانىستى دەپ وزىنشە جاڭالىق اشىپتى. مۇمكىن، راس تا شىعار. پيانكوۆ تا شوشقانىڭ توڭ مايىن جەيدى. قارا نانمەن قوسىپ، بۇرالاقتاپ ۇرادى. ارينە، ايعىر ستاكان اراقتان سوڭ. وعان قوساتىنى، تەك پياز ءيىسى، شوشقا مايىنىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇرادى.

البەتتە، پيانكوۆ ارالدىڭ اكىمى بولعاندا، ونىڭ ورىنباسارلارى، كومەكشىلەرى دە كوپ. ءبارى بىردەي پيانكوۆتاي زور بولماعانىمەن، كىلەڭ ايدىكتەر. ولار دا سول پيانكوۆقا ۇقساعىسى كەلەدى. ول قالاي كيىنسە، قالاي ءجۇرىپ-تۇرسا، قۇزىرىنداعىلار دا سولاي جۇرۋگە تىرىسادى.

لاگەردەگىلەر كادىمگى كولحوزداعىداي بريگادا-بريگاداعا بولىنگەن. ءارقايسىسىنىڭ بريگاديرلەرى بار. ەسكەندىردىڭ بريگاديرى حولكين دەگەن ەدى. كيريلل تريفونوۆيچ. بۇل دا ەڭگەزەردەي. بۇل دا شوڭ مۇرىن. ءبىراق كوزى بىتىكتەۋ. بىتىك بولسا دا ىزعارلى، تۇز كوز. شاشىن «بوكسپەن» قويدىرادى. ەڭبەگىندە عانا كەكىلى بار. باسقا جاعى تىقىر. كوك تىقىر باس جەلكەسىنە قاراي قاتپار-قاتپار بولىپ بارىپ جىعىلادى.

مىنە، وسى حولكين ەسكەندىردىڭ بريگاديرى. بريگادادا ەسكەندىردەن باسقا قىرىق توعىز ادام بار. ياعني، ەسكەندىرمەن ەلۋ ادام. ىشىندەگى ەڭ جاسى وسى ەسكەندىر. مۇنى ۇستاعاندا جاسى ون جەتىدە ەدى، ەندى قۇداي امان قويسا، ون سەگىزگە شىقتى. ون سەگىزىندە اكەسى رىسقۇلوۆ ەل باسقارىپ ەدى، بۇل، تاعدىر ەكەن، الىستاعى ارالعا ايداۋعا كەتىپ، كۇندىز-تۇنى تاس تاسىپ ءجۇر. جاداۋ توپىراقتىڭ اراسىندا نە كوپ-تاس كوپ، ءۇي ورنىنداي جەردى بۇگىن تازالاپ كەتسەڭ، ەرتەڭ سول جەردىڭ بەتىنە قايتادان تاس شىعىپ جاتادى. تاعى تازالايسىڭ، تاعى شىعادى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار، ايتپەسە تاس دەگەنىڭ قايتا-قايتا شىعا بەرەتىن سۇڭعىلا ءشوپ ەمەس. سونوۋ — سو-نوۋ الىستا قالعان، ءوزى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن سايرام سۋدا، مانكەنت ماڭىندا وزبەك شال قاۋىن ەگەتىن. قاۋىندىققا كەيبىر جىلى سۇڭعىلا ءشوپ شىعاتىن. سول سۇپ-سۇر سۇڭعىلا ءشوپتى قانشا جۇلىپ تاستاسا دا قايتادان قىلتيىپ شىعا بەرەتىن. ءسويتىپ قاۋىندى ازدىرىپ، اۋرۋعا شالدىقتىرۋشى ەدى.

مىنا تاستار دا سونداي. تاۋسىلمايدى. تاۋىسا المايسىڭ مۇنىسى ءبىر جاعىنان پيانكوۆ ءۇشىن جاقسى دا بولدى. قۇرىلىس ماتەريال ىزدەپ اۋرە بولمايدى. تاستى بىر-بىرىنە قالاپ تۇرمەنى سالا بەر، سالا بەر. تۇرمە دەگەندە، تۇرمە دە ەمەس. ايداۋداعىلار تۇراتىن جاتاقحانا. مالقورا تارىزدەس. تاستان سالىنعان سوڭ، ءومىرى جىلىنبايدى. ايتەۋىر، باسپانا. وتىز-قىرىق ادام ءبىر قوراعا قامالادى. نار دەيتىنى بولادى. پويىزداعىداي ۇش قاتاردان كەلەدى. تۇتقىندار استىڭعى، نە ورتاداعى قاتارعا تالاسادى. ونى ءالى جەتكەندەر الادى. ءالى جەتپەگەندەر ەڭ جوعارىسىنا ورمەلەپ جاتقانى.

تۇرمە دەگەندە، بۇل ارالدىڭ ءوزى تۇرمە. بۇل ارالدان قاشىپ كەتە المايسىڭ. ەڭ جاقىن جاعالاۋعا دەيىن ءجۇز شاقىرىم. وعان قايىقسىز، كەمەسىز ەشكىم دە جەتە المايدى. ال جاعاداعى قايىقتاردىڭ قاراۋىلى كۇشتى. جاقىنداساڭ-اق اتىپ تاستايدى. ول ءۇشىن جاۋاپقا دا تارتىلمايدى.

اينالا اقشۋلاڭ تەڭىز. سوندىقتان دا اق تەڭىز دەپ اتاعان. جانىنا جاقىنداپ بارساڭ — قاراكوك. الىستان شۋلان تارتىپ جاتادى. ال داۋىلدى كۇندەرى اپپاق اق كوبىككە اينالادى.

وكىمەت قۇلىپسىز تۇرمەنى وسىلاي ويلاپ تاپقان. بۇل جاعىنان كەڭەس وكىمەتى جانالىق اشقان جوق، ارينە. مۇحيت پەن تەڭىز ورتاسىنداعى ارالدارعا تۇتقىنداردى اپارىپ تاستاۋ ءاربىر ەلدە ەجەلدەن-اق بار. اتى الەمگە ايگىلى ناپولەوننىڭ ءوزىن اتلانت مۇحيتىنداعى اۋليە ەلەنا ارالىنا اپارىپ تاستاعان اعىلشىندار ەدى. اۋليە ەلەنا ارالى دا مىنا جەتىم شاعالا ارالىنداي جالاڭاش، توڭىرەگى تۇنەرگەن، تۇكسيگەن ارال كورىنەدى، جارىقتىق.

ەسكەندىر مەكتەپتە جۇرگەندە ناپولەون تۋرالى كوپ وقيتىن. اسىرەسە پۋشكيننىڭ ناپولەونعا ارناعان ولەڭىن جاتتاپ الىپ، ماقامىنا كەلتىرە، كۇڭىرەنتە ايتقاندا، ءمۇعالىم اپاي ەلەونورا داۆيدوۆنا كوزىنە جاس الا جازدايتىن. اسىرەسە مىنا ءبىر شۋماقتى تەبىرەنە ايتار ەدى:

ودنا سكالا، گروبنيسا سلاۆى...

تام پوگرۋجالاس ۆ حلادنىي سون.

ۆوسپومينانيا ۆەليچاۆى

تام ۋگاسال ناپولەون.

مۇندا دا، اق تەڭىزدە دە تۇنەرگەن جارتاستار، تۇنجىر تەڭىز. تۇنجىراعان ءتۇپسىز تەڭىز بۇكتەتىلىپ، ىڭىرانىپ جاتىپ، قاباعى قاتۋلى قارا جارتاستى قاۋىپ الىپ، جۇتىپ جىبەرگىسى كەلگەندەي ىزالانىپ جاتادى. ىڭىرانىپ، جاتىپ-جاتىپ، كەي-كەيدە داۋىل كوتەرىلگەندە قارا جارتاسقا شاپشيدى-اي كەلىپ. جارتاس سوندا شايقالىپ كەتكەندەي بولادى. بۇل تەك الدامشى كورىنىس. ايتپەسە' جارتاس بىلق ەتپەيدى. تەك كەۋدەسى ەۋ-ەۋ بولىپ، اجىمدەرىندە اق كوبىكتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىبىرلاپ، ءسونىپ جاتادى.

نەگە جەتىم شاعالا؟ قۇداي بىر-بىرىنە بايلانىستىرىپ، بىر-بىرىنە تاۋەلدى ەتىپ قويعان دۇنيە. شاعالالار مىنا قارا جارتاسقا ۇيا سالادى. داۋىلدى كۇندەرى ارپىلداعان تولقىن تىم اسقاقتاسا، سول ۇيالاردى جۇتىپ جىبەرەدى. سوندىقتان شاعالا بايعۇس، ۇياسىن تولقىن جەتپەيتىن بيىككە سالۋعا تىرىسادى. تەڭىز ءبىر جاعىنان وعان جاۋ، ءبىر جاعىنان-دوس. تەڭىزسىز شاعالانىڭ كۇنى جوق. تەڭىز شاعالانى اسىرايدى. مايدا شاباق بالىقتارىن ۇستاپ جەيدى. ال قىستىڭ كۇنى تەڭىز سىرەسىپ، مۇز قۇرساۋعا ورانعاندا شاعالالاردىڭ قايدا كەتەتىنىن بىلمەيسىڭ.

ەسكەندىر شاعالالارعا قىزىعادى. نەگە وسىنداي قۇس بولمادىم ەكەن دەپ ارماندايدى. قۇس بولسا... اكەسى تۇرار دا ەلىن ساعىناتىن شىعار، سول ماسكەۋدە، حان سارايىنداي ۇيدە تۇرىپ-اق، كەيدە قولىنا ماندولينا الىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتار ەدى. ەسكەندىر قازاقشاعا ونشا جەتىك بولماسا دا اكەسىنىڭ انىنە قۇلاق سالىپ، ءسوزىن دە تۇسىنەر ەدى.

باسىندا قازىعۇرتتىڭ كەمە قالعان،

بولماسا كەرەمەتى نەگە قالعان؟

سۇلۋ كىز، كوركەم جىگىت ءبارى سوندا،

اپىر-اۋ، نەگە كەلدىم سول ارادان؟!

احاۋ، گۇلدەر — ايىم

كۇن مەن ايىم،

ۇشارعا قاناتىم جوق، نەعىلايىن، —

دەۋشى ەدى اكەسى. سوندا، كەيدە كوزىنە شىپىلدەپ جاس تا كەلىپ قالاتىن. سويتسە، سونىڭ ءبارى ساعىنىش ەكەن عوي. ۇپ-ۇلكەن باستىق بولعانىمەن، كادىمگى رىسقۇلوۆ باسىمەن ونىڭ دا قاناتى جوق ەكەن عوي. ۇشارعا كاناتى جوق...

ال مىنا دۇلەي تەڭىزدىڭ ورتاسىنداعى تاس ارالدا قالعان بالاسى شە؟ اكەدە بولماعان قانات بالادا بولۋشى ما ەدى؟!

بالا جۇدەدى. بالانى تاس سورىپ قويدى. تاس پەن حولكيننىڭ دوبالداي جۇدىرىعى.

بالا بايعۇس، قارا جۇمىسقا جوق ەدى. تيتتەيىنەن داعدىلانباعان، ءومىرى ماڭداي ءجىپسىپ، قول كۇشىمەن كۇن كورمەگەن جان مىنا توزاققا شىدايتىن ءحالى جوق. بۇعان رىسقۇلوۆ تا كىنالى شىعار. ۇدايى ات ۇستىندە ءجۇرىپ، ۇلىنىڭ تاربيەسىنە ۋاقىتى جەتە بەرمەگەن دە شىعار. بالانى جاستان، قاتىندى باستان دەپتى عوي بابالارىمىز. بالاسى ءسابي شاعىندا رىسقۇلوۆ ىلعي دا سىرتتا ءجۇردى. تاشكەنت دەدى، ماسكەۋ دەدى، باكۋ دەدى، موڭعولستان دەدى. كەيىن-كەيىن بارىپ، تەك ءازيزانىڭ تۇسىندا عانا قوسى تۇزەلىپ، ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعا باستاپ ەدى.

سودان وسى ەسكەندىر اقساۋساقتاۋ بولىپ قالعان. بۇعاناسى بەكىمەي، قابىرعاسى قاتپاي جاتىپ، بىردەن جەتىم شاعالانىڭ تاسىنا تۇسكەن قانداي؟

حولكين تاڭ شىراي بەرمەي جاتىپ، بريگادانى ايقايلاپ تۇرعىزار ەدى. تۇتقىندار قاراكوبەڭدە اپىل-عۇپىل اسىعا باستايدى. اعاش نارلار سىقىرلايدى. ءۇشىنشى قاباتتا جاتاتىن ەسكەندىر شوشىپ ويانسا دا، ۇيقىسىن قيماي جاتا بەرگىسى كەلەدى. ەرەسەكتەر كيىنىپ بولعاندا عانا، بۇل ناردان اياعىن سالبىراتىپ، ەسىنەپ وتىرادى. مۇنى كوزى شالىپ قالعان حولكين ونى اياعىنان سۇيرەپ، جەرگە قۇلاتىپ تۇسىرەدى. ال كەپ تەپكىلەي باستايدى.

— سۆولوچ! — دەيدى اۋزىن تولتىرىپ، راحاتتانا بوقتاپ، — ازيات! — دەيدى. — جالقاۋ، جابايى يت، — دەيدى. حولكين ءوزى شوشقانىڭ مايىن شيكىدەي جەپ جۇرگەندە، ەسكەندىر كۇمىس قاسىقپەن ءىشىپ، ءزايتۇن مايىنا قۋىرىلعان كەكىلىك ەتىن التىن جيەك، كوكشىل فايانس تاباقتان جەگەنىن بىلمەيدى. سويتە تۇرا، جابايى دەيدى. — ۋح، ناسمەن! — دەيدى. «ناسمەن» دەگەنى-ناسيونالنوە مەنشينستۆو. ەسكەندىر «ۇلى» ورىستىڭ تۋعان جيەنى ەكەنىمەن دە جۇمىسى جوق. ورىستىڭ جيەنى ەدىم دەپ ول ايتپايدى. ونداي جاعىمپازدىققا قۇداي جاراتپاعان تۇقىم. ايتپەسە، سونداي تۋىستىعىن بۇلداپ، جامپەڭدەپ، جارامساقتانىپ، ونىسىمەن قويماي، قازاقتى جامانداپ كۇن كورىپ جۇرگەندەر قانشاما.

سودان حولكين بالاعا تاڭعى تاماقتى بەرگىزبەي جۇمىسقا سالادى. توسەكتەن تەز تۇرماعانى ءۇشىن بەرگەن جازاسىنىڭ ءتۇرى سول. جالعىز دوڭگەلەگى بار «تاچكا» دەگەنى بولادى. سول تاچكاعا تاستى ۇيمە عىپ سالىپ، بالاعا: «ال، ايدا» دەيدى.

تاچكانى ويدان قىرعا قاراي، ءۇي سالىناتىن جەرگە جەتكىزۋ كەرەك. تاس شىعىپ جاتقان جەر ويپاڭدا. جالعىزاياق بۇرالاڭ جولدا تاچكاسى تۇسكىر، بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتىپ، قيسايىپ كەتە بەرەدى. تاچكانىڭ قوس سابى بولادى. قوس قولداپ، كەۋدەڭدى العا سالىپ، ىلگەرى يتەرگەندە، تاچكا سەنى كەرى يتەرەدى. قارۋلى قول، الۋەتتى قايرات بولماسا، تاچكا سەنى قۇلاتىپ، ءوزىڭدى تاپتاپ وتۋدەن تايىنبايدى.

سول كۇنى ەسكەندىر ەكى بارىپ كەلۋگە جارادى. ۇشىنشىدە ال-دارمەن كەتە باستادى. تاچكا بۇلتالاقتاپ، سابى بالانىن ءوزىن ارى-بەرى شايقالاقتاتىپ، جونگە كونبەي، قىرسىق شالا بەردى. ءسويتىپ كەلە جاتقاندا، بىرەر تاس دومالاپ ءتۇسىپ تە قالدى. ءولىپ بارا جاتساڭ دا تاس تۇسىرمەۋىڭ كەرەك. حولكيننىڭ بۇيرىعىنىڭ ءبىر ءتۇرى وسى. جولعا تاس تۇسىرمەي جەتكىز. ءتۇسىپ قالعان تاستى تاچكاعا قايتا سالۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن تاچكانىڭ سابىن جەرگە قويىپ، قولدى بوساتۋ كەرەك قوي. ال جەرگە قويايىن دەسەڭ، تاچكاداعى تاستىڭ ءبارى اقتارىلىپ، قول اربانىڭ ءوزى تومەن قاراي زىتادى. مىنە، ماسەلە قايدا!

بالانىڭ ماڭدايىنان اققان تەر موينىنا قاراي اعىلادى. تەڭىز جاقتان سوققان وكپەك جەل، الگى تەردى لەزدە قاتىرادى. ەندى تەر مەن جەلدىڭ ارپالىسى باستالادى. تەر اققانىن قويمايدى، جەل قاققانىن قويمايدى. ەكى ورتادا ادام دەگەن بيشارا پەندەنىڭ جانى شىرقىرايدى. قۇداي سورلاتقاندا، توقتاپ تۇرىپ قالۋعا تاعى بولمايدى. ويتكەنى ارتىڭنان قازداي ءتىزىلىپ كەلە جاتقان باسقا تۇتقىندار بار. ال جالعىز تابان جول بىرەۋ-اق. اينالىپ وتە المايسىڭ. جان-جاعىڭ جاقپار-جاقپار شوقالاق. تاچكا جۇرمەيدى. ءبىر ادام جولدا توقتاپ قالسا، سوڭىنداعى باسقالاردىڭ ءبارى توقتايدى. ال بۇل جاعدايدى حولكين كورمەي قالمايدى. كورەدى. بىتىك كوز بولسا دا كورەدى.

سولتۇستىكتىڭ اسپانى تۇنەرىپ تۇرادى. حولكين ودان دا تۇنەرىڭكى. وڭتۇستىكتە، ەسكەندىردىڭ تۋعان جەرىندە الداقاشان جاز شىعىپ، ورىك پىسەيىن دەپ قالعان. مۇندا مۇزدىڭ كوبەسى ەندى-ەندى عانا سوگىلىپ، توڭى ەندى-ەندى عانا ءجىبي باستاعان. جالعىزاياق جولدىڭ جيەگىندەگى تاستاردىڭ اراسىنان قىلتيىپ-قىلتيىپ، ءىلميىپ قانا بىرەن-ساران كوكشىل گۇل كورىنەدى. بايشەشەك سياقتى. ءبىراق بايشەشەكتەن گورى سۇيرىكتەۋ.

انادايدان ايقايلاپ، حولكين جاقىنداپ كەلگەندە، الگى ءالجۋاز ۋىز گۇلدەر ونىڭ ەتىگىنىڭ جالپاق تابانىنىڭ استىندا مىجىلىپ قالدى. الپامساداي نەمە، كەلە سالا، ەسكەندىردى جاعاسىنان الىپ، توقپاقتاي جۇدىرىعىمەن تۇگى ۇرپيگەن جاقتان الا پەرىپ كەپ جىبەرگەندە، بالا جولدىڭ جيەگىندەگى مۇك باسقان تاسقا قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستى. ارتتاعىلار ۋ-شۋ. سول-سول ەكەن، يەسىز قالعان تاچكا تاسىمەن قوسا تومەن قاراي دومالاپ بارىپ، كەلەسى تاچكاعا سوقتىعىسسىن. ونىڭ ادامى قۇلاپ قالسىن. ول بارىپ ارتتاعى ادامعا ۇرىنعاندا، ول دا تاچكاسىنان ايىرىلىپ قالسىن. نە كەرەك، قاراپتان-كاراپ تۇرىپ، قازداي تىزىلگەن قاتار ۇمار-جۇمار جايراسىن. ونى كورىپ، حولكين ەندى اشۋىن تىرنادان العان تازىداي، ال كەپ تەپكىلەسىن ەسكەندىردى.

اينالا دۇنيە تۇنەرگەن دۇلەي، تۇتاسقان مۇز بولسا دا ادامداردىڭ ءبارى ءتىلسىز تاسقا اينالىپ كەتپەگەن شىعار، ەكى-ۇشەۋى جۇگىرىپ كەلىپ، بالاعا اراشا ءتۇستى. وعان حولكين ەكىلەنىپ كەتتى:

— اح، ۆى، مات تۆويۋ... حالىق جاۋلارى! بۋنت! بۋنت پا بۇل! — دەپ، ال كەپ دولدانسىن. الگى ەكى-ۇشەۋدى جان-جاققا تۋلاقتاي لاقتىرىپ تاستادى. ءوزى كۇشتى-اق. كۇشتى بولماسا، مۇنداي جەرگە باستىق بولۋ قايدا؟ ءارى دەسە، اراق پەن دوڭىز مايىنىڭ بۋى بار.

قاپساعاي كەلگەن، موسقالداۋ ءبىر كىسى، ءوزى ورىسقا ۇقساڭقىراسا دا، ورىسشاسى مۇكىستەۋ شىعىپ:

— ازامات باستىق، اياساڭشى، بۇل جاس بالا عوي، — دەدى.

— ايا دەيدى، كىمدى ايايمىن؟ حالىكتىڭ جاۋى رىسقۇلوۆتىڭ بالاسىن با؟ سەن بىلەسىڭ بە ونىڭ نە ىستەگەنىن؟ جولداس ءستاليننىڭ وزىنە قارسى شىققان. رىكوۆپەن بىرىگىپ، جولداس ستالينگە قاستاندىق جاساماق بولعان! — دەپ حولكين اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراپ كەتتى. — ال سەن، وڭباعان فاتكۋلين، سەن دە جاۋسىڭ. ۋح، تى، سۆولوچ — سۇلتان-عالييەۆششينا! قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى. قارا مۇنى جانى اشي قالۋىن.

فاتكۋلين ايتارعا ءسوز تاپپاعانداي اۋزى اڭقيدى دا كالدى، «رىسقۇلوۆ» دەدى ول ىشىنەن كۇبىرلەپ. كورمەگەن، ءبىراق كوپ ەستىگەن. سۇلتان-عالييەۆ ەكەۋى ءستاليننىڭ ورىنباسارلارى دەسەتىن. ەكەۋى دوس ەكەن دەسەتىن. «ەي، مىسكىن بيشارا بالا، — دەدى ىشىنەن.-سەن تۇلپاردىڭ تۇياعى ەكەنسىڭ عوي».

بالا سونى ەستىپ قويعانداي، سول ىشتەي جاناشىرلىقتان بويىنا ءال-قۋات بىتكەندەي، ءتورتتاعانداپ ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، حولكين ىزالانا ىشقىنىپ، تۋ سىرتىنان تەۋىپ كەپ جىبەردى. اينالا تۇرعاندار: «اھ!» — دەدى. ءبىراق ەشكىم اراشا تۇسە المادى. ورىندارىنان قوزعالمادى.

ەسكەندىر ەندى بەتىن بەرى بۇردى: جۇزىندە بالالىقتان بەلگى قالماپتى. بەتىنىڭ تۇگى تىكىرەيىپ كەتكەن، تىم قاھارلى كورىندى. ەندى ولەتىن شىعار دەگەن بالا ورنىنان ءبىر-اق قارعىپ، شيراق تۇردى. جەردەن ءبىر كەسەك تاستى قولىنا قىسا تۇرەگەلگەن ەكەن، شاپشىپ بارىپ، حولكيندى بەتتەن سالدى-اي كەپ. پىلدەي اۋىر حولكين ىرعالىپ بارىپ، گۇرس ەتىپ، قۇلاپ ءتۇستى. اينالا تۇرعان تۇتقىڭدار تاعى دا: «اھ!» — دەدى. ءبىرسىپىراسى بالەدەن اۋلاق دەپ قاشا جونەلدى. دەرەۋ تاچكالارىنا جارماسىپ، توگىلىپ قالعان تاستارىن تەرىپ، سالا باستادى. ال فاتكۋلين ەسكەندىرگە:

— بەكەر بولدى، — دەدى.

— مەيلى، — دەدى ەسكەندىر. — ەندى ماعان ءبارىبىر. راحمەت سىزگە، — دەدى. — ەكى دۇنيەدە دە ۇمىتپايمىن.

***

— رىسقۇلوۆ، سەن بالاڭنىڭ ءقازىر قايدا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى گلەبوۆ «بەلومور» پاپيروسىنىڭ قورابىن قاققىلاپ، قاقپاعىن اشىپ، ىشىنەن ءبىر تالىن سۋىرىپ الىپ.

— بىلەمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ ساسپاستان، — سەنىڭ تامۇعىندا. ەجوۆتىڭ تەمىر تىرناعىندا.

— قاتەلەسەسىڭ، رىسقۇلوۆ، — دەپ گلەبوۆ ەزۋىن قيسايتا كۇلىپ، سول ەزۋدىڭ قيسايىپ تۇرعان جەرىنە پاپيروس قىستىردى.

رىسقۇلوۆتىڭ ءىشى قالتىراپ كەتتى. «ولتىرگەن ەكەن عوي»، — دەدى، ءبىراق سىر بەرمەي، تابۋرەتكانىڭ ءبىر بۇرىشىندا عانا سىرەسىپ وتىردى. تابۋرەتكاعا قۇيرىعىڭدى ىلىنەر-ىلىنبەس قانا قويىپ، شوقيىپ وتىراسىڭ، جايعاسىپ وتىرۋ جوق. ال مۇنىڭ قياپات ەكەنىن باستان كەشكەن عانا بىلەدى.

گلەبوۆ پاپيروستىڭ قورابىن سىلكىلەدى.

— بىلمەدىڭ، رىسقۇلوۆ. سەنىڭ ميىڭ شارشاعان ەكەن. العىر ەدىڭ، سۇڭعىلا ەدىڭ. ەندى ايني باستاپسىڭ.

الگى قوراپپەن ويناپ، تاعى دا قۇيقىلجىدى. ارى-بەرى شايقادى.

— مىنە، مۇندا، مىنانىڭ ىشىندە، — دەپ قوراپتى رىسقۇلوۆتىڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنا تيگىزىپ-تيگىزىپ قويدى. مۇرنىنا تەمەكىنىڭ ءيىسى كەلدى.

رىسقۇلوۆ تۇسىنبەدى. شىنىندا دا ميى توپاستانعان شىعار. ەسكەندىر قوراپتىڭ ىشىندە. ول نە دەگەنى؟ ءولتىرىپ، ورتەپ جىبەرىپ، كۇلىن سالىپ الدى ما؟ العاشقىدا جۇرەگى تۇسكىر سۋ-ۋ ەتە قالسا دا، ەندى بارىنە دە كوندىككەندەي ەنجار قالىپ ساقتادى. ومىردە اكەگە بالا وسيەت ايتقان بار ما؟ بالاعا اكە وسيەت ايتار ەدى، ال ەسكەندىر بولسا رىسقۇلوۆقا: «اكە، ەشتەڭەنى مويىنداما»، — دەدى. بۇل ونىڭ اقىرعى ءسوزى، ياعني وسيەتى. رىسقۇلوۆ بالانىڭ جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن گلەبوۆتىڭ قاعازىنا قول قويا جازدادى. ۇلى ايتتى: «ولتىرسە ءولتىرسىن، ءبىراق قول قويما!» — دەدى. رىسقۇلوۆ سودان بەرى تالاي ءولىپ، تالاي ءتىرىلدى، ءبىراق قول قويمادى.

— بىلمەدىڭ، رىسقۇلوۆ، مىنە مىنا جەردە، وقى، — دەپ پاپيروستىڭ جازۋىن كورسەتتى گلەبوۆ.

— بە — لو — مور — كا-نال، — دەدى رىسقۇلوۆ شالا ساۋاتتى ادامداي ەجەلەپ وقىپ.

— مولودەس! — دەدى گلەبوۆ قۋانىپ كەتىپ. — وسى سەن دەگەنمەن ساۋاتتىسىڭ-ەي. اكەڭ ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەن، باباڭ سۋقاراڭعى. وسى سەن وقۋدى قايدان ۇيرەنىپ جۇرسىڭ-ەي؟ كىم ۇيرەتكەن ساعان؟

— بولعان جاقسى ادامدار. تۇرمەدە ۇيرەندىم.

— باسە، باسە. سەنى، تەك تۇرمە عانا تۇزەيدى. جورگەگىڭ جەركەپە، تۇراعىڭ-تۇرمە. سويتە تۇرا، بيلىككە تالاساسىڭ. رىكوۆپەن اۋىز جالاسىپ، ستالين جولداستى قۇلاتقىڭ كەلدى. رىكوۆ-ستاليننىڭ ورنىنا، سەن تۇركىستانعا ۇلى حان بولعىڭ كەلەدى. سولاي عوي؟ ايت، شىنىڭدى!

— ساندىراق، — دەدى رىسقۇلوۆ سەلقوس قانا.

— جاپونيا شە؟

— ساندىراق، — دەدى رىسقۇلوۆ ەسىنەگىسى كەلگەندەي.

— گەرمانيا شe؟

— ودا.

— تۇركيا شە؟

رىسقۇلوۆ بۇ جولى ۇندەمەدى.

1921 جىلى مۇسىلمان كوممۋنيستەردىڭ ماسكەۋدەگى جينالىسىندا وسى رىسقۇلوۆ: «تۇركيا ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ جاتىر. مۇستافا كەمالدىڭ جولى-اق جول، ادىلەت جولى»، — دەپ ەدى. سويتكەن مۇستافا كەمال ەندى اتاتۇرىك اتاندى. ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ، جاۋلارىن جەڭىپ، تۇرىكتەردىڭ ءارۋاعىن اسىرىپ، ءوز الدىنا تاۋەلسىز، ەگەمەن مەملەكەت قۇرعان ادامدا دا ارمان بار ما ەكەن؟ رىسقۇلوۆ ءبىرتۇرلى مۇڭايىپ، تەرەزەگە قارادى. اتاتۇرىكتىڭ باقىتىنا قىزىقتى ما، الدە وعان ءبىر كەزدە تىلەۋلەس بولعانىن ريزالىقپەن سەزىندى مە تاستاي تۇيىلگەن ادام ەندى ەلجىرەي باستادى.

گلەبوۆ شىداي الماي، رىسقۇلوۆتىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ، پاپيروستىڭ شوعىن توبەسىنە باسىپ كەپ قالدى. رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر كەزدەگى كيىزدەي قالىڭ شاشى بۇل كۇندە سەلدىرەپ، سيرەپ ەدى. شوق توبەسىن كۇيدىرىپ ءتۇستى. ءبىراق ول سەلت ەتپەي، وتىرا بەردى. گلەبوۆ ىزالانىپ:

— تفۋ، دياۆول! — دەدى دە، قوڭىراۋ شالىپ، ايداۋىلدى شاقىرىپ، اقىرىپ قالدى:

— اكەت!

***

كامەراعا كىرىپ، تاس توسەككە جانتايىپ جاتىپ، توبەسىنىڭ كۇيىپ قالعان جەرىن ساۋساعىمەن سيپالاپ كوردى. ۋداي اشىدى. اشىتقانى قورلىق ەمەس. رىسقۇلوۆتىڭ توبەسىنە ادام ايۋانىنىڭ تەمەكى تۇقىلىن باسىپ، مىجعىلاپ وشىرگەنى قورلىق. ءبىراق بۇعان رىسقۇلوۆ اسا قورىنعان جوق. نە كورمەگەن باس؟ نەگە شىداماعان توبە؟ وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن بۇل توبەگە سۇپ-سۋىق زاردەي تامشى دا تامشىلاتىپ قويدى. سودان، اقىرى رىسقۇلوۆ ءۇش كۇن بويى ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ جاتتى. جانى نەتكەن ءسىرى ەدى. تاۋداعى تاسجارعان تۇقىمىنان جارالعان شىعار. گلەبوۆتىڭ كەلەسى سىناعىنىڭ ءتۇرى-جاڭاعى. توبەسىنە تەمەكىنىڭ شوعىن باسىپ ءوشىردى. ءبىراق ءسويتىپ تۇرىپ، رىسقۇلوۆتىڭ رۋحىن جانداندىرىپ تا كەتتى. ونى گلەبوۆ ءوزى سەزگەن جوق.

رىسقۇلوۆتىڭ جار دەگەندە جالعىز ۇل بالاسى ءتىرى ەكەن. اق تەڭىزگە ايداعان ەكەن. اق تەڭىزدەن انا ءبىر جىلى ونەگا كولىنە دەيىن كانال قازعاندا، ايداۋداعى ادامدار شىبىنداي قىرىلعان. ەسكەندىردى، ارينە، كۋرورتقا الىپ بارعان جوق. ازاپقا الىپ باردى. ءبىراق مىنا تاس كامەرادان ءتاۋىر بولار. مۇمكىن، جانى ءتىرى قالار. ايتەۋىر، ءۇمىت ولمەيدى. ءۇمىت ولگەندە رىسقۇلوۆ تا ولەدى.

رىسقۇلوۆ ەندى ءازيزانى ويلادى، جاڭا تۋعان نارەستەنى ويلادى. بۇرىن ولار ەسىنە تۇسكەندە وزەگى ورتەنىپ كەتۋشى ەدى. ەندى ويتپەيتىن بولىپتى. ولاردى ازاپقا سالۋىن سالادى، ءبىراق اتىپ تاستاماس. رىسقۇلوۆ سولاي ويلايدى. سودان كەيىن، كوز الدىنا ساۋلەسى كەلەدى. سۇپ-سۇيكىمدى تومپيعان بيشارا. ەندى نە بولار ەكەن؟ تۇيمەتايدىڭ قولىندا قالعان شىعار. الدە ءاريفا الىپ قالدى ما؟ الپىستاعى كەمپىردى قامامايتىن شىعار. سول بىردەڭە ەتىپ ولتىرمەس. سوفيا عوي، ءوز شەشەسىنىڭ قولىندا... ءيا، رىسقۇلوۆ. ۇياڭ بۇزىلدى. داۋىل سوقتى. قارا داۋىل... كەنەت كوز الدىنا قىزىل جەبە مىنگەن رىسقۇل تۇرا قالىپ:

— تۇرار! كوتەر باسىندى! — دەپ زەكىدى.

ءازيزا

ماسكەۋدەن شىققان پويىز اۋەلى، ءسىرا، ريازان قالاسىنا توقتادى. ءتۇن ءىشى ەدى، تور تەرەزەدەن ولەگىزىگەن فونارلار، ارى-بەرى جۇگىرگەن ادامداردىڭ سۇلباسى عانا كورىنەدى. ءازيزانىڭ قۇلاعىنا: «ريازان، ريازان» دەگەن داۋىستار «ريۋزان، ريۋزان» بولىپ ەستىلەدى. شەشەسى ءاريفا: «يۋريزان بۋيلارى» دەگەن ءان ايتۋشى ەدى. سول يۋريزان ەمەس پە ەكەن دەپ تە ويلادى. ورىس ءتىلىن جەتىك بىلەتىن سياقتى-اق ەدى، ءبىراق «ريازان» دەگەننىڭ ماعىناسى نە ەكەن دەپ ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ اقىرى تابا المادى. تۇتقىنداعى ايەلگە ونىڭ نە كەرەگى بولدى ەكەن؟

ءبىراق ادام تۇتقىندا بولعانمەن، تەمىر تورلى ساسىق قىزىل ۆاگوندا ءشوپ-شالام توسەنىشتىڭ ۇستىندە جاتقانمەن، وي تۇتقىندالمايدى. ويدى ەشكىم كىسەندەي المايدى. وكىمەتتىڭ ەڭ وسال جەرى سول. وكىمەت سوعان ىزالاناتىن بولار. ويدى تۇتقىنداپ ءوشىرۋ ءۇشىن، الدىمەن ادامدى ءولتىرۋ كەرەك. انە، سودان بارادى دا وكىمەت ءوز ادامدارىن ولتىرە بەرەدى. وكىمەت ويدان جامان قورقادى. قاراۋىندا كىلەڭ ويلاي بىلمەيتىن ماڭگۇرتتەر بولسا، وكىمەت ماقساتىنا جەتىپ، مەرەيى ۇستەم بولار ەدى. ءبىر جامانى-تۇرمەدەگىلەر دە ويلاي بىلەدى.

مىنە، وكىمەت تۇتقىندارىنىڭ ءبىرى ءازيزا دا ويلاپ كەلە جاتىر. قايداعى-جايداعى «ريازان» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تەگىن تابا الماي ميى قاتتى. يۋريزانمەن تۇبىرلەس ەمەس پە ەكەن دەپ ءشۋبالاندى. ونىڭ وعان قانشا ءزارۋ بولعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ودان دا، بايعۇس-اۋ، ءوز ءحالىڭدى ويلاساڭشى. مىنا جاتىسىڭ نە جاتىس؟ تەسىك-تەسىگىنەن جەل قۇتىرىنعان جىرتىق ۆاگون. جايشىلىقتا مال تاسيتىن ۆاگون. ەندى سول مال ۆاگوندا تولعان ادام. توسەنىشى يىستەنگەن ەسكى ءشوپ. ءازيزانىڭ باۋىرىندا التى ايلىق بالاسى. سۋىق تيمەسىن دەپ كەۋدەسىنە قىسا تۇسەدى. كيىم-باسى جۇقا، تۇتقىن ايەلدە ءقايبىر جىلۋ بولادى. ايتەۋىر، ازىرگە سوعىپ تۇرعان سوڭ، وسىندا ءبىر جىلى لەپ بار شىعار دەپ كىشكەنتاي ءتىرى جاندى جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قاتتى قىسىپ الادى. ال جۇرەك مۇزداپ قالسا نە بولادى؟

جۇرەك مۇزداپ قالسا، باۋىرىڭداعى بالا دا مۇزداپ ولەدى. قول توقپاقتاي مۇزعا اينالادى. سودان سوڭ، وي دا توقتايدى...

قايداعى ءريازاندى قايتەسىڭ؟! ودان دا رىسقۇلوۆ نە بولدى-سونى ويلا! ءبىراق، ءازيزا ونى ويلاي-ويلاي شارشاعان. تاعدىر قوسقان قوساعى ءولى مە، ءتىرى مە-بىلمەيدى. وي، دۇنيە-اي دەسەڭشى. كىمسىڭ-رىسقۇلوۆ، كىمسىڭ-رىسقۇلوۆتىڭ ايەلى ءازيزا سۇلۋ ەدى...

اۋرەلىككە جارالعان ءفاني ادام،

ب ا ق پەن سوردىڭ ءاراسى-بىر-اق قادام، —

دەۋشى ەدى رىسقۇلوۆ. ول ونى ءوز اكەسى رىسقۇلدان ەستىگەن، رىسكۇل ءوز اكەسى جىلقىايداردان... سويتە-سويتە ار جاعى، ارعى اتاسى ءاز تولە بيگە دەيىن، بالكىم، ودان دا ارى جالعاسا بەرەدى. دەمەك باياندى باقىت جوق. بايلىق دەگەن نە، باقىت دەگەن نە، بالا دەگەن نە؟ — دەپ سۇرادى دەيدى ءاز تولە بيدەن.

— بايلىق-الاقانداعى مۇز،

باقىت-ۇزاتىلاتىن قىز،

بالا-ارتىندا قالاتىن ءىز، —

دەپتى دەيدى ءاز تولە.

ءازيزا كەشە عانا باقىتتى ەدى، كەشە عانا كرەملدىڭ قاقپاسىنان ارى-بەرى سۇراۋسىز ءوتۋشى ەدى... ەندىگى جاتىسى مىناۋ. رىسقۇلوۆ ونى ۇشپاققا دا شىعاردى. رىسقۇلوۆ ونى ازاپ ارانىنا دا ءتۇسىردى. «اكەمنىڭ ولەرىن بىلسەم، ءبىر ۋىس تالقانعا ايىرباستاپ جىبەرەر ەدىم» دەگەن ەكەن، باياعىدا ءبىر بەيباق. سول ايتقانداي، زامان بۇلايشا سايقالدانىپ شىعا كەلەرىن كىم بىلگەن...

رىسقۇلوۆ ءتىرى سياقتى كورىنەدى. ونداي ادامدى كىم ولىمگە قيادى؟ كوپ بولسا، سوتتاعان شىعار. كوپ بولسا، سىبىرگە ايداعان شىعار. بالكىم، ول دا وسى پويىزبەن كەلە جاتقان بولار...

ءۇمىت شىركىن، وي شىركىن وسىلاي ءوربيدى. ءازيزا جان-جاعىنا قارايدى. جان-جاعى ىعى-جىعى ادام. بارى-ايەلدەر. باسقا-باسقا، وسىنشاما ايەل جاۋ بولعاندا، كەڭەس وكىمەتىنە شىنىندا دا ءحاۋىپ تونگەنى راس تا شىعار.

ىرگەسىندە، ۆاگوننىڭ قابىرعاسىندا قابىسىپ كۇلاندا جاتىر. ىرگە جاققا ادەيى جاتقان. ءازيزاعا:

— ءاي، سورلىعار، ەمشەكتە بالاڭ بار. ىرگە جاقتان سۋىق سوعادى، مەن جاتايىن، از دا بولسا، قالقان شىعارمىن، — دەگەن.

بۇل كۇلاندا. سۇلتانبەك حوجانوۆتىڭ جان جارى. بۇل دا سوناۋ ۇشپاقتان مىنا تامۇققا قۇلاپ تۇسكەن مىسكىن.

— ءبىزدى قايدا الىپ بارا جاتىر؟ — دەپ سۇرايدى ءازيزا.

— سەن دە سۇرايسىڭ-اۋ، مەن قايدان بىلەيىن، — دەيدى ءازيزادان گورى كەكسەلەۋ كۇلاندا. — كوپ بولسا، ماگادانعا الىپ بارار، ودان ارى امەريكا اسىرىپ جىبەرمەسە، قايدا اپارادى؟ ماگاداندا دا ەل تۇرادى دەيدى عوي.

تاشكەنتتە تۇرسا دا، ماسكەۋدە تۇرسا دا كۇندىز-تۇنى ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيتىن، سونىڭ ءبارىن اتقارىپ، قازانى وتتان تۇسپەيتىن قايران كۇلاندا:

— ءاي، سورلىعار، جىلاما، ءوي، ازدەك نەمە. بايىمىزدىڭ ارقاسىندا ءبىراز داۋرەن سۇردىك. ءبىر اشتىقتىڭ ءبىر توقتىعى بار. توقتىقتىڭ دا اشتىعى بار. ازار بولسا، سونىڭ قارىمى شىعار. نەگە جىلايسىڭ، ءوي، كوزىڭ اققىر؟ ەر-ازاماتتار كەبىن كيىپ كەتكەن جوق، كەبەنەك كيىپ كەتتى عوي. سولارعا كەسىرىڭ تيەدى، جىلاما! — دەيدى. ارتىنشا ءازيزانى قۇشاقتاپ، ءوزى دە وكسيدى. سودان سوڭ، اياعىن اۋىلدىڭ انىنە ۇلاستىرىپ:

سۇلتانبەك-اۋ، تۇرار-اۋ،

تاۋدا ۇشقان ۇلار-اۋ.

الىس كەتىپ بارامىز،

جايدى كىم بار سۇرار-اۋ، اھ، —

دەيدى.

ءازيزا ودان بەتەر سولقىلدايدى.

— ويبۋ، جۇباتامىن دەپ جىلاتىپ الدىم-اۋ، قوي ءازيزا، سابىر قىل، — دەيدى. — جىلاي بەرمە، ەمشەگىڭ سۋالىپ قالادى، قىزىندى ءولتىرىپ الاسىڭ.

وسى كۇلاندا، ءسويتىپ ۇلەسىنە تيگەن شيشاقپاق قورابىنداي قارا ناننىڭ جارتىسىن ءازيزاعا بەرەدى. — ەمشەگىڭ سۋالىپ قالماسىن، سورلى، — دەيدى. ونى دا قۇداي وسى ءازيزا مەن ەمشەكتەگى التى ايلىق نارەستەسى ءولىپ قالماسىن دەپ جولسەرىك قىلعان شىعار. ءتىپتى الدەقالاي باسقا ۆاگونعا ءبولىنىپ كەتسە دە، ءازيزانىڭ كۇنى نە بولارىن ەشكىم بولجاي الماستى. ءوزىڭ تويىپ وتىرىپ، يتكە سۇيەك تاستاعانىڭ قايىرىمدىلىق ەمەس، ءوزىڭ اش وتىرىپ، يتپەن سۇيەك بولىسكەنىڭ قايىرىمدىلىق.

ۆاگوننىڭ تور تەرەزەسىنەن، جىرتىق-تەسىگىنەن تاڭ اتىپ كەلە جاتقاننىڭ بەلگىسى بىلىنەدى. بىرەۋلەر: ۆولگا، ۆولگا دەستى. سويتسە، پويىز ەدىلگە دە كەلىپ قالعان ەكەن. اناسى ءاريفا «اق يدەل، اق يدەل» دەپ ۇدايى ىڭىلداپ ءان سالار ەدى. سول اك يدەل وسى بولدى. ءازيزا ءالى مۇزى سوگىلمەگەن وزەنگە تەسىكتەن سىعالاپ قاراعانمەن، شالقىپ اققان ەدىلدى كورە المادى. سول-سول ەكەن، قازان، قازان دەگەن داۋىستار ەستىلدى. بۇل قازان دا اناسىنىڭ ايتۋىنان تانىس. اكەسى بارىپ، ءاريفانى الىپ، از كۇن قىزىق داۋرەن سۇرگەن. ەرتە كەتىپ قالدى. ەرتە كەتكەنى دە دۇرىس بولعان شىعار. ايتپەسە، مىنا ناۋبەتكە الدىمەن ىلىنەتىندەردىڭ ءبىرى سول ەدى. ويتكەنى وقىعان عوي. جوعارى ءبىلىمدى. ال وقىعان، كوزى اشىقتار وكىمەتكە ءقاۋىپتى. ءبارىن قىناداي قىرىپ جاتىر.

ارتىندا جان جارى ءاريفا، ۇلدارى ءراشيد پەن ءشامىل، قىزدارى ءازيزا مەن ءناديا قالدى. ءقازىر ءاريفادا، ءراشيد پەن ءشامىل دە تۇرمەدە. ءناديا بەلگىسىز. ايتەۋىر، ءازيزانىڭ بىلەتىنى — تۇرمەگە تۇسپەگەن تەك ءناديا بولاتىن. بالكىم، ەندىگى ونى دا ۇستاعان شىعار.

قازاننىڭ ۆوكزالىنان، پويىزدىڭ تۇتقىن ۆاگونىنان قالا كورىنبەيدى. سىرتقا شىعارمايدى. ۆاگوننىڭ ءىشى ادامداردىڭ ءيىس-قونىسىنان ساسىپ كەتتى. ەرتەلى-كەش ءبىر كەلىپ، تۇتقىندارعا ولمەس تاماق ۇلەستىرەتىن قاراۋىل ميليسيونەرلەردىڭ ءوزى مۇرىندارىن باسىپ تۇرادى. ءبىراق پەندە نەگە كونبەيدى، تۇتقىندارعا بۇل ءيىس اسا بىلىنبەيدى.

ءبىر كەزدە ۆاگوننىڭ سىرعىما ەسىگى ساقىر-سۇقىر سىرىلداپ اشىلدى دا، سىرتتان ەكى ايداۋىل ىشكە ءبىر ايەلدى يتەرىپ كىرگىزىپ جىبەردى دە، ەسىك سىرىلداپ قايتا جابىلدى. سول ءبىر ساتتە سىرتتان ەنگەن سۋىق اۋا تۇتقىندارعا جۇماقتىڭ لەبىندەي بوپ سەزىلدى. ءبىر-اق ءسات.

ايداۋىلدار يتەرىپ جىبەرگەن ايەل ەدەندە جاتقان بىرەۋلەرگە ءسۇرىنىپ، قۇلاپ ءتۇستى. قاتىندار باجىلداپ، كوزىڭ جوق پا دەپ ونى تاعى يتەرىپ تاستادى. الگى بايعۇس، ىعىسا -ىعىسا كۇلاندا مەن ءازيزانىڭ قاسىنا جەتىپ قۇلادى. كۇلاندا ونى قولتىعىنان سۇيەپ، ءوزى ىعىسىپ، جانىنان ورىن بەردى. بەيتانىس ايەل ۆاگوننىڭ قاراڭعىلىعىنا كوزى ۇيرەنەيىن دەگەن شىعار، جان-جاعىنا قارادى. ءتىلى بايلانىپ قالعانداي، شوشىنىپ، ءا دەگەندە سويلەي دە المادى.

— بۇل قازان با؟ — دەپ كۇلاندا ونى سوزگە تارتتى. بەيتانىس ايەل كۇلاندانىڭ بەتىنە سەسكەنە قاراپ:

— يە، يە، قازان. قاھار سۇققان قازان، — دەدى كەكەشتەنىپ.

سويتسە، بۇل تاتارستان سوۆناركومىنىڭ قاتىنى ەكەن. اتى ءنافيسا ەكەن. بايىن بەس اي بۇرىن ۇستاپ، ماسكەۋگە اكەتكەن. ءوزىن تاياۋدا تۇتقىنداعان ەكەن، ەندى مىنە...

— قايا بارابىز، قايا؟ — دەيدى بايعۇس.

— قايدا باراتىنىمىزدى ءبىز دە بىلمەيمىز، — دەپ كۇلاندا جاۋاپ بەردى.

— سەز مۇسىلمان قاتىنى بۇلارسىز؟ — دەيدى ءنافيسا.

— ءيا، — دەيدى كۇلاندا. — ورىستانعان مۇسىلمانبىز.

ءازيزانىڭ بوبەگى ىڭىرسىپ قانا جىلاي باستايدى. اۋرۋ ادامنىڭ ىڭىرسۋى. جوندەپ جىلاۋعا دا شاماسى كەلمەيتىن بولار.

— ي-ي، بۇل كەشەنىڭ بالاكاي مالايى بار؟ — دەيدى كوزى شاراسىنان شىعا جازداعان ءنافيسا.

— بار، بار، — دەيدى كۇلاندا. — اناسىنان ءسۇت شىقپايدى. اش.

سويتسە، ءنافيسانىڭ دا توعىز ايلىق ەر بالاسى بار ەكەن. ونى وزىمەن بىرگە الدىرماپتى. بوبەگىمەن بىرگە كەلە جاتقان ءازيزاعا قىزىققان سىڭايلى.

— سەز باقىتلى، — دەيدى ءازيزاعا. — مينەم مالايىم قالدىلار، انيىمدە...

— مەن ەمەس، سەن باقىتتىسىڭ، — دەيدى ءازيزا. — مىنا مەنىڭ قىزىم اشتان ولەدى، سەنىڭ بالاڭ ولمەيدى. اناڭنىڭ قولىندا قالسا، ولتىرمەيدى عوي. مەنىڭ انام دا تۇرمەدە.

كەنەت ءنافيسا ءازيزانىڭ كىشكەنتايىنا قول سوزىپ، الدىنا الىپ، ومىراۋىن اشا باستادى.

— ەمشەگىم سىزداي بەرەدى، ءسۇتى بار شىعار، — دەدى.

ءازيزانىڭ قىزى قىڭقىلداي باستاپ ەدى، ءسۇتتىڭ ءيىسىن سەزىپ، تىنشي قالدى دا بوتەن ايەلدىڭ توسىنە باسىن تىقتى.

وسىلايشا تۇتقىندار پويىزى قاسيەتتى ورال تاۋدىڭ بەلىنە شىعىپ، سۆەردلوۆ دەيتىن قالادان دا ءوتتى. ماعجان بولسا ايتار ەدى:

ۇزىن ورال-كۇن مەن ءتۇننىڭ اراسى،

ارعى جاعى جىن-شايتاننىڭ ورداسى،

بەرگى جاعى ەر تۇرىكتىڭ دالاسى، —

دەپ.

پويىز سول ەر تۇرىكتىڭ دالاسىنا ەنتەلەي بەتتەدى. جولدا تالاي ورمان، دالا، قالا قالدى. ءسويتىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ شەكاراسىنا ىلىگىپ، پەتروپاۆلوۆسك-قىزىلجار قالاسىنا كەلىپ توقتادى.

سۇڭعىلا كۇلاندا، وقۋ، ءبىلىمى بيىك بولماسا دا، تابيعي العىرلىعى ارقاسىندا، ەندى وسى جەردە تاعدىر دەيتىن تاقسىرەتتىڭ ءبىر تارماعى شەشىلەتىنىن اڭعاردى.

— ءاي، سورلىعارلار، — دەدى ول ءازيزا مەن ءنافيساعا. — قۇدايعا جالبارىنىپ كورىڭدەر. وسىدان پويىز تىكە سىبىرگە تارتسا-قۇرىدىق. وندا ءتىرى قايتۋىمىز ەكىتالاي. ال وڭعا بۇرىلسا-قازاقستاندا قالامىز. قانشا دەگەنمەن ەل عوي-ولمەسپىز.

سودان ول وتىرا قالىپ، دۇعا وقىسىن. پويىز دا ۇزاق تۇرىپ الدى. كۇلاندانىڭ قۇدايعا جالبارىنۋى دا ۇزاققا سوزىلدى. ءبىر دۇعانى-«ءالحامدۇنى» قايتالاي بەرە مە، الدە سونشالىقتى كوپ بىلە مە-ول جاعى انا ەكەۋىنە بەلگىسىز. پويىزدىڭ بەل تەمىرلەرى ساقىر-سۇقىر، ۆاگون ارى-بەرى ىرعاتىلا بەرەدى.

زارىقتىرىپ بارىپ، ءبىر كەزدە قىزىل پويىز قوزعالدى-اۋ. ونىڭ قالاي تارتارىن اڭدىپ تۇرعان بۇل ۇشەۋى عانا ەمەس، بۇكىل ۆاگون ەكەن، ءبىر كەزدە ايەلدەر، اسىرەسە ورىستار جاعى:

— قازاقستانعا كەتتىك، — دەپ شۋ ەتە قالدى. بىرەۋلەرى:

— ءقازاقستان-شول دالا، قۋراپ ولەمىز، — دەپ كۇڭىرەندى.

— سىبىردە توڭىپ ولەر ەدىك قوي، — دەستى بىرەۋلەرى. ال كۇلاندا موينىنا ءجۇن ورامالىن سالىپ:

— ءيا، كوك ءتاڭىرى! ءيا، ارۋاق! اق جول بەرە گور! — دەپ ەڭىرەپ جىبەردى. ءدىنى قاتتىلاۋ، جىگەرلى ايەل قازاقستاندا نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەسە دە، ايتەۋىر تۋعان توپىراق قوي دەپ، الدىنان ءبىر ينەنىڭ جاسۋىنداي ساۋلە جىلتىراعانداي ءىشى جىلىپ سالا بەردى. ءازيزا مەن ءنافيسا ونى قوسىلا قۇشاقتاپ، قوسىلا جىلاپ، جاساعانعا جالبارىندى.

قازاق دالاسى دا ءالى قار جامىلىپ جاتىر ەكەن. ويدىم-ويدىم ورمانى بار، ارا-تۇرا شوعىر-شوعىر، الاسا ءۇيلى اۋىل كورىنەدى. ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ەرتتەۋلى تۇرعان اتتار. بىردە پويىز جولدىڭ قاپتالىنان تازى ەرتكەن، تۇلكى تىماقتى، سالت اتتى قازاق كورىنگەندە، كۇلاندا:

— باۋىرىم-اي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى. سالت اتتى اتىنىڭ باسىن ىركىپ، پويىزعا قارادى. ءبىراق ونىڭ ىشىندە كىم بارىن، قانداي قايعى، قانداي قاسىرەت بارىن سەزبەي، اڭىرىپ تۇردى دا، اتىن تەبىنىپ، بورت-بورت جەلىپ كەتە باردى.

— وسىنداي ەلدەن، وسىنشاما جەردەن ماسكەۋگە كەتىپ نەمىز بار ەدى، — دەپ وكىندى كۇلاندا. — قىزمەت دەدى، وكىمەت دەدى باس يەلەرىمىز. ءتىپتى سەنىڭ تۇرارىڭ مەن مەنىڭ سۇلتانبەگىم ءبىر كەزدە، تاشكەنتتە ايتىسىپ قالىپ تا ءجۇردى. ويبۋ، سورلىلار-اي دەسەڭشى. ودان دا الگى تازى ەرتكەن قازاق قۇساپ، ەلدە جۇرە بەرسەشى.

ورىستىڭ قاتىندارى قوسىلىپ الىپ:

— برودياگا بايكال پەرەەحال... — دەپ زارلى انگە باستى. اراتۇرا دابىرلاسىپ، باياعى دەكابريستەردىڭ ايەلدەرىن ەسكە الدى.

— سولار سياقتى قايسار بولۋ كەرەك، — دەدى بىرەۋى.

— ولار سىبىرگە بايلارىنىڭ ارتىنان بارسا، التىن مەنەن كۇمىسكە مالىنىپ بارعان. سەن جالەپتىڭ نەڭ بار، جالاڭبۇت سورلى، — دەدى ەكىنشىسى.

ولاردىڭ داۋ-دامايىن تىڭداپ وتىرىپ-وتىرىپ، ءنافيسا:

— ي-ي، ۇياتسىزدار، يامان ءسۇز ايتالار، — دەپ بەتىن بۇرىپ اكەتتى. — قارىيسىڭ، قارىيسىڭ، ينتەلليگەنت كىبىك ەششە.

ونىسى راس. بۇلاردىڭ اراسىندا قارا شارۋانىڭ قاتىنى جوق. ءبارى دە ءىرى-ىرى قىزمەتكەرلەردىڭ، وقىمىستىلاردىڭ، قايراتكەرلەردىڭ ايەلدەرى. ياكي، وزدەرى وقىمىستى نەمەسە اقىن-جازۋشى، ءارتىس.

ستالين مەن ەجوۆ قوعامنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قۇر دەنەسىن قالدىردى. باسسىزداردى باسقارۋ وڭاي. باسى جۇمىس ىستەيتىن اقىلدى ادام ءحاۋىپتى. اقىلىنان ايىرىلعان كوعام نە بولماق؟! الدا نە كۇتىپ تۇر؟ اينالا اپپاق قار. دۇنيە بۇلىڭعىر، مۇنار، مۇنار، مۇنار زامان.

ءازيزا قالجىراپ بارىپ، ۇيىقتاپ كەتىپ ەدى، تۇسىنە تۇسىنىكسىز الدەنەلەر كىردى: بۇلتتىڭ ىشىندە ۇشىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. داۋىل سوعىپ، ۇشىرىپ اكەتكەن دەيدى. ۇزدىگىپ-ۇزدىگىپ جەرگە تۇسكىسى كەلەدى، تۇسە المايدى. جەردە ساۋلە قالىپ بارادى: ماما، ماما! — دەپ شىرىلدايدى. كىپ-كىشكەنتاي، توپ-تومپاق قولدارىن سوزادى. ءبىر ۋاقىتتا شارت ەتىپ، نايزاعاي سوققانداي بولدى دا، ءازيزا ويانىپ كەتتى. سويتسە، پويىز سولق ەتىپ توقتاعان ەكەن. ۆاگوندار بىر-بىرىنە سوقتىعىسىپ قالعان ەكەن. ورىس قاتىندار:

— بريەۆنا ۆەزەت، چتو لي، — دەپ بۇرقىلداستى.

ءازيزا ماڭگىرىپ وتىرىپ، ءبىر مەزگىل تەرەزەگە ءۇڭىلىپ ەدى:

— اي! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى.

— نە بولدى، بايعۇس-اۋ، — دەپ كۇلاندا جالت قارادى. ءازيزا ەرنىن تىستەلەپ، وكسىپ جىلاعان داۋسىم شىعىپ كەتپەسىن دەگەندەي اۋزىن باسىپ، تۇنشىعىپ:

— كوك — شە-تاۋ، — دەدى.

قاراسا-ۆوكزال ەكەن، قىزىل ءۇيدىڭ توبەسىندە: «كوكشەتاۋ-كوكچەتاۆ» دەگەن جازۋى بار.

— ە، جارىقتىق، كوكشە، — دەدى كۇلاندا اۋليە كورگەندەي قولىن قۋسىرىپ، باسىن ءيىپ. — جىندانايىن دەگەنسىڭ بە، نەگە سونشا باقىردىڭ — دەپ ءازيزاعا ۇرىستى. ءازيزا سازارىپ، ۇندەمەي قالدى. كۇلاندا وكپەلەتىپ الدىم با دەپ، لەزدە مەيىرلەنىپ:

— قوي، ءازيزا، اشەيىن ايتام، ەلدى ساعىنعانسىڭ عوي، — دەدى.

كىشكەنتاي ريدا قىڭقىلدادى. ءازيزا تاسكەرەڭ بولعانداي وعان نازار دا سالمادى. جىلاعان بالانى ءنافيسا كوتەرىپ الدى. تاس مەڭىرەۋ قالپىندا كوپ وتىردى. تەرەزەدەن كوز المايدى. تەك پويىز جۇرە بەرگەندە عانا، ەڭكىلدەپ تە ەڭىرەپ كەپ جىبەردى. كۇلاندا باسىنان سيپادى. ورىس قاتىندار وقشيىسىپ:

— چتو س نەي؟ — دەدى.

ءنافيسا تۇككە تۇسىنبەسە دە، كوڭىلى بوساپ:

— ي-ي، عازيز باش، عاريب ميسكين، — دەپ قويدى.

ۆاگوندا باۋىرلاسىپ التى تاۋلىك جول جۇرگەندە، ءنافيسا ءازيزانىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن. رىسقۇلوۆتى ەستىگەن ەكەن. ونىڭ سۇلتان-عالييەۆپەن دوس-جاران بولعانىن بىلگەندە، ازيزامەن ءتىپتى اپالى-سىڭلىدەي بولىپ كەتتى.

پويىز كوكشەتاۋدان ۇزاپ كەتكەندە عانا، ءازيزا ريدانى ءوز قولىنا الىپ:

— سول كەزدەن قالعان ءبىر جاپىراق بەلگى مىناۋ، — دەپ قويدى.

— نە بولدى، ايتساڭشى، — دەپ كۇلاندا ءتىل قاتقاندا بارىپ، سونوۋ ءبىر كەزدە، 1930 جىلى رىسقۇلوۆپەن تۇڭعىش رەت وسى كوكشەتاۋدا، تۇپ-تۋرا جاناعى ۆوكزال باسىندا، تۇيىقتا تۇرعان ليۋكس-ۆاگوننىڭ ىشىندە تانىسقانىن ايتىپ، سىر شەرتتى. ءتىپتى رىسقۇلوۆتىڭ سونداعى كەيبىر مىنەزىن سۋرەتتەپ، كۇلىپ تە جىبەردى.

تۇككە تۇسىنبەگەن ورىس قاتىندار ءازيزانىڭ بىرەسە جىلاپ، بىرەسە كۇلگەنىن كورىپ، بىر-بىرىنە قاراسىپ، بىرەۋى ءتىپتى ساۋساعىمەن ءوز باسىن نۇقىپ تا قويدى.

ءازيزا ارادا «جەڭگەتاي» جۇرگەن ەسكەندىر تىنىشبايەۆتىڭ نەبىر قىلىقتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ءماز بولدى.

— قاي تىنىشبايەۆ؟ — دەپ قالدى كۇلاندا.

— مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ. ەسكەندىر سونىڭ بالاسى.

كۇلاندا ول كىسىنى جاقسى تانيتىن بولىپ شىقتى.

ءۇش نارسە ارسىز: ۇيقى ارسىز، تاماق ارسىز، كۇلكى ارسىز. ورىستار مۇنى بىلمەي مە، ءازيزانىڭ كۇلگەنىنە تاڭ قالادى. ءبىراق وزدەرى دە بىرەسە جىلايدى، قوسىلىپ ولەڭ ايتادى، ساقىلىقتاسىپ كۇلەدى. تۇتقىندار پويىزىندا وسىنداي ءومىر ازىرشە ەشكىمدى دە ولتىرمەستەن، اقىرىندا اقمولا دەگەن قالاعا دا اكەپ جەتكىزدى-اۋ. ۆوكزالداردىڭ ءبارى بىر-بىرىنە ۇقساس. «اقمولا-اكمولينسك» دەگەن جازۋى بولماسا، مىناۋ دا كوكشەتاۋدىڭ ۆوكزالىنداي. پويىز ىڭق ەتىپ توقتاعان سوڭ، سىرتتا ءدابىر-دۇبىر كوبەيدى. شوشاق بۋدەننوۆكالار كوبەيدى. رەپرودۋكتور داۋسى ساڭقىلداپ تۇر. راديو كونسەرت بەرىپ جاتىر. ءتىپتى وسى پويىزدى بۇكىل حالىق بولىپ كۇتكەندەي، پەررون باسى گۋ-گۋ. بۇل نە ەكەن دەپ، تۇتقىندار تەرەزەگە ۇڭىلەدى. ءبىراق گۇل الىپ شىققان ەشكىم جوق. ارسىلداعان وۆچاركا يتتەرىمەن الىسىپ تۇرعان ميليسيا. ءبىر ۋاقىتتا سىرعىما جالپاق ەسىك اشىلىپ كەتتى دە، سىرتتان ءبىر ءزىلمان داۋىس:

— شىعىندار! — دەدى.

ساتىسى جوق مال ۆاگوننان ايەلدەر ءبىرىن-بىرى سۇيەمەلدەپ، قارعىپ تۇسە باستادى. تازا اۋاعا ۇيرەنبەگەن بايعۇستاردىڭ باسى اينالعانداي بولدى. كۇن ءالى ەداۋىر سۋىق ەكەن. بارىن ۇستىنە ءىلىپ، باستارىن شاندىپ العان ءارۋاق سياقتى تۇتقىنداردى ساپقا تۇرعىزىپ، مىلتىق كەزەنگەن، ارپىلداق يت جەتەكتەگەن ايداۋىلدار تىزبەكتى ۆوكزالدىڭ ىشىنە كىرگىزبەي، شەتكە الىپ شىقتى. وقشاۋلاۋ ءبىر سارى ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىندا «الجير شتابى» دەگەن جازۋ بار ەكەن. توپىرلاتىپ سوعان كىرگىزدى.

— ءالجير-ى نەسى؟ — دەپ كۇڭكىلدەستى تۇتقىندار.

— افريكادا الجير دەگەن ەل بار، سوعان اكەتەتىن شىعار، — دەدى ءبىر ەۆرەي ايەل.

— وندا ءسىبىر اينالدىرماي-اق، ماسكەۋدەن ارى نەگە اكەتپەدى، — دەپ بىرەۋ ءشۇبالاندى.

— سۋىقتان سۋىرىپ الىپ، ىستىققا شىجعىرماقشى، — دەپ ءبىر ايەل اشۋ شاقىردى.

— نە رازگوۆاريۆات! — دەپ ارس ەتتى باستىق. الگى اشۋشاڭ ايەل:

— ازامات باستىق، سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز؟ — دەدى. باستىق وعان ىزعارلانا قاراپ:

— ال سۇرا، — دەدى.

— ايتىڭىزشى، ءبىزدى افريكاعا ايدايتىندارىڭىز راس پا؟

— وتتاما! قايداعى افريكا؟ — دەدى اناۋ ءتۇسىن جىلىتپاي.

— وندا بۇل قاي الجير؟

— اقىماق، — دەدى باستىق، — الجير-اكمولينسكيي لاگەر جەن يزمەننيكوۆ رودينى. ءتۇسىندىڭ بە؟

— سوندا ءبىز وسى قالادا قالامىز با؟ — دەپ قويمادى الگى باتىل ايەل.

— مولچات، سۋكا! تىم كوپ بىلگىڭ كەلەدى. ەندى ءبىر ءسوز ايتساڭ، كارسەرگە سالدىرامىن.

سونىمەن، «سۋكانىڭ» جاعى سەمدى. تۇتقىنداردى بىر-بىرلەپ ىشكى بولمەگە كىرگىزىپ جاتتى.

اياعى تالعان ءازيزا بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ، سۋىق قابىرعاعا سۇيەنىپ، تىزەسىن بۇگىپ وتىرا بەرگەنى سول ەدى:

— رىسقۇلوۆا، — دەپ ايقايلادى قولىندا قاعازى بار ميليسيونەر.

— مەن...

— كىر ىشكە!

بولمەنىڭ ءىشى جىپ-جىلى ەكەن. توردەگى ۇستەل باسىندا ەكى ەركەك، ءبىر ايەل وتىر. ايەل دە ميليسيا پورىمىندا. ەركەكتىڭ بىرەۋى قازاق سياقتى. باسى جاپ-جالتىر. قالقاڭ قۇلاق. شاپ-شاعىن. قاسىندا ءداۋ ورىس وتىر. توردەگى قابىرعادا — لەنين مەن ءستاليننىڭ سۋرەتى. قاپتال قابىرعادا-دزەرجينسكيي مەن ەجوۆتىڭ پورترەتى. قارسى قاپتالدا — «حالىق ءجاۋلارىنا-ولىم» دەگەن ۇلكەن جازۋ تۇر. ەسىك جاق قابىرعاداعى پلاكاتتا-بۋدەننوۆكا كيگەن، كىجىنگەن چەكيست ءبىر قولىندا ۆينتوۆكا، ءبىر قولىمەن «حالىق جاۋىن» قىلقىندىرىپ ءتۇر. چەكيست زور، ال «حالىق جاۋىنىڭ» ۇلكەندىگى-كۇشىكتەي-اق.

— رىسقۇلوۆا ءازيزا تۇبەكوۆنا، — دەدى جۇمىرتقا باس قازاق الدىنداعى قاعازدى وقىپ. — دۇرىس پا؟

— دۇرىس، — دەدى ءازيزا.

— قولىڭداعى كىمنىڭ بالاسى؟

— ءوزىمنىڭ بالام.

— فاميلياسى كىم؟

— رىسقۇلوۆا.

— اتى؟

— ريدا.

— اكەسىنىڭ اتى.

— تۇرار.

ءداۋ ورىس قوزعالاقتاپ:

— توت سامىي، — دەدى. جۇمىرتقا باس:

— ءدال ءوزى، — دەدى. سودان سوڭ، ءازيزاعا قاراپ:

— نارەستەگە وبال عوي، فاميلياسىن وزگەرتپەيسىڭ بە؟ — دەدى جانى اشىعان بولىپ.

— نەگە؟ — دەدى ءازيزا شوق باسقانداي.

— بۇل بايعۇس بالا ەرتەڭ وسەدى، حالىق جاۋىنىڭ فاميلياسىن الىپ جۇرگەنى اۋىر بولادى، قورلانادى عوي. ماڭدايىنا قارعىس تاڭباسىن باسىپ قويعانداي...

ءازيزا الدەقالاي ءارۋاقتانىپ كەتتى. كىمنىڭ الدىندا تۇرعانىن دا ۇمىتقانداي. تەرگەۋشى قازاقتى تۇڭعىش رەت كورىپ، ءىشى بۇراتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدى، جانى اشىعان ءتۇرى مىناۋ.

— ال مەن ايتسام، رىسقۇلوۆتىڭ فاميلياسىن الىپ ءجۇرۋ زور ماقتانىش، — دەدى ءازيزا ارقالانىپ. ايەل چەكيست تىجىرىنىپ:

— يش تى، — دەدى.

— ءجا، ءويتىپ قىزبالانباڭىز، — دەدى قازاق چەكيست باس تەرىسىنە دەيىن قىزعىلتىم تارتىپ. — اياعاندى بىلمەسەڭ، اڭىراپ قالاسىڭ. قىزىڭدى دەتدومعا وتكىزەمىز.

— جوق! — دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى ءازيزا. — مەن ءتىرىمىن عوي. مەنى ولتىرسەڭدەر، سوندا وتكىزىڭدەر!

— ايقايلاما! — دەپ قىزعىلتىم باس چەكيست اقىرىپ قالدى. قاتىن داۋىستى نەمە، ءۇنى شاڭق ەتتى.

— تۋماي جاتىپ مۇنىڭ نە جازىعى بار، اعاتاي-اۋ.

— ورىسشا سويلە! — دەپ شىڭكىلدەدى قازاق چەكيست. — جازىعى سول-حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى. كامەلەتكە جەتكەن سوڭ، بۇل دا تۇرمەگە الىنادى. بىلمەيسىڭ بە؟ ۇكىم سولاي.

— قۇدايدان قورىقساڭدارشى...

— بولدى! سەنەن باسقا دا كەزەك كۇتىپ تۇرعاندار كوپ. حابارلايمىن. الجير-دە بولاسىڭ. ماماندىعىڭ بار ما؟

— با-ا-ار.

— قانداي؟

— ما-ا-ال دار-ى-گە-رى...

— كاك راز، — دەپ قالدى ءداۋ ورىس.

— الجير-دە مال فەرماسى بار. سەن كەرەكسىڭ. ال انا بالاڭدى مىنا كىسىگە تاپسىر، — دەپ ايەل چەكيستى كورسەتتى. — پولينا كارپوۆنا، قىزىن الىپ، وساكاروۆكا دەتدومىنا وتكىزەسىز.

— قۇپ بولادى، — دەپ پولينا كارپوۆنا ورنىنان تۇرەگەلدى.

— بەرمەيمىن! — دەپ ءازيزانىڭ جان داۋسى شىقتى. چەكيست ايەل ءازيزانى شاپالاقپەن بەتتەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى دە، قۇنداقتى ونىڭ قولىنان جۇلىپ الدى. مۇنداي سوققى كۇتپەگەن ءازيزا اۋەلى ەسەڭگىرەپ، سودان سون بالاسىنا قولىن سوزا ۇمتىلدى.

— اينالايىندار-اۋ، اياساڭدارشى! بايىمدى الدىڭدار، انامدى، باۋىرلارىمدى، تۇنعىش قىزىمدى دا الدىڭدار... ەسكەندىر-شۋريكتى دە الدىڭدار. جالعىز جاپىراق كىشكەنتاي نارەستەنى دە قيمايسىڭدار ما-ا-ا...

التى ايلىق ريدا تۇرمەدە تۋىپ، بالە كورگەن ەمەس پە، بەتى ەرەسەك ادامداي ءاجىمدى، كوزىن مۇڭ باسىپ، اۋزى كەمسەڭدەپ، تىرباڭداپ، كىشكەنتاي عانا ارىق قولىن ءالسىز سوزىپ، جىلاۋعا دا شاماسى كەلمەي، ءمالىش قوزى ماڭىراعانداي، جاي عانا ىڭىرسىدى.

***

تۇتقىن ايەلدەردى اقمولادان الجير-گە جاياۋ ايدادى. چەكيستەر مەن ميليسيونەرلەر بىرەۋلەرى شاناعا، بىرەۋلەرى اتقا مىنگەن. قىس بويى جاتىپ، نىعىزدالعان قاسات كار كۇن ءسال-پال جىلىعان سوڭ، سولقىلداي باستاعان. سودان دا ءجۇرۋ قيىن. قاردان ءبىر اياعىڭدى سۋىرىپ الا بەرسەڭ، كەلەسى اياعىن كۇمپ ەتىپ، ءتۇسىپ كەتەدى. ءجۇرىس باياۋ. ءبارى دە ءبىر ىزبەن ءىلبىپ كەلەدى. اسىرەسە ءىز سالۋشىعا قيىن. سوندىقتان ايداۋىل الدىڭعى ادامدى كەزەك-كەزەك الماستىرىپ وتىرادى. ءىز سالار كەزەك ءنافيساعا جەتكەندە، كەشەگى تاتارستان سوۆناركومىنىڭ قاتىنى كوپكە شىداماي قۇلاپ قالدى. اياعىنداعىسى جۇقا ەتىك ەكەن، بايعۇس، تويعا بارامىن دەپ ويلادى ما، ۇيىنەن قىستىق ەتىك تە كيىپ شىقپاپتى. بالكىم، شاماسىن كەلتىرمەگەن دە شىعار. قۇلاپ قالعان ءنافيسانى ايداۋىلدار شاناعا لاقتىرىپ تاستادى.

كەزەك كۇلانداعا كەلگەندە ول ونشا شارشاماسا دا، ءنافيسا قۇساتىپ شاناعا سالار ما ەكەن دەپ، ءبىر جاعىنا قيسايىپ بارىپ، قۇلاي كەتىپ ەدى، ايداۋىل اياماستان مىلتىقتىڭ دۇمىمەن پەرىپ-پەرىپ جىبەرىپ، قولتىعىنان جۇلقىپ تۇرەگەلتتى. كۇلاندانىڭ ىزىمەن كەلە جاتقان ءازيزا شىداي الماي:

— ءاي، كورگەنسىز، ۇرما! — دەپ ايقايلادى-اي. كەڭ دالا. داۋىس ەشبىر توسقاۋىل كورمەي الىسقا-الىسقا كەتتى. ءازيزا ءازيزاعا ۇقسامايدى. بۇرىنعىداي جىلاۋىق ەمەس. ايداۋىل:

— ۋح تى، بليا... — دەپ بۇعان دا ۇمتىلا بەرگەندە، ءازيزا قارۋلى عوي:

— ءما ساعان بليا... — دەپ ايداۋىلدى كوكىرەگىنەن پەرىپ كەپ جىبەرىپ ەدى، اناۋ قار ۇستىنە تىراڭ ەتىپ، قۇلاپ ءتۇستى. مۇنى كورگەن تىرناداي تىزبەك، ورىسى بار، قازاعى، ەۆرەيى بار-بارلىق ايەل ال كەپ كۇلسىن. قۇداي كۇلكى بەرمەي قويسا، ادام جارىلىپ ولەر ەدى. و دۇنيەدەگى توزاقتى كورىپ قايتقان ەشكىم جوق، ءبىراق، راس بولسا، توزاقتا دا ادامدار بىر-بىرىنە وت شاشىپ ويناپ، كۇلە بەرەتىن كورىنەدى.

ءبىراق بۇل جارىق جالعاندا كۇلكى از دا، جىلاۋ كوپ. مۇمكىن، جاراتىلىس سولاي ما؟ نەگە ايتپەسە اناسىنىڭ قۇرساعىنان شىققاندا بالا كۇلىپ شىقپايدى، جىلاپ شىعادى؟ بۇل دۇنيەگە كەلگەنىنە رەنجىگەندەي سىڭاي تانىتادى. اناسىنان كۇلىپ تۋعان ءبىر بالا بار ما؟ ءازىر وندايدى ەشكىم ەستىگەن دە، كورگەن دە جوق.

ايەلدەردىڭ الگى قىران كۇلكىسى ۇزاققا بارمادى. اياعى اسپاننان كەلىپ قۇلاپ قالعان ايداۋىل ءۇستىنىڭ قارىن قاعا-ماعا قايتا تۇردى. جەردەن ۆينتوۆكاسىن كوتەرىپ الدى. ءازيزاعا قاراي كەزەنە بەرگەندە جۇرت شۋ ەتە قالدى. اتتىڭ ۇستىندە كەلە جاتقان ۇلىق چەكيست:

— بوبروۆ! پەرەستان بالوۆاتسيا! — دەپ ايقايلادى. — ودان دا ول اساۋ قاتىندى الدىنا قوي. وسىدان الجير-گە جەتكەنشە جول سالسىن. كورەيىك كۇشىن.

ءازيزا تىرنا تىزبەكتىڭ الدىنا شىقتى. مالتىعىپ كەلەدى. قارايعان بار ما دەپ موينىن سوزادى. قاردان بيىك شوق-شوق قاراعاننان باسقا قارايعان كورىنبەيدى. اسپانعا ءۇڭىلىپ ەدى، و دا ۇڭىرەيىپ تۇر. سۋىق بۇلت تۇكسيەدى. اسپاندى بۇلت باسقاندا قۇداي جەردىڭ بەتىن قالاي كورەدى؟ قارعىس اتقىر قارا بۇلت. ول بولماسا قۇداي مىنا كۇناسىز ءازيزانىڭ وسىنشاما قورلىق كورگەنىن بايقاپ قالىپ، مەيىرىمى تۇسەر ەدى...

الدىعا ۇزدىگىپ قادالا قاراي بەرگەن سوڭ، كوزى بۇلدىراي باستادى. شوق-شوق قاراعان جايىلىپ جۇرگەن قوي سياقتى بولىپ كەتەدى. كەيدە شوقى-شوقى بيىك تاۋ ءتارىزدى بوپ كورىنەدى. ماسكەۋ تۇبىندەگى كليازما ورمانىندا شاڭعى تەۋىپ ۇيرەنگەنى قانداي وڭدى بولعان. كوپكە دەيىن شىداپ باقتى. قاسارىسىپ كەلەدى. كوزىنەن وت جارقىلداعانداي. ارتىنشا مۇنارلانا باستادى. مۇنار ساعىم اراسىنان الدەكىم بۇعان قارسى قۇشاق جايا، تەڭىز كەشىپ ءجۇزىپ كەلە جاتىر. جاقىنداپ قالدى. قۇشاعىن ايقارا جايىپ كەلە جاتىر. تولقىن-تولقىن قارا شاشى جەلبىرەپ كەلە جاتىر. التىن جيەك كوزىلدىرىگى جارق — جۇرق ەتەدى.

— تۇرا — ا-ار!!!

ءازيزا قوس قولىن الدىعا سوزا، كەۋەك اۋانى قارماپ، ەتپەتىنەن قۋلاپ ءتۇستى.

تۇرار

مۇرنىنا قاراعاي شايىرىنىڭ ءيىسى كەلدى. مۇرنى ءالى دە ءيىس سەزەدى ەكەن. ادامنىڭ قارا تاستان ايىرماشىلىعى سەزىمتالدىعىندا عوي. ال تۇرمە باستىقتارى تۇتقىندى سول سەزىمنەن ايىرۋعا نەگە سونشا جانىن سالادى؟ سەزىمنەن ايىرسا-يلەۋگە وڭاي. ايتقانىنا كوندىرە بەرەدى. «كىناسىن» مويىنداتتىرا بەرەدى.

ال رىسقۇلوۆ ويلايدى: اقىرعى ماقساتى اتۋ بولسا، جاندى قيناماي-اق اتىپ تاستاي سالماي ما؟ كىم كورىپ جاتىر؟ كىم اراشا ءتۇسىپ جاتىر؟ ويباي، رىسقۇلوۆتى تۇتقىنداپ، ازاپتاپ جاتىر ەكەن دەپ شىرىلداپ، ىزدەۋ سالعان، سۇراۋ سالعان ءبىر جان بار ما؟ بار بولسا بار شىعار، ءبىراق ونى رىسقۇلوۆ بىلمەيدى. قانشاما جانعا جاقسىلىق جاسادى، بىرەۋى الدىنان شىعىپ، اراشا تۇسپەگەنى مە...

مەن مىناعان قول ۇشىن بەردىم، مىنانى قاتەردەن قۇتقارىپ قالدىم، مىناعان جاردەمدەستىم دەپ رىسقۇلوۆ ءوزى ايتپايدى، وسىدان وسى جولى ولە كەتسە، سوڭىنان ەشكىم دە ايتپايدى. ال سوندا قازاقتىڭ: وسى جاقسىلىعىڭ الدىڭنان قايتسىن، اللادان قايتسىن دەپ جاتاتىنى قايدا؟ ءبارى بەكەر بولعانى ما؟ ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، ميلليوندى كوپە-كورنەۋ اشتىقتىڭ ارانىنان سوناۋ توڭكەرىس جىلدارى قۇتقاردى. وتىز ءبىر، وتىز ەكى، وتىز ءۇشتىڭ قىزىل قىرعىنىندا ستاليندەي ايداھاردىڭ اران اۋزىنا ءتۇسىپ كەتۋگە پەيىل بولىپ شىرىلداپ، قازاقتى قۇتقارا گور دەپ حات تا جازدى، اۋىزبا-اۋىز دا ايتتى.

كىمدەرگە قىزمەت قىلمادى؟ سونوۋ قيىر تەرىستىكتەگى ساحا باۋىرلار اۆتونوميا سۇرادى. ءستاليندى كوندىرىپ، اۆتونوميا الىپ بەردى. قىرعىزداردىڭ رەسپۋبليكا بولۋىنا بارىن سالىپ باقتى. كانە، سوندا كورگەن جاقسىلىعى.

ماسكەۋدەگى كەن ينستيتۋتىنان ءبىر قازاق شاكىرتىن وقۋدان، كومسومولدان قۋىپ جاتىر ەكەن. اشاڭ ءجۇزدى، سيداڭ بويلى، بيازى جىگىت ەكەن. بارار جەرى، باسار تاۋى باياعى، رىسقۇلوۆ. وسىلاي دا وسىلاي، وقۋدان شىعاردى.

— نە ءۇشىن؟

— اكەڭ ءىرى ساۋداگەر بولعان دەيدى.

— ونى كىم ايتىپتى؟

— ءسويتىپ الماتىدان ارىز ءتۇسىپتى.

— تەكسەردى مە؟

— جوق.

رىسقۇلوۆ، سوۆناركومنىڭ ءبىر باستىعى رىسقۇلوۆ، تەلەفوننىڭ قۇلاعىن كوتەرەدى. رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر تەلەفون سوققانى ءبىر تاعدىر، ياكي مىڭ تاعدىر.

— اللو، — دەيدى ينستيتۋت ديرەكتورى.

— مەن رىسقۇلوۆپىن. انا جىگىتكە تيىسپەڭىز. مەن ونىڭ اكەسىن بىلەمىن. اكەسى ءىرى ساۋداگەر ەمەس، سول ءىرى ساۋداگەردىڭ قول استىندا قىزمەتشى بولىپ جۇرگەن قاتارداعى قاراپايىم ادام ەدى. بالانى وقۋعا قايتىپ الىڭىز.

— قۇپ بولادى، جولداس رىسقۇلوۆ.

انە، رىسقۇلوۆتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى ادام تاعدىرىن قالاي-قالاي شەشەدى. ءا، بالكىم، سول ستۋدەنت وقۋدان شىعىپ كەتە بەرسە نە بولار ەدى... ءا، بالكىم، ول ەندى ينستيتۋت ءتامامداپ، كەيىنىرەك ەل بيلەيتىن ءىرى قايراتكەر بولار. كىم بىلەدى؟ سوندا سول قايراتكەر رىسقۇلوۆتى ەسىنە الار ما ەكەن، اۋەلى. كەيىن-كەيىن مەمۋار جازاردا رىسقۇلوۆ دەگەن ازامات ءوتىپ ەدى. سونىڭ ماعان وسىنداي ءبىر شاراپاتى ءتيىپ ەدى دەپ ءبىر اۋىز جىلى ءسوزىن قيار ما ەكەن. ا مۇنىڭ ءبارى كىسىلىككە، ۇلكەن پاراساتقا بايلانىستى.

ال ءازىر ازىرەيىلدەن اراشالار ەشكىم جوق...

مۇرنىنا قاراعايدىڭ ءيىسى كەلەدى. قارادان شىققان تورە بوپ، ەل باسقارىپ تۇرعاندا، ماسكەۋ تۇبىندەگى ياۋزا دەگەن وزەن بويىنداعى ساياجايىندا مونشا بولۋشى ەدى. كىلەڭ قاراعايدان سوققان سول مونشاعا كىرگەندە وسىنداي قۇدىرەتتى حوش-كۇرەڭ ءيىس اڭقىپ تۇرار ەدى. اڭقاندى اشىپ، سارايىڭدى التىن سۋىمەن سۋارعانداي بولار ەدى.

ءوزىن ءبىر مەزگىل سول مونشادا وتىرعانداي سەزىندى. ءبىرتۇرلى راحات حال كەشتى. ءسال ساتتەن سوڭ، ساناسى قالىبىنا كەلىپ، كامەرادا وتىرعانىنا ابدەن كوزى جەتتى، كوڭىلى سۋ سەپكەندەي باسىلدى. شايىر ءيىسى ءوزى جاتقان قاراعاي توسەكتەن شىعادى ەكەن.

سوندا ول اۋىق-اۋىق، ساناسى اداسقاق بولىپ، ەسى اۋىسىپ كەتە بەرەتىنىن اڭعاردى. جىندانىپ كەتۋدىڭ الدى بولماسا نەعىلسىن دەپ قاۋىپتەندى. جىگەرىن جاسىتپاي، قايراۋعا قايرات قىلدى. جىگەر سىنسا-رۋح سىنادى. ماڭگۇرتتىڭ ءبىر بەلگىسى سول.

قاراعاي ءيىسى قۋات بەرگەندەي بولدى.

— ەي، قاسيەتتى قاراعاي! قارسى بۇتاق بىتەتىن قايسارلىعىڭنان بەر، — دەپ تىلەدى. — ءومىرىڭنىڭ ۇزاقتىعىنان بەر دەپ ايتا المايمىن. ماڭگى جاسىل جاستىعىڭنان بەر دەپ تە ايتا المايمىن. ول قۇدايدىڭ ءىسى. تەك قايسارلىعىڭنان بەرسەڭ بولعانى. مىنا يتتەر مەنى جاسىتىپ، مايىستىرا الماس بولسىن. سىنسام دا مايىسپاي شورت سىنايىن. رىسقۇلوۆ قاراعاي توسەككە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، توسەكتى الاقانىمەن سيپالاپ، وسىلاي كۇبىرلەدى.

— ەي، قاسيەتتى قاراعاي! ادامدار سەنەن سالتاناتتى ساراي دا سالادى، ادام قامايتىن اباقتى دا سالادى. ادامدار سەنەن نارەستەگە ارناپ بەسىك تە سوعادى، ولىككە ارناپ تابىتتا سوعادى. اس ىشەتىن قاسىق تا، ادام ولتىرەتىن نايزانىڭ سابى دا سەنەن جاسالادى. جاقسىلىعىڭ مەن جاماندىعىڭ ەگىز. جاماندىققا سەنىن جازىعىڭ جوق. ادامدار سولاي ويلاپ تاپقان. ەندى مەنىڭ تۇتقىندىق توسەگىم بولدىڭ. تابىتىم بولا الار ما ەكەنسىڭ. نكۆد اتىلعانداردى تابىتقا سالىپ كومەر مە ەكەن... ەگەر نكۆد اتىلعانداردىڭ ءبارىن تابىتقا سالىپ كومەر بولسا، وكىمەتتىڭ قازىناسىنىڭ بەلى قايقاڭداپ قالماي ما؟ ونداي شىعىنعا بارا قويماس. ءاي، سول تابىتقا سالدى نە، سالمادى نە-بارىبىر ەمەس پە؟! ولگەن ادامعا ءبارىبىر. تابىت-مابىت تىرىلەردىڭ تىراشتىعى. تابىت سەنىن دەنەڭدى ماڭگى ساقتامايدى. و دا ءشىريدى. ءبارىنىڭ اقىرى-توپىراق. كادىمگى ءجاي توپىراق. سول توپىراقتى باسىپ ءجۇرىپ، سول توپىراقتى جىرتىپ، ەگىن ەگىپ ءجۇرىپ، سونىڭ ءبىر زاماندا ءتىرى ادامنىڭ دەنەسى بولعانىن ادامدار ويلانىپ جاتپايتىنى جامان. توپىراقتان جارالعان-توپىراققا اينالماق! ودان باسقا جول جوق. كەيبىر ەلدەردە ولگەن ادامدى ورتەپ جىبەرىپ، كۇلىن سۋعا، اۋاعا شاشىپ جاتادى. ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. ءبارىبىر جەرگە تۇسەسىڭ، توپىراققا قوسىلاسىڭ. سوندىقتان دا بۇرىنعى مونعولدار كور قازىپ، اۋرە بولىپ جاتپاعان. ولگەندەردى اپارىپ تاستايتىن ارنايى سايى، جىراسى بولادى. سوندا جاتىپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، توپىراقپەن قاۋىشادى. ادام ءتانىن سولاي تاۋىسادى. مۇنى رىسقۇلوۆ موڭعولستاندا كورگەن.

ال جان شە؟ جاننىڭ ءجونى ءبىر باسقا. ونىڭ جۇمباعى كوپ. جۇمباقتى شەشكەن ەشكىم جوق. و دۇنيە دەگەن بار دەيدى. شىن دۇنيە سول دەسەدى. رىسقۇلوۆتىڭ مىنا ءقازىر باستان كەشىپ جاتقانىنىڭ ءبارى جالعان دۇنيە كورىنەدى. شىن دۇنيە ادىلەتتى سياقتى. بالە-جالا، قيانات، قاراۋلىق، ارامدىق اتاۋلىعا جول جوك، قاراۋىل كۇشتى كورىنەدى. ال جالعان دۇنيەدە قاراۋىلدىڭ وزىنە قاراۋىل كەرەك. سونىمەن، شىن دۇنيە جاقسى سياقتى. ءبىراق سونى بارىپ، وز كوزىمەن كورىپ، قايتىپ كەلگەن ەشكىم جوق. بار تراگەديا سوندا. ايتپەسە ادامدار اجالمەن ارپالىسىپ، ولىمنەن قورقىپ نەسى بار؟ مىنا رىسقۇلوۆ سىڭايلى يتقورلىق كورمەي، قۇداي-قۇداي دەپ سول شىن دۇنيەگە جونەي بەرمەي مە؟ ماسەلە قايدا؟

رىسقۇلوۆ قاراعاي توسەكتە وڭ جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى. راحات. گلەبوۆ سۋعا تۇنشىعىپ ولگەندەي ءۇن قاتپايدى. سۇراققا شاقىرعاندى قويدى. ەشكىم مازالامايدى. وسىندايدا ويلانباعاندا قايدا ويلاناسىڭ؟ جالعان دۇنيەڭ مەن شىن دۇنيەڭدى ويلاي بەر، رىسقۇلوۆ. راحات... اي، سوندا رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ جاۋلارىنان كەگىن ويشا ءبىر الدى-اۋ دەيسىڭ...

باياعىدا-باياعىدا، تالعار تاۋدىڭ باۋىرىندا، بەساعاشتىڭ باسىندا، سولدات سايدىڭ قاباعىندا، قۋراعان ارشا الاۋىنىڭ كومەسكى ساۋلەسىنە اق ساقالى شاعىلىسىپ وتىرىپ، احات اتاسى ايتار ەدى:

— ازىرەيىل دەگەن بولادى، — دەپ، — حانعا دا، قاراعا دا قارامايدى. قۇدايدان ءامىر بولعان كۇنى كەلىپ، جانىڭدى الادى. جانىڭدى و دۇنيەگە الىپ بارىپ، تەرگەۋگە سالادى. جالعان دۇنيەدە ىستەگەن جاقسىلىعىن مەن جاماندىق تارازىنىڭ ەكى باسىنا تۇسەدى. جاقسىلىعىن كوپ بولسا، پەيىشكە كىرەسىن. جاماندىعىڭ باسىم بولسا، توزاققا ايدايدى...

ارشا اعاشى شىتىرلاپ جانادى. حوش ءيىستى ءتۇتىنى مۇرنىڭدى قىتىقتايدى. الاۋ باسىنداعى بالالار احات اتانىن اڭگىمەسىن تىڭداعانمەن، تۇسىنە بەرمەيدى. بالا تۇرار سوندا تۇسىنبەگەن اڭگىمە ەندى ەرەسەك تۇراردىڭ ويىن بيلەگەن ۇلكەن سۇراققا اينالدى.

اسەت-جان، وسى اۋرۋدان ولەم بىلەم،

اللانىڭ اماناتىن بەرەم بىلەم، —

دەپ كەمپىرباي قىران ايتقانداي، رىسقۇلوۆ بۇل تۇرمەدەن شىقپاس سىڭايلى. اكەسى رىسقۇل قايتا-قايتا تۇسىنە كىرىپ، اتقا مىنگەس دەپ، ۇزەنگىسىن بوساتا بەرگەنىنە قاراعاندا، بۇل جارىق دۇنيەدەگى تالقانى تاۋسىلاتىن دا ءتۇرى بار. سوندا جاننىڭ تاننەن ءبولىنىپ ۇشاتىنى شىن با، قيال ما؟ ماسەلە قايدا؟ ال جان تاننەن ءبولىندى دەلىك. ال ءيا پەيىشىنە، ءيا توزاعىنا ءتۇستى دەلىك. سوندا سول شىن دۇنيەدە دە ءومىر ولشەۋلى مە ەكەن، الدە ماڭگىلىك پە؟ ەگەر ولشەۋلى بولسا، سول شىن دۇنيەدەن وزگە تاعى دا باسقا دۇنيە بار ما؟ مىنە، سۇراق.

يسا پايعامبار ءالى ورالعان جوق. ورالامىن دەپ كەتىپ ەدى... ءارۋسالىم قالاسىنىڭ جانىنداعى گولگوف تاۋىنىڭ باسىندا ونى جاۋلارى كىرەشكە شەگەلەپ ءولتىرىپ، ولىگىن تاس تابىتقا سالىپ، تاس قاقپاقپەن باستىرىپ تاستاپ ەدى... سول ءتۇنى تاڭعا جاقىن يسا پايعامبار تاس قاقپانى ىسىرىپ شىعىپ، اسپانعا ۇشىپ كەتتى. ادام تۇرماق ءپىل كوتەرە الماس قاقپانى قالاي ىسىردى، مىنە، ەكى مىڭ جىلعا جاقىندادى، ءالى ەشكىم بىلمەيدى. بۇل دا ۇلى جۇمباق. اڭىز دەيىن دەسەڭ، بۇل «اڭىزعا» ادامزاتتىڭ ۇشتەن ءبىرى سەنەدى. ال يسا پايعامباردىڭ بۇل جالعان دۇنيەدە جاساعانى راس. مۋحاممەد پايعامبار ونى ۇستاز تۇتقانى راس. ءبىرى — حريستيان ءدىنىنىڭ اكەسى، ءبىرى-مۇسىلمان ءدىنىنىڭ اكەسى. ەكى ءدىننىڭ قانى قوسىلمايتىنداي.

ال وسيەتى ءبىر. ەڭ ىزگى وسيەتتەر. جاقىنىڭدى ولتىرمە. جاماندىقتان اۋلاق بول، جاقسىلىققا جاقىن بول. ۇرلىق قىلما، قيانات قىلما. تازا ءجۇر، تازا تۇر. قارىپ-قاسەردى، جەتىم-جەسىردى ايا...

ادامعا-ادام بول دەگەننەن باسقا، بوتەن پيعىلى جوق. ادامعا جاقسىلىقتان باسقا تىلەرى جوق. پيعىلى پاسىق، نيەتى قاراۋ، ءىسى بۇزىق جانداردى ءتۇزۋ جولعا سالماق بولعان. قۇداي جولىنا سالماق بولعان. سويتكەن يسا پايعامباردى ءازازىل ازعىرعان ادامدار كوپە-كورنەۋ ولىمگە قيىپ جىبەردى. ءبىراق ول بۇزىلعان دۇنيەنى تۇزەيمىن، كۇناعا بەلشەسىنەن باتقان جەر بەتىنە قايتا ورالىپ، ۇلى سوت قۇرامىن، جەردىڭ ءجۇزىن لاستان ارىلتىپ، تازارتامىن دەپ ەدى، ءالى جوك... ءدىندارلار ءالى كۇتەدى، دىنسىزدەر تولىپ جاتىر.

«شىن» دۇنيە دەگەنىنە قاراعاندا، وندا تەك شىندىق ۇستەم بولاتىن شىعار. مىنا جالعان دۇنيەدە جالا جابىلىپ، ءزابىر كورگەندەر شىن دۇنيەدە ادىلدىككە جەتەتىن شىعار. و، سوندا تۇرار رىسقۇلوۆ تالاي-تالاي زالىمدارمەن ەسەپ ايىرىسار ەدى... ستالين شىن دۇنيەگە سەنەر مە ەكەن؟ ءدىني سەميناريادا وقىعان كىسى عوي... ءبىراق بەرەكە تاپتىرماعان. و، سوندا، شىن دۇنيەدە ستالينمەن كەزدەسەر كۇن تۋسا... ءبىراق ستالين ءازىر ولمەيدى عوي. ول ۇزاق جاسايتىن شىعار. مەيلى. كوپ بولسا ءجۇز جىل جاسار. ءقازىر قانشادا ءوزى؟ وتكەن عاسىردان — جيىرما ءبىر جىل، بۇل عاسىردان وتىز جەتى جىل — 21 +37 = 58.

رىسقۇلوۆ ەسەپكە جۇيرىك ەدى. ەندى ەجىكتەپ جاتىپ، ءستاليننىڭ جاسىن ارەڭ شىعاردى.

ءالى ەلۋ سەگىزدە. كوپ بولسا، ءجۇز جاسار. ولگەندەر اسىقپايدى. قايدا اسىعادى؟ ستالين ولگەندەر ساپىنا، ايتەۋىر ءبىر كەلەدى. سوندا...

سوندا نە بولارىن كوز الدىنا ەلەستەتە الماي، رىسقۇلوۆ سول جامباسىنا تاعى ءبىر اۋناپ ءتۇستى. قاراعاي ءيىسى ەلەس بەردى. دەمەك ءيىس قابىلەتى ءالى توپاستانباعان.

ستالين مۇنى اتقىزاتىن ءتۇرى بار. ءتۇرى بۇزىق. الدەقالاي المەعايىپتان ءبىر قۇدىرەت اراشا تۇسپەسە، رىسقۇلوۆتى ولتىرەدى. وعان كوزى جەتتى. ولگەننەن سوڭ ءستاليندى كۇتىپ جاتادى. قانشا بولسا دا كۇتەدى... Ay، شىن دۇنيەگە ستالين كەلگەنشە، رىسقۇلوۆ لەنينمەن نەگە كەزدەسپەيدى؟ ءيا، دەسەڭشى. ول جارىقتىق، شىن دۇنيەنىڭ «ەسكى» تۇرعىنى ەمەس پە؟ ال كەزدەستى دەلىك. سوندا رىسقۇلوۆتىڭ لەنينگە قوياتىن كىناسى بار ما؟

رىسقۇلوۆ ەندى وڭ جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى. ونى دا مىسە تۇتپاي، باسىن كوتەرىپ، توسەكتەن اياعىن سالبىراتىپ وتىردى. لەنين تۋرالى جاتىپ ويلاۋ جاراماس. لەنيندى ءبىر كەزدە پايعامبار دەگەن رىسقۇلوۆتىڭ ءوزى ەدى عوي. ەسكى تاشكەنت بازارىندا جۇرت ودان: لەنين كىم دەپ سۇراعان. كوسەم دەيىن دەپ ەدى، ستالين دە كوسەم، تروسكيي دە كوسەم، بۋحارين دە كوسەم. سودان تاشكەنتتىڭ قاراپايىم حالقىنا تۇسىنىكتى بولسىن دەپ:

— لەنين-پايعامبار! — دەپ ايقاي سالعان وسى رىسقۇلوۆ. ءسويتىپ ەدى، تۇسىنىكتى بولدى دا شىقتى. كەدەي-كەپشىك، جارلى-جاقىبايلار الاقايلاپ قول سوقتى. توبىردىڭ اراسىنان بىرەۋ كەڭىردەگىن سوزا ايقايلاپ:

— لەنين مۇسىلمان با، كاپىر مە؟ — دەپ وق تەسكەندەي سۇراق قويدى. ال مىقتى بولساڭ، جاۋاپ بەرىپ كور! مۇندايدا ويلانىپ، ىڭىرانىپ، ىڭقىلداپ، مىڭقىلداپ تۇرىپ الساڭ -وڭبايسىڭ. دالاداعى توبىر-زالداعى تىڭداۋشىلار ەمەس. توبىردىڭ زاڭى قاتال. رىسقۇلوۆ سوندا قاتتى ساستى. ءبىراق سىر بەرمەدى. لەنين-مۇسىلمان دەسە وتىرىك ايتادى، كاپىر دەسە بالەگە قالادى.

— لەنين-كەدەيلەردىڭ، كەمباعالداردىڭ دوسى. ول ادامداردى دىنىنە قاراي بولمەيدى. وعان ورىس تا، وزبەك تە، قازاق تا ءبارىبىر. ادامداردىڭ ءبارىن قۇداي جاراتقان. سوندىقتان لەنين ءۇشىن ۇلتتاردىڭ ءبارى بىردەي.

— اب-باراكاللا، باراكاللا!-دەستى جۇرت. ءبىراق الگى الا تاقيا كەڭىردەگىن سوزا ءتۇسىپ، جاۋاپقا قاناعاتتانباعانىن ايقايلاپ ايتايىن دەپ ەدى، قالىڭ توبىر ونىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ جىبەردى. ءسويتىپ، رىسقۇلوۆ ءبىر قاتەردەن قۇتىلدى. سۇراقتان قۇتىلارسىڭ-اۋ، ال ءوز ارىڭنان قالاي قۇتىلارسىڭ؟ جاڭا تۋرا سۇراققا تۋرا جاۋاپ بەرە الماي، جالتارىپ كەتتى. شىندىققا جۇگىنسە-لەنين مۇسىلمان ءدىنىن دە، حريستيان ءدىنىن دە تالقاندادى. ياعني، ءدىنسىز، قۇدايسىز. ال الگى توبىرعا سولاي دەپ ايتىپ كور. توبىر سەنىڭ رىسقۇلوۆ ەكەنىڭە قارامايدى.

قوش، رىسقۇلوۆ ءسويتىپ، لەنيندى پايعامبار دەدى. جۇرتتى سەندىردى. ءبىراق سوعان سەندى مە؟ ءيا، سەندى. لەنين اۋەلى، ءتىپتى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن: ۇلتتار ءوز تاعدىرىن ءوزى شەشسىن، ءوز بيلىگىنە وزدەرى قوجا بولسىن! — دەپ ۇران تاستاعاندا، رىسقۇلوۆ: مىنە، پايعامبار دەدى. ءتىپتى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن فينلياندياعا ازاتتىق بەرىپ جىبەرگەندە دە: و، سوزىندە تۇرادى ەكەن دەدى. سودان دامەتىپ قالعان رىسقۇلوۆ تۇركىستان مەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن داۋلاسىن. داۋلاسا-داۋلاسا 1920 جىلى مامىر ايىندا اقىرى لەنيننىڭ الدىنا دا جەتتى -اۋ، ايتەۋىر.

لەنين رىسقۇلوۆتى تۋعان باۋىرىنداي جارقىلداپ، اڭقىلداپ قارسى السىن. قانشا باتىل بولسا دا العاشىندا يمەنشەكتەپ تۇرعان رىسقۇلوۆ مىنانداي اقجارقىن ادامدى كورىپ، جولىم بولادى ەكەن دەپ، قۋانىپ قالسىن. اربەردەن سوڭ، كەلگەن شارۋاسىن بىردەن بايانداي الماي، ايدالاداعى اڭگىمەنىڭ جەتەگىندە كەتسىن. لەنين ودان ەمتيحان العانداي، تۇركىستاندا شارۋا، ديحان دەپ كىمدى ايتامىز؟ مولدالاردى قالاي قۇرتامىز؟ دەگەن سياقتى الدامشى سۇراقتارمەن سيقىرلاپ تاستادى. ارينە، سيقىرى بار. الدىنا نەگە كەلىپ، نەگە كەتكەنىڭدى سەزبەي قالاسىڭ. ءا دەگەندە، رىسقۇلوۆ تۇيەدەي شارۋامەن كەلىپ، تۇيمەدەي پايدا تاپپاي، لەنيننىڭ ارباۋىنا ءماز بولىپ، قۇرالاقان شىقتى. لەنيننىڭ كابينەتىنەن شىعىپ، «مەتروپول» مەيمانحاناسىنا ورالىپ، ديۆانعا قيسايىپ جاتىپ، الگى كەزدەسۋدىڭ ناتيجەسىن وي تارازىسىنا سالىپ، ءوزىن-وزى قايراپ: «اقىماق بولما، الدانبا!» — دەپ ءتۇيىلدى.

لەنيننىڭ الدىنا تاعى باردى. باردى دا اۋەلى تۇركىستان مەن قازاقستاندى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قويدى. تۇركىستان-ەگەمەن بولۋىن، ءتىپتى تاۋەلسىز بولۋىن تالاپ ەتتى. ماسكەۋدەن جىبەرىلگەن «تۇرىككوميسسيا» دەگەن قىزىل كوميسسارلاردى، ياعني: فرۋنزەنى، كۋيبىشيەۆتى، گولوششەكيندى، تاعى باسقالارىن تۇركىستاننان قايتارىپ الۋدى تالاپ ەتتى.

— نەگە؟ — دەدى لەنين.

— ولار سول باياعى پاتشانىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورلارى سياقتى. كەۋدەمسوق. جەرگىلىكتى باسشىلاردى، تۋركسيك-تىڭ ءوزىن كوزگە ىلمەيدى. اكىرەڭدەپ بيلىك ايتادى. بۇلاردىڭ وتارشىلاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ — دەيدى رىسقۇلوۆ. — تۇركىستانعا اق پاتشانىڭ ورنىنا قىزىل پاتشا كەلىپ، ءباز-باياعىشا بيلەپ-توستەپ جاتقانىن كورىپ-بىلىپ وتىرعان بۇكىل شىعىس بۇدان كەيىن، كەڭەس وكىمەتىنە ءقايتىپ بۇيرەگى بۇرادى؟ بۇل دەيتىنىڭ سوسياليزم يدەياسىنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ، شىعىستى، ياعني ءۇندىستاندى، يراندى، اۋعاندى، تاعى باسقالارىن سوسياليزمنەن بەزىندىرۋ.

— ءيا، ماسەلە، ۇلكەن ماسەلە، — دەپ لەنين ءدوڭ ماڭدايلى باسىن قيسايتا قالعان. — جارايدى، اكەتايىم، مۇنى پوليتبيۋروعا ماسەلە دايىندايتىن كوميسسيا قۇرايىق. تۇركىستان تۋرالى ءسىزدىڭ جوباڭىزدى دا پوليتبيۋرودا تالقىلايىق. تۇرىككوميسسيانى دا تىڭدايىق. سولاي عوي، اكەتايىم؟ ءجونى سول ەمەس پە؟ ءا، سولاي، سولاي. ەندەشە، رىسقۇلوۆ، اكەتايىم، بۇل ءاتۇستى اسىعىس شەشەتىن ماسەلە ەمەس، ءو — ءو — ت-ە ءۇل — كە-ەن، ءو — ءو — وت-ە ماڭىزدى ماسەلەنى اقىلمەن، سابىرمەن شەشەيىك.

رىسقۇلوۆ قۋ قاراعاي توسەكتىڭ ۇستىنە قايتادان قيسايدى.

تۇركىستان داۋىنىڭ شيەلەنىسكەنى سونشا، پوليتبيۋرو دارداي باسىمەن ءۇش رەت جينالدى. مۇيىزدەرى قاراعايداي-قاراعايداي كوسەمدەر، جاپ-جاس رىسقۇلوۆپەن ءۇش كۇن بويى ايتىستى. سوندا رىسقۇلوۆ نە دەيدى؟ تۇركىستان (قازاقستاندى قوسا) يمپەريانىڭ وتارى بولىپ، ءسىڭىرى شىققان ەل. ەگەر سوسياليستىك توڭكەرىس شىن مانىندە سوسياليستىك بولسا، ەزىلگەن ەلدەرگە بوستاندىق بەرسىن. لەنين جولداستىڭ بۇرىنعى ۇراندارى دا وسىلاي بولاتىن. ەندەشە، سول ۇران ورىندالسىن. تۇركىستان ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعىنان دەربەس، تاۋەلسىز ەل بولسىن. ءوز اسكەرى بولسىن، ءوز شەكاراسى بولسىن. شەتەلدەرمەن دەربەس ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساسىن. ال رسفسر-دەن ءبىز قول ۇزبەيىك. بىرىمىزگە ء-بىرىمىز جاردەمدەسەيىك. سىزدەگى جوقتى بىزدەن الىڭىزدار، مىسالى، ماقتا، مال. بىزدەگى جوقتى سىزدەن الايىق، مىسالى، تەحنيكا، ءتۇرلى تاۋارلار. ءادىلى وسى ەمەس پە؟ بىرىمىزگە ء-بىرىمىز كوز الارتپايىق. تاريح الدىنداعى ادىلەتتىك وسى بولادى. ايتپەسە سوسياليستىك گۋمانيزم دەگەننىڭ ءبارى بەكەر، شەتەل، ونىڭ ىشىندە شىعىس سوسياليزمگە سەنبەيدى.

شىرقىراعان شىندىقتى رىسقۇلوۆ وسىلاي ايتىپ جانتالاسادى. ءبىراق مارقاسقالار مارعاۋ. وندا تۇركىستان قازاقستانىمەن قوسا الدەكىمدەرگە جەم بولىپ كەتەدى-مىس. ءسىرا، ستالين ايتقان شىعار. اعىلشىندار اندىپ ءجۇر دەدى. تۇركيا دا cay ەمەس دەدى. تۇركيا دەسە، ءستاليننىڭ دەنەسىندەگى ءجۇننىڭ ءبارى ءتۇرپيىپ شىعا كەلەدى، نە بالەسى بارىن كىم بىلەدى؟ تۇرىك دۇنيەسىنە جانى قاس. ونىسىن، ءتىپتى كەيدە، جاسىرا الماي دا قالادى. لەنين مۇستافا كەمالعا قول ۇشىن بەرەيىك دەگەندە، ستالين ىشتەي تىنىپ، جاقتىرمادى.

سونىمەن نە كەرەك، اقىرى لەنين شەشىم شىعاردى.

— رىسقۇلوۆتىڭ جوباسى قابىلدانباسىن، كەرى قايتارىلسىن، — دەدى.

— تۇرىككوميسسيانىڭ جوباسى كەيبىر تۇزەتۋلەرمەن قابىلدانسىن، — دەدى.

دەدى! ءماس-ساعان: «اكەتايىم، كوكەتايىم!» انە، رىسقۇلوۆتىڭ كوڭىلى «پايعامباردان» سوندا قالعان. ەندى كىمگە بارىپ شاعىنادى؟ قۇددى ءسابيت دونەنتاي ۇلىنىڭ مىسالىنداي. بوزتورعاي قىرعيدىڭ ۇستىنەن ارىز ايتىپ قارشىعاعا بارسا، قارشىعا قاز-ۇيرەكتى قىرىپ سالىپ، قۇس الەمىن شۋلاتىپ ءجۇر. بۇركىتكە بارسا، بەلشەسىنەن قانعا باتىپ ول وتىر.

ەندىگى ءبىر نازىك ءۇمىت كومينتەرندە شىعار. ءدال سول 1920 جىلدىڭ جازىندا كوممۋنيستىك ينتەرناسيونالدىڭ II كونگرەسىنە دايىندىق ءجۇرىپ جاتتى. لەنين بايانداماشى. بايانداماسىنىڭ تەزيستەرىن ۇلت وكىلدەرىنە دە جىبەرىپتى. پىكىر بىلمەك. مۇنىسى — دەموكراتيا. پىكىردى قازاقستانداعى احمەت بايتۇرسىنوۆتان، تۇركىستانداعى تۇرار رىسقۇلوۆتان بىلمەكشى بولىپتى. دەموكراتيا!

احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن تۇرار رىسقۇلوۆ سول پىكىردى بىرىگىپ جازسىن. بىرىگىپ جازساق، سالماقتىراق بولار دەگەن شىعار. جازعاندا نە دەيدى؟ قىمباتتى ۆلاديمير يليچ، ۇلت ماسەلەسى وڭباي تۇر دەيدى. كەشەگى وتار ەلدەر سول وتار كۇيىندە قالدى دەيدى. كەشەگى پاتشا گەنەرالدارىنىڭ ورنىنا ەندى بولشيەۆيك گەنەرالدارى كەلىپ، ەلدى توزدىرىپ، القىمنان الىپ بارا جاتىر دەيدى. «بوقتى سىدىكپەن جۋىپ بولمايدى» دەيدى.

لەنين حاتتىڭ وسى جەرىن وقىعاندا:

— تفۋ، ازياتى! — دەپ مۇرنىن باسىپ، تىجىرىنعان كورىنەدى. وزىندە ازيانىڭ قانى جوقتاي. تىجىرىنسا تىجىرىنا بەرسىن، شىندىق سولاي عوي. بىرەۋى اق، بىرەۋى قىزىل بولعانمەن، گەنەرالدىڭ اتى-گەنەرال.

لەنين بۇل ەكى ارىستىڭ ايتقان ەسكەرتپەلەرىن ەسكەرمەدى. كومينتەرن ءۇمىتتى اقتامادى.

ەندى بارار جەر، باسار تاۋ جوق.

ەندىگى ءسوت-بىر قۇداي عانا.

لەنين قۇدايدىڭ الدىنا الدەقاشان بارعان.

رىسقۇلوۆ تا كەشىكپەي باراتىن شىعار.

ءساتى تۇسسە، ەكەۋى جاراتقان قۇدىرەتتىڭ الدىندا كەزدەسەتىن شىعار. سوندا رىسقۇلوۆ نە دەيدى، لەنين نە دەيدى؟

— ۆلاديمير يليچ، ءسىز سول جولى تۇركىستاندى تۇزاققا سالىپ كەتتىڭىز.

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، اكەتايىم-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، توڭكەرىسشىل تۇركىستان رەسەيدەن مۇلدە قول ءۇزىپ كەتۋىنە جول جوق ەدى عوي. ءسىز اكەتايىم، تۇرىك رەسپۋبليكاسى، تۇرىك كومپارتياسى دەگەندى شىعاردىڭىز. ماركسيزمگە مۇلدە جات. سونىڭىز ءۇشىن عانا، ستالين ءسىزدى جازاعا ۇسىندى. ال مەن قۇتقارىپ قالدىم. ماسكەۋگە شاقىرتىپ، بيىك مارتەبەلى قىزمەت بەرگىزدىم. ايتپەسە، ءستاليننىڭ العاشقى قۇربانى سۇلتان-عالييەۆ ەمەس، ءسىز بولاتىن ەدىڭىز.

— سۇلتان-عالييەۆقا نەگە اراشا تۇسپەدىڭىز؟

— اكەتايىم-اۋ، اۋىرىپ قالدىم. سۇلتان-عالييەۆتى تالاپايلاپ تالقىعا سالعانىن مەن ءتىپتى بىلگەن دە جوقپىن. بىلەسىز عوي، مەن گوركي دەگەن جەردە اجالمەن ارپالىسىپ جاتتىم. ءيا، تىم وكىنىشتى-اق...

— جارايدى، ول سولاي-اق بولسىن. ال زاكي ءۆاليديدى نەگە قورعامادىڭىز؟ ول كەزدە ءسىز cay ەدىڭىز عوي.

— ا — ا-ا، زاكي ۆاليدي... ءو — ت-ە تالانتتى باشقۇرت ەدى، شايتان العىر. ەسىمدە، ەسىمدە... ءبىر حاتى ەسىمدە: «ۆلاديمير يليچ، تۇبىندە وپىق جەپ جۇرمەڭىز». ءيا، وسىلاي عوي دەيمىن. وسى ماندەس ءبىر حاتى بولعان. وپىق، زاكي كورەگەن ەكەن. وپىق كوپ، تۇرار، اكەتايىم، وپىق دەگەن جەتىپ جاتىر.

— زاكي ءالى ءتىرى. جالعان دۇنيەدە ءجۇر.

— ا — ا-ا، سولاي ما. ءتىرى بولسىن، ءتىرى بولسىن. ءيا، ءيا، ول، ايتپاقشى، شەتەلگە قاشىپ كەتىپ ەدى-اۋ... الگى حاتتى ول سوندا جازعان. سوندا جازعان...

— ەگەر شىندىق دالىرەك بولسىن دەسەڭىز، زاكي سىزگە: « اسا قۇرمەتتى ۆلاديمير يليچ! ساق بولىڭىز، بالكىم، قاتەرلى قاتەلەردىڭ باستاۋ-بۇلاعىندا ءسىز ءوزىڭىز تۇرعان شىعارسىز»، — دەپ جازىپ ەدى عوي.

— ا — ا-ا، سولاي ما؟ مۇمكىن، مۇمكىن. مەن ول كەزدە ناۋقاس ەدىم عوي. ءسىز ۇمىتپاپسىز، تۇرار رىسقۇلوۆيچ... ۇمىتپاپسىز... ا — ا-ا، ونى ءسىز قايدان بىلەسىز؟ حات ماعان عانا ارنالعان عوي.

— سىزگە ارنالعانمەن، ءسىزدىڭ ناۋقاس ەكەنىڭىزدى ءبىلىپ، زاكي ول حاتتىڭ كوشىرمەسىن ءوزىنىڭ دوستارىنا دا جولداعان.

— سولاي ما... سوندا مەن قانداي قاتەلەردىڭ باسىندا تۇرىپپىن، اكەتاي؟

— ۇلت ماسەلەسىن اۋماق-ساۋماققا اينالدىردىڭىز، ۆلاديمير يليچ. ءسىز ءوزىڭىز: «باشقۇرتتار ۇلى ورىستارعا سەنبەيدى، ويتكەنى ۇلى ورىستار باشقۇرتتارعا قاراعاندا مادەنيەتتىلەۋ، ال سول مادەنيەت-تىلىگىن باشقۇرتتاردى توناۋعا ارنادى. سوڭدىقتان باشقۇرتتار ءۇشىن ۇلى ورىستار «قاناۋشى»، «توناۋشى». بۇل باعامەن كەلىسپەۋگە بولمايدى، بۇل زورلىقپەن كۇرەسۋ كەرەك» دەدىڭىز. وتە ءادىل ايتتىڭىز.

ال سويتە تۇرا، 1919 جىلى 20 ناۋرىزدا باشقۇرتتارعا اۆتونوميالى ازاتتىق بەرۋ جونىندەگى كەلىسىمگە ءسىز، ستالين جانە زاكي ۆاليدي قول قويا تۇرىپ، ارادا ون ءتورت اي وتكەن سوڭ، 1920 جىلى 19-مامىر كۇنى وسى كەلىسىمنىڭ كۇشىن جويىپ، بايعۇس باشقۇرتتاردى قايتادان ۇلى ورىستىڭ تابانىنا سالىپ بەردىڭىز. اۋماق-ساۋماق ەمەي، بۇل نە سوندا؟

— وح، سايتان العىر، راس-ەي، شىنىندا دا وتە ورەسكەل بولعان، و-ت-ە ورەسكەل بولعان.

— ورەسكەل ءىس تولىپ جاتىر، ۆلاديمير يليچ. ءسىز تۇركىستانداعى وكىلىڭىز يوففەگە ايتقان وسيەتىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

— يوففە؟ نە دەپپىن وعان؟

— «ءبىزدىڭ بارلىق ۇلى ساياساتىمىز ءۇشىن تۇزەمدەردىڭ سەنىمىنە يە بولۋ وتە ماڭىزدى: ءۇش ەسە، ءتورت ەسە ماڭىزدى: بىزدەر يمپەرياليستەر ەمەس ەكەنىمىزدى دالەلدەۋىمىز كەرەك، مۇنداي سۇمدىققا ءبىز جول بەرمەيمىز...» — دەدىڭىز. راس قوي؟

— راس-ەي، سايتان العىر.

— ال ءىس جۇزىندە قانداي بولدى؟

— ءيا، قانداي بولدى؟

— ءىس جۇزىندە ءسىز تۇركىستاننىڭ زاڭدى وكىمەتىنىڭ ۇستىنەن ۇلى ورىس وكىمەتىن ورناتىپ قويدىڭىز. تۇركىستاننىڭ زاڭدى پرەزيدەنتى مەن بولسام، مەنىڭ ۇستىمنەن فرۋنزەنى، كۋيبىشيەۆتى، گولوششەكيندى، تومسكييدى، تاعى كىمدەر ەدى، رۋدزۋتاكتى، بوكييدى قوقىرايتىپ قويدىڭىز. اقىرى مەن پرەزيدەنتتىكتەن، جالپى تۇركىستاننان كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم. وسى ما سىزدەردىڭ «يمپەرياليستەر» بولماعانىڭىز؟

— اكەتايىم-اۋ، يمپەرياليزمنىڭ ىمىراسىز قاس جاۋى مىنا مەن سوندا يمپەرياليست بولعانىم با؟

— وكىنىشكە وراي، يمپەرياليستەردىڭ باس كوسەمى بولدىڭىز.

— قالايشا؟

— ونى سىزگە 1920 جىلى قىركۇيەكتە تاعى دا سول زاكي ۆاليدي جازعان. اشىق جازعان. ەسىڭىزگە سالايىن، مازمۇنى بىلاي: ۆلاديمير يليچ، شىعىس حالىقتارىنا ورتالىقتىڭ كوزقاراسى-شوۆينيستەردىڭ كوزقاراسى. تۇركىستاننان رىسقۇلوۆتى، باشقۇرتستاننان ءۆاليديدى زورلاپ كەتىردىڭىز-شىعىستا جوق تاپتىق كۇرەستى جاساندى تۇردە قوزدىردىڭىز. ءسويتىپ، ۇلتشىل رىسقۇلوۆ پەن ءۆاليديدى كەتىرۋ ارقىلى ورىس شوۆينيزمىنە ادال قۇل بولار كادرلاردى ۇلتتار اراسىنان جاساندى تۇردە ءوسىرىپ، سولاردىڭ قولىمەن ۇلتتاردى قانايتىن كوسەۋ جاسادىڭىز. ءبىراق ءبىلىپ قويىڭىز، ۆلاديمير يليچ، وسى قۇيتىرقىنىڭ قۇربانى ءوزىڭىز بولىپ جۇرمەگەيسىز.-مىنە، زاكيدىڭ سىزگە حاتى.

سولاي، ۆلاديمير يليچ، ءسىز ءومىر بويى يمپەرياليزممەن، ۇلى ورىستىڭ شوۆينيزمىمەن كۇرەستىڭىز. سويتە تۇرا، ءوزىڭىز يمپەرياليست، شوۆينيست بولعانىڭىزدى بايقاماي قالدىڭىز. مىنە، تراگەديا. ءسىز مايدا حالىقتارعا، ولاردان بۋلىعىپ شىققان قايراتكەرلەرگە استامدىقپەن قۇل رەتىندە قارادىڭىز. سەنبەسەڭىز، سۇلتان-عالييەۆتى تىڭداڭىز. 1923 جىلى مامىردا ستالين سۇلتان-عالييەۆتى تۇرمەگە سالدى. سوندا وتىرىپ ول ورتالىق باقىلاۋ كوميسسياسىنا، ستالينگە، تروسكييگە حات جازدى. «مەن كىممىن؟ — دەيدى سۇلتان -عالييەۆ.-كوممۋنيست، ريەۆوليۋسيونەرمىن بە، الدە ساياسي ساتقىن، ارانداتقىش الباستىمىن با؟.. مەن قۇلدىقتىڭ قۇرساعىنان شىقتىم. قانالعانداردىڭ ىشىندەگى قانالعان حالىقتان شىقتىم. ءيا، مەن ريەۆوليۋسيونەرمىن، ءبىراق قۇل-ريەۆوليۋسيونەرمىن. مەن بۇكىل ءومىر بويى ازاتتىققا ۇمتىلدىم. ءبىراق بۇكىل ءومىر بويى قۇلدىق سەزىمنەن ارىلا المادىم... قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ازات شىعارمىن دەپ ويلادىم. ءبىراق ماعان ءبارىبىر قۇلسىڭ دەدى».

كوردىڭىز بە، ۆلاديمير يليچ، سۇلتان-عالييەۆ سياقتى اسا ءىرى تۇلعانىڭ ءوزى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا دا ءوزىن-وزى قۇل سەزىنسە، وزگەلەرگە نە جورىق؟

ال ستالين سۇلتان-عالييەۆتىڭ سوڭىنا نەگە شىراق الىپ ءتۇستى، سونى بىلەسىز بە؟

— جوق، اكەتايىم.

— ەندەشە، تىڭداڭىز. ءسىز جالعان دۇنيەدەن قايتار الدىندا، سول گوركيدە جاتىپ، وسيەتناما جازدىردىڭىز. بۇل وتە قۇپيا قۇجات ەدى. وسيەتنامادا ءسىز ءوز ۋازىرلەرىڭىزدىڭ ءبىرازىنا سيپاتتاما بەردىڭىز. تروسكيي، بۋحارين، كامەنيەۆ، زينوۆيەۆ، ستالين... تۋرالى. ستالين شەكسىز بيلىكتى قولىنا الدى، وسىنىسى ناسىرعا شاپپاسا ەكەن. ءارى دەسە، دورەكى، مەيرىمسىز، قاتال دەدىڭىز. مىنە، بۇل جەردە ءسىز پايعامبارسىز. بۇل حاتتى ءسىز سەزگە ارناساڭىز دا، ءسىزدىڭ ۋازىرلەرىڭىز ونى حالىقتان، كۇللى كوممۋنيستەردەن جاسىرىپ قالدى. ال سۇلتان-عالييەۆ مۇنى جەر-جەردە ايتىپ ءجۇردى. ودان كەيىن ونى ستالين وڭدىرسىن با؟ اينالىپ كەلگەندە، سۇلتان-عالييەۆ ءسىزدىڭ يدەياڭىزدىڭ قۇرباندىعى. بالكىم، ءسىز ءتىرى بولعاندا سۇلتان-عالييەۆتى ءستاليننىڭ قۋدالاۋىنان قورعاپ قالار ما ەدىڭىز...

— ءيا، ەگەر مەن ءتىرى بولعاندا...

— سۇلتان-عالييەۆتىڭ مەن تۋرالى ستالينگە نە جازعانىن بىلەسىز بە؟

— ايتا بەرىڭىز.

— رىسقۇلوۆتى تۇركىستاننان بەكەر كەتىردىڭدەر. ول تۇركىستاندى تاۋەلسىز ەتپەك بولعاندا، بۇكىل شىعىستىڭ قامىن ويلادى. تۇركىستان قۇلدىقتان ازات بولسا، بۇكىل شىعىس سونىڭ ۇلگىسىنە ەلىكتەيدى دەپ ويلادى. ال سىزدەر «پانتيۋركيزم»، تۇران ورنايدى دەپ قورىقتىڭىزدار. تۇران بولسا نەسى بار ەدى. تۇركىستان، قازاقستان، قاشقاريا، حيۋا، بۇحارا، اۋعان مەن پەرسيانىڭ تۇركى بولىگى ءبارى بىرىگەر ەدى. سوسياليزم ءۇشىن بۇل ءقاۋىپتى ەمەس ەدى. بۇل ورىس ۇلتشىلدىعىنا ءقاۋىپتى، باتىس ەۋروپالىق كاپيتاليزم ءۇشىن ءقاۋىپتى، ال ريەۆوليۋسيا ءۇشىن تۇك تە ءقاۋىپتى ەمەس ەدى. رىسقۇلوۆتى تۇركىستاننان كەتىردىڭدەر. ال سودان نە پايدا تاپتىڭدار؟ ونىڭ ورنىنا ورىستار كەلدى، ياعني باياعى وتارشىلار كەلدى. تۇركىستاننىڭ شارۋاسى كۇيزەلدى، ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ كەتتى. ناتيجەسىندە باسماشىلار باس كوتەردى. باسماشى دەگەن ول تەك بايلار عانا ەمەس، كەڭەس وكىمەتىنەن قورلىق كورگەن ناعىز كەدەيلەر. دەمەك تۇركىستانداعى سوسياليزم ىسىنە وراسان زيان كەلدى. مىنە، ورتالىقتىڭ «كورەگەندىگى». سۇلتان-عالييەۆ وسىلاي دەيدى، ۆلاديمير يليچ.

— سويتە تۋرا، ول ءالى ءتىرى عوي.

— ءتىرى بولاتىن. ءبىراق 37ء-نىڭ زۇلماتىنان قۇتىلماس.

قۋ قاراعاي توسەكتە جاتىپ الىپ، رىسقۇلوۆ اناۋ-مىناۋ، الدەقانداي گلەبوۆ سياقتى سۇمىراي ەمەس، لەنيننىڭ وزىمەن سويلەسىپ، وعان شىندىقتى بەتىنە باسقانىنا كادىمگىدەي جەڭىلەيىپ، كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. گلەبوۆ قۇرىپ كەتتى. مۇنى مازالاعاندى قويدى. بالكىم، شارشاعان شىعار. ونىڭ دا كۇنى كۇن ەمەس. بولماعاندى بولدى دەگىزۋ كەرەك، ىستەمەگەندى ىستەدىم دەگىزۋ كەرەك. ءبارى كەرىسىنشە كەلۋ كەرەك. ءبارى دە قۇدايدىڭ ىسىنە قاراما-قارسى. قۇدايسىز بولۋدىڭ وزىنەن دە ادام ازاتىن شىعار. قۇدايعا سەنبەسەڭ، سەنى كىم جاراتتى؟ دۇنيەنى كىم جاراتتى؟ دۇنيە-الەمدە نەگە ءتارتىپ ورناعان؟ نەگە ۇدايى قار جاۋىپ، قىس بولىپ تۇرىپ المايدى؟ نەمەسە نەگە ۇدايى جاز بولىپ، شىلدە شاقىرايىپ تۇرىپ المايدى؟ ءبارى كەزەكتى، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزەگىمەن كەلىپ-كەتىپ جاتقان تىرشىلىك. بۇل ءتارتىپتى ورناتقان كىم؟ اتانا نالەت گلەبوۆ ەمەس قوي.

رىسقۇلوۆ كوزى ءىلىنىپ، ۇيىقتاپ كەتەدى. تۇسىندە تاعى دا كوكشەتاۋدى كورەدى. كوگىلدىر قول جاعاسىندا ءازيزا ەكەۋى قول ۇستاسىپ، نۋ قاراعايدىڭ اراسىنا كىرىپ كەتەدى. قاراعايدىڭ يىسىنە ماس بولادى. ماڭگى جاسىل قاراعاي بۇلارعا ءال-قۋات بەرىپ، جاسارتا تۇسەدى. قاراعايدىڭ وزىنەن مەدەت العان بۇلار ەندى ماڭگى قارتايمايدى. ەشقاشان اۋىرمايدى. ويتكەنى قايسار قاراعايدىڭ وزىنەن شيپا العان. ولار ەندى قاراعايدىڭ باسىنا ۇيا سالىپ، قۇسقا اينالادى. قۇرىسىن باقتالاس، باقاس ادامدار ءومىرى. ولار ەندى قىران بولىپ عۇمىر كەشەدى. ومىرگە قىراندار كەلتىرەدى...

كەنەت جاقپار تاستىڭ قياسىنان قىزىل جەبە مىنگەن رىسقۇل شىعا ايقاي سالادى:

— تۇرار! مىنگەس ارتىما!

ءومىرزايا

سودان سول حولكيندى تاسپەن ۇرىپ جىققان سويقاننان كەيىن، ەسكەندىردى پيانكوۆ تاس زىندانعا قاماتتى. ارينە، سوتسىز، تەرگەۋسىز اتىپ تاستاي سالۋعا دا بولاتىن ەدى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سۇپ-سۋىق تاس قاپاسقا قامادى، بالاڭ جىگىت ءبىر تاۋلىككە دە شىداعان جوق: قىزۋى كوتەرىلىپ، الاۋلاپ، اجالداي سۋىق اباقتىدا الاۋلاپ، ورتەنىپ بارا جاتتى. لاگەردىڭ ەمشىسى كەلىپ، ەس-تۇسىنان ايىرىلىپ جاتقان ەسكەندىردى لازارەتكە الدىردى. قوس وكپە قولقامەن بىرگە قابىنىپ، قاپ-قارا بولىپ، ءۇسىپ كەتكەن ەكەن.

لاگەردىڭ ەمشىسى پيانكوۆقا: ەندى بۇل ادام قاتارىنا قوسىلمايدى، ءولىپ قالماي تۇرعاندا ەلىنە قايتارىپ جىبەرەيىك، — دەدى. پيانكوۆ قارق-قارق كۇلىپ الدى دا: قايدا ولگەنى ءبارىبىر ەمەس پە، ونى سونوۋ ماسكەۋگە كىم اپارادى؟ «جەتىم شاعالاعا» دا تىڭايتقىش كەرەك، — دەدى.

توپىراق پەندەگە تۋعان جەردەن بۇيىرسىن دەگەن ۇعىم بار. پيانكوۆتا ونداي ۇعىم جوق. قۋ سۇيەگىڭ ساۋدىراپ قايدا قالادى-وعان ءبارىبىر. يمپەريالىق سانا ادامدى وتانسىزدىققا باۋليدى. مىسالى، وسى ەسكەندىردىڭ اتاسى رىسقۇل باياعىدا بودويبودان قاشقاندا، تەك بوستاندىق تىلەگەن جوق. نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم، ولە كەتسەم-ولىگىم تۋعان جەردە قالسىن دەپ تىلەدى قۇدايدان. ارمانى-اقسۋ-جاباعىلى ەدى، وعان جەتە الماعانمەن، ناعاشى جۇرتى-تالاستان ماڭگى مەكەن تاپتى. وسىدان ءبىر اي بۇرىن تۋعان اكەسى تۇرار ەسكەندىرگە وسيەت ارىز ايتىپ، سۇيەگىمدى تاپساڭ، رىسقۇلدىڭ قاسىنا اپارىپ قوي دەدى. ءۇمىت شىركىن نە دەگىزبەيدى. جالعاندا جالعىز ۇلى ەسكەڭدىردىڭ مۇنداي حالگە تۇسەتىنىن رىسقۇلوۆ قايدان ءبىلسىن؟ ءالى جاس قوي، بىردەڭە ەتىپ، تىرمىسىپ-تىربانىپ اجال قۇرىعىنان قۇتىلىپ كەتەر دەپ ءۇمىت ەتىپ ەدى. ەندى سول ەسكەندىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن جەتىم شاعالا دەگەن كىشكەنتاي ارالدا قالىپ بارادى...

ال پيانكوۆتا وتان جوق. وعان ءبارىبىر. قارنى تويسا-سول جەر وتان. وتاننان تامىرى ءۇزىلىپ قالعان.

***

ەمحاناعا ەسكەندىردى ىزدەپ كەلىپ، كوڭىلىن سۇراعان جالعىز جان ميرحايدار فاتكۋلين بولدى. جانىندا جاقىنىڭ جوقتا، جەر تۇبىندەگى الاقانداي ارالدا اجالمەن ارپالىسىپ جاتقانىندا، جاناشىر بىرەۋ تابىلىپ، ءحالىڭ قالاي دەپ ءبىر اۋىز سۇراعانى-دۇنيەنىڭ بار بايلىعىنا بەرگىسىز ولجا.

— ءحاللار نيشەك، ۋمىرزايا، — دەدى فاتكۋلين ەكى يىنىنەن دەم الىپ، ەكى بەتى الاۋلاپ جاتقان ەسكەندىردەن.

— ءحالدى كورىپ تۇرسىز عوي، مير — حاي-دار ا — ع-ا، — دەيدى ەنتىگىپ، دەم جەتپەي جاتقان ەسكەندىر. — ۋمىرزايا دەگەنىڭىز نە، مير-حاي-دار ا-ع-ا؟

— ي-ي، كۋز نۇرىم، نە دەسەم ەكەن، ۋمىرزايا ول ورىسشا-پودسنەجنيك.

— ا-ا، بايشەشەك، — دەيدى ەسكەندىر قازاقشالاپ.

— ۋمىرزايا تۇعىرىسىندا بىزدە، تاتارلاردا جىر بار.

— ايتىڭىزشى، مير-حاي-دار ا-ع-ا.

— ۋل بيك مونلى، سينە راسسترويت يتارگا بۋلمي.

— ايتىڭىز، ماعان مۇڭلى مۋزىكا ۇنايدى. ويتكەنى ءومىر سولاي.

— ياري، كۋز نۋرىم، ايتيىن.

فاتكۋلين تەرەزەگە قاراپ، كوزىن جۇمىپ، جايلاپ باستايدى.

بوز كاتلاۆى ەرەگاچ، جير وستەنا

ۋمىرزايا چىعا، قاراعىز،

ۋمىرزايا چىعا،

ۋمىرزايا كالكا

ۋمىرزايا سۋزا ساباعىن.

بوز كاتلاۆى كەبەك كونكۇرەشتان

چىعاسىم لا كيلا تيزراك،

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك تيز ءۇرلاپ...

ۋمىرزايا بيك تيز ۇسەپ چىعا

بيك از عانا ياشي، تۋراەپ،

ۋمىرزايا بيك تيز باشىن اسقا يا،

ۋمىرزايا سۋلا موڭاەپ...

يۋك، مين ياشار يدەم وزاق، وزاق،

مينەم كيلمي الاي بۋلاسىم:

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك سۋلاسىم...

فاتكۋليننىڭ داۋسى ءپاس، جارىقشاقتاۋ بولعانمەن، شىن سەزىمنەن شىعىپ، ءوزىنىڭ دە كەۋدەسىنە مۇز بوپ قاتىپ جاتقان كوڭىل ءجىبىپ شىرقاعاندا، دۇنيەدە بۇدان اسقان ءانشى جوقتاي كورىندى. ەسكەندىر الگى ءاننىڭ سوزدەرىنە كوبىنەسە تۇسىنە المادى. ءبىراق بايشەشەك تۋرالى بولعان سوڭ، ءان ىرعاعىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ تاعدىرىن ايتىپ بەرگەندەي بولدى. ياعني، كوكتەم شىعىپ، توڭ ءجىبي باستاعاننان-اق، جەر بەتىنە قىلتيىپ بايشەشەك شىعادى. ونىڭ ومىرگە ىنتىزارلىعى سونشا، تەز ءوسىپ، ساباعى تەز ۇزارادى. مۇزدى توڭ سەكىلدى كۇنكورىستەن مەن دە تەزىرەك قۇتىلعىم كەلەدى دەيدى ءانشى. بايشەشەك سياقتى تەز-تەز قۇتىلعىم كەلەدى دەيدى. ءبىراق بايشەشەك بايعۇس، تەز-تەز وسۋگە اسىققانمەن، عۇمىرى قىسقا، مۇڭايىپ تەز سولادى دەيدى. جوك، مەن بايشەشەك سياقتى تەز-تەز سولعىم كەلمەيدى، مەن ۇزاق-ۇزاق ءومىر سۇرگىم كەلەدى دەيدى.

جوتەل قىسىپ، ەنتىگىپ جاتىپ، ەسكەندىر ءاننىڭ سوڭعى جولدارىن انمەن قايتالاماق بولدى.

يۋك. مين ياشار يدەم وزاق، وزاق،

مينەم كيلمي الاي بۋلاسىم:

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك،

ۋمىرزايا كەبەك سۋلاسىم...

— جوق، مير-حاي-دار اعا، مەن ءومىرزايا سياقتى تەز سولعىم كەلمەيدى.

— دۇرىس، دۇرىس، باۋىرىم، سەنىڭ ورگانيزمىڭ جاس. اۋرۋدى جەڭەسىڭ، كوز نۇرىم. ايىعىپ كەتەسىڭ. تەك اۋرۋمەن كۇرەسە ءبىل، — دەپ فاتكۋلين قۋات بەرگەن بولدى.

— انىڭىزگە كوپ راحمەت، مير-حاي-دار ا-ع-ا. وسىدان قايتىپ قايىرلى كۇندەر تۋسا، ءاريفا اپام تۇرمەدەن شىقسا، رىسقۇلوۆتار قايتادان ءبىر باس قوسساق، مەن ءسىزدىڭ وسى ءانىڭىزدى ايتىپ بەرەم. ءاريفا اپام ءبارىن تۇسىندىرەدى.

— ول كىم-اريفا؟

— تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قايىن ەنەسى.

— و دا تۇرمەدە مە؟

— ءيا.

— و، قاھار سوققان قاتىگەز زامان! حۋش يسكاندەر. مەنىڭ مۇندا ەكەنىمدى ءبىلىپ قويسا، حولكين وڭدىرماس. سەن ودان ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ كەگىمىزدى الىپ بەردىڭ، يسكاندەر. ءبىراق جانى ءسىرى ەكەن، قايتادان جۇمىسقا شىقتى. بۇرىنعىداي ەمەس، جۋاسىپ قالعان سياقتى. راحمەت ساعان، يسكاندەر...

***

ەسكەندىردىڭ سۇيەگىمەن جەتىم شاعالانى تىڭايتپاق بولعان سول پيانكوۆ لازارەتكە ەنتىگىپ، ەمپەڭ باسىپ، ءوزى كەلسىن. ەمشىگە:

— ەسكەندىر رىسقۇلوۆتى تەز جولعا دايىندا! — دەدى.

— نە بوپ قالدى؟

— بىلمەيمىن. ماسكەۋدەن پارمەن كەلدى، الىپ كەلىڭدەر دەيدى. ەسكەندىردى ارباعا مىنگىزىپ، پاروحودقا الىپ بارا جاتقان جولدا، ىلديدان ورگە تاس تاسۋشىلار وشارىلا تۇرىپ، وقشيىسا قاراپ قالدى. بىرەۋى:

— باستىقتى ۇرىپ جىقساڭ ەلگە قايتارادى ەكەن عوي، — دەدى.

— ەلىنە قايتارا ما، الدە ماتەريككە الىپ بارىپ اتا ما؟ — دەدى باسقا بىرەۋى.

سۇلدەسى سىنىق ەسكەندىر ءالسىز قولىن كوتەرىپ، قوشتاسۋ يشاراسىن جاسادى. حولكيندى ۇرىپ، كارسەرگە ءتۇسىپ، قوس وكپەدەن ايىرىلماعاندا وسىلاردىڭ اراسىندا جۇرە بەرەتىن بە ەدى... از كۇن تاعدىرلاس بولعان تالايسىز باۋىرلارىنا قيماس كوڭىل تانىتتى. كوپتىڭ اراسىنان الگى تاتار كىسىسىن ىزدەدى.

— ميرحايدار اعا، — دەپ شىرىلدادى. — ميرحايدار فاتكۋلين!

ميرحايدار تاچكانىڭ سابىنان قولىن بوساتا الماي، امالى قۇرىپ، كەۋدەسىن العا سۇيرەپ، موينىن سوزىپ:

— حۋش، يسكاندەر! باعىرەم، حۋش! — دەدى.-رۋحلار ساقلاسىن، حوداەم ساقلاسىن سينە، عيززاتلەم! اتيىنە كۋرگاش سالەم ايتىرسىن...

ەسكەندىر «ءاتيىن» — اكەسىن كورە مە، كورمەي مە، تۇرار رىسقۇلوۆ ءتىرى مە، ءولى مە-ونىمەن جۇمىسى جوق. ءبارى دە ءۇمىت دۇنيەسى عوي. كەۋدەدەن جان شىقپايىنشا، ءۇمىت دۇنيەسى ولمەيدى ەكەن. ەش زامان كوزگە كورىنبەيتىن، وق وتپەيتىن، وتقا كۇيمەيتىن، ماڭگى جوعالمايتىن جان دەگەن قۇدىرەت كەۋدەڭنەن قوش دەپ ۇشپاسىن. جان ءۇشسا-تان تۋلاق.

***

گلەبوۆ رىسقۇلوۆتىڭ ايىپتاۋ قورىتىندىسىن شىعارىپ، ءبارىن حاتتاپ تا قويعان. تەك سونى مويىندايمىن دەپ رىسقۇلوۆ قول قويسا بولدى. ونى ەجوۆ قۇپتايدى. ۆىشينسكيي قول قويادى. ۋلريح ۇكىم شىعارادى. ايىپتاۋ قورىتىندىسى نەگىزىنەن جەتى تارماقتان تۇرادى.

ءبىرىنشى. رىسقۇلوۆ 1919 جىلدان «يتتيحات ۆا تارراكي» ۇيىمىندا بولدى.

ەكىنشى. ەنۆەر پاشا جانە زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىستا بولدى. باسماشىلارعا جاردەمدەستى. 1921 جىل.

ءۇشىنشى. قازاقستان، ورتا ازيا، زاكاۆكاز، قىرىم، باشقۇرتستان، تاتارستاندى كسرو-دان ءبولىپ اكەتپەك بولدى. ءسويتىپ، بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل مەملەكەت قۇرىپ، ونى گەرمانيا، جاپونيا جانە تۇركيا بودانىنا بەرمەك بولدى.

ءتورتىنشى. رىسقۇلوۆ رىكوۆپەن بىرىكتى.

بەسىنشى. ستالين، مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ، كاگانوۆيچ جولداستارعا قاستاندىق جاساماق بولدى.

التىنشى. گەرمانيانىڭ شپيونى. 1923 جىل.

جەتىنشى. تۇركيانىڭ شپيونى.

مۇنىڭ ءوزى رسفسر قىلمىس كودەكسىنىڭ 58-1، ا، 58-2، 58-8، 58-11-ستاتيالارىنا جاتاتىن قىلمىس. وسى ستاتيالار بەكىتىلسە، رىسقۇلوۆقا اتۋ جازاسىنان باسقا جازا جوق.

1934 جىلعى 1-جەلتوقساندا قابىلدانعان زاڭ بويىنشا، بۇل قىلمىستى ءىس كسرو جوعارعى كەڭەسى جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ قاراۋىنا جاتادى. اسكەري كوللەگيانىڭ توراعاسى ارمۆوەنيۋريست ۋلريح.

كوللەگيانىڭ قۇرامىندا ۋلريحتەن باسقا بريگۆوەنيۋريست زاريانوۆ، I رانگالى ۆوەنيۋريست كاندىبين، I رانگالى ۆوەنيۋريست كوستيۋشكو، كسرو پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى روگينسكيي بار.

رىسقۇلوۆتىڭ تاعدىرى وسى بەسەۋىنىڭ قولىندا. ادامنىڭ تاعدىرىن ادامعا قاراتىپ قويۋ قيانات. ادامدى اللا جاراتتى، ەندەشە ونىڭ تاعدىرىن اللانىڭ ءوزى شەشسە كەرەك ەدى. ا، مۇمكىن، جاراتقان قۇدىرەت رىسقۇلوۆتىڭ تاعدىرىن شەشۋدى وسى بەسەۋىنە تاپسىرعان شىعار. جاراتقان قۇدىرەتتىڭ ىقتيارىنسىز ەشنارسە بولمايدى دەيتىنى قايدا؟

سوت جابىق بولاتىن بولدى. كۋالار شاقىرىلمايدى. ايىپتالۋشى ادۆوكات جالداي المايدى. اسكەري سوتتا ادۆوكات بولماعانى عوي. سونىمەن، رىسقۇلوۆتى قورعاسا، تەك ءبىر قۇداي عانا قورعايدى. ودان كەيىن ءوزىن-وزى عانا قورعايدى. باسقا ەشكىم جوق.

ءبىراق سوتتىڭ ءىسى سوزىلىپ تۇر. سەبەبى-بولماشى عانا ءبىر ىلىك. الدىن الا تەرگەۋ پروتوكولىنا رىسقۇلوۆ قول قويۋى كەرەك. گلەبوۆتىڭ وسى ارادا زاڭنىڭ ءتارتىبىن ساقتاي قالۋى تۇسىنىكسىز. لۋبيانكادا ون اي وتىرعىزىپ، سونشاما سانسىز سۇراق قويىپ، توم-توم سۇراق-جاۋاپ جازىلعاندا، سول تومداردىڭ ءار پاراعىنىڭ اياعىندا رىسقۇلوۆتىڭ قولى تۇرۋى ءتيىس ەكەن. ال وعان ول قولىن قويمايدى. ۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتادى. گلەبوۆ ونى سۋعا دا سالادى، وتقا دا سالادى، ادام جانىن قيناۋدىڭ قانشا امالى ءبار-بارىن ىستەيدى، ءبىراق تۇتقىن قول قويمايدى.

اقىرعى ماقسات بىرەۋ. رىسقۇلوۆتىڭ كوزىن قۇرتۋ. ەندەشە، ونىڭ قول قويۋىنىڭ قانشا قۇنى بار؟ ونى كىم تەكسەرىپ جاتىر؟ سوتتىڭ زاڭدىلىعىن، تەرگەۋدىڭ ادىلدىگىن تارازىلاپ جاتقان كىم بار؟ رىسقۇلوۆتىڭ قولىن قولدان جاساي سالۋ قيىن ەمەس. ونى قاي ەكسپەرتيزا زەرتتەپ جاتىر؟ سوراقى سوتتىڭ وسى ءبىر جەردە «ادىلەتتىك» ساقتاپ، ىزديا قالۋى اقىلعا قونبايدى -اق.

سونىمەن، گلەبوۆ اقىرعى شابۋىلداردىڭ بىرىنە شىققان. رىسقۇلوۆتى كابينەتىنە الدىرىپ، قويىلعان ايىپتاردى پىسىقتاپ، ال ەندى وسىنى مويىندايسىڭ با؟ — دەيدى عوي. جاۋاپتىڭ ورنىنا رىسقۇلوۆ:

— مەن لەنيننىڭ وزىمەن سويلەستىم، — دەدى. گلەبوۆ جالت قاراپ، رىسقۇلوۆتىڭ بەتىنە ءۇڭىلدى: «اقىرى الجاسقان ەكەن» دەدى.

— نە؟ نە؟ نە ساندىراقتاپ وتىرسىڭ؟ قايداعى لەنين؟

— ءيا، كادىمگى ۆلاديمير يليچ. ول مەنىڭ سۇراقتارىما جاۋاپ بەرە الماي، قينالىپ قالدى.

— نە سۇراق قويىپ ەدىڭ؟

— ۆلاديمير يليچ، ءسىز اۋەلى ۇلتتار بوستاندىعى تۋرالى ۇران تاستادىڭىز. ۇلتتار ءوز تاعدىرىن وزدەرى شەشسىن دەدىڭىز. كەيىن جەمە-جەمگە كەلگەندە بۇل ۋادەڭىزدەن تايقىپ كەتتىڭىز. ونىڭىز قالاي؟ — دەدىم.

— ول نە دەدى؟

— ول بىلاي عوي، اكەتاي-اۋ، ەندى بىلاي... — دەيبەرەدى.

— وڭباعان، ەندى ۇلى ءارۋاققا ءتىل تيگىزۋگە شىقتىڭ با؟ — دەپ اشۋلاندى گلەبوۆ.

— جوق، ازامات تەرگەۋشى، مەن بولعان اڭگىمەنى ايتىپ وتىرمىن.

— ساندالما! لەنين 1924 جىلى قايتىس بولعان. وكىنىشكە وراي، سەن ءالى ءتىرىسىڭ. ولگەن اداممەن قالاي سويلەسەسىڭ؟

— جوق، قاتەلەسەسىز ازامات تەرگەۋشى. ولەتىن ادامنىڭ ءتانى عانا، ال جان ولمەيدى. اناۋ ماۆزولەيدە جاتقان لەنيننىڭ سارعايىپ، قۋراعان ءتانى عانا، ال جانى...

— جەتتى، وڭباعان مراكوبەس!

— مراكوبەس مەن ەمەس، ءسىزسىز، ازامات تەرگەۋشى. ءسىز شىن دۇنيەنى بىلمەيسىز.

— ەندەشە، سول «شىن» دۇنيەنى ساعىنىپ تۇرساڭ، كەشىكپەي باراسىڭ.

— ول راس، ازامات تەرگەۋشى، ءسىز دە باراسىز. ءسىز دە ولەسىز.

گلەبوۆ سەلك ەتە قالدى. گلەبوۆ تالاي ادامدى ولىمگە ءوز قولىمەن اتتاندىرسا دا، وسى ءوزىم دە ولەمىن-اۋ دەگەن وي باسىنا كەلمەپتى. سول «ءولىم» دەگەن سۋىق ءسوز ەندى جۇرەگىنە وقتاي قادالدى. نەگە سەسكەندى؟ دەمەك بۇل دا نەبارى اجالدى ادام عانا ەكەن عوي. ءامىرى ءجۇرىپ، قۇدىرەتى ۇستەم بولىپ تۇرعاندا، پەندە شىركىن، قۇدايدى ۇمىتادى. ءوزىن ولمەيتىندەي سانايدى. مىنە، بۇل ناداندىقتىڭ شىڭى. ال ناداندىق بيلەگەن زامان-سورى قالىڭ زامان.

— سولاي، ازامات تەرگەۋشى.

— وتتاما.

— ونىڭ نەسى وتتاۋ؟ شىندىق قوي. الدە ءسىز ولمەيسىز بە؟ قۇدايدان «ولمەيسىڭ» دەگەن كەپىلدىك الىپ پا ەدىڭىز؟

— جوق.-گلەبوۆتىڭ اۋزىنان ەرىكسىز شىعىپ كەتتى.

— انە، كوردىڭىز بە، ونداي كەپىلدىگىڭىز جوق. ەندەشە، ءسىز بەن ءبىز ءالى شىن دۇنيەدە كەزدەسەمىز. مەنى بۇگىن اتىپ تاستارسىز، نە ەرتەڭ... ءبارىبىر. ال سودان كەيىن مەن شىن دۇنيەدە ءسىزدى كۇتىپ جاتامىن. اسىقپايمىن. جانتالاسىپ ولمەۋگە تىرىسارسىز. ەندى كەم بولسا ەلۋ جىل جاسارسىز. مەيلى ءجۇز جىل بولسىن. مەن اسىقپايمىن. ايتەۋىر، ءبىر كەلەسىز. انە، سوندا...

— سوندا نە بولادى؟

— سوندا مىنا ماعان ىستەگەن ادام ايتقىسىز ايۋاندىعىڭىزدىڭ ءبارى الدىڭىزدان شىعادى.

— حم-م، — گلەبوۆ «بەلوموركانال» پاپيروسىنىڭ قورابىن تۇبىنەن شەرتىپ جىبەرىپ، ءبىر تالىن الىپ، شىرپى تۇتاتتى. قولى كادىمگىدەي دىرىلدەدى. بۇل پەندە. نەبارى كادىمگى اجالدى پەندە. اجال تۋرالى شىنداپ ويعا قالعان سىڭايلى.

سونىمەن بىرگە، ول رىسقۇلوۆتىڭ ءسوز ساپتاۋىنا تان قالدى. بۇرىن مۇنداي ەمەس-تىن. لەنينمەن سويلەسكەنى نەسى؟ ساندىراقتاپ وتىر دەيىن دەسە، ءسوزىنىڭ قيسىنى بار. ءبىراق لەنينمەن سويلەسۋ... قيسىنعا كەلمەيدى. «شىن» دۇنيە دەگەندى شىعارىپتى. مۇنىسى دا قايران قالدىرادى. ا، بالكىم، بۇل «جاقسىلىقتىڭ» نىشانى شىعار. ەندى بۇعان قۇجاتقا قول قويدىرۋ وڭاي بولار.

— ءسويتىپ، رىسقۇلوۆ، ەكەۋمىز ءبىراز مىلجىڭداسىپ الدىق. ەندى ىسكە كوشەيىك. مىنە، مىنا پروتوكولعا قول قوياسىڭ، — دەپ گلەبوۆ تۇپتەلگەن توم-توم ءۇش كىتاپتى كورسەتتى.

— ا — ا-ا، — دەدى رىسقۇلوۆ ول كىتاپتارعا سەلقوس قاراپ. — ياعني، رىسقۇلوۆ ءۇش بىردەي مەملەكەتتىڭ شپيونى. كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتپاق بولدى. بۇل جونىندە رىكوۆپەن سىبايلاس. كوسەمدەردىڭ كوزىن جويماق بولدى، ياعني تەررورشى. ۇلى تۇران مەملەكەتىن قۇرماق بولدى، تاعىسىن تاعىلار. وسى عوي. ونى مەن مويىنداپ قول قويۋىم كەرەك. وسى عوي؟

— وسى.

— جارايدى، گلەبوۆ. مەن قويايىن. ءبىراق سەن اق تەڭىزدەگى بالامدى الدىر. ەسكەندىر رىسقۇلوۆتى وسىندا الدىر. ءبىر كورەيىن. ءبىر-اق رەت. ايەلىم ءازيزانى، باسقا بالالارىمدى قيناماڭدار. ولاردىڭ ەشقانداي جازىعى جوق. مەن قول قويايىن، ءبىراق بالامدى ءبىر كورسەت. سودان سوڭ، نەگە بولسا دا مەن دايىن.

نەگىزىندە تالابى دۇرىس. راس، نكۆد تۇتقىندارمەن تاجىكەلەسپەيدى. دەگەنمەن قاتىگەز زاڭنان دا ساڭىلاۋ تابۋعا بولادى. نكۆد ءۇشىن الىستاعى جاتقان بالانى الدىرۋ قيىن ەمەس.

راس، رىسقۇلوۆتى تاعى دا ازاپتاۋعا بولادى. ەسىنەن مۇلدە اداستىرۋعا دا قۇدىرەت جەتەدى. ءوزى دە اداسۋعا بەيىم تۇرعان سياقتى. ءبىراق گلەبوۆ جالىققان سياقتى. ول رىسقۇلوۆقا:

— جارايدى، — دەدى.

***

ەسكەندىردىڭ اق تەڭىزدەن ورالۋى وسىنداي سەبەپتەن ەدى. ءبىراق ول اكەسىنە جولىعا المادى. رىسقۇلوۆتىڭ اقىرعى ارمانى ورىندالمادى.

«حالىق جاۋلارىنىڭ» ءتىزىمى وقتىن-وقتىن ءستاليننىڭ الدىندا جاتاتىن. ارينە، «حالىق جاۋلارىنىڭ» قوشقارلارى. بۇكىل وداق بويىنشا ميلليونداعان «جاۋ» بولسا، ونىڭ ءبارىن ستالين قالاي وقىپ وتىرادى. 1937 جىلى ۇستالعاندار تۇرمەلەردە ءالى وتىر. مىنە، 1938 جىلدىڭ كۇزى بولدى، ءالى جازا جوق. ۇزاققا سوزىلعان بۇل نەعىلعان تەرگەۋ، نەعىلعان سوت؟!

ءستاليننىڭ كوڭىل كۇيى ءپاس ەدى. بولماشى نارسەدەن كوڭىلى بەيجاي بولدى. ءداۋ قارا ترۋبكاسىن تۇتاتا بەرگەندە، ترۋبكا تارس ەتە قالدى دا، وت شورشىپ، مۇرتىنىڭ ۇشىن جالاپ ءوتتى. كادىمگىدەي كۇيگەن ءجۇننىڭ قوڭىرسىق ءيىسى شىقتى.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز. الدە، «زولوتوە رۋنو» تەمەكىسىنىڭ ىشىنە بىرەۋ ءوق-دارى قوسىپ قويعان با؟ الدەقالاي ارالاسىپ كەتتى مە؟ بۇل نە؟ قاستاندىق پا؟ مۇمكىن، بىرەۋ وق اتتى ما؟

باسى جاپ-جالتىر كومەكشىنىڭ زارەسى كەتتى. ستالين شەگەتىن تەمەكىنى دەرەۋ زەرتتەۋگە الدىردى. تابان استىندا ەجوۆتى شاقىرتتىردى. ءسويتىپ «تەمەكى ءىسى» باستالدى دا كەتتى. ول تەمەكى قايدان اكەلىنەدى، كىم دايىندايدى، كرەملگە كىم جەتكىزەدى، كىمنىڭ قولىنان، كىمنىڭ تەكسەرۋىنەن وتەدى-تۇتاس تىزبەك قاتاڭ تەرگەۋگە تۇسەتىن بولدى. قۇدا قالاسا، قۇرباندىق مول بولادى.

مۇرتتىڭ ۇشى ءۇيتىلدى ەكەن دەپ تىرشىلىك توقتاپ قالمايدى. ستالين قۇسالانىپ جاتىپ المايدى. ەجوۆتى قاسىنا الىپ، «حالىق جاۋلارىنىڭ» قوشقارلارىنىڭ ءتىزىمىن قولىنا قالام الىپ وتىرىپ، قايتا قاراپ شىقتى. تروسكيي شەت ەلدە. زينوۆيەۆ وتىر. كامەنيەۆ وتىر. تومسكيي وتىر. بۋحارين وتىر. رىكوۆ، رۋدزۋتاك وتىر. سوكولنيكوۆ، چۋبار، رادەك دەيتىندەر وتىر.

«ناسمەندەر»دەگەن تىزىمگە كەلىپ ەدى، ەڭ باسىندا رىسقۇلوۆ تۇر. سۇلتان-عالييەۆ، فايزوللا حودجايەۆ، يكراموۆ، اتابايەۆ، قوجانوۆ... وسىلاي تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى ەكەن.

ستالين رىسقۇلوۆتىڭ تۇسىنا قارا قالامدى باتىرىڭقىراپ ءبىراز وتىردى. ەندىگى ماسەلە سول قالام قالاي قيسايادى: سۇراق قويا ما (؟)، الدە ۇشكىر تاڭبا (ءۇ) قويا ما-سوعان تىرەلىپ تۇر. سۇراق بەلگىسىن قويسا، ءالى تەرگەۋ سوزىلا تۇسەدى. ۇشكىر تاڭبا ءقويىلسا-بۇل ومىردەگى تالقانى تاۋسىلدى دەگەن ءسوز. ۇشكىر تانبا (ءۇ) ساداق جەبەسىنىن ۇشى عوي. سول جەبە جۇرەككە قادالماق.

ستالين ۇيىتىلگەن مۇرتىن سيپادى. سارعىش كوزى قىسىلىڭقىراپ، قوڭىر قايىسپەن قاپتالعان ءداۋ ەسىككە قادالدى. ەسىكتەن رىسقۇلوۆ كىرىپ كەلەتىندەي، سوندا ستالين وعان: «ا، تۇركىستاننىڭ شىڭعىس حانى، تورلەت»، — دەيتىندەي. رىسقۇلوۆ وعان: «وقاسى جوق، تورگە گرۋزيننىڭ كىنازى وتىرىپ قالعان ەكەن، وقاسى جوق»، — دەيتىندەي، ۇزاق قارادى. ءبىر كەزدە بولىپ ەدى، سونداي قاقتىعىس. ءبىر ويدى ءبىر وي جەتەلەيدى. كەنەت ءستاليننىڭ قۇلاعىنا: «ستالين قاتەلەسەدى!» دەگەن اششى ءسوز ساڭق ەتىپ جەتكەندەي بولدى. سونداي دا ءبىر قاقتىعىس بولعانى راس ەدى. ناحال، رىسقۇلوۆ، ناحال. تىم قۇرىسا، «ستالين جولداس» دەۋگە بولادى عوي. جوق، تۇيەدەن تۇسكەندەي قىلىپ «ستالين» دەيدى. راس، ول كەزدە، 1923 جىلى، ءستاليننىڭ اتىنا «جولداس» دەگەن ءسوزدى قوسپاي سويلەيتىندەر بارشىلىق ەدى. تروسكيي ونى ءتىپتى كوزىنە ىلمەيتىن سياقتى بولاتىن. كامەنيەۆ وتە جۇمساق كىسى ەدى. يوسيف ۆيسساريونوۆيچ دەيتىن. بۋحارين كەسىرلى، ماقتانشاقتاۋ ەدى. ستالينمەن ول دا ساناسا بەرمەيتىن. مەيلى، بۇلار ريەۆوليۋسيانىڭ تارلاندارى عوي. ولارعا كەشىرىمدى دە شىعار. ال رىسقۇلوۆقا نە جوق؟ جاسى دا كىشى. ناحال. و، ول نە دەمەدى: «تۇرىك رەسپۋبليكاسى! » دەدى عوي. دەربەس مەملەكەت قۇرىپ، جەكە-دارا باسقارىپ وتىرماقشى بولدى عوي. «تۇرىك» دەيدى. كورسەتەيىن ساعان تۇرىكتى! «ءتۇبى بىرگە تۇرىكتەر، بىرىگىڭدەر!» دەدى عوي. ءبىز «بارلىق ەلدەردىڭ پرولەتارلارى، بىرىگىڭدەر!» دەپ ۇران تاستاساق، ول «ءتۇبى بىرگە تۇرىكتەر، ءبىر بولىڭدار!»دەپ قىڭىرايدى. قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق. بىلەمىز تۇرىكتەردى. الەمنىڭ كۇن شىعىسىنان كۇن باتىسىنا دەيىن مۇحيتتاي تاسىعان. تۇرىك ەمەس حالىقتاردى تاسىراڭداپ باسىنعان. شىڭعىس حاندى مونعول دەگەنمەن، ءتۇبى تۇرىك تەكتەس ەدى... ءبىراق كوك تۇرىكتىڭ جيعان-تەرگەنىن شايقاپ كەتتى. كەيىنىرەك اقساق تەمىر، بايازيت، توقتامىس ءبىرىن-بىرى جەپ قويدى. ولار ءبىرىن-بىرى جۇتىپ قويعانى ابزال بولدى. ەگەر بۇل ۇشەۋى بىرىگىپ قيمىلداعاندا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ كارتاسى ءقازىر مۇلدە باسقا سيپاتتا بولار ەدى... مىنا رىسقۇلوۆ سولاردىڭ قاتەسىن تۇزەتپەك. قىرىق قۇراق تۇرىكتى قايتا قۇراماق. بۇل ما، بۇل مىنا تىزىمدەگىلەردىڭ بارىنەن دە ءقاۋىپتى. ول ءتىپتى ءبىر كەزدە مۇستافا كەمالعا دا قول سوزدى عوي. ەندى سويتكەن مۇستافا كەمال-اتاتۇرىك اتاندى.

ەگەر رىسقۇلوۆ اتاتۇرىكپەن جالعاسسا نە بولماق؟

ستالين تىزىمدەگى رىسقۇلوۆتىڭ تۇسىنا قالامىن قاداپ تۇرىپ، قاپ-قارا قىلىپ، باتتيتىپ «ءۇ» بەلگىسىن سوقتى. سۇر جەبەنىڭ ۇشكىر ۇشىن سالدى.

تىرشىلىكتە، باياعىدا دا، بەرىگە دەيىن دە ستالين رىسقۇلوۆپەن قىزمەت بابىندا، تويلاردا سىپايىلىق ساقتاپ، ءتىپتى ازىلدەسىپ، ءتىپتى قالجىڭداسىپ، ءتىپتى قاقتىعىسىپ ءجۇرۋشى ەدى. ءبىرىن-بىرى ولىمگە قيماس سياقتى ەدى. ءبىراق ساياسات دەگەن سايتاننىڭ ءىسى كەيدە، كوبىنەسە سايقال مىنەزدى. ساياساتكەردە جەمە-جەمگە كەلگەندە، مەيىرىمنەن گورى، قاتالدىق، قاتىگەزدىك ۇستەم بولادى. اسىرەسە ستالين سياقتى ساياساتكەر كىمدى اياسىن...

***

گلەبوۆ ەجوۆتان تاعى دا تاياق جەدى. ەجوۆتىڭ الدىنان ول تىشقاننان قورىققان پىلدەي بولىپ، تاپىراڭداپ، وسقىرىنىپ شىقتى. وتكەن جولعىداي ەمەس، رىسقۇلوۆتىڭ «ساندىراعىن» تىڭداپ، القام-سالقام شالجيىپ وتىرعان جوق. اۋەلى پيستولەتىن سۋىرىپ الدى. رىسقۇلوۆتىڭ شەكەسىنە سۇپ-سۋىق قارۋدىڭ ۇشى قادالدى. اي-شاي جوق:

— قول قوي، ءيتتىڭ بالاسى! — دەدى.

اۋەلى قارۋ سۋىق، قارۋدى تىرەپ تۇرعان ادام سۋىق، ال وسى ەكەۋىنىڭ ارەكەتىمەن كەلەيىن دەپ تۇرعان اجال ودان دا سۋىق. رىسقۇلوۆ بۇل لۋبيانكانى مەكەندەگەلى بەرى ءولىم تۋرالى تالاي-تالاي ويلادى. ويلاي-ويلاي ءتىپتى سول ويعا ەتى، جۇيكەسى ۇيرەنىپ كەتكەندەي دە سياقتى. «ولەمىن-اۋ» دەگەندە بۇرىنعىداي تۇلا بويى تۇرشىكپەيتىن بولدى. «نوقتالى ءباسقا-بىر ءولىم» دەگەن بار. سوعان بويدى دا، ويدى دا داعدىلاندىرۋ كەرەك. ءولىمنىڭ ەشقانداي دا قورقىنىشتى ەمەس ەكەنىن مويىنداۋ لازىم. سوندا جەڭىل بولادى. قينالمايسىڭ. ولگەن ادامعا ەشكىم ۇكىم جۇرگىزە المايدى. ءولىم سونىمەن كۇشتى. تىرىلەردىڭ يتتىگىن، پاسىقتىعىن، ساتقىندىعىن، قورقاۋلىعىن، سوراقىلىعىن، قياناتشىلدىعىن كوزىنە دە ىلمەي، جايساڭ قالپىندا، ارىستاي بوپ، سۋلاپ ءتۇسىپ، جاتا بەرەدى. مىنە، پاندىق، مىنە، تاكاپپارلىق. ولگەن ادام قور ەمەس، تاكاپپار. ول ءستاليندى دە، ەجوۆتى دا مەنسىنبەيدى. سوندا ءتۇپتىڭ تۇبىندە كىم ۇتىلادى؟ ال گلەبوۆ-بيشارا. اتەشتىڭ اۋىزىنداعى شەگىرتكە. بار بولعانى-پالاچ.

گلەبوۆ ءمىز باقپاي قالعان رىسقۇلوۆتىڭ شەكەسىن پيستولەتتىڭ شولاق ۇشىمەن نۇقىپ -نۇقىپ جىبەردى. شەكەسى شىعىڭقى ەدى. پيستولەتتىڭ اۋىزىنان دوڭگەلەنىپ ءىز قالدى.

— ۋادە قايدا؟ — دەدى رىسقۇلوۆ شىمىرىكپەي.

— قانداي ۋادە، حايۋان؟

— بالا قايدا؟

— قايداعى بالا؟

— ەسكەندىر رىسقۇلوۆ.

— ا-ا، مەن سوعان بولا سوگىس ەستىدىم، وڭباعان!

گلەبوۆ ىزالانىپ جەرگە ءبىر تۇكىردى.

— بالاڭ وسىندا. ءبىراق ونى اق تەڭىزگە قايتا ايدايتىن شىعار.

— جولىقتىرامىن دەپ ەدىڭ عوي؟

— الدىمەن پروتوكولعا قول قوي، ودان كەيىن كورەمىز.

— بالامدى كورمەي-قويمايمىن.

— سەن نەبارى سوتتالۋشى قىلمىسكەرسىڭ. ال كىلمىسكەر تالاپ قويا المايدى، تۇسىنسەڭشى، بيشارا!

— مەن الدىمەن اداممىن عوي. سوتتا دا سوڭعى تىلەك دەگەن بولماۋشى ما ەدى؟

— ا، ونىڭ راس، ونى سول سوتتا ايتاسىڭ. سوت بولۋ ءۇشىن، مىنا الدىن الا تەرگەۋدىڭ پروتوكولىنا قول قوي.

رىسقۇلوۆ ءتىلى بايلانعانداي سىلەيدى دە قالدى. گلەبوۆقا قوس كورىنبەسە، رىسقۇلوۆتىڭ كوزى بىرەسە قىليلانىپ، بىرەسە اقيلانىپ تۇرعانداي ەلەستەدى. پيستولەتپەن نۇقىپ ەدى، سەلت ەتپەدى. ەجوۆتىڭ تاپسىرماسى بار. ءىستى ءبىتىرۋ كەرەك. ەجوۆ تا قىزىق. فورماليزم نە كەرەك؟ پروتوكولدى ۆىشينسكييگە بەكىتتىرىپ، سوتقا تاپسىرا سالماي ما؟

جوك، ويتۋگە بولمايدى. ۆىشينسكيي رىسقۇلوۆتىڭ قولىنسىز ءىستى بەكىتپەيدى. ول ءادىل بولعاندىعىنان ەمەس. ەجوۆپەن ىشتەي باقتالاس. ءقازىر ەجوۆتىڭ اتى دۇرىلدەپ تۇر. دۇنيە ءجۇزى بىلەدى. ەجوۆ دەسە، جارتى دۇنيە جاپىرىلىپ جىعىلادى. ال ۆىشينسكييدى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيدى. ەگەر ەجوۆتىڭ ىسىنەن قىل-قىبىر شىعىپ جاتسا، ونى ۆىشينسكيي پايدالانىپ، اياعىنان شالۋى ىقتيمال.

«نۋ چتو ج، — دەدى گلەبوۆ وزىنە-وزى. — ەن اقىرعى امال قالدى». سودان سوڭ، مەڭىرەۋ تارتقان رىسقۇلوۆ ساڭىراۋ دەپ ويلادى ما، قاتتى ايقايلاپ:

— رىسقۇلوۆ، سەن اۋىرىپ قالىپسىڭ، دارىگەرگە قاراتۋ كەرەك. ەمحاناعا باراسىڭ، — دەدى.

رىسقۇلوۆ ءتىل قاتپادى.

ەسىكتەن ەڭگەزەردەي ەكى ايداۋىل كەلىپ، رىسقۇلوۆتى ىشكى تۇرمەنىڭ ەمحاناسىنا الىپ كەتتى.

***

دارىگەردەن گورى قاساپشىعا ۇقسايتىن، اق حالاتى كىرلەۋ، مۇرنى قولاقپانداي تۇكىس بىرەۋ رىسقۇلوۆتىڭ قان قىسىمىن ولشەگەن بولدى. شەشىندىرىپ، وكپەسىن، جۇرەگىن تىڭداعان بولدى. كاپىردىڭ تىرناعى وسكەن، قولى دا كۇس-كۇس، دارىگەردىڭ قولىنداي ەمەس. ءسويتىپ، مەدسەستراعا بىردەڭە-بىردەڭە دەپ تاپسىرما بەردى. مەدسەسترا رىسقۇلوۆتىڭ كوك تامىرىنا ۋكول سالدى. بار ەم-دوم سونىمەن ءبىتتى دە، رىسقۇلوۆ ايداۋىلدارمەن بىرگە گلەبوۆتىڭ كابينەتىنە قايتا ورالدى.

سول-سول ەكەن، ءوزى بۇرىن تالاي ازاپ شەگىپ، قورلىقتىڭ نەشە ءتۇرلىسىن شەككەن كابينەت بۇل جولى بۇعان باياعى ءوزىنىڭ سوۆناركومداعى كابينەتىندەي بولىپ كورىنسىن. كوزىنە وتتاي باسىلدى-اۋ. اي-شاي جوق، گلەبوۆتىڭ كرەسلوسىنا بارىپ وتىرىپ الدى. گلەبوۆ اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ، قۇراق ۇشىپ ءجۇر. كومەكشىسى سياقتى. شىركىن، دۇنيە وزگەرىپ سالا بەردى. كوڭىلى كوككە كوتەرىلگەندەي. گلەبوۆ سۇپ-سۇيكىمدى. ەدەنگە الدەقالاي سۋ توگىلگەن ەكەن. وي، ايدىن-شالقار كول سياقتى، اينالاسىنا اقبوز ۇيلەر تىگىلگەن، شۇرقىراعان ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، ءبىر — بىرىمەن تەبىسىپ، شايناسىپ جاتقان ايعىرلار...

ادام سورلى ءومىر بويى جۇماقتى ىزدەۋمەن وتەدى. سويتسە، جۇماق... وپ-وڭاي جەردە ەكەن. اينالا-جايساڭ جاندار. بىرەۋگە بىرەۋدىڭ قىساستىعى جوق. دۇنيە كەڭ. قىسپاق جوق. استىنداعى-كرەسلو ەمەس، ياكي قازىعۇرتتىڭ ءتورى، ياكي تالعار شىڭى، جوق، ءحان-تاڭىرى. ايقايلاپ ءان سالدى. ويقاستاتىپ، قىزىل جەبە ءمىنىپ، رىسقۇل دا جەتتى. بيىكتە، تاقتا وتىرعان پاتشا بالاسىنا قول بۇلعايدى. «مىنگەس قىزىل جەبەگە!» — دەيدى. سۇپ-سۇيكىمدى، بيازى گلەبوۆ: «تۇرار رىسقۇلوۆيچ، مىنا قاۋلىلارعا قول قويىڭىز. ءبارى تەكسەرىلگەن. قاتەسى جوق»، — دەپ قولىن كەۋدەسىنە باسىپ، بۇك تۇسە قالىپتى. نە دەگەن كوپ قاۋلى. ءيا، مىناۋ تۇركسىب تۋرالى... مىناۋ داعىستان اۆتونومياسى تۋرالى. مىنا بەت-قىرعىزستان اۆتونومياسى، مىنا بەت-ياكۋتيا اۆتونومياسى. مىناۋ قاراعاندى شاحتالارىنا قوسىمشا قارجى بولۋ تۋرالى...

— تۇرار رىسقۇلوۆيچ، ۋ ۆاس جە وتليچنىي، كالليگرافيچەسكيي پوچەرك. چتو ج ۆى تاك... پودپيشيتەس پو-اككۋراتنەە، — دەيدى گلەبوۆ جالىنىشتى ۇنمەن.

رىسقۇلوۆ ءار «قاۋلىنىڭ» استىنا قولىن ايباق-سايباق قويىپ وتىر ەدى عوي. گلەبوۆ سورلى سودان قورقادى. نە دەگەن تاۋسىلمايتىن كوپ قاۋلى. ا-ا، مىناۋ ءازيزا عوي! نەعىپ تۇرسىڭ، ءازيزا. جاقىنداساڭشى بەرى. قولىنداعى قىزىڭ با؟ اتىن كىم قويدىڭ؟

ريدا؟ ە، جاقسى ەكەن. ارتىنا تىعىلىپ تۇرعان كىم؟ ساۋلە؟ ەي، ساۋلەشا، كەلە عوي، كەلە عوي. و، جانىم اشەيىن، كىشكەنتاي كۇنىم مەنىڭ. ەسكەندىر قايدا؟ ۇيلەندى؟ قويشى-ەي؟ قۇتتى بولسىن. اجەسىنىڭ قولىندا؟ ەليزاۆەتا پەتروۆنا ما؟ ە، ول ءتىرى مە ەدى؟ شەشەسى؟ ناتاليا ما؟ ول كەلىپ پە؟ كەلگەن ەكەن عوي. جوعالىپ كەتىپ ەدى. ناتاشا! اح، كەربەز سۇلۋ ناتاشا... گلەبوۆ، پودوجدي. كورمەي تۇرسىڭ با، ناتاشا عوي مىناۋ. جەنا مويا. ءازيزا ما؟ ءازيزا، كەلشى، جانىم. وكپەلەپ قالدىڭ با؟ نۋ، گلەبوۆ، پودوجدي، نە توروپي. ناديا ما؟توجە مويا جەنا. حوروشەنكايا. ماييا! ماەچكا! پيانيناڭ بار ما؟ جوق. گلەبوۆ! دوستان ماەچكە پيانينو. دوستانەش. نۋ، ۆوت حوروشو. ا ەتو كتو ەششە؟ ستالين؟ چەگو تەبە نادو؟! تەبە، چتو، ترون نۋجەن؟ بوگوم حوچەش بىت؟ ترون نا حان-تەنگري؟ پوشەل تى، جالكيي پەس! زاگۋبيل سۋلتان-گالييەۆا؟ زاگۋبيل.

وسى جەردە گلەبوۆ شوشىپ كەتىپ، رىسقۇلوۆتىڭ اۋزىن باسا قالدى. بىرەۋ ەستىپ قويعان جوق پا دەپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. قۇمىرادان جىندى شىعارىپ الىپ، ەندى قايتىپ كىرگىزە الماي قور بولدى. رىسقۇلوۆ ەسىن جيسىن دەدى مە، بەتىنەن شاپالاقپەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.

— نۋ گلەبوۆ، نە لاسكاي. نۋ، چتو تى تاك ۋگودنيچاەش؟ يا تەبە نە ديەۆۋشكا. نە لەز، نە لەز! — شىبىن شاققان قۇرلى كورمەدى. — نۋ، چتو ستالين، زاگۋبيل يليچا؟ زاگۋبيل. تەپەر حوچەش بىت بوگوم؟ بوگ نە نا حان-تەنگري، ا نا گيمالاياح. يدي تۋدا، ەسلي ون ۋستۋپيت تەبە سۆوي ترون، يدي. نۋ، گلەبوۆ، نە پريستاۆاي. حۆاتيت. يش، كاك ششەنوك لەزەت. ا تى، ستالين، ستۋپاي. چتو؟ تۋركي؟ كاكيە تۋركي؟ نۋ، چتو تەبە ۆسە مەرەششاتسيا تۋركي؟ تۇرىكتەر قىزىڭنىڭ قوينىنان شىقتى ما؟ نەڭ بار تۇرىكتەردە؟! كتو؟ ماگجان؟ ۆوسپيەۆال تۋركوۆ؟ تى ەگو توجە زاگۋبيل؟ دا؟ اح، تى، ليۋدوەد! يا پانتيۋركيست؟ كتو سكازال؟ جانتوكوۆ؟ گولوششەكين؟ اح، ستارىي كوزەل! ۋنيچتوجيل سارسكۋيۋ سەميۋ، سەل پولوۆينۋ كازاحوۆ، ۆمەستە س توبوي ستالين، تەپەر زا مەنيا... ستالين! كاك تى سوجرال تري ميلليونا كازاحوۆ؟ كاك تى نە پوداۆيلسيا؟ پودەليلسيا س گولوششەكينىم؟ نۋ، دا، پودەليلسيا. كاك؟ كاك؟ كازاحي سوۆسەم نە گوديليس دليا رولي دولگوۆەچنوگو يستوريچەسكوگو نارودا؟ ەتو تۆويا تەوريا؟ چتو؟ چتو؟ تەبە نۋجنا بىلا تەرريتوريا؟ ي پوەتومۋ ۋنيچتوجيت كازاحوۆ؟ بوگ وشيبالسيا، سوزداۆايا كازاحوۆ؟ ي تى نامەريەۆالسيا يسپراۆيت ەتۋ وشيبكۋ؟

گلەبوۆ بۋىنىپ ولە جازدادى. ءبىراق رىسقۇلوۆتىڭ ارىنىڭ توقتاتۋعا شاماسى كەلمەدى. شىداي الماي شىلىم تۇتاتىپ ەدى، رىسقۇلوۆ اتىپ تۇرا كەلدى.

— پوجار! پوجار! — دەپ ايقاي سالدى. — ميروۆوي پوجار! گوريت رەيحستاگ! ا ەتو تى، گەورگيي! پريۆەت، درۋجيششە! ادا، مىس توبوي وتدىحالي ۆ كرىمۋ. پومنيۋ، پومنيۋ. سلۋشاي، ديميتروۆ! يا تەبە يز لۋبيانكي پيسال پيسمو. نە دوشلو؟ چتو؟ ستالين پەرەحۆاتيل؟ ي وبۆينيل تەبيا، چتو تى سۆيازان س رىسكۋلوۆىم؟ اح، دەرمو! مەشوك دەرما!

گلەبوۆ شىداي الماي رىسقۇلوۆتى پيستولەتتىڭ دۇمىمەن قۇلاق شەكەدەن ءبىر ۇرىپ قۇلاتتى.

***

كونسيليۋم ەسكەندىر رىسقۇلوۆتىڭ كوپ بولسا ءبىر-اق اپتالىق ءومىرى قالدى دەپ شەشتى. قوس وكپەسى دە ىركىلدەپ ءىرىپ كەتكەن. ونى ەمدەپ جازاتىن ەشقانداي قۇدىرەت جوق. سوندىقتان، دەدى كونسيليۋم، بالانى تۇرمەگە قايتا سالۋدىڭ ەشقانداي رەتى جوق. ەگەر تۋعان-تۋىسقانى بار بولسا، سولاردىڭ قولىنا بەرگەن ءجون. اۋرۋحانا وعان ەندى كەرەك ەمەس. ءارى دەسە، مۇندا ونسىز دا ورىن جەتپەي جاتىر. بالانى شىعارىپ جىبەرگەن دۇرىس.

اۋرۋىنا بايلانىستى دەپ ەسكەندىردى تۇتقىننان بوساتۋ ۇكىمى شىعارىلدى.

— سەنى ءوز قولىنا الاتىن كىمىڭ بار؟ — دەپ سۇراعاندا ەسكەندىر كىمدى اتاۋدى بىلمەي قينالدى. كىم قالدى؟ اكەسى، ەگەر ءتىرى بولسا، تۇرمەدە. ءازيزا ايداۋدا. تۇيمەتايدىڭ نە بولعانىن بىلمەيدى. ناديا؟ ءبىر cay قالعان سول شىعار. ءبىراق «حالىق جاۋىن» ول قابىلدار ما ەكەن.

— مەنىڭ اكەمنەن باسقا ەشكىمىم جوك، — دەدى ەسكەندىر. — ول ءوزى دە تۇرمەدە. مەنى سونىڭ قاسىنا اپارىپ قاماڭىزدار.

تۇرمە باسشىلارى:

— جوق، ول بولمايدى، ول مۇمكىن ەمەس، — دەپ شەشتى.

— وندا مەنى اق تەڭىزگە اپارىپ تاستاڭىزدار.

— وندا ءبىر نارسەڭ قالىپ كەتىپ پە ەدى؟ مىنا دەرت سول اق تەڭىزدەن تاپقان ولجاڭ عوي.

— ولگەن ادامعا «جەتىم شاعالا» جاقسى مەكەن.

— «جەتىم شاعالا» جۇماق ەمەس شىعار.

— «جەتىم شاعالادا» ءومىرزايا وسەدى.

— «ءومىرزايا»؟ ول نە؟

— بايشەشەك. پودسنەجنيك.

— ا-ا. بايشەشەك بارلىق جەردە وسەدى.

— «جەتىم شاعالانىڭ» بايشەشەگى وزگەشە.

— نەسىمەن؟

— ۋمىرزايا بيك تيز ۇسەپ چىعا،

بيك از عىنا ياشي، تۋراەپ،

ۋمىرزايا بيك تيز

باشىن اسقا يا،

ۋمىرزايا سۋلا موڭاەپ.

جوتەلىپ-جوتەلىپ، ەنتىگىپ-ەنتىگىپ ارەڭ ايتتى. انىمەن ايتتى.

— بۇل ءاندى قايدان بىلەسىڭ؟

— سوندا ءبىر جاقسى ادام ۇيرەتتى.

— تاتار بولدى عوي.

— ءيا.

— «جەتىم شاعالادا» سەنسىز دە مۇڭ كوپ. كانە، كىم بار سەنى قولىنا الاتىن؟

ەسكەندىر رىسقۇلوۆ كوپ ويلاندى. كىم بار؟ اكەسى قازاقستانعا جەت دەپ ەدى. وندا قاي تۋىسقان بار؟ ەسىنە ەشكىمدى تۇسىرە المادى. تۇلكىباس دەۋشى ەدى. كەيدە تۇركىباس دەر ەدى. نەگە دەگەندە، و باسىندا تۇركىباس ەدى، كەيىن-كەيىن تۇلكىباس دەپ كەتكەن. «ل» مەن «ر»-دىڭ ءسويتىپ شاتاسىپ جۇرەتىنى بولادى. ايتپەسە «تاراز» ەمەس، «تالاس» دەۋشى ەدى اكەسى. تومەنگى تالاسقا بار. سوندا باباڭ رىسقۇل جاتىر دەپ ەدى، اكەسى. مۇمكىن، سوعان جەتكىزىپ سالار.

— مەنى تومەنگى تالاسقا اپارىپ تاستاڭىزدار، — دەدى ەسكەندىر.

— ول قاي جەر؟

— قازاقستاندا.

— وندا كىمىڭ بار؟

— بابام بار. دەدۋشكا. رىسقۇل اتى.

— شاقىرتساق، سەنى كەلىپ الىپ كەتە الا ما؟

— جوق، ول ولگەن.

— ە، بالا، سەن نە، چەحوۆتىڭ ۆانكاسى بولايىن دەدىڭ بە؟ «دەريەۆنە. دەدۋشكە». سولاي عوي؟

ەسكەندىر ۇزاق جوتەلدى. ەزۋىنەن قاندى كوبىك كورىندى.

***

ەسىندە ەشتەڭە جوق. مەڭ-زەڭ. پيستولەتتىڭ ءدۇمى تيگەن جەر تومپايىپ ءىسىپ قالىپتى. سونى قولىمەن سيپالادى. بۇل قايدان ءىسىپ ءجۇر؟ ەسىنە ەشتەڭە تۇسپەيدى. الدە سونشاما ۇزاق ۇيىقتاپ قالعان با؟ دەنەسى دەنە ەمەس، قۇر سۇلدە. الدە ءولىپ تىرىلگەنى مە؟ الگى ولگەندە جان ءبولىنىپ، شىن دۇنيەگە بارادى دەگەنى قايدا؟ شىن دۇنيەنى كەرە المادى. ءتىپتى ەلەس تە جوق. بۇل قالاي؟ جۇرەگىنە ماي كىلكىگەندەي كوڭىلى مۇلدە بەي-جاي. بۇل قايدان پايدا بولدى دەپ شەكەسىندەگى ىسىكتى تاعى سيپالادى. سىزداپ اۋىرادى. الدە توسەكتەن قۇلاپ ءتۇستى مە؟ ەسىندە جوق.

الدە گلەبوۆ تاعى سوققىلادى ما؟ وندا بىلەر ەدى عوي. جوق، ءبىرازدان بەرى گلەبوۆ قول جۇمساعان جوق. گلەبوۆتى كورمەگەلى بەرى قانشا كۇن ءوتتى؟ بۇگىن قاي كۇن؟ قاي اي؟ الدە تالاي جىلدار ءوتىپ كەتتى مە؟ مىناۋ ءوزى لۋبيانكا ما، جوق الدە باسقا تۇرمە مە؟

جان-جاعىنا قارايدى: باياعى سول تور كوز سوقىر تەرەزە. باياعى سول تۇمشالانعان جارىمجان شام. بوساعادا-پاراشا. جالعىز ورىندىق. باسقا ەشتەڭە جوق. سول قاراعاي توسەك. قاراعاي ءيىسى سەزىلمەيدى. تۇك تە تۇسىنىكسىز...

ءسويتىپ وتىرعاندا ايداۋىل كەلىپ ەسىكتى اشتى.

— ءجۇر، — دەدى.

رىسقۇلوۆ جۇرە الساشى. قيسالاڭداپ قۇلاي بەرەدى. اياعىنىڭ بۋىندارى بىلق-سىلق، جەر تىرەپ تۇرا المايدى. ايداۋىلدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ۇستىڭگى قاباتقا ارەن شىقتى-اۋ.

ۇيرەنشىكتى كابينەتتە، گلەبوۆتىڭ ورنىندا بۇل جولى نەيمان وتىر.

— وتىر، — دەدى. ءۇنى قاتقىلداۋ.

— وقى، — دەپ ءبىر پاراق قاعاز ۇسىندى. رىسقۇلوۆ بۇرانداسى جوعالىپ، ءبىر كوزى ءتۇسىپ قالا بەرەتىن كوزىلدىرىگىن قولىمەن ۇستاپ، قاعازعا ءۇڭىلدى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسى

دەپ جازىلىپتى. ودان جوعارى وڭ شەكەسىنە:

بەكىتەمىن: ۆىشينسكيي

دەپ قول قويىلىپتى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسى جەتى تارماقتان تۇرادى ەكەن. سول باياعى «يتتيحات»، ەنۆەر پاشا مەن زاكي ۆاليدي. قازاقستان، ورتا ازيا، كاۆكاز سىرتى، قىرىم، باشقۇرتستان، تاتارستان ەلدەرىن كسرو-دان ءبولىپ الۋ؛ ولاردى گەرمانيا، جاپونيا جانە تۇركيا بودانى ەتۋ؛ رىكوۆپەن بايلانىس؛ ستالين، مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ، كاگانوۆيچكە قارسى تەررور ۇيىمداستىرماق ارەكەت؛ گەرمانيانىڭ شپيونى، تۇركيانىڭ شپيونى. بالەندەي-بالەندەي ستاتيالار بويىنشا ءىس كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنا تاپسىرىلسىن...

رىسقۇلوۆ نەيمانعا قاراپ:

— مەن پروتوكولعا قول قويعان جوقپىن. مىنا قورىتىندى زاڭسىز، — دەدى.

نەيمان مىرس ەتىپ، امالسىز ادامداي قولىن جايدى.

— وكىنىشتى، ارينە. ءبىراق قول قويىپسىز.

— قاشان؟

— ونى مەن بىلمەيمىن. تەرگەۋشى گلەبوۆ قوي.

— گلەبوۆ قايدا؟ مەنىڭ قولىمدى وزىنشە قويا سالعان عوي. بۇل پودلوگ!

— گلەبوۆ ەندى باسقا كىزمەتتە. ول جوعارىلاپ كەتتى. ونىڭ ورنىندا ازىرشە مىنا مەنمىن.

— ءسىز كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتىپ ەدىڭىز عوي؟

— ءيا، ءىسساپاردا بولدىم. بىلەسىز بە، قايدا؟

— قايدا؟

— قازاقستاندا.

— م-م. مەنىڭ ءىسىم بويىنشا شىعار؟

— ءبىر جاعىنان و دا بار. سونداعى ارىپتەستەرگە كومەكتەستىم.

— مۇنداي سىردى مەن سياقتى تۇتقىنعا ايتۋعا بولا ما؟ نەيمان قىزاراقتاپ قالدى.

— ءسىز سىر شاشپايسىز.

— راحمەت سەنىمىڭىزگە.

— جانتوقوۆتى بىلەسىز عوي.

— ءيا... بىلەمىن.

— سول سىزدەن كەشىرىم ءوتىندى.

— قالايشا؟

— ول اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى.

— ول دا...

— ءيا، ول دا حالىق جاۋى. سىزگە بەكەر جالا جاپتىم دەپ وكىندى.

— دەمەك مەن اقپىن عوي؟

— جوق.

— نەگە؟

— كىنالارىڭىزدى ءوزىڭىز مويىنداپ وتىرسىز.

— قالاي؟ مەن مويىنداعان جوقپىن.

نەيمان توم-توم داپتەرلەردى الىپ، رىسقۇلوۆتىڭ الدىنا تاقادى.

— مىناۋ ءسىزدىڭ قولىڭىز عوي؟

— ءيا-ا... ۇقسايدى. ءبىراق...

— نە ءبىراق؟

— مەن قول قويۋدان باس تارتقانمىن. مىناۋ... مەنىڭ قولىم ەمەس. ايباق — سايباق قوي!

— جوندەپ قاراڭىز. سىزدىكى. راس، ىجداعاتسىز، ىقىلاسسىز قويا بەرگەنسىز. ايتپەسە، سىزدىكى. مىنە، مىنا بەتتەردە قولىڭىز ءتۇپ-تۇزۋ.

ءاربىر بەتتىڭ سوڭىندا «ت. رىسقۇلوۆ» دەپ تۇر. اسىققاندا ايباقتاتىپ وسىلاي قويا بەرەتىنى راس. سوندا بۇل قالاي؟ ءبىر بەت، ەكى بەت ەستە قالماۋى مۇمكىن-اق بولسىن. ەكى ءجۇز الپىس ءۇش بەتكە قول قويعانى قالايشا ەسىندە قالمايدى؟

— سولاي، ازامات ايىپتالۋشى. ەندى سوتتى كۇتەسىز، — دەدى نەيمان.

— ا-ا...

— نە ايتايىن دەپ ەدىڭىز؟

— جانتوقوۆ...

— ءيا، جانتوقوۆ.

— ول قالايشا... ءيا، ول ماعان جاپقان جالاسىن مويىنداعانى ەسەپكە الىنباي ما؟

— الىنار ما ەدى، كىم بىلەدى، ەگەر ءسىز ءوزىڭىز ايىبىڭىزدى مويىنداماساڭىز،

— مەن، مۇمكىن، اۋىرعان شىعارمىن. اقىل-ەسىم ءتۇزۋ بولماعان شىعار.

— ونى دارىگەر، ەكسپەرتيزا انىقتاۋى كەرەك ەدى. ەندى كەش. ءقازىر ەسىڭىز دۇرىس. ساپ-ساۋسىز. دەنساۋلىعىڭىزدا اۋىتقۋ بولدى دەگەن انىقتاما جوق. مىنە، دەلودا جوق. دەمەك، ەشتەڭەمەن دالەلدەي المايسىز.

— ادام وزىنە-وزى ادەيى قاستاندىق جاساپ، تەزىرەك ولگىسى كەلۋى دە مۇمكىن عوي. مەڭدە دە... سونداي كەزەن بولعان شىعار. وزىمە ءوزىم نە بالەنىڭ ءبارىن ۇيىپ-توگە بەرگەن شىعارمىن. بۇل ەسەپكە الىنباي ما؟

نەيمان بويىن تىكتەپ الدى:

— ۆىشينسكيي جولداس زاڭعا ەش جەردە جوق جانا تەوريا ەنگىزدى. ياعني: ايىپتالۋشىنىڭ مويىنداۋى-ادىلەتتىڭ سالتاناتى. مىنە، ءبىلدىڭىز بە؟ بۇل جاڭا تەوريا.

***

«ادامنىڭ كۇنى اداممەن». وسىندا مۇحيتتاي تەرەڭ سىر جاتىر. عاسىرلاردىڭ ەلەگىنەن وتكەن ءسوز. ءسويتىپ بارىپ، ءبىز عارىپكە جەتكەن ءسوز. مىنا الاساپىران زاماندا وسىنىڭ راستىعىنا تاعى ءبىر دالەل بولدى.

جەندەتتەر ەسكەندىردى تۇتقىنداۋىن تۇتقىنداپ الىپ، ەندى قالاي قۇتىلارىن بىلمەي باستارى قاتتى. ارينە، كوشەگە شىعارىپ تاستاۋ نەمەسە تۇرمەنىڭ اۋرۋحاناسىندا ءشىرىتۋ ولار ءۇشىن قيىن دا ەمەس. ءبىراق ەجوۆتىڭ اۋزىنان شىعىپ قالعان ءبىر اۋىز ءسوز ولار ءۇشىن زاڭ.. جاقىندارىنىڭ قولىنا تابىس ەتىڭدەر دەگەن. جاناشىرلىقپەن ايتىلماعان شىعار. مەيىرىم، قايىرىم دەگەن ۇعىم ەجوۆقا جات. ايتەۋىر، ماسىلدان قۇتىلا سالعىسى كەلگەن عوي. سونىمەن، نكۆد-نىڭ قولى ۇزىن. رىسقۇلوۆقا جاناستى الىس-جاقىن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ءتىزىمى بار. ولاردىڭ بىرەن-سارانى بولماسا، ءبارى دە تۇرمەدە. تۇرمەدەن امان قالعان جانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جۇبايى ولگا كونستانتينوۆنا بار ەدى. نكۆد سوعان حابار جەتكىزدى. وسىنداي دا وسىنداي، ەسكەندىر رىسقۇلوۆتى الىپ كەتىڭىز.

بىلاي قاراسان، ەسكەندىر ولگانىڭ ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانى ەمەس. ەگەر ەسكەندىر تۋعان ءسىڭلىسى ناديانىڭ بالاسى بولسا، ءبىر ءسارى. رىسقۇلوۆتىڭ ناديادان بۇرىنعى قاتىنى ناتاليا كولوسوۆسكايادان تۋعان بالا عوي. ياعني، ناديانىڭ كۇندەسىنەن. مۇندايدا ولگا كونستانتينوۆنا: مەن ونداي بالانى بىلمەيمىن، اۋلاق ءجۇرسىن دەسە، ەشكىم دە كىنالاي الماس ەدى. ءبىراق ولگا ادامدا ءجونى بولەك جان ەدى. ءبىر سوزگە كەلمەي ەسكەندىردى قابىلداپ الدى. ءسىڭلىسى نادياعا تەلەفون سوقتى.

— نادەنكا، شۋريك ۆەرنۋلسيا! — دەپ ءسۇيىنشى سۇراعانداي دا بولدى.

الاش-وردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى جانشا دوسمۇحامبەتوۆتىڭ جيعان-تەرگەن جيھازى دەگەنشە ەسكىدەن قالعان جالعىز كەرەۋەتى بار ەدى. ونىڭ ءوزى كونە زاماننىڭ كوزىندەي ءپىل سۇيەكتى تەكتەس اق كەرەۋەت بولاتىن. ايىبى، ءبىر اياعى جوق ەدى، ونىڭ ورنىنا كىرپىش قالاپ قويىپتى.

قالۋعا ما، ۆورونەج بە، ايتەۋىر بىرەۋىندە، كوپ جىل جەر اۋدارىلعان الاش-وردا «حانى» جانشا اقىرى ماسكەۋگە كەلىپ، وسى ءبىر ەكى بولمەلى پاتەرگە تۇراقتاعان. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «اداسقاندار» رومانىن قازاقشادان ورىسشاعا اۋدارىپ، ونى وسى ولگا ماشينكاعا ءوز قولىمەن باسىپ، جانشا باسپاعا اپارىپ تاپسىرىپ ەدى. اقشاسىن انە-مىنە الامىز-اۋ دەپ جۇرگەندە، جانشانى نكۆد الىپ كەتتى. سول كەتكەننەن ۇشتى-كۇيدى حابارسىز. ولگا اۋدارمانىڭ اقىسىنان دامەتىپ باسپاعا بارىپ ەدى، قولجازبا جوق بولىپ شىقتى. نكۆد قۇرىعى مۇندا دا جەتكەن سىڭايلى.

ءسويتىپ، كۇنكورىسى شىقپا جانىم، شىقپا بولىپ وتىرعان ولگانىڭ بار بايلىعى-اق كەرەۋەتتىڭ ۇستىنە ەسكەندىر رىسقۇلوۆ سۋلاي ءتۇسىپ جاتىپ السىن.

قوس وكپەدەن تىرناقتاي قالعانشا تىنىم تاپپاي، جوتەلىپ جاتتى. ەكى بەتى الاۋلاپ، كوزى وتتاي جايناپ، جارىق جالعاننىڭ سوڭعى ساۋلەسىن ءسىمىرىپ، جانتالاسقان ءسات كەلدى. ءاپالى-سىڭلىلى ولگا مەن ناديا ونىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، اۋزىنا سۋ تامىزىپ، اقتىق قىزمەتتەن ايانبادى. رىسقۇلوۆقا ەكەۋىنىڭ دە وكپەسى قارا قازانداي بولسا دا، ونىڭ جالعىز جادىگەرى از كۇن داۋرەننەن سوڭ، بۇل دۇنيەدەن وتەردە، ولگا مەن ناديا وتكەن-كەتكەن وكىنىشتى ۇمىتىپ، جاندارى مىنا مىسكىننىڭ جانىمەن جالعاسىپ، وسىنىڭ جانىمەن بىرگە شىعارداي شىرىلدادى.

— شۋريكتى ءتىرى قالدىرا گور، — دەپ قۇدايعا جالبارىنىپ-اق باقتى. ءبىراق ولاردىڭ ارىزى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتكەن جوق. ەسكەندىر شاشتىڭ ءبىر قىلىنا عانا ءىلىنىپ تۇرعانداي، ۇزىلۋگە جاقىن قالدى. سونىڭ وزىندە ەسىنەن ءبىر تانعان جوق، تىنىمسىز جوتەلدىڭ ارا-اراسىندا ەنتىگىپ، ەكى يىعىنان دەم الىپ، سويلەپ جاتتى. «جەتىم شاعالاداعى» وتكەن ءومىردى قيسساداي قىلىپ ايتىپ بەردى. ميرحايدار تاتار تۋرالى اسا ءبىر اسقان سەزىممەن تەبىرەندى. ونىڭ «ءومىرزاياسىن» ىڭىلداپ ايتتى. ومىردە بۇدان ارتىق ءان جوق دەدى. ويتكەنى ول ءوزى تۋرالى ەدى. كوكتەمدە جەردىڭ توڭى جىبىسىمەن بايشەشەك قىلتيىپ شىعادى. ءتىپتى قاردىڭ استىندا جاتىپ تا شىعا بەرەتىنى بولادى. سونشالىقتى اسىعادى بايعۇس. نەگە اسىعادى، تەز ءوسىپ، تەز ءولۋ ءۇشىن بە؟ «ءومىرزايا» ەسكەندىرگە ارنالعان ءان. مۇنى شىعارعان قانداي دانىشپان؟! دەمەك، ەسكەندىر سياقتى قىرشىن كەتكەندەر بۇرىن دا از بولماعانى عوي. تاعدىر سولاي بولعان سوڭ، نە وكىنىش؟!

قايران ەسكەندىر. گۇلدەپ شەشەك اتقاندا ءۇسىپ ۇرىپ، ىزعار سوققان بيشارا. ا ونىڭ بۇل ازاپتان قۇتىلىپ كەتۋىنە دە بولاتىن ەدى-اۋ. گلەبوۆ ايتتى عوي پاۆليك موروزوۆ تۋرالى. سونىڭ ءتىلىن العاندا، ءتىرى قالاتىن ەدى. ءبىراق تۋعان اكەسىنە جالا جاۋىپ، ونى ولىمگە قيىپ جىبەرىپ، جەر بەتىندە ءقايتىپ جۇرەدى.

راس بولسا، ادامنىڭ دەنەسى-ادامنىڭ كيىمى عانا كورىنەدى. ادام ءولدى دەگەنى-كيىمىنىڭ عانا توزعانى. ال جان ولمەيدى. جان نە ادام بەينەسىندە، نە ءبىر جاندىك، نە ءبىر وسىمدىك بەينەسىندە جەر بەتىنە قايتا ورالادى. ەسكەندىردىڭ جانى، ءسىرا، ومىرزايا-بايشەشەك بولىپ ورالار. وندا تاعى دا تەز سولادى. ءبىراق جىلدا، جىلدا قايتادان شىعا بەرەدى.

ەسكەندىر ەشقانداي جانتالاسقان جوق. قىڭ دەپ قينالعانىن دا بىلدىرمەدى. تەك ءبىر ساتكە بوي جاساعانداي بولدى. ءتىپتى جاستىقتان باسىن كوتەرىپ، كوڭىلدەنىپ، قاسىندا وتىرعان ەكى ايەلدى ۇمىتتەندىرىپ تە قويدى. ناديا قۋانىپ:

— قۇدايعا شۇكىر، بەتى بەرى قارادى، — دەدى. بالەنى كوپ كورگەن ولگا ۇندەگەن جوق. ول اقىرعى ءسات ەكەنىن سەزدى. ناديانى اۋىز ۇيگە شاقىرىپ، سىبىرلاپ:

— بايعۇس-اۋ، دايىندالايىق، — دەدى.

ناديا ءۇرپيىپ، قورقىپ قالدى.

ەسكەندىر ىڭ-جىڭسىز جاتىپ، جاي عانا ءجۇرىپ كەتتى. تەك بەتىنىڭ قىزىلى وڭىپ، بوزارىپ قالدى. كۇلىمسىرەپ جاتقان بويى دۇنيەدەن ءوتتى.

ەكى ايەل ونى ماسكەۋ زيراتتارىنىڭ بىرىنە قويماقشى ەدى. ولگا ايتتى:

— ۆاگانكوۆ زيراتىندا عاني مۇراتبايەۆ جاتىر، سونىڭ قاسىنا قويايىق، — دەدى.

سويتسە، وعان رۇقسات جوق ەكەن. وعان دا ولگەن ادامنىڭ اتاق-داڭقى بولۋى كەرەك ەكەن. ال ەسكەندىر بولسا «حالىق جاۋى». اقىرى كرەماتوريي دەگەنگە ءتۇستى بايعۇس بالا. جەردەن توپىراق تا بۇيىرمادى. توپىراق بۇيىرعاندا مولاسىنا جىلدا ءومىرزايا ءوسىپ شىعاتىن با ەدى. كرەماتوريا ونىڭ كىشكەنتاي قۇمىراعا سالىنعان ءبىر ۋىس كۇلىن الىپ بەردى. ەكى ايەل قۇمىرانىڭ بۇيىرىنە:

«ەسكەندىر تۇرار ۇلى رىسقۇلوۆ. 1920-1938» دەپ جازدىردى دا، كرەماتوريي قابىرعاسىنىڭ ءبىر قۋىسىنا اپارىپ قويدى.

ءسويتىپ، ءومىرزايا جىرى تاۋسىلدى.

تۇرار

قاتتى ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. ءومىر تاۋسىلىپ، ءولىم ەسىك قاعىپ تۇرعاندا بۇل قايداعى ۇيقى؟ كىلەڭ اق قايىڭنىڭ ىشىندە ءجۇر. كوكتەم ەكەن دەيدى. ءبىراق قاي جەردىڭ قايىڭى؟ ماسكەۋ تۇبىندەگى ياۋزا ورمانىندا وسىنداي اق قايىڭدار بولۋشى ەدى. سول ما؟ جوق، كوكشەنىڭ بۋرابايى ما؟ الدە تالعار، الدە اقسۋ-جاباعىلى ما؟ كىلەڭ زيپا بويلى، سىلاڭ قاققان سۇلۋ قايىندار. جاپىراقتارى نازىك، اشاڭ جاسىل. ءبىر قايىڭنىڭ بۇيىرىنەن جاس تامشىلاپ تۇر. الدەكىم جارالاپ كەتكەن ەكەن. كادىمگى ادام كوزىنىڭ جاسى سياقتى ءموپ-مولدىر. جاپىراقتار سىبدىر-سىبدىر سىبىرلاسادى. ال مىناۋ ءۇنسىز جىلايدى.

ءسويتىپ تۇرعاندا، الگى قايىڭ لەزدە ءازيزا بولىپ شىعا كەلەدى. رىسقۇلوۆ جۇرەگى تارسىلداپ، قۋانىپ قالادى. ءبىراق ءازيزا قۋانبايدى. بۇعان قاراي قۇشاق جايا ۇمتىلمايدى. قارتايىپ، بەتىن ءاجىم باسىپ، شاشى اعارىپ كەتىپتى.

— ءازيزا، نەگە مۇڭاياسىڭ؟ — دەيدى رىسقۇلوۆ. جاقىندايىن دەسە، ورنىنان قوزعالا المايدى. ءازيزا ءۇن قاتپايدى. ارادا تۇسىنىكسىز ءبىر كورىنىستەر وتەدى دە، ءازيزا قايتادان قايىڭعا اينالىپ كەتەدى. رىسقۇلوۆ كىلەڭ اق قايىڭنىڭ اراسىنان شىعا الماي ءالى ءجۇر. ءازيزا ەسىنەن شىعىپ كەتتى. الدەقانداي قۇستار شىرىلداپ ءان سالادى. الدەبىر قۇس تىنباستان بىرەۋدى شاقىرادى. جاعى سەمبەيدى. ۇنىندە جالىنىش، ساعىنىش سارىنى بار. بۇل دا مۇڭلى.

كەنەت اياعىنىڭ استىنان بايشەشەك كورىنەدى. ابايلاماي ءوزى باسىپ كەتىپتى. ەڭكەيىپ بايشەشەكتى تۇزەتپەك بولادى. ءبىراق ساباعى سىنىپ قالعان ەكەن، قىلجيىپ قايتا قۇلايدى. كەنەت داۋىل تۇرىپ، ورمان شۋىلدايدى. اق قايىندار بۇگىلىپ-بۇگىلىپ، جاپىراقتارى جامىراپ قويا بەرەدى. رىسقۇلوۆ ورماننان جول تابا الماي، قالاي قاراي جۇرەرىن بىلە الماي، ازىناعان ۋ-شۋدان ۇرەيلەنىپ بارىپ، ويانىپ كەتەدى.

— تۇتقىن رىسقۇلوۆ، نا ۆىحود! — دەدى ايداۋىل. ءتۇننىڭ قاي مەزگىلى؟ بەلگىسىز.

— ساعات قانشا؟ — دەپ سۇرادى رىسقۇلوۆ.

— ءتۇن ورتاسى بولدى، — دەدى ايداۋىل.

ءتۇن ورتاسىندا تەرگەۋگە الىپ بارا ما؟ ايتپاقشى، تەرگەۋ ءبىتتى عوي. ءتۇن ورتاسىندا، تەك اتۋعا الىپ باراتىن شىعار. ولىمنەن قورىقپا، ءولىم تۇك تە قورقىنىشتى ەمەس دەپ ءوزىن-وزى قانشا قايراپ، بويىن ۇيرەتتىم دەگەنمەن، تۇڭعىش رەت جۇرەگى سۋ-ۋ-ۋ ەتىپ، تۇلا بويى قالتىراپ قويا بەردى. سىلەيىپ تۇرىپ كالدى. تەك ايداۋىل مىلتىقتىڭ ۇشىمەن يتەرگەندە عانا، ءىلبىپ باسىپ، العا جىلجىدى. قانشا ايتقانمەن، تالاي ايلار بويى مەكەنى بولعان، كوپ كۇن ازاپ شەككەن، قانشاما ويلار مۇحيتىن كەشكەن كامەرا عوي، ارتىنا بۇرىلىپ قاراعاي توسەككە قارادى. تۇمشالانعان ءالسىز شامعا قارادى. ولاردان باسقا ەشكىمى جوق. باسقا كىممەن قوشتاسادى؟ ەشكىمى جوق. جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامداردى ءبىلۋشى ەدى، بىرەۋى جوق. قۇدايدان باسقا ەشكىم جوق. ال قۇدايدىڭ قالاۋى وسى بولسا-كونبەسىڭە نە شارا...

***

كادىمگىدەي ۇلكەن زالدىڭ ءىشى جاپ-جارىق ەكەن. مۇنداي جارىقتى كوپتەن بەرى كورمەگەن رىسقۇلوۆتىڭ كوزى قارىقتى. قوس ايداۋىلدىڭ قاقپالاۋىمەن تۇتقىننىڭ ورنىنا ارەڭ تاۋىپ بارىپ وتىردى. كوزى ۇيرەنىپ، جان-جاعىنا قاراپ ەدى، زالدا قاتار-قاتار ورىندىقتار بار ەكەن. ءبىراق وندا جان بالاسى جوق. Tءوp جاققا قاراپ ەدى: پرەزيديۋم ۇستەلى قىزىل ماۋىتىمەن قاپتالىپ و دا بوس ءتۇر. پرەزيديۋم تۇسىنا كسرو گەربى ءىلىنىپتى. تەرەزەلەر قىزىل پەردەلى.

رىسقۇلوۆ سوتقا كەلگەنىن ءتۇسىندى. سوت ەمەس، تريبۋنال. سوتتىڭ ءراسىمى كوپ. ادۆوكات دەگەن بولادى، ايىپتاۋشى پروكۋرور دەگەن بولادى. كۋالار شاقىرىلادى. مۇندا ەشكىم جوق. ءبىراق كەيىنىرەك كەلەتىن شىعار.

كەنەت جەر استىنان شىققانداي ءبىر داۋىس:

— ۆستات! سۋد يدەت، — دەدى. ورنىنان تۇراتىن رىسقۇلوۆتان باسقا ەشكىم جوق. قوس ايداۋىل قوس قاپتالىندا ونسىز دا قاقشيىپ تۇرعان.

تۇكپىردەگى ەسىكتەن الاسا بويلى، جالتىرباس كىردى. گەنەرال فورماسى بار. ونىڭ سوڭىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتىزىلىپ، ءتورت ادام كىردى. ءبارى دە اسكەري فورمادا.

جالتىرباسى ارمۆوەنيۋريست ۋلريحتىڭ ءوزى ەكەن. ول قاق ورتادا. الدەكىمدەر توم-توم قاعازداردى اكەلىپ قويدى. رىسقۇلوۆ ول تومداردى تانىدى. ون ايلىق تەرگەۋدىڭ جەمىسى. اۆتور-گلەبوۆ. ءبىراق بۇل ارادا گلەبوۆتىڭ ءوزى جوق. ۆىشينسكيي دە جوق، ەجوۆ تا جوق. ولار ءوز مىندەتتەرىنەن قۇتىلعان. ولار ەندى باسقا تۇتقىندارمەن اۋرە. قامالعان جالعىز رىسقۇلوۆ ەمەس قوي. ءبىراق مۇنىڭ سوتى جەكە وتپەك. جانىندا ەكى ايداۋىل. الدىندا-بەس گەنەرال.

اسكەري كوللەگيانىڭ ءتوراعاسى ۋلريح ءفورمالدى تۇردە رىسقۇلوۆتان ءومىربايانىن سۇرادى. رىسقۇلوۆ جاۋاپ بەردى.

ۋلريح رىسقۇلوۆتىڭ قانداي قىلمىسى بارىن ءتىزىپ شىقتى. سول باياعى ۆىشينسكيي بەكىتكەن ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى جەتى تارماق.

— وسى قىلمىستارىڭىزدى مويىندايسىز با؟ — دەپ سۇراق قويدى ۋلريح.

— جوك، مويىندامايمىن، — دەدى رىسقۇلوۆ.

— قالايشا؟ — دەپ ۋلريح كوزىلدىرىك استىنان رىسقۇلوۆقا شۇقشيا قارادى. — مۇندا مويىنداعان قولىڭىز تۇر عوي، — دەپ پاپكالاردى الاقانىمەن ۇرعىلاپ قويدى.

— ماعان قولدى قالاي قويدىرعانىن بىلمەيمىن. ءسىرا، ەسىمنەن تاندىرسا كەرەك.

— ءويتىپ كەڭەس تەرگەۋ ورنىنا جالا جاپپاڭىز، — دەدى I رانگالى ۆوەنيۋريست كوستيۋشكو.

— مەن كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن كەۋدەمدى وققا توسقان اداممىن. مەنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ىستەگەن قاستاندىعىم جوق، — دەدى رىسقۇلوۆ ءالى دە الدەنەدەن ۇمىتتەنىپ.

— سەڭدەردىڭ ءبارىن سولاي سايرايسىڭدار، — دەدى ۆىشينسكييدىڭ ورىنباسارى روگينسكيي. — سەندەر ۆىشينسكيي جولداستىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ەكى اياقتى ايۋانسىڭدار.

— ايىپتالۋشى رىسقۇلوۆ، سىزبەنەن تاجىكەلەسىپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس. ءتۇن ورتاسىنان اۋدى. بار بولسا، سوڭعى ءسوزىڭىزدى ايتىڭىز، — دەدى ۋلريح جەكسۇرىنداۋ كۇلىمسىرەپ.

— مەنىڭ كىنام جوق! جوق! جوق! — دەپ ايقايلاپ جىبەردى رىسقۇلوۆ. ءبىراق ونى مىنا مەڭىرەۋ زال مەنەن مەڭىرەۋ اسكەري كوللەگيادان باسقا ەشكىم ەستىمەدى.

— بۇلاردىڭ ءبارى سويتەدى، — دەدى كوستيۋشكو.

سوت «كەڭەسۋ» ءۇشىن زالدان شىعىپ كەتتى. «كەڭەسۋ» ءۇشىن. مۇنداي فورماليزم نە كەرەك...

رىسقۇلوۆ ورىندىقتى سىقىرلاتىپ قوزعالاقتاي بەرسە كەرەك، ايداۋىلدىڭ بىرەۋى يىعىنان ءتۇرتىپ:

— تىنىش وتىر، — دەدى.

ءوزى ەمەس، ويى عوي تىنىشتىق تاپتىرماي بارا جاتقان. «كەڭەسۋگە» كەتتى. ءا، بالكىم، ىشىندە ءبىر يماندىسى تابىلىپ: «اۋ، جولداستار، مۇنىمىز ادىلەتسىزدىك قوي. رىسقۇلوۆ ايىبىن مويىندامادى عوي»، — دەيتىن شىعار. ءا، بىلكىم، اتۋعا ەمەس، ايداۋعا كەسىم قابىلدار. ەندىگى وي وسى توڭىرەكتەن ۇزاعان جوق. رىسقۇلوۆتى وي قىسپاعىندا قالدىرىپ قيناماي، اسكەري كوللەگيا قازداي ءتىزىلىپ، لەزدە كايتا ورالدى. ولار ەندى كرەسلولارىنا وتىرعان دا جوق. ۋلريح بىردەن ۇكىمدى وقىدى.

«كسرو اتىنان كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى مىنا قۇرامدا:

ارمۆوەنيۋريست ۋلريح،

بريگۆوەنيۋريست زاريانوۆ،

I رانگالى ۆوەنيۋريست كاندىبين،

I رانگالى ۆوەنيۋريست كوستيۋشكو،

كسرو پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى روگينسكيي

ۇكىم شىعاردى.

ماسكەۋ كالاسى، 8-اقپان

1938 جىلى.

جابىق سوت ءماجىلىسى.

قارالدى: رىسقۇلوۆ تۇرار رىسقۇلوۆيچتىڭ ءىسى. 1894 جىلى تۋعان. رسفسر سوۆناركوم ءتوراعاسىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسارى. رسفسر كىلمىس كودەكسىنىڭ 58- 1ا، 58-2، 58-8، 58-1 1 ستاتيالارى بويىنشا بەلگىلەنگەن كىلمىستارى بويىنشا...

ۇكىم شىعاردى:

رىسقۇلوۆ تۇرار رىسقۇلوۆيچ جازانىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى-اتۋعا كەسىلسىن.

YKءىM وزگەرمەيدى، قايتا قاراۋعا جاتپايدى».

سوت نەبارى ون ءتورت-اق مينۋتكە سوزىلدى. تەرگەۋ قانشا ۇزاق بولسا، سوت سونشا قىسقا بولدى.

ۇكىمنىڭ كوشىرمەسىن رىسقۇلوۆتىڭ قولىنا ۇستاتتى. رىسقۇلوۆ زالدان شىعىپ بارا جاتقان ۋلريحتىڭ سوڭىنان: — ازامات ءتوراعاسى! — دەپ ايقايلادى. ۋلريح قايىرىلىپ قارادى.

— بۇلاردىڭ ءبارى سويتەدى. ەندى جالىنىپ بالە بولادى، — دەدى كوستيۋشكو.

دەگەنمەن ۋلريح رىسقۇلوۆقا:

— نە ايتاسىز؟ — دەدى.

— ازامات ءتوراعاسى، اقىرعى تىلەگىم: مەن جۋىنىپ الايىن، — دەدى.

— جۋىنعانمەن سىرتىڭ تازارادى، ال پيعىلدى قايتەسىڭ؟ — دەدى كوستيۋشكو.

— دا، پۋست، — ۋلريح قولىن سىلتەدى. ايداۋىلدارعا:

— شومىلدىرىڭدار، — دەدى.

***

كوپتەن بەرى جىلى سۋ تيمەگەن دەنەسى كادىمگىدەي ءجىپسىپ، ءتىپتى ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. رىسقۇلوۆ سول جىپسىگەن دەنەسىن سابىنداپ، ىسقىلاپ جۋىندى. جۇرەگىندە سۋىل جوق، قورىققانى، ۇرەي بۋعانى بىلىنبەيدى. جىلى سۋى، مۇزداي سۋى بار، سابىنى بار ۆاننا، تۇرمە ۆانناسى — رىسقۇلوۆتىڭ بۇل جارىق دۇنيەدەن سوڭعى كورگەن راحاتى بولدى. ءوز دەنەسىنە ءوزى تاڭقالادى. تەك شاندىر عانا قالىپتى. ءىلميىپ ارىقتاپتى. قولىنىڭ قارى، اياعىنىڭ سانى سالبىراپ، توقسانداعى كارى ادامداي سيىقسىز كورىندى. رىسقۇلوۆ ءوز تۇرىنەن ءوزى جەرىگەندەي بولدى. توزعان ەكەنسىڭ عوي، سورلى، — دەدى. «كيىمى» توزعان ەكەن. «كيىمىن» سىپىرىپ تاستايتىن كەز كەلگەن ەكەن. ءبىراق جۇرەكتەگى كوزگە ىلىنبەس، كورىنبەس جان ورنىندا.

***

رىسقۇلوۆ ءسويتىپ ءوزىن-وزى ارۋلادى. ءوزىن-وزى جۋماسا، مۇنىڭ سۇيەگىنە كىم تۇسەدى، كىم جۋىندىرادى؟ ءوز يمانىن ءوزى ءۇيىردى. ايتپەسە، مۇنىڭ يمانىن كىم ۇيىرەدى؟ جانازاسىن كىم شىعارادى؟ كىمگە قارىزبىن؟ — دەپ ويلادى. الىس-جاقىن ادامداردىڭ ءبارىن كوز الدىنان وتكىزدى. ەشكىمگە قارىز ەمەس سياقتى. ال قارىز بولعاندا قايتەدى؟ ونى قالاي وتەيدى؟ وتەۋگە مۇمكىندىگى جوق قوي.

بۇل دۇنيەدە كىمگە قارىزدار؟ ارينە، الدىمەن، ەڭ الدىمەن اناسى قاليپا مارقۇمعا قارىزدار. ءبىراق بۇل دۇنيەدەن تىم ەرتە ءوتىپ كەتكەن اناسىنىڭ قارىزىنان قالاي قۇتىلماق؟ ارى ويلاپ، بەرى ويلاسا، اناسىنا ارناپ اس تا بەرمەپتى. قۇران تۇسىرمەپتى. اجەلەرىڭ قاليپا دەگەن كىسى دەپ بالالارىنا دا ۇيرەتپەپتى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، قاليپانى ءوزى دە تىم-تىم از بىلگەندىگىنەن شىعار. قاليپا قايتىس بولعاندا، تۇرار نەبارى تورتكە جاڭا شىعىپ ەدى-اۋ...

وزگەسىڭ دەپ وزەگىنەن تەپپەي وسىرگەن وگەي شەشەسى ءىزبايشاعا قارىزدار. ءىزبايشا دا باقىتسىز. الاساپىراندا اداسىپ قالدى.

ارينە، اكەسى رىسقۇلعا قارىزدار. تىم بولماسا، ونىڭ اداسقان مولاسىنا بەلگى دە قويدىرماپتى. ارينە، كىنالى.

الماتىدان قوردايعا دەيىن ارقاسىنا سالىپ، مەركەگە شىعارىپ سالىپ، سايماساي بولىس كەگى ءۇشىن قانعا-قان دەگەندەردىڭ قۇرىعىنان قۇتقارىپ قالعان احات اتاسىنا قارىزدار.

وكىمەتتىڭ قۋعىنىنان جاسىرىپ، «قىرعىزبايەۆ» دەپ ءوز فاميلياسىن بەرگەن مەركەدەگى قىرعىزباي اتاسىنا قارىزدار. ونىڭ ادۋىندى ءام شەكسىز مەيىربان كەمپىرى ساليحاعا قارىزدار.

ويلاپ تۇرسا، رىسقۇلوۆ ەكى اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالماعان ەكەن. مەيىرىمدى ادامداردىڭ ارقاسىندا جوقتان بار بولعان ەكەن. ەندى مىنە، سولاردىڭ قارىزىنان قۇتىلا الماي كەتىپ بارادى. بالكىم، شىن دۇنيە بار ەكەنى راس بولسا، سوندا قۇتىلار.

ا، بالكىم... رىسقۇلوۆ وسى قارىزدىڭ بارىنەن وسى ومىردە-اق قۇتىلعان شىعار. ون سەگىزىنشى-ون توعىزىنشى جىلدارى؛ وتىز ەكى-وتىز ءۇشىنشى جىلدارى ميلليونداعان ادامدى كەڭەس وكىمەتى ادەيى ۇيىمداستىرعان اشتىق اجالىنىڭ تىرناعىنان قۇتقارىپ قالىپ ەدى عوي. مۇمكىن، وسى ەسەپكە الىنار...

اتۋعا جانالعىشتار ءقازىر كەلە مە، الدە ءبىر ساعاتتان كەيىن كەلە مە-بەلگىسىز. ۋاقىتىن ايتقان جوق.

اتۋ قورقىنىشتى ەمەس. وق تيەر، تىز ەتەر. ونى سەزەسىڭ بە، سەزبەيسىڭ بە-قۇداي ءبىلسىن. اتۋعا دەيىنگى ءسات قيىن. كۇتۋ قيىن. اجال جارىقتىق، قانشا دەگەنمەن ءتۇسى سۋىق. ويلامايىن دەسەڭ دە ۇرەي قينايدى. ۇرەيسىز ادام جوق. ءولىمنىڭ ءمانى دە سوندا شىعار. سونىسىمەن ءقادىرلى دە بولار. ادامدار ولىمنەن قورىقپاسا، مىنا بىلعانىش دۇنيەدە نە بولار ەدى؟ ودان بەتەر بىلىعار ەدى.

و باسىندا ادامدار ولىمنەن قورىقپايتىن دا زامان بولىپتى دەسەدى. سودان ادامدار ەسىرىپ، جەردىڭ بەتىن لاستاپ جىبەرىپتى. دۇنيەدە ەسىرىك كوبەيىپ، قىلمىسقا تولىپ، الەم ساسىپ كەتسە كەرەك. سوندا قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن قۇداي ولاردان ءۇمىت ءۇزىپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋدى ويلاپتى. نۇح پايعامبارعا ءامىر بەرىپ، كەمە جاساتىپ، سول كەمەگە ءتىرى جان اتاۋلىنى جىنىس بويىنشا ءبىر جۇپتان مىنگىز دەپتى. كەمەگە مىنگەندەر عانا، بولاشاق، تازا تۇقىم ءۇشىن ءتىرى قالىپ، باسقالاردىڭ ءبارىن توپان سۋى قاپتاپ ءولتىرىپتى.

جانالعىشتار نەگە كەشىكتى؟ ءوز اجالىمەن ولگەندەرگە ازىرەيىل كوزگە كورىنبەي كەلەدى ەكەن. ال رىسقۇلوۆتىڭ ازىرەيىلى كوزگە كورىنىپ كەلۋى كەرەك. كوزگە كورىنىپ كەلگەنى قيىن.

كامەرا، تاس كامەرا، تاس قاپاس مەڭىرەۋ. وعان ارىزىڭ وتپەيدى. شىركىن، قۇدىرەت بۇعان كۇش بەرسە، تەمىر توردى جۇلقىپ سىندىرىپ، تەرەزەدەن ۇشىپ شىقسا، قۇدىرەت بۇعان ميعراج كەرەمەتىن كورسەتسە... ميعراج تەك پايعامبارلارعا عانا بۇيىرعان. رىسقۇلوۆ پايعامبار ەمەس، نەبارى كادىمگى پەندە. ميعراج كەرەمەتىمەن يسا پايعامبار كوردەن شىعىپ، كوككە ۇشىپ كەتكەن. مۋحاممەد پايعامبار ميعراج كۇشىمەن پىراققا ءمىنىپ، اسپانعا ۇشىپ، جابىرەيىلمەن تىلدەسىپ، اللانىڭ ءامىرىن جەرگە جەتكىزگەن راسۋل.

جوق، رىسقۇلوۆ تاس قاپاستان شىعا المايدى. ميعراج وعان بۇيىرماعان. كەز كەلگەننىڭ ءبارى ميعراج كۇشىمەن عارىشقا ۇشىپ كەتە بەرسە، ميعراجدا قاسيەت قالا ما؟

ەندىگى ءبىر قولىنان كەلگەنى، رىسقۇلوۆ ءوزىن-وزى قايرادى: ۇرەي بولىپ قالتىراما، الدەكىمدەر سياقتى باقىرىپ باجىلداما. اجالدى سابىرمەن كۇتىپ الۋدىڭ ءوزى ابىروي. جانالعىشتاردىڭ الدىندا ابىرويىڭدى توكپە. قورىقپا! كوپ بولسا، پيستولەتپەن اتار. قاس-قاعىم ءسات ءشىداساڭ-بارى بىتەدى. ءبىر رىسقۇلوۆ وسىلاي دەيدى.

ەكىنشى رىسقۇلوۆ: كوگىلدىر اسپاندى، جارىق كۇندى ءقايتىپ قياسىڭ؟ ءوزىڭ قاسيەت تۇتقان قايسار قاراعايدى، اقبوزىم قايىندى قالاي قياسىڭ؟ جالعان-جالعان دەگەنمەن، قۇرت-قۇمىرسقاسىنا دەيىن قىمبات قوي. سەنى تۋعان ەلىڭ، جەرىڭ بار عوي، قاھار مەن قايعى قاماعان قازاقستاندى، ءوزىڭ باسىن قوسپاق بولعان تۇركىستاندى-تۇراندى قالاي قالدىراسىڭ؟ — دەدى.

شىركىن-اي، وي دۇنيە-اي، تۇركىستان تۇگەل بولعاندا رىسقۇلوۆ بۇل قاسىرەتتى شەگەر مە ەدى. توپىراعى دا بۇيىرماعان، تارىداي شاشىراعان تالاپاي تۇركىستان!

دۇنيە كەزەك دەۋشى ەدى. ەر تۇرىكتىڭ تارىداي شاشىراعان تامتىعى قايتا ءبىر بىرىگىپ، قايتا ءبىر قايراتتانىپ، قاناتىن كەرىپ، كوككە ءبىر سامعار كۇن تۋار ما ەكەن؟ كوك بەرىنىڭ التىن باسى جالتىلداپ، كوگىلدىر تۋى جەلكىلدەپ، كوك تۇرىكتىڭ ارۋاعى ءتىرىلىپ، الەم الدىندا قاسقايىپ تۇرار زامان قاشان كەلەرسىڭ؟

و دۇنيە-اي، سوندا مەن قايتا تىرىلسەم! سول كۇندى ءبىر كورسەم. كەرولەڭ مەن ورحون سۋىنداي، ەرتىس پەن ەدىل تولقىنىنداي اڭىراپ اققان ارماندارىم-اي. شىنىمەن-اق ادىرا قالدىڭدار-اۋ. مەنىڭ تەكتى بابالارىم-كۇلتەگىن مەن تونىكوك، تۇمان حان مەن مودە حان... ەسىم حان مەن قاسىم حان، تاۋەكەل مەن تاۋكە حان... قايداسىڭدار؟ سەندەردى العان سۇم اجال مەن بەيباقتى قۇرىعىنان قۇتقارار ما؟! ەل دەپ، جەر دەپ ەڭىرەگەن ەرلەرىم، جاندارىڭ جانناتتا بولسىن، نۇرلارىڭ پەيىشتە شالقىسىن. مىنا مەندەي پەندەگە مەدەت بەرىڭدەر. اجال الدىندا قۋات پەن شىدام بەرىڭدەر.

تۇلپار تەكتەس تۇركىستان! سەنىڭ باسىڭنان اداسىپ ۇشقان ب ا ق باسىڭا قايتا كەلىپ قونار بولسا، مەنىڭ رۋحىم قۇدىرەتتىڭ نۇرىنا شومىلار. سەنىڭ باسىڭا قايتا كەلىپ قونعان باقتى باقتالاس-باقاستىعىمەن، كۇنشىل، قياناتشىلدىعىمەن ۇركىتىپ جىبەرمەسە ەكەن ناداندار مەن جاماندار. قىزعانىش پەن كۇنشىلدىك، ۇيا بۇزعان رۋشىلدىق تۇبىمىزگە جەتتى عوي. كەلەر ۇرپاققا سول ساسىق مۇرا كەسىرىن تيگىزبەسە ەكەن.

قيانات پەن قىساستىقتان مەن دۇنيەدەن كەتەرمىن. قازاقتىڭ، جالپى تۇرىك ءناسىلدىڭ بار جاماندىعى بىزبەن بىرگە جوعالىپ، دۇنيەگە ادال دا اسقاق، باۋىرمال دا باتىر، اقىلدى دا تاكاپپار ۇرپاق كەلسە ەكەن. تۇرىك الەمى تۇتاس بولسا ەكەن.

***

ارقانىڭ اق بورانى سوقتى. اۋەلى جاياۋ بوران ەدى. بۇرىننان جاتقان قاساڭ كاردىڭ ۇستىمەن سىرعاناقتاپ، سىلاڭداپ، سۋسىلداپ مىڭ سان اق جىلاندار ويقاستاپ، ويناق سالعانداي ەدى. ارتىنان تەرىستىكتىڭ جەلى قاتايا ءتۇستى دە اسپان مەن جەردىڭ اراسى اق تۇتەكپەن تۇتاسىپ كەتتى. «ارقانىن اق مىلتىعى» دەگەن وسى.

مۇندايدا «الجير» اق كەبىن ورانعان ەلىككە اينالادى. ايتەۋىر، تىرشىلىك بار ەكەنىن اندا-ساندا تارس ەتىپ، اتىلعان مىلتىق داۋىسىنان بىلەسىڭ. بۇل ەندى قاراۋىل. بيىك مۇنارادا تۇرا تىن قاراۋىل. ونىڭ دا كۇنى كۇن ەمەس. تەرى تۇلىپقا قانشا وراندىم دەگەنمەن، مۇنداي سۇراپىل سوققاندا قاراۋىلدا تۇرۋ ەكى ازاپ.

ءبىرى-ازىناعان بوران بولسا، ەكىنشىسى قورقىنىش. پەيىلى بۇزىق تۇتقىندار لاگەردەن وسىندايدا قاشادى.

قاشقاندا قايدا بارارى بەلگىسىز. اينالا اق تەڭىز. بەلۋاردان كۇرتىك قار. ءارى قۇتىرىپ تۇرعان بوران. تۇنشىعىپ-اق ولەسىڭ. ءبىراق لاگەردەن ءبىر ءسات قۇتىلىپ، ەركىندىككە شىققاندى اسىل ارمان ەتەتىندەر از ەمەس. ازاتتىق ءۇشىن نەگە بولسا دا باس تىگەتىندەر تابىلادى.

لاگەردى اينالا قورشاعان شارباقتىڭ ءار بۇرىشىندا سوپاقتاۋ اعاش ۇيشىك تۋرادى. ول ۇيشىك تەمىر تاعانداردىڭ ۇستىندە، بيىكتە. سول ارادان بۇكىل لاگەر الاقانىڭداعىداي كورىنەدى. الىستان قاراعاندا، الگى ۇيشىكتەر تىكەسىنەن تىك قويعان تابىتتار سياقتى بوپ تا ەلەستەيدى. ءتورت بۇرىشتا ءتورت پروجەكتور تۇندە اجداھانىڭ كوزىندەي باعجيادى. ونىڭ جارىعىنان قىبىرلاعان قۇمىرسقا دا كورىنەردەي.

ءبىراق مىنا اقتۇتەك بوراندا پروجەكتور دا اق شەل باسقان اۋرۋ كوزدەي السىرەيدى. سول قورقىنىشتى. قاراۋىلدار مۇندايدا قاشقىندى بايقاماي قالۋى مۇمكىن. سودان قورىققان قاراۋىلدار كەزەك-كەزەك، اندا-ساندا، گۇرس-گۇرس مىلتىق اتىپ قويادى. ونىسى ءبىر جاعىنان «ءبىز وياۋمىز، ءبىز ساقپىز» دەگەن بەلگى. اق داۋىل ۇدەي تۇسەدى. قاراۋىلداردىڭ «تابىت» ۇيشىكتەرى سىقىرلايدى. پروجەكتورلار شايقالىپ، ءالسىز ساۋلە جانتالاسا بيلەپ تۇرادى.

ءۇش قابات نار توسەكتەر قاتار-قاتار تىزىلگەن ساسىق باراقتىڭ ءىشى قالىڭ ۇيقىعا كەتكەن شاق. قۇلقىن سارىدەن ەل ورىنعا وتىرعانشا تىنباي جۇمىس ىستەيتىن «حالىق جاۋلارىنىڭ قاتىندارى» سۇلاي ءتۇسىپ، سىلەيىپ قاتىپ قالعانداي شىرىن ۇيقىنىڭ كەزى. بۇلار ءۇشىن وسى ءبىر ساتتەن ارتىق جاننات جوق.

تەك ءازيزا قايتا-قايتا شوشىپ ويانىپ، شوشىپ ويانىپ كەتە بەردى. تۇسىندە نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق كورەدى. بىرەسە اق بوراننىڭ اراسىندا جالعىز ءوزى قالىپ، اينالا ۇلىعان قاسقىرلار قاماپ الادى. جەردە قارايىپ جاتقان اعاش ەكەن، سونىمەن قورعانايىن دەپ ەڭكەيىپ الا بەرگەندە، الگى اعاش شىرىك بولىپ شىعادى. قولىنا ىلىنبەي ءىرىپ كەتەدى. قاسقىرلار جاقىنداي ءتۇسىپ، تاپ-تاپ بەرەدى. ءازيزا «تۇرار!» — دەپ ايقايلاپ، ويانىپ كەتەدى. استىڭعى قاباتتا جاتقان كۇلاندا:

— ءاي، سورلىعار، نەمەنە، جامان ءتۇس كوردىڭ بە؟ جوندەلىپ، جايلانىپ جات، — دەپ سىبىرلايدى.

ەندى كوزى ىلىنە بەرگەندە، ۇيدەي قارا بۇقا تۇراردى سۇزەيىن دەپ تۇرعانىن كورىپ، تاعى دا باقىرىپ ويانادى.

الگى كۇلاندا تاعى دا:

— بايعۇس-اۋ، نە بولدى ساعان؟ شوشىنا بەردىڭ عوي، — دەپ سىبىرلايدى. داۋىستاۋعا بولمايدى. باسقا قاتىندار ويانىپ كەتسە، بەتىڭدى تىرنايدى.

ءازيزا:

— تۇرار، — دەيدى.

— نەمەنە، تۇرار؟

— بۇگىن تۇرارعا بىردەڭە بولدى، — دەيدى ءازيزا.

— تەك، جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاعىر. ءتۇس قوي ول. ءتۇس تۇلكىنىڭ بوعى دەگەن، تىنىش جات. تۇسىمدە سۇلتانبەگىمدى مەن دە كورەمىن. ولار ءقايبىر جەتىسكەن دەيسىڭ. كورگەن ءتۇستىڭ ءبارىن كوڭىلىڭە الا بەرمە. ۇيىقتا. الگى ازىرەيىل كەلىپ، وياتىپ، جۇمىسقا ايدايتىن ۋاقىت تا تاياپ قالدى. تىنىش جات...

ءبىراق ءازيزا ۇيىقتاي المايدى.

***

كوزگە كورىنىپ كەلەر اجالدى كۇتىپ جاتقان ادام نەنى اڭساۋى مۇمكىن؟ ارينە، قۋ ءومىردى اڭسايدى. ال رىسقۇلوۆ ءبىر جۇتىم قىمىزدى اڭسادى. ءبىر-اق جۇتىم. قازاقستانعا كوپتەن بەرى بارماعان ادام قىمىزدىڭ ءدامىن دە ۇمىتىپ كەتەدى عوي. بۇل دا ۇمىتىپ كەتكەن. ال ەندى مىنا ايتىپ كەلەر اجالدىڭ الدىندا سول ۇمىتىلعان قىمىز قايدان عانا ەسىنە تۇسكەنى عاجاپ. جولبارىستىڭ جۇرەگىنە جەرىك بولعان ايەلدەي ءبىر جۇتىم قىمىزدى تىلەگەنى سونشا، ورنىنان تۇرىپ بارىپ، تەمىر ەسىكتى توقپاقتاعىسى كەلدى. ارتىنشا: بۇل لاعنەت اتقىر لۋبيانكادا قىمىز قايدان بولسىن دەپ ويلادى. لۋبيانكا تۇرماق، بۇكىل ماسكەۋدەن ءبىر جۇتىم قىمىز تابىلار ما ەكەن.

بۇل ەندى ءومىردى قيماي الاسۇرعانى سياقتى. قىمىز دەگەنى ءومىردىڭ ءسينونيمى سياقتى. ەسىنە سونوۋ 1925 جىلدىڭ كوكتەمى ءتۇستى. موڭعولستان. ەشكىلى تاۋ. ايدالاداعى اراتتىڭ ءۇيى. كوك شالعىنداعى تاپال جىلقىلار، بيە ساۋعان مونگول كەلىنشەك. اراتتىڭ جاپ-جالپاق كيىز ءۇيى. انە قىمىزدى مونعول جولداسى تۇمەن-جىرعال ەكەۋى سوندا ىشكەن.

ەندى مىنا جارىق دۇنيەمەن ماڭگى قوشتاسار شاقتا، ەسىنە تالعار تاۋ ەمەس، اقسۋ-جاباعىلى ەمەس، اسپارا-مەركە ەمەس، كوگىلدىر كوكشە دە ەمەس، قاي-قايداعى ەشكىلى تاۋ تۇسكەنى نەسى؟

ءيا، سوندا ەشكىلى تاۋدان قىمىز ءىشىپ اتتانىپ، ورحون بويىنداعى بابالارىنىڭ باسىنا بارعان. كۇلتەگىن مەن تونىكوكتىڭ ەسكەرتكىشىن كورگەن. تاستاعى سىنا جازۋلاردى وقي الماي وكىنگەن.

سودان ءسال كەيىن، ۇلان-باتورعا ورالعاندا، رينچينو وعان جالا جاپتى. رينچينو موڭعول باسشىلارىنا: رىسقۇلوۆ-ايتۋلى پانتيۋركيست، سونىسى ءۇشىن لەنين مەن ستاليننەن تاياقتا جەدى. ءبىراق پانتيۋركيستىگىن ءالى قويماي، كەشە كونە كوك تۇرىكتەردىڭ ەسكەرتكىشىنە بارىپ زيارات ەتىپ، دۇعا وقىپ قايتتى.

ءوزى پانمونگوليزمگە قارسى بولا تۇرىپ، پانتيۋركيزمدى قوزدىرماق دەپ سوقتى. قايدا بارسا دا قارسى جاۋ تابىلا كەتەدى. رىسقۇلوۆقا الىستاعى موڭعولستاندا دا مازا بەرە قويمادى. ماسكەۋ رىسقۇلوۆتى كومينتەرننىڭ وكىلى ەتىپ جىبەرە وتىرىپ، سوڭىنا رينچينونى سالىپ قويدى. وسىنداي اڭدىسقان، ارپالىسقان دالباسا تىرشىلىكتىڭ اتاسىنا نالەت دەيىن دەسە دە، ءبىر جۇتىم قىمىزدى اڭسايدى. وي، قۋ دۇنيەنىڭ ءتاتتىسى-اي. سويتكەن دۇنيە، ءبىر كەم دۇنيە، مىڭ كەم دۇنيە رىسقۇلوۆتىڭ اتاۋ كەرەسىنە ءبىر كەسە قىمىزدى دا قيمادى. ەگەر قازاقستاندا اتىلسا، بۇل اتاۋكەرە بۇيىرار ما ەدى، كىم بىلەدى، ءبىراق ەلدەن توپىراقتا بۇيىرمايتىن بولدى. بالكىم، مۇنىڭ مولاسىنا ءارۋاق سىيلاعان الدەكىم تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن اكەلىپ شاشار ەدى، اتتەڭ رىسقۇلوۆقا مولا دا بۇيىرمايدى عوي. سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن ەشكىم بىلمەي سورلايدى توي. سول قايعى.

كوكىرەگى قىزعان تەمىر باسقانداي اشيدى. سول اشىعان كەۋدەسىن سيپالاعان سايىن، ءتوس قالتاسىنداعى قاعاز قاتىرلايدى. بۇل اسكەري كوللەگيانىڭ ۇكى-ى-مى. ءو-و-ول-ى-ى-م جازاسىنا كەسكەن ۇ-ۇ-ۇك-ى-ى-ىم. بويتۇمارداي قىلىپ، ءتوس قالتاسىنا ءتورت بۇكتەپ سالىپ قويدى. ءولىم جازاسى تۋرالى ۇكىم قاعازدى قولىڭا ۇستاتقانى قانداي ازاپ. ايتپاي-اق، ابايسىزدا-اق اتىپ تاستاي سالۋعا بولادى عوي. كىم تەكسەرىپ جاتىر. جوق، سەن اتىلاسىڭ دەپ كۇنى بۇرىن ايگىلەپ، ونىڭ كۋالىگىن قولىڭا ۇستاتادى. ساديزم دەگەن سالداقىنىڭ ءبىر ءتۇرى. قاتال ءتۇرى.

رىسقۇلوۆ سول ۇكىم-قاعازدى كورگە وزىمەن بىرگە الا كەتكىسى كەلدى. ءبىراق جەرگە كومگەندە كيىمدى شەشىپ الماس پا ەكەن دەپ تە ۋايىمدادى. الدە كرەماتورياعا سالىپ ورتەپ جىبەرە مە؟ اتتەڭ، بۇل قاعازدى شىرىمەيتىن قۇتىعا سالىپ ساقتاسا... ونداي قۇتى قايدان تابىلماق؟ قاعاز ءشىري مە، شىرىمەي مە دەپ كوپ ويلاندى. تەمىر ەكەش تەمىر دە ءشىريدى، قاعازعا نە داۋا؟..

***

رىسقۇلوۆ ماشينكاعا ورىسشالاپ باسىلعان ۇكىم قاعازدى ءتورت بۇكتەپ، ونى تاعى دا ەكى بۇكتەپ، ءتورت بۇرىشتى تۇمارداي ەتىپ، ءتوس قالتاسىنا قايتا سالدى. ءبىراق وعان دا كوڭىلى كونشىمەي، قايتىپ الدى. قاعاز شىرىمەۋى كەرەك. ءوزىنىڭ ولگەنىنەن گورى، وسى قاعازدىڭ شىرىگەنى قابىرعاسىنا قاتتى باتاتىن سياقتى، قاراپتان قاراپ وتىرىپ، تىم ابىگەرگە ءتۇستى. مۇنى قالايدا ساقتاۋدىڭ قامىن ويلاپ، ابدەن اۋرە بولدى. قاپتاپ قوياتىن، شىرىمەيتىن زات جوق. ءولىم كۇتىپ وتىرعان ادامنىڭ ۋايىمى باسقا بولسا كەرەك ەدى، رىسقۇلوۆ جارىقتىق، باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، الگى ۇكىمدى، ءولىم ۇكىمىن قاسيەتتى قۇرانداي قاستەرلەپ، ەرنىنە تيگىزىپ، ماڭدايىنا باسىپ، تاۋەپ ەتتى. ءسىرا، اقىلىنان اداستى ما، ونىسى نەسى دەيتىندەي ابەس قىلىق بولدى.

ۇكىم قاعازدى ورايتىن ءبىر تۇلدىر جوق ەكەنىن بىلسە دە، تاس كامەرانىڭ ءىشىن قايتا-قايتا تىنتكىلەدى. تاس قابىرعا، تاس ەدەن، بۇرىشتاعى پاراشا، توبەدەگى سىقسيما شام، قۋ قاراعاي توسەك، جالعىز ورىندىقتان باسقا لىپا جوق. تۇرمەنىڭ كەنەپ شالبارى مەن كەنەپ كويلەگىن سيپالاپ قويدى. كەنەپ تە ءشىريدى. باياعىدا (ءبىر جىل تولماسا دا باياعىداي عوي) ءازيزا سىيلىققا دەپ ساتىپ اپەرگەن امىركەن ءتۋفليدىڭ سىنارىن الىپ، ارى-بەرى قارادى. قايىسى تازا، سىرتى سىرلى-وسى شىرىمەس دەپ ويلادى.

ەرتەدە-ەرتەدە، بالا كۇنىندە سۇزەكپەن قاتتى اۋىرىپ تۇرعاندا، احات اتاسى ءبىر جاپىراق سارى قاعازعا ارابشا دۋعا جازىپ، ونى قارا بىلعارىمەن قاپتاپ تىگىپ، الا جىپتەن باۋ تاعىپ، تۇراردىڭ موينىنا ءىلىپ قويىپ ەدى. كەيىن سول تۇماردى مەركەنىڭ ينتەرناتىندا وقىپ جۇرگەندە، كۋزمينكانىڭ بالالارىمەن ءبىر توبەلەستە الا ءجىبى ءۇزىلىپ كەتىپ، جوعالتىپ الدى. كىم بىلەدى، سول تۇمار موينىنان ءۇزىلىپ تۇسپەي، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇرە بەرگەندە، رىسقۇلوۆ مۇنداي بالەگە ۇشىراماس پا ەدى...

امىركەن ءتۋفليدىڭ بىلعارىسىن جىرتىپ الماق بولىپ، ەزۋىنەن تارتقىلاپ كورىپ ەدى — كونبەدى. كەسىپ الۋعا پىشاق، باكى جوق. وندايدى تۇرمەدە ۇستاتقىزبايدى. ءتۋفليدىڭ ەزۋىن ايىرا الماعانىنا قاراعاندا، قولىنان كۇش تە كەتكەن بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە رىسقۇلوۆ مۇنى كيىپ، كوپ ءجۇرىپ جاتقان دا جوق قوي، تۋفلي ءوڭى تۇسسە دە، ءالى جاڭا ەدى. ءبۇتىن ءتۋفليدى جىرتىپ، ءبۇلدىرۋ، وبال دا سياقتى. ءبىراق ءوزى ولەر بولسا، ءتۋفليدىڭ نە كەرەگى بار؟

ءسويتىپ، ول اقىرى تۇرمەنىڭ كەنەپ كويلەگىنىڭ ءبىر جەڭىن جارتىلاي جىرتىپ الماق بولدى. ويىنا پەرعاۋىندار تۋرالى وقىعانى ءتۇستى. ەرتەدە، مىسىردا بۇل دۇنيەدەن قايتقان پەرعاۋىندى بالزامداپ، ونى كەندىر كەنەپكە قات-قاتتاپ وراپ، تابىتقا سالىپ، سودان سوڭ بارىپ، التىن ساركوفاگپەن قاپتايدى ەكەن. پەرعاۋىننىڭ كەبىنىنە جىبەك ماتا تابىلماي قالدى دەيسىز بە، كەندىر كەنەپتى بەكەر تاڭداماعان شىعار.

تۇرمەنىڭ كويلەگى تىرمىزىك ەكەن: سول جاق جەڭىنىڭ ۇشىن تارتقىلاپ كورىپ ەدى، جىرتىلا قويمادى. سودان كويلەكتى شەشىپ الىپ، قوس قولداپ جاتىپ، ءتورت ەلىدەي جەرىن جىرتىپ الدى. ۇكىم قاعازدى قاستەرلەپ تۇرىپ، سوعان وراپ، ءتوس قالتاسىنا سالىپ، سيپالاپ قويدى. تومپايىپ، ءبىلىنىپ قالماسىن دەپ سەسكەندى. ەندى كوپكە دەيىن شىرىمەس دەپ ۇمىتتەندى.

ولە-ولگەنشە ۇزىلمەيتىن سورلى ءۇمىت. ساعان دا راحمەت. سول ءۇمىت بولماسا، ادام كىم؟ ادامنىڭ باسقا جان-جانۋاردان ايىرماشىلىعى دا سول ۇمىتتە شىعار. اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنى ايداي ايان بولسا دا ءالى ويلايدى. ءالى-ى دە-ە ۇمىتتەنەدى. الدەبىر عايىپتان قايىرىم، مەيىرىم كۇتىپ، ۇكىم وزگەرىپ قالار ما دەپ تە ەلەگىزيدى. «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» عاجايىپتارىندا، كەيبىر رومانداردا ادامدى دارعا اسپاق بولىپ، موينىنا تۇزاق سالىپ تۇرعان ساتتە دە كەيدە پاتشا ۇكىمدى جويىپ، ءولىمنىڭ سۇپ-سۋىق ءوڭى وزگەرىپ سالا بەرمەۋشى مە ەدى؟ ادام اجالدان قۇتىلىپ كەتۋشى ەدى عوي.

ءبىراق مەڭىرەۋ تاس كامەرا تىرس ەتپەيدى.

دالادان، كەڭ دۇنيەدەن مۇندا دىبىس جەتپەيدى.

ۇيقى ارسىز. وسىنشاما ۇرەيدىڭ، اجالدىڭ اۋزىندا وتىرسا دا رىسقۇلوۆ مىزعىپ كەتكەن ەكەن. اكەسى رىسقۇل كەلىپ، كامەرانىڭ تەمىر ەسىگىن توقپاقتاپ تۇر.

— ويان، تۇرار! — دەپ ايقاي سالدى. — ءجۇر، كەتەمىز، اتاسىنا نالەت! — دەدى.

سويتكەنشە بولماي، تەمىر ەسىك شاقىر-شۇقىر اشىلدى دا، رىسقۇلوۆ ويانىپ كەتتى. جۇرەگى تۇسكىر زۋ-ۋ-ۋ ەتىپ، تارس-تارس سوعىپ، اۋىزىنا تىعىلدى. ايداۋىلدار كەلگەن ەكەن.

— شىق! — دەدى.

رىسقۇلوۆ تاس كامەراعا اڭىرىپ، اينالا قارادى دا تەمىر ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. اكەسى الگىندە عانا: «ءجۇر، كەتەمىز، اتاسىنا نالەت!» — دەدى. اپ-انىق ايتتى. سول داۋىس قۇلاعىندا ءالى تۇر. «مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ» عاجايىبى كەلمەدى. عايىپتان ەشكىم قۇتقارمادى، ۇكىم وزگەرمەدى. بۇعان كوزى ابدەن جەتتى. ءبىراق قورقىنىش جوق، ۇرەي جوق. اكەسىنىڭ الگى «اتاسىنا نالەت!» دەگەنى بۇل جالعان، الدامشى دۇنيەنى بالاعاتتاعانى شىعار. سول قۋات بولدى. ءبىر اۋىز ءسوز ءدات بەرىپ، بۋىنى بەكىدى. ەندى ولمەدى-اۋ دەگەن سۇراپىل سەزىمنىڭ ءوزى ءولىپ قالعان ءتارىزدى.

و دۇنيە راس بولار. ايتپەسە، اكەسى قايدان ءجۇر. ءتۇس دەيىن دەسەڭ، ايتقانى كەلدى عوي. رىسقۇل: «ءجۇر!» دەپ اقىرىپ ەدى، تۇرار ءجۇرىپ كەلەدى. راس، ازىرشە الدىندا ءبىر ادام، ەكى جاعىندا ەكى ادام، ارتىندا ەكەۋ. بارلىعى بەسەۋ. بۇل بەسەۋدىڭ قايسىسى اتار ەكەن؟ الدە ءبارى جابىلىپ اتا ما؟

اش ىشەكتەي بۇرالاڭى كوپ تاس كوريدور. ەداۋىر ۋاقىت ءجۇرىپ، تاعى ءبىر قابات قۇلديلاپ، زىندانعا تۇسكەن سياقتى. سوڭعى قادامدار عانا قالعان شىعار. قايران تۇرار، اناڭنان تۋىپ، ءتاي-تاي باسقالى بەرى بۇل سۇم دۇنيەدە قانشا كادام ءجۇردىڭ ەكەن؟ سول تاۋسىلماستاي كورىنگەن ۇزاق جول قاسام ۇرعانداي، بىرەۋ جۇلىنىن جۇلعانداي كىلت ۇزىلەيىن دەسە كەرەك. ەندى قانشا قادام كالدى؟ تاۋسىلمادى عوي، اتاسىنا نالەت! تۇلكىنىڭ ىنىندەي يرەلەندەپ بىتپەيتىن نەتكەن ۇزاق كوريدور.

رىسقۇلوۆ كەۋدەسىن سيپالاپ قويدى. وراما قاعاز قىتىرلادى. ەندى وسىنى ءبىلىپ قالماسا ەكەن. قۇلاعى شىڭىلدادى، ىڭىرسىعان، سىڭسىعان ءبىر اۋەن جانىن جايلاندىرعانداي بولدى. دۇنيە ءوزى ونى قيماي، قوشتاسقانداي زارلى. جوقتاۋ سياقتى. كەيبىرەۋلەر زارلى اۋەندى نەگە جاقتىرمايدى؟ سەزىمى توپاستار شىعار. ايتپەسە، دۇنيەنىڭ كوبى زار عوي، جوقتاۋ عوي.

ءولىمنىڭ ساۋابى-جوقتاۋ. جوقتاۋدى مارقۇمنىڭ رۋحى سەزىپ، ريزا بولادى. «ويباي-ويباي!» — دەپ باقىرعان وبال. قولىڭنان كەلسە، ويبايلاماي كەلىستىرىپ جوقتاۋ ايت. مارقۇمنىڭ تىرشىلىكتە ىستەگەن جاقسىلىعىن ايت. جوقتاۋ دا ونەر. ونەرىڭمەن ءولىنى دە، ءتىرىنى دە تەبىرەنت. انە، سول ساۋاپ. ءبىراق رىسقۇلوۆتى كىم جوقتايدى؟ جوقتاۋسىز قالعان قايران ەر...

جوعالعان كوپ، تابىلعان از. سول جوعالعاننىڭ ءبىرى سەنسىن، تۇرار، باۋىرىم. بۇل زار باياعىدا ءوزىڭ كورگەن كەرولەڭ مەن ورحوننىڭ اعىسى سياقتى. باياعى بابالارىڭنىڭ تاس مۇسىندەرىنىڭ قاسىندا تۇرىپ، سول اعىستىڭ ارماندار اعىسىنىڭ اۋەزىنە قۇلاق سالىپ ەدىڭ عوي. مىناۋ سونىڭ سارىنى عوي. كەرولەڭ مەن ورحون، ەرتىس پەن ەدىل، ءامۋداريا مەن سىرداريا، ىلە مەن شۋ سەنىڭ دە رۋحىڭدى تەربەتىپ وسىلاي ماڭگى اعا بەرەر. جاسىما، اتاسىنا نالەت! سەنى ءالى دۇنيەنىڭ ءوزى جوقتايدى. مىنالار ءقازىر مىلتىق كەزەنگەندە قالتىراما! ۇلى بابالارىڭنان ارتىق ەمەسسىڭ. اتسا-اتسىن! مالعۇندار كىشكەنتاي ءبىر كۇندى، جارىق كۇندى اتىپ تۇسىرگەنىن بايقاماي قالسىن. و، جەندەتتەر! رىسقۇلوۆ اتىلعان سوڭ، دۇنيەدەگى جىلۋ ءسال دە بولسا كەمىپ قالاتىنىن سەزبەيسىڭدەر عوي. سەزبەيسىڭدەر. دۇنيەنىڭ قايعىسى ول. مىناۋ قۇلاقتاعى اۋەن سول. اتتەڭ داريعا! ادام اتىلعان سوڭ دا وسى عاجايىپ اۋەندى ەستىپ جاتار بولسا. اكەسى رىسقۇل باياعى-باياعىشا، بودويبونىڭ التىن كەنىنەن قاشقاندا، اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ارشاسىنىڭ تۇبىنە جەتىپ ولگەندى ارمانداپ ەدى. نەگە دەسە، ول وتانى ەكەن عوي. ارشا تۇبىندە قالعان سۇيەك شىرىمەيدى دەسەدى. سول ارمانعا اكەسى دە، بالاسى دا جەتە الماسا نە شارا! مىنا قۇلاقتى شىڭىلداتقان سول ارمان زارى عوي. وسىنى تۇسىنە الماعاندار شىن بەيشارا. كەۋەك كەۋدە.

جازمىشتان وزمىش جوق. جازمىشىن وسىلاي بولدى، تۇرار. جان دۇنيەڭدى ءتۇسىنىپ جاتقان جان جوق قاسىندا. قاسىنداعىلار-قارا تاس. ەتىكتەرىنىڭ ءنالى ساق-ساق ەتەدى. سەن جالعىزسىڭ — وكىنىشى كوپ وتكىنشى دۇنيە دەگەن وسى. وكىنىشپەن ءوتىپ بارا جاتقان سەن عانا ەمەس. ءدال وسى دالىزبەن الگىندە عانا قۇمىقتىڭ ۇلى قورىقماسوۆ ءوتتى. الدىمەن سەنى اتپاي، ونى اتقانى نەسى. ەكەۋىن گۋنيب تاۋىنىڭ باسىندا تۇرىپ، ءشامىلدىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ:

ارۋاعىڭ قولداپ،

جولبارىسىڭ جەبەسىن! —

دەپ قول جايىپ ەدىڭدەر. قايدا سول ارۋاق؟! نەگە قولدامايدى؟ الدە اداسىپ قالدى ما؟ الدە لۋبيانكانىڭ تەرەڭ زىندانىن تابا الماي قالدى ما؟ اجال شىنداپ كەلگەندە ارۋاقتا اداسادى.

ال اكەڭ شاقىرىپ كەتتى. اكەڭ سەنى جەر تۇبىنەن دە تاۋىپ جەتتى. جاماندىق ويلاماعان شىعار. مىنا سۇمپايى، سۇرىقسىز، سايقال دۇنيەنىڭ مازاعىنان سەنى تەزىرەك قۇتقارعىسى كەلگەن شىعار. بۇل جولى اكەڭ رىسقۇل ازىرەيىلدىڭ ءىسىن قۇپتادى-اۋ. مىنا بىلعانىش، ادىلەتسىز دۇنيەدەن سەنى اسىعا الىپ شىقپاقشى بولدى-اۋ. تەك ۇرەيگە بوي الدىرما! اتاسىنا نالەت! مىنا جەندەتتەر سەنىن قورقىپ، قالتىراپ، كەمسەڭدەپ، قىڭسىلاعانىننان ءلاززات الادى. بۇيىرتپا ولارعا ونداي سالداقى ءلاززاتتى! شامان كەلسە، بەتىنە تۇكىر. ولار سول سەسىڭنەن-اق سەسكەنىپ، كوپ ۇزاماي وزدەرى دە ولەدى.

وسى ءبىر وقىس ويمەن رىسقۇلوۆ ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، كوزىنىڭ جانارى ولەگىزىگەن جەندەت:

— بۇرىلما! — دەپ ارس ەتتى.

رىسقۇلوۆ، كور بولعاندا، ءتىلى تاڭدايىنا جابىسىپ، بىلش ەتكىزىپ تۇكىرەرگە ءبىر ءتۇيىر دىمقىل دا تاپپاي قالدى.

مۇنى دا قۇداي قوس كورمەدى.

قۇداي قوس كورسە، مۇنى تىم قۇرىسا، مىنا زىنداندا اتقىزباي-اق، ورىستا نە كوپ-ورمان كوپ، ورمانعا اپارىپ اتقاندا، تىم بولماسا، اسپانعا قاراپ، قولىن جايىپ:

— ۋ ا، ءتاڭىرى، ءبىر شىبىنداي جانىمدى قابىل ال! — دەپ سوڭعى رەت ءۇن قاتار ەدى عوي. مىنا قاپاستا ونداي ارىزدى ايت نە، ايتپا نە — قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتپەيدى. ءبىر ءتۇيىر قورعاسىن وقتىن، وتەمىنە ءبىر ءتۇيىر تۇكىرىك تە تاپپادى-نە شارا؟

وسى وكىنىشپەن تاس تۇيىققا كەلىپ تىرەلگەنىن بايقاماي دا قالدى. تاس قابىرعاعا شاق ەتىپ، الدىمەن كوزىلدىرىگى سوعىلدى. ونسىز دا شەگەسى بوساعان ءبىر شىنىسى ەدەنگە ءتۇسىپ، كۇل-تالقانى شىقتى.

— نا سچاستە، — دەدى جەندەتتەردىڭ ءبىرى.

وعان ەشكىم كۇلگەن جوق. ءولىم الدىندا جەندەتتەر دە قوبالجىپ، قالجىڭ-مالجىڭعا زاۋقى سوقپايدى.

رىسقۇلوۆتىڭ بەتىن بەرى بۇرىپ، جون ارقاسىن قابىرعاعا تىرەپ قويدى.

— كوزىن تاڭايىق پا؟ — دەپ سۇرادى كىشى جەندەت ۇلكەن جەندەتتەن.

— دا ون ي تاك سلەپوي، — دەپ مىرس ەتتى ۇلكەن جەندەت. «سلەپوي» ەكەنى راس ەدى. كوزىلدىرىگىنىڭ ءبىر كوزى ءتۇسىپ قالعان سوڭ، ەكى كوزى ەكى ءتۇرلى كورىپ، باسى اينالعانداي بولدى.

— سنيميتە ەمۋ وچكي! — دەدى ۇلكەن جەندەت.

— وني تەپەر ەمۋ ني ك چەمۋ، — دەپ كەلىستى كىشى جەندەت.

كىشى جەندەت رىسقۇلوۆتىڭ التىن جيەكتى كوزىلدىرىگىن سىپىرىپ الىپ، كەيىن شەگىنىپ كەتتى. ەندى رىسقۇلوۆتىڭ بۇل دۇنيەقور بىلعانىش دۇنيەدەن الىپ بارا جاتقان ەش نارسەسى جوق.

— وتكرويتە ەمۋ روت! — دەدى ۇلكەن جەندەت. كىشى جەندەت قايتىپ بارىپ، رىسقۇلوۆتىڭ شىقشىتىن قىسىپ تۇرىپ، اۋزىن اشتىردى.

— پوسموتري حوروشەنكو-نەت لي زولوتىح زۋبوۆ؟

ولەگىزىگەن سوقىر شامنىڭ ساۋلەسىنەن ءجوندى كورە الماي، كىشى جەندەت رىسقۇلوۆتىڭ يەگىن كوتەرىپ، ەزۋىن ساۋساعىمەن كورىپ، ارى-بەرى ءۇڭىلدى.

— التىن ءتىس جوق. تىستەرى تۇپ-تۇگەل، قاسقىردىڭ تىسىندەي، شايتان العىر، — دەدى كىشى جەندەت.

— ەتي ازياتى ي ەست ۆولكي، — دەپ قالدى ۇلكەن جەندەت. — سىزمالستۆا مياسو جرۋت. كىشى جەندەت ەزۋىنە ساۋساعىن سالىپ كورگەننەن بولار، رىسقۇلوۆتىڭ اۋزى تۇكىرىككە تولىپ-اق كەتتى. جەندەتتىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ كەپ جىبەرگەندە، الگى سورلى ەكى كوزىن الاقانىمەن باسىپ، ءاز بولدى دا قالدى. ءوشىن الماق بولىپ، رىسقۇلوۆتى ىشىنەن ءبىر تەپتى.

— نازاد! — دەپ اقىردى ۇلكەن جەندەت كىشى جەندەتكە.

قاھارىنا قاراعاندا، ۇزاق جىر تاۋسىلاتىن سىڭايلى. رىسقۇلوۆ ءبىر ءتۇرلى جەڭىلەيىپ قالدى. جەندەتتىڭ بەتىنە كەلىستىرە تۇكىرگەنى بۇكىل يتتىككە، كۇللى وپاسىزدىققا، جالعان دۇنيەنىڭ وپاسىزدىعىنا تۇكىرگەنى ەدى. سونىسىنا ءوزى دە ريزا بولدى. جەندەتتىڭ تەپكەنىن ەلەگەن دە جوق. اۋزىندا التىن ءتىس بولماعانى قانداي وڭدى ەدى. ايتپەسە، مىنا يتتەر التىن ءتىستى جۇلقىلاپ اۋرەگە سالار ەدى. مەيلى، تازا كەتىپ بارادى. يت دۇنيەدەن ساباقتى ينە دە الىپ بارا جاتقان جوق. مىنا كەنەپ كويلەك پەن شالبار، ءسىرا، كەبىنى بولار. ال اياعىنداعى امىركەن ءتۋفليىن بىرەۋى شەشىپ الار. ءازيزا الىپ بەرىپ ەدى، ەندى ءبىر جەندەتكە بۇيىرار. وقاسى جوق، يت جالعاندا ەش نارسەنىڭ وپاسى جوق.

ۇلكەن جەندەت وزگەلەردى ون قادامداي كەيىن شەگىندىرىپ، ساپقا تۇرعىزدى. بارلىعى دا ناگاندارىنىڭ قۇلاعىن سىرت-سۇرت قايىرىپ، شۇرىپپەگە سۇق ساۋساقتارىن سالىپ، كوماندا كۇتىپ تۇردى. ۇلكەن جەندەت وق ۇنەمدەيىن دەگەن شىعار، بارلىعىنا تۇگەل اتقىزباي، رىسقۇلوۆ بەتىنە تۇكىرىپ جابىرلەگەن كىشى جەندەتكە:

— چەرنىش! ءبىر ادىم العا! — دەپ بۇيىردى.

تاپالتاق چەرنىش سەلك ەتىپ، تەڭسەلە جازداپ، العا جىلجىدى. كوزى قىسىقتاۋ، بەت-الپەتى تازا ورىس دەۋگە دە كەلمەيتىن، قوڭىرقاي ءتۇستى، قوتىر بەت بىرەۋ. ءبىراق جالپى ورىستا تازا ورىس بار دەۋ دە قيىن. ورىسپەن كىمنىڭ قانى ارالاسپاعان؟

— ات! — دەگەن بۇيرىق ەستىلگەندە چەرنىش تاعى سەلك ەتتى. ۇلكەن جەندەت سودان سەكەم الدى ما، الدە مۇندايداعى ءراسىم ەسىنە ءتۇستى مە:

— وتستاۆيت، — دەدى.

مۇندايدا، ادەتتە سوتتىڭ ۇكىمى وقىلادى. ۇلكەن جەندەت قالتاسىنان قاعاز سۋىرىپ الدى. الايدا سىقسيما شامنان جارىتىپ ساۋلە تامباعان سوڭ، ۇكىمدى وقىپ جاتپاي-اق:

— حالىق جاۋى رىسقۇلوۆ اتىلسىن! — دەپ بۇيىردى. ۇلكەن جەندەت بىرەسە: «سترەليات!»، بىرەسە: «وتستاۆيت» دەپ تۇرعاندا، رىسقۇلوۆتىڭ كوز الدىنا سوڭعى سۋرەتتەر كەلدى.

بۇكىل عۇمىرى قاس قاعىم ساتكە سىيىپ، جۇيتكىپ وتە شىقتى دا، ەڭ سوڭىندا قىزىل جەبەسى تىپىرشىعان اكەسى رىسقۇل تۇردى دا قالدى. ۇلكەن جەندەت «وتستاۆيت!» دەگەندە، سورلى سوڭعى ءۇمىت تاعى دا جىلت ەتتى. مۇمكىن، ابدەن ۇرەي ەتىپ، قورقىتقانى شىعار، اتپايتىن شىعار... ونىسى اۋرەشىلىك. ول تاعى الداندى. بۇكىر ناگان وزىنە قادالعانىن بۋالدىر اراسىنان كوزى شالىپ قالدى. ءبىراق بىردەن اتىلمادى. ويتكەنى رىسقۇلوۆتىڭ تۇكىرىگى كوزىن بىتەپ تاستاعان با، چەرنىش تا ءجوندى كورە الماي، دالدەپ كوزدەي الماي، شامالى ىركىلىپ قالدى. نەگە اتپايسىڭ دەپ ۇرسا ما دەپ، ايتەۋىر شۇرىپپەنى باستى-اۋ...

ناگان تارس ەتتى-رىسقۇلوۆ قۇلامادى. وق وڭ قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن عانا جۇلىپ ءتۇستى. سىرعالىقتان قان سورعالادى. جانى شىقپاي جاتىپ، قان شىقتى.

ساقەتەر ءتيدى سانىما،

ساقسىرىم تولدى قانىما، —

دەر ەدى كونەدەگى جاۋىنگەر جىراۋ. ول تاعى دا:

جاپاندا جالعىز قالىپ بارامىن،

جانىمدا ءبىر تۋعاننىڭ جوعىنان، —

دەيدى عوي.

جاپاندا رىسقۇلوۆ جالعىز قالدى. وبال بولدى-اۋ دەپ اياعان جان بولمادى. قايتا ۇلكەن جەندەت، بايعۇس چەرنىشتى:

— تفۋ، يديوت! — دەپ بەتىنە ءبىر تۇكىرىپ، يتەرىپ جىبەردى دە، ونىڭ ورنىنا ءوزى تۇردى. ءبىر ەمەس، ەكى تۇكىرىك جەگەن چەرنىش ۇتىلدى ما، ۇتتى ما؟ بۇل ۇلكەن ماسەلە. قۇدايدىڭ: «ولتىرمە!» — دەگەن وسيەتى راس بولسا، چەرنىش ولتىرگەن جوق. شىن دۇنيە راس بولسا، چەرنىشتىڭ كۇناسى جەڭىلدەدى. ال بۇل دۇنيەدە نە كۇتىپ تۇرعانى بەلگىسىز؟ ۇلكەن جەندەت ونى، ءسىرا اياماس. تۇكىرۋمەن قۇتىلىپ كەتسە-مول ولجا.

ءوز دەنەسىنەن قان شىققانىن كورگەن سوڭ رىسقۇلوۆتان دەگبىر كەتكەندەي بولدى. اۋەلگى باتىلدىعى، تاۋەكەل دەپ تاس جۇتىپ، بەكىنگەنى سەتىنەگەندەي بولدى. ءتىپتى:

— اياڭدار، — دەپ داۋىستاپ تا جىبەرە جازدادى. شىن سورلى سوندا بولار ەدى، قۇداي ابىروي بەرگەندە ساناسى تەز ساۋىعىپ: «سابىر، سابىر، اتاسىنا نالەت!» — دەدى. بۇل ونىڭ سانامەن ايتقان سوڭعى ءسوزى ەدى. براۋنينگ تاعى تارس ەتكەنىن ەستىدى مە، ەستىمەدى مە... ەش جەرى اۋىرعان دا جوق، اۋىرسا اۋىرعان دا شىعار، ءبىراق ونى سەزگەن جوق. كوزىنەن ءبىر وت جارق ەتتى دە، شىر-ىل-دا-ا-اپ ۇشىپ، بۇل-دىرا-اپ بارىپ، جوق بولدى. ار جاعى... ار جاعى تىپ-تىنىش. جارىق تا جوق، تۇنەك تە جوق. مۇمكىن، كوزىنەن جارق ەتىپ ۇشقان جان شىعار. جان كەۋدەدەن ۇشادى دەگەن بەكەر بولار. ءسىرا، كوزدەن ۇشاتىن سىڭايلى.

دۇنيە تەڭسەلگەن جوق، تەڭىز شايقالعان جوق. قۇلانيەكتەنىپ تاعى ءبىر تاڭ اتىپ كەلە جاتتى. بار بولعانى ءبىر ءپىل ءبىر قۇمىرسقانى باسىپ كەتكەندەي اپەندەلەۋ الەمىش الەم سول باياعى باز قالپىندا قالا بەردى.

ەكى جەندەت رىسقۇلوۆتىڭ بىلق-سىلق ەتكەن ءولى بويىنان جىلۋى كەتپەگەن دەنەسىن قانار قاپقا سالدى دا، قابىرعاداعى تەسىك ناۋاعا سىرعىتىپ، يتەرىپ جىبەردى. ولىك سالعان قاپتى سىرتتاعىلار قاعىپ الىپ، ءۇستى جابىق ماشيناعا لاقتىرىپ تاستادى. لاقتىرسا لاقتىرا بەرسىن، اتاسىنا نالەت! ەندى ونى سەزىپ جاتقان رىسقۇلوۆ جوق.

قاڭىلتىرمەن قاپتالعان ناۋانىڭ قاقپاعى قايتا جابىلدى. قاڭىلتىرى جالتىراپ كەتىپتى. قاجالا-قاجالا جىلتىر بولعان عوي. نەگە، نەمەن قاجالدى ەكەن؟

باياعىدا، پاتشا زامانىندا لۋبيانكانىڭ بۇل زىندانى ءبىر كىراشان (كرەششەننىي) تاتار ساۋداگەرىنىڭ دۇنيە-مۇلىك ساقتايتىن قويماسى بولعان ەكەن. سول مۇلىكتى سىرتقا قاپ-قابىمەن وسى ناۋا ارقىلى شىعارىپ، قاپ-قابىمەن وسى ناۋا ارقىلى ىشكە كىرگىزەدى ەكەن. شوقىنعان تاتار بولسا دا ءىسى الدەقايدا يماندى.

ال ەندى كەڭەس وكىمەتىنىڭ چك-سى مەن نكۆد-سى بۇل ناۋا ارقىلى اتىلعان ادامداردىڭ ولىگىن شىعارادى. كىراشان تاتاردىڭ مۇلكى كوپ قاجادى ما، الدە ولىكتەر كوپ قاجادى ما، ناۋا جاپ-جالتىر.

اۆتوردان

«سوسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ جاس ادەبي قىزمەتكەرىمىن. سەكرەتارياتتا رەتۋشەر كيم دەگەن قارتاڭداۋ كىسى بار. ءبىر كۇنى كىرىپ ءبارسام-بىر ەسكى سۋرەتتىڭ بەتىن ۇشكىر پىشاقپەن قىرناپ وتىر ەكەن. ءۇڭىلىپ قارادىم.

— ستو، نە ۋزناەش؟ — دەدى كيم اعاي. «چتو، نە ۋزناەش» دەگەنى.

— نەت، — دەدىم.

— ريسىكۋلوۆ، — دەدى كيم. جۇرەگىم شىم ەتە قالدى.

گازەتتىڭ ءنومىرى شىققاننان كەيىن وسى سۋرەتتى (وريگينال ء-تۇپنۇسقاسىن) ماعان بەرەسىز بە دەپ جالىندىم.

— نە سنايۋ، — دەپ تۇقشىڭداپ وتىرىپ-وتىرىپ،-لادنو، لادنو، تولكو نيكومۋ نە پوكاسىۆاي، — دەدى.

سۋرەتتىڭ بەتىن بىرەۋ بۇرىن تىرناپ بۇلدىرگەن ەكەن. كيم سونى جاماپ-جاسقاپ، رەتۋشتاپ وتىر.

— زال، زال، بەليلا نەتۋ، — دەدى. «جال، جال، بەليلا نەتۋ» دەگەنى. اق بوياۋ ىزدەپ وتىر. ارلەپ، اقتاماقشى.

رىسقۇلوۆ تۋرالى دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تىرنەكتەپ جيناعان ماتەريالدارىمنىڭ ءتولباسى وسى سۋرەت بولدى. 1960 جىل ەدى.

سوڭعى ءتۇيىننىڭ ءبىر بايلامى

باس پروكۋرور رۋدەنكو دەموكراتتاۋ كورىندى. باسىن يزەپ امانداسىپ، ءازيزاعا:

— وتىرىڭىز، — دەپ ورىندىقتى كورسەتىپ، سىپايى مىنەز تانىتتى.

— ون كۇن كۇتىپ، الدىڭىزعا ارەڭ كىردىم، — دەدى ءازيزا.

— ءيا، ونىڭىز راس. كەزىندە رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ءىسىن قايتا قاراۋ-قول بايلاۋ.

— مەن شىندىقتى، تەك ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان ەستيىن دەپ كەلدىم. تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قىرىق ءۇشىنشى جىلى ولگەنى راس پا، جوق الدە ودان بۇرىن اتىلدى ما؟

— ءازيزا تۇبەكوۆنا، رىسقۇلوۆ 1943 جىلى ءوز اجالىنان قايتىس بولدى. كەشىرىڭىز، بۇل، ارينە، ءسىزدى جۇباتا قويماس. ءبىراق شىندىق سولاي.

— سول ۋاقىتقا دەيىن ول قايدا جۇرگەن؟ تۇرمەدە مە، الدە ايداۋدا ما؟

— ءيا، سۇراعىڭىز دۇرىس، ءازيزا تۇبەكوۆنا. ول ايداۋدا بولعان.

— قاي جەردە؟

رۋدەنكو مۇڭايا قالعانداي قول جايىپ:

— تاڭعالماڭىز: قازاقستاندا، — دەدى.

— قازاقستاندا؟ ونىڭ قاي جەرىندە؟

رۋدەنكو ەندى جىميعان بولدى.

— قايتىس بولارىنىڭ الدىندا ول قوستاناي دالاسىندا ەكەن...

— قوستاناي؟ وندا لاگەر بار ما؟

— ءسىرا، بار بولعانى عوي، ءازيزا تۇبەكوۆنا. سەنبەسەڭىز، مىنە كۋالىك قاعاز...

رۋدەنكو ماشينكامەن باسىلعان، ءمورلى، گەربىلى ءبىر پاراق قالىڭداۋ قاعازدى ۇستاتا بەردى.

ۆوەننايا كوللەگيا ۆەرحوۆنوگو سۋدا سسسر

13 يۋليا 1956 گ.

№ نر-0014/56

موسكۆا، ۋل. ۆوروۆسكوگو، د. 13.

تۋرار رىسكۋلوۆ، وتبىۆايا ناكازانيە، ۋمەر 19 اپرەليا 1943 گودا وت پاراليچا سەردسا... № 43/13-5194531 س/و مۆد سسسر. سووبششەنو و سمەرتي ۆ واگس گ. موسكۆى.

— ءيا، ءازيزا تۇراروۆنا، تو ەست، يزۆينيتە، تۇبەكوۆنا، مەنىڭ كومەكشىلەرىم سىزگە دۇرىس ايتقان، ال ءسىز ولارعا سەنبەدىڭىز. مىنە، دوكۋمەنت...

قۇداي-اۋ، سوندا قوستاناي مەن اقمولانىڭ اراسى ءتيىپ تۇر عوي! وندا ەكەنىن بىلگەندە ءازيزا ۇشىپ جەتەتىن ەدى عوي. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟! نە دەگەن تاسجۇرەك دۇنيە؟! ءازيزانى كوپ بولسا اتىپ تاستار ەدى دە. اتىلماي كوپ جاساعاننان گورى، تۇرارىن ءبىر كورىپ، اتىلىپ كەتكەننىڭ ءوزى مىڭ ەسە ارتىق ەدى عوي. اي، قاتىباس، قاقباس تاعدىر!

رۋدەنكونىڭ كومەكشىسى: تۇرار رىسقۇلوۆ 1943 جىلى ولگەن دەگەندە ءمىز باقپاي بەزەرگەن ءازيزا، ەندى مىنا باس پروكۋروردىڭ الدىندا وتىرىپ، ال كەپ بوتاداي بوزداسىن.

رۋدەنكو قوڭىراۋ باسىپ، كومەكشىسىنە سۋ الدىرىپ ىشكىزىپ، ءازيزانى كابينەتىنەن، ايتەۋىر ارەڭ دەگەندە شىعارىپ سالدى.

كومەكشىنىڭ بولمەسىندە ەسىن جيىپ العان سوڭ، ءازيزا رۋدەنكوعا قايتا كىرمەك بولدى.

— ءبارى تۇسىنىكتى بولدى عوي، ەندى ءسىزدى قابىلدامايدى، — دەدى كومەكشى.

— ماعان رىسقۇلوۆتىڭ زاتتارىن قايتارسىن، سونى ايتامىن، — دەدى ءازيزا.

— وكىنىشكە وراي، ەشقانداي زاتى جوق، — دەدى كومەكشى. — ءبىز سۇراۋ سالعانبىز.

— قالاي جوق؟ ونى كيسلوۆودسكىدە تۇتقىنعا العاندا، جازىپ جاتقان كىتابىنىڭ قولجازباسى بار بولاتىن. فوتواپپاراتى بار بولاتىن. ساعاتى بار بولاتىن. پارتبيلەتى، كۋالىگى بار بولاتىن. نەگە جوق؟ قالامدارى بار بولاتىن...

بۇل سوزگە كومەكشى كۇلمەسە دە، مىرس ەتتى.

— قايداعى قالامدى ايتاسىز، — دەدى.

سول-سول ەكەن، ءازيزانىڭ كوپ-كوپ زاماننان بەرى قوردالانىپ، قات-قات جينالىپ جاتقان اشۋ-ىزاسىنىڭ كەرەمەتتەي كەگىنىڭ، شەر-شەمەنىنىڭ اۋزى اشىلىپ، جانارتاۋداي بۇلقىنا ءبىر اتقىلادى دەيسىڭ...

— ءاي، قارابەت! نە دەپ تۇرسىڭ؟! «قايداعى قالامىڭ» نە؟ مەن سەندەيدى رىسقۇلوۆ ءبىر ۇستاعان قالامنىڭ ۇشتىعىنا دا تەڭگەرمەيمىن. ءبىلدىڭ بە؟! تاۋىپ بەر. زاڭ الدىندا تالاپ ەتەمىن. رىسقۇلوۆتىڭ ءوزىن ءىزسىز-تۇزسىز قۇرتىپ جىبەرگەندەرىڭ ءۇشىن، قۇداي الدىندا جاۋاپ بەرەسىڭدەر. ال ول ۇستاعان تۇيمەدەي ءبىر زات تابىلسا، ونى مەن دۇنيەنىڭ بار التىنىنا ايىرباستاماي، تۇمار ەتىپ، تاعىپ جۇرەمىن. سول ءۇشىن كەرەك!

ايقاي-شۋعا ادامدار جينالىپ قالدى.

— كىرگىز مەنى باس پروكۋرورعا! ماعان رىسقۇلوۆتىڭ قايدا قالعانىن، سۇيەگى قايدا جاتقانىن ايتسىن.

— ونى ەشكىم دە بىلمەيدى، — دەدى كومەكشى، جىلارمان بولىپ جۋاسىپ. — قۇداي ءۇشىن، كەشىرىڭىز.

— نەگە ەشكىم بىلمەيدى؟ مىنە، قاعازدا ولگەن كۇنىنە دەيىن جازۋلى تۇر عوي.

جيرەن — قىزىل شاشى سەلدىرەپ، بۋرىل شالعان ءبىر كىسى ءازيزانىڭ قولىنداعى قاعازدى الىپ، قاراپ تۇرىپ، ءتۇسى قۋارىپ، باسىن شايقاعانداي بولدى. ءبىراق سىر بەرمەدى.

بۇل باياعى تەرگەۋشى نەيمان ەدى.

سوڭعى ءتۇيىن

اۆتوردىڭ رىسقۇلوۆپەن قوشتاسۋى

قوش، تۇرار، باۋىرىم، كوكەم مەنىڭ! مەن سىزگە ءدال ءقازىر الپىستان جاڭا اسقان جاسىمنىڭ جارتىسىن ارنادىم. وتىز جىل بويى سىزبەنەن قول ۇستاسىپ، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇردىم. وتىز جىل بويى جان دۇنيەمدى، وي-سانامدى بيلەپ، ۇزاق ساپارعا جول باستادىڭىز. ول اسا قيىن جول ەدى.

بىرەۋلەر ايتتى: بۇل جولعا بەكەر ءتۇستىڭ، جەتە المايسىڭ دەدى.

بىرەۋلەر ايتتى: قولىڭ كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بەكەر بايلايسىڭ دەدى.

بىرەۋلەر ايتتى: شەتى جوق، شەگى جوق مۇحيتقا ءتۇسىپ كەتتىڭ-اۋ، بايعۇس، باتىپ كەتپەسەڭ جارار ەدى دەدى.

ولاردىڭ ايتقانى راس ەدى. مەن كوپ مالتىعىپ، كوپ تۇنشىقتىم. جاعالاۋعا جەتە الماي، باتىپ كەتۋىم ابدەن ىقتيمال ەدى. ءبىراق، تۇرار كوكە، ءوزىڭىز الىپ شىقتىڭىز. ءسىزدىڭ جۇلقار رۋحىڭىز الىپ شىقتى.

بۇل كىتاپ ءسىزدىڭ ءزاۋلىم تۇلعاڭىزعا لايىق دەپ ايتا المايمىن. قولىمنان كەلگەنى وسى بولدى، كوكە. قۇداي شاقتاپ بەرگەن كۇش-قۋاتتان، شاعىن تالانتتان اسا المادىم...

اسىلىق ايتىپ، قۇدايعا كۇناكار بولمايىن. قۇدايدىڭ مۇنىسىنا دا مىڭ دا ءبىر ءتاۋبا. ماعان وسىنشا عۇمىر بەرىپ، جارىق ساۋلە كورسەتىپ، قولىما قالام ۇستاتقانىنا شۇكىر. ولتىرە سالامىن دەسە، قۇدايعا ەشتەڭە ەمەس.

مەنىڭ مارقۇم انام ايشا ەرتەرەكتە «قىزىل جەبەنىڭ» ءبىرىنشى كىتابى شىققاندا:

— سەن رىسقۇلوۆ تۋرالى كىتاپ جازدى دەيدى عوي، — دەدى.

— ءيا، — دەدىم مەن.

— سەنىڭ اكەڭ مۇرتازانى «رىسقۇلشىنا» («رىسقۇلوۆششينا» دەگەنى) دەپ ۇستاپ اكەتىپ ەدى، سول ما؟

— سول.

ايشا كيمەشەگىنىڭ استىنان قولىن شىعارىپ، كىرتيىپ جاساۋراعان كوزىن ءسۇرتىپ، مىس ساقينالارىن سيپالاپ وتىرىپ:

— ودان دا ءوز اكەڭدى جازبايسىڭ با، — دەدى جاي عانا.

كوردىڭىز بە، قالاي؟ ول دا وزىنشە ءازيزا سياقتى. ءسىبىردىڭ ءبىر تۇكپىرىندە، باياعىدا سۇيەگى قۋراپ قالعان مۇرتازاسىن ولە-ولگەنشە ساعىنىپ ءوتتى.

ءسىز تۋرالى «حامسانى» مەن سول جازىقسىز جاپا شەككەن اكەمنىڭ ارۋاعىنا دا باعىشتايمىن، تۇرار كوكە.

«حامسا» جولى جەڭىل بولدى دەي المايمىن. جازۋ قيىن. جازعانىڭدى باسىپ شىعارۋ ودان دا قيىن. جۋرنالعا جاريالانىپ جاتقان جەرىنەن تۇتقىندالىپ، جارىق كورمەي قالعان كەزى دە بولدى. ولگەن بۋرانىڭ باسىنان ءتىرى اتاندار جامان ۇركىپ، وسقىرىنىپ، وقالاقتاپ، تايراڭدادى.

— رىسقۇلوۆ-پانتيۋركيست!-دەستى.

— رىسقۇلوۆ تۋرالى رومان جازىپ جۇرگەن اۆتور-نەوپانتيۋركيست! — دەدى.

مەن كەك ساقتامادىم. ولاردى قۇداي كەشسىن.

مەن تورىققان كەزدە، ءسىزدىڭ رۋحىڭىز ءال-قۋات بەردى، تۇرار كوكە. مەن ءسىزدى تۇسىمدە كورەتىن بولدىم. قولىمنان جەتەكتەپ الىپ، تاسجارعاننىڭ بۇتاعىنان ۇستاپ، ورگە قاراي تارتقىلاعانىڭىز ەسىمنەن كەتپەيدى. قاتەلەسپەسەم، ءيا تالعار تاۋ، ءيا اسپارا تاۋ، ءيا اقسۋ-جاباعىلىنىڭ ارشالى قيا بەتكەيى ەدى. — قياعا شىعىپ نە بار؟ — دەيمىن. — ءجۇر، — دەيسىز. — تەڭبىل تورعايدى كورسەتەمىن، — دەيسىز. — شولپان كەبىستى كورسەتەمىن،-دەيسىز. و، ول ءبىر عاجايىپ دۇنيە ەدى: نايزا شىندارى كوز جەتپەس كوككە بارىپ تىرەلگەن تاۋلار، اينالا جاڭعاق اعاشتارى، زاۋ تەرەكتەر، زيپا شىنار، بۇتاقتارىندا جىبىرلاعان قۇس ۇيالارى. قۇدايدىڭ جۇماق جاراتقان دۇنيەسى. ماڭقيعان ماڭعاز مارالدار ەش نارسەدەن ۇرىكپەيدى. جولبارىسى مەن ەلىگى بىرگە جايىلعان جادىرا الەم. كيىكوتىنىڭ حوش يىسىنەن باس اينالادى. توبىشاق تامىرىن كەمىرگەن قوزىداي قىزىل سۋىرلار بىزدەن قورىقپاي، ساق-ساق كۇلەدى. ۇلكەندىگى ۇشاقتاي سامرۇق قالىقتاپ ءجۇر. تۇرار كوكە، ادامدار نەگە كورىنبەيدى؟ — دەيمىن مەن. — ادامدار كەلسە، مۇنشاما كەرەمەتتەن تۇلدىر قالار ما ەدى، — دەيسىز ءسىز. — انە تەڭبىل تورعاي!

ويدىم-ويدىم، كوگىلدىر، قىزعىلتىم، كۇلگىن ءتۇستى تەڭبىل تورعاي ءسىزدىڭ الاقانىڭىزعا كەلىپ قونادى. تامىلجىتا سايراپ قويا بەرەدى. ونىڭ ءتىلىن ءسىز عانا تۇسىنەسىز. — مىنە، شولپان كەبىس! شىنىندا دا ادەمى، سارى التىن جالاتقان جۇماق گ ۇلى جالت-جۇلت ەتەدى.

كادىمگى تاڭ الدىندا تۋاتىن شولپان جۇلدىز سۇلۋلىقتىڭ، ماحابباتتىڭ كيەسى كورىنەدى. ونى ەۋروپالىقتار ۆەنەرا، ستەللا دەيدى، اۆرورا دەيدى. ءبىزدىڭ تۇرىك دۇنيەسى شولپان، چۋلپان، چولپون، زۋھرا دەسەدى عوي. سول شولپان بىردە اياعىنداعى التىن كەبىسىن ابايلاماي جەرگە ءتۇسىرىپ الىپتى. سودان مىنا اقسۋ-جاباعىلىدا شولپان كەبىس اتتى وتە ادەمى، وتە نازىك، ءجاۋدىر كوز گۇل وسەدى.

تۇرار كوكە، ءسىز سوندا، سول شولپان كەبىستى ايمالاپ كوپ تۇردىڭىز. تان قۇلانيەكتەنە، نايزا شىڭدار سۇلباسى سۇستانا كورىنگەندە، سول شىنداردىڭ ۇستىنەن شانشىلا جارقىراپ، شولپان جۇلدىز تۋعان ەدى. ءسىز سوعان سۇقتانا قاراپ قالدىڭىز. شاتقالدا مەن بۇرىن كورىپ، ەستىمەگەن عاجايىپ قۇستار سايراپ، دۇنيە-الەمدى كەرەمەت اۋەنگە بولەدى. ءتىپتى، تاكاپپار نايزا شىڭداردىڭ ءوزى تەڭسەلىپ، تەبىرەنىپ كەتكەندەي ەدى. مەن سوعان تاڭ قالىپ، ون بويىمدى ءبىر عاجايىپ سيقىر بيلەپ، ماساڭ بولىپ تۇرعاندا، ءسىزدىڭ كەنەت قايدا كەتىپ قالعانىڭىزدى دا بايقاماپپىن. ءسىز دە جوقسىز، شولپان كەبىس تە جوق، تەڭبىل تورعاي دا جوق.

— كوكە! — دەپ شىڭعىرا ايقايلاپ جىبەرىپ بارىپ، ويانىپ كەتتىم. ءسىزدى قايتىپ كورە المادىم.

مەن شەتسىز، شەكسىز دۇنيەدە، ءسويتىپ جاپادان-جالعىز قالدىم. ەندى قايتىپ كەزدەسەمىز بە، جوق پا-بىلمەيمىن؟ الپىستان اسقان جاس مىناۋ. جارىق دۇنيەنىڭ ساۋلەسى ءالى قانشا بۇيىرادى-بولجاۋسىز. تاڭ ماقشاردا اللا، قۇدىرەت، شەكسىز شەبەر قۇدىرەت، شەكسىز دۇنيە-الەمدى جاراتقان قۇدىرەت، شەكسىز، تەلەگەي اقىل-وي-كوك ءتاڭىرى ءبىزدى و دۇنيەدە كورىسۋگە جازسىن! جانىڭىز جانناتتا بولىپ، نۇرىڭىز پەيىشتە شالقىسىن! ءبىز پاقىردى ءارۋاعىڭىز قولداپ، جولبارىسىڭىز جەبەي ءجۇرسىن! ءاۋمين.

(بەسىنشى كىتاپتىڭ سوڭى.)

---