ءجۇز جىلدىق جارا
كەسەپاتتان امان بولسا، ادامدار كوپ جاسار ەدى. ءبىراق كۇندى ءتۇن اڭدىپ تۇرعانى سياقتى ادامدى دا انادان تۋار-تۋماستان قىرسىق اڭديدى دا تۇرادى. بۇل رەتتە ادام تەڭىز تاسباقاسىمەن تاعدىرلاس. تەڭىز تاسباقاسى سۋدا ءومىر سۇرسە دە، جۇمىرتقاسىن قۇمعا سالادى. وبالى نە كەرەك، تەڭىز تاسباقاسى كوپ جۇمىرتقالايدى. ءبىرى بولماسا ءبىرى امان قالار دەگەن ءۇمىت پە، ايتەۋىر، ءبىر ماۋسىمدا وتىز-قىرىق تۇقىم تاباتىنى راس. ال سول وتىز-قىرىقتىڭ ءبارى بالالاسا، تەڭىز تۇرماق، جەر بەتىنە تاسباقا سىيماي كەتەر ەدى. قايدان بولسىن...
تاسباقا جۇمىرتقاسىنىڭ جورگەگى ىپ-ىستىق قۇم عوي. وبالى نەشىك، قۇم-جورگەك جەتىم جۇمىرتقالارعا انا ورنىنا انا بولادى-اق. جەتىم دەيتىنىمىز — تەڭىز تاسباقاسى جۇمىرتقالارىن قۇمعا سالىپ بولىسىمەن-اق كوز جاسىن قول قىلىپ، سۋعا قاراي سۇيرەتىلەدى. وعان سۋسىز ءومىر ءسۇرۋ جۇمىرتقالاپ بولعانشا عانا بەرىلگەن. جۇمىرتقالاپ بولدىڭ ەكەن، تەزىرەك تەڭىزگە جەت، ايتپەسە ولەسىڭ.
قاتال زاڭ سولاي. ەندىگى جەردە ول تۇقىمدارىنا پانا بولا الماس. جەتىمدەرى قۇم-جورگەككە امانات.
كۇم-جورگەك تاسباقانىڭ جۇمىرتقالارىن قىمتاپ-قىمتاپ باۋىرىنا باسار-اۋ، اي-كۇنى جەتكەندە بارماقتاي-بارماقتاي بالاقايلار قۇم-جورگەكتى تەسىپ شىعىپ، اتا-بابادان حاتسىز قالىپ كەلە جاتقان اقىل بويىنشا، ياعني ءومىر زاڭى بويىنشا تىرباڭداپ، تىكە تەڭىزگە قاراي اسىعار. انە، بالەنىڭ باسى وسى قۇم مەن تەڭىز اراسىندا. ءالى ساۋىتى قاتپاعان بالعىن تاسباقانىڭ ەتىنە جەرىك جالماۋىزدار جان-جاقتان اندىزداپ بەرەر. قاراقۇس قاپتاپ، جىلاندار سۋماڭدايدى. قۇم-جورگەكتەن جاڭا شىققان قىزىلشاقا تاسباقالاردى قىرىپ بەرەدى. تەڭىزگە تالىقسىپ جەتىپ، سۋعا سۇڭگيتىندەرى بىرەن-ساران. ال ەندى سول سۋعا امان-ەسەن جەتكەندەرى جىرتقىش بالىقتاردان cay قالسا، تەڭىز تاسباقاسى ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز جىل جايباراقات جاساي بەرەدى.
ادام دا كوپ جاسار ەدى. كەدەرگى كوپ. كەشە عانا اساننان قارا قاعاز كەلدى. قاعازعا قاپ-قارا قايعى وراپ جىبەرىپتى. ال سول اسان وق تيمەسە، ەڭ كەمى ءجۇز جاسايتىن قارا ناردىڭ ءوزى ەدى. جاراسى تىرناقتاي-اق بولسا دا، وقتان وتكىر اجال جوق.
اعاش تا ادام تاقىلەتتەس. تامىرىنا بالتا، وزەگىنە ءورت تيمەسە، جۇلىنىن قۇرت كەمىرمەسە، جاسىن ءتۇسىپ جايراماسا — اعاش كەپ جاسايدى. الاتاۋدىڭ تاشكەنتكە جەتەر-جەتپەس قۇيرىعىندا جاتقان جانناتى بوستاندىق جەرىندە ءبىر شىنار تۇر. وزبەكتەر تاقتا قاعىپ، جازۋ جازىپ قويىپتى. سويتسە سول شىناردى اقساق تەمىر كورگەن ەكەن. اقساق تەمىردەن بەرى قاي زامان! اقساقتىڭ سۇيەگى باياعىدا-اق قۋراپ قالدى. ال شىنار ءالى تۇر. كەسىر-كەسەپاتتان امان بولسا ءالى تالاي جاساماق.
الدەقالاي جولىڭ ءتۇسىپ مولداۆيا بارا قالساڭ، كيشينيەۆ دەگەن استاناسىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى باۋدا پۋشكين كوردى دەگەن ءبىر اعاش تۇر. ونىڭ دا پاسپورتى بار...
* * *
ءدال سونداي بايشىنار ءبىزدىڭ مىڭبۇلاقتىڭ شوقىباس سايىنىڭ وڭىرىندە دە بار. مىڭبۇلاق بوستاندىق ەمەس، ارينە. تابيعاتى دا قاتالداۋ. شىنار جارىقتىق سوندا دا وسكەن.
ال بۇل اعاشتىڭ پاسپورتى وزگەشە. قاڭىلتىر تاقتا قاعىلماعان، جازۋ جازىلماعان. بۇل شىناردىڭ ەن-تاڭباسىن ادامدار تاريح قامىن ويلاپ سالعان جوق. تاريح قامىن ويلاۋ قايدا...
اقپان ايىنىڭ «اق مىلتىعى» فاشيستەردىڭ وعىنداي قاڭعىباس، قاعىندى بولاتىن. "اق مىلتىق» اسىرەسە قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ قىسىندا قۇتىرىپ كەتتى. باتىستاعى قارا مىلتىقتان قالىسپايمىن دەگەندەي، اپتالاپ التى كۇن قاتارىندا سوعاتىن سويقاندى شىعاردى. «جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن». مىڭبۇلاقتىڭ ءبورىسى بوران بولدى.
مىڭبۇلاق وتقا جاعارى تاۋسىلدى. اق بوران ازىناپ تۇرسا، وتىن تاۋسىلىپ، پەشتىڭ قۋىسى ۋىلدەپ ۇلىپ تۇرسا، ادام بايعۇس ءوز سيراعىن شاۋىپ جاققىسى كەلەدى ەكەن. ال ءبىراق ءوز سيراعىن ءوزى شابا المايدى. ەندى نە ىستەيدى؟
سۇراپىلدان بەتەر ازىناعان ازىن-اۋلاق مالعا ادامدار توقال تامدارىنان بۇعاتىنداعى ەسكى قامىس پەن ساباندى سۋىرىپ بەرە باستادى. بۇعات اعاشتىڭ ءوزىن وتقا جاقتى. ال بۇعات اعاش پەن بۇعات قامىس تاۋسىلعاندا نە ىستەيدى جۇرت؟
سوعىسقا دەيىن بۇل اۋىلدا ءتۇتىن باسى سايىن ءبىر-بىر كيىز ءۇي بار ەدى. ءبارى بىردەي التى قانات اق بوز ءۇي بولماسا دا، اركىمنىڭ باسىنا شوشايتارى بار بولاتىن. ءساۋىر تۋا سول ۇيلەر اسپانتاۋ القىمىنداعى قىزعالداق جامىلعان جايلاۋعا كوشەتىن. كوشپەندى ءومىردىڭ سوڭى سول بولعان شىعار، ويتكەنى قىرىق ءۇشتىڭ قىسىندا جۇرت كيىز ۇيلەرىنىڭ سۇيەگىن — كەرەگەسىن، ۋىعىن وتقا جاعا باستادى. بۇل جاقسىلىق ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا، بۇگىننىڭ ولمەس قامىن ويلادى. ەرتەڭنەن دە ۇمىتكەر: ەرتەڭ سوعىس بىتەر، اق جارىلقاپ كۇن تۋار، سوندا كيىز ءۇي دە تابىلار دەگەن. ءبىراق سوعىستان كەيىن ەشكىم قايتىپ كيىز ءۇي تىكپەدى.
بۇل ەلدە ءبىر كەزدە كيىز ۇيلەر بولعانىنىڭ ەمىس-ەمىس ەلەسى رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن كەيبىرەۋلەردىڭ مال قوراسىنىڭ توبەسىندە كونە شاڭىراق ءىلۋلى تۇرادى. سوعىس پەن بوران قانشا قاسارىسسا دا مىڭبۇلاقتىقتار كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن وتقا جاعۋعا ءداتى شىداماعان. شاڭىراق جاعىلعانشا، سيراقتىڭ شابىلعانى ارتىق.
وتقا شاڭىراقتى قيماعان جۇرت مىڭبۇلاقتىڭ قارقاراداي قاسيەتتىسى، بوركىندەگى ۇكىدەي اياۋلىسى — باحتيار-بابا باعىنا اۋىز سالىپ، بالتا شابا باستادى. اۋەلى بىر-بىرىنە: «ءاي، ارۋاق-قۇدايدان قورىقساڭدارشى»، دەپ ەدى، ارتىنان بۇل ءسوز وتىن بولمايتىنىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ تىلدەرىن تىستەپ، باحتيار باعىنا جاپپاي تيىسكەن. اۋەلى مايدا شىلىك قيىلدى. سودان ءسۇمبىل تال، ءماجنۇن تال، سوگەتى تال سوگىلدى. (ەندى كيىز ۇيگە ۋىق-كەرەگە قايدان بولسىن!). ارتىنان اق تەرەك، كوك تەرەك قىرقىلدى. ال اينالاسى تىپ-تيپىل جالاڭاشتانىپ، جالعىز ءوزى اسپانداپ قالعان بايشىنارعا بالتا شابۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمادى.
ءسۇمبىل تالدى بالتامەن وتاعان ءتۇنى الدەكىمدەر بوران اراسىنان ىڭىرسىپ، كەيدە شىڭعىرىپ جىلاعانداي بولدى دەسەدى. تال دا جان جوق بولۋشى ما ەدى، بار عوي. ءبىراق ونى ءبىلىپ-تۇسىنۋ ءۇشىن ادام سەزىمى ءالى جەتىلىپ بولماسا كەرەك. ادام بالاسى ءالى بالاڭ شاقتا شىعار. ءالى اقىل-ەسى تولىسپاعان بولار. ال تال-داراق دۇنيەگە ادامداردان الدەقايدا ەرتە كەلگەن. وزىنەن كوپ كەيىن تۋعان ادامعا سايا بولعاننان باسقا، قارۋ-جاراعى، ءتىپتى تۋاسى قارا بەسىگى بولعاننان باسقا جازىعى جوق. جاسىل جاپىراق جايىپ، اۋانى جۇپارىمەن بايىتىپ، ادام تىنىسىن اشقاننان باسقا، باۋىرى ءيىپ، تامىرىنان بۇلاق اعىزعاننان باسقا نە كىناسى بار؟ اعاش بالاسى وزىنەن-وزى ادامعا بارىپ ءتيىسىپتى، باسىن جارىپ، كوزىن شىعارىپتى دەگەندى ەشكىم ەستىگەن ەمەس.
باحتيار باعىندا جازدا بۇلدىرگەن ەلجىرەپ ءپىسىپ، پىسىگى ءوتىپ كەتكەندە ەزىلىپ، قىزعىلتىم جىلعا بولىپ اعار ەدى. تال-تالدىڭ اراسىندا بالانىڭ بوركىندەي قوزىقۇيرىق تۇنىپ تۇراتىن. قوزىقۇيرىقتىڭ ءقادىرىن ورىستار مەن نەمىستەر بىلەدى ەكەن، بوراندى بەكەتتەن كەلىپ، قاپ-قابىمەن الىپ كەتەتىن.
باحتيار باعىنىڭ شيپالى شوپتەرىنىڭ شاپاعاتىن مىڭبۇلاق حالقى كەنجەگۇل كەمپىردەن كورەر ەدى. كەنجەگۇل كەمپىر ورماننان ءشايشوپ، دەرمەنە، كۇشالا، شاشىراتقى، ادىراسپان، كيىكوتى، تەكە ساقال، قىلشا، كوكەمارال تەرىپ، ىلعي دا:
اككاي، گاككوي-اي،
كاگدا سولدات، داموي-اي، —
دەپ ىڭىلداپ جۇرگەندە، ەشكىم ەلەمەيدى دە، بالا-شاعاسىنا تۇماۋ، كوكجوتەل ءتيىپ، دىمكاستانسا-اق بولدى، كەنجەگۇل ەستەرىنە ءتۇسىپ، ءتاۋىپ كەمپىردىڭ جارتىكەش ۇيىنە قاراي جۇگىرەتىن.
باۋ ءىشى تولا تۇيەجاپىراق وسەر ەدى. تۇيەجاپىراق — مىڭبۇلاقتىڭ سوعىس كەزىندە جانىپ كەتكەن كيىز ۇيلەرىنىڭ تۋىرلىقتارىنداي قالىڭ بوزعىلت بولىپ كەلەدى. سانسىز قۇستاردىڭ ساڭعىرىسىنان تۇيەجاپىراق اقتاڭداقتانىپ جاتار ەدى. جاپىراق ساڭعىرىقپەن قوسا ءشىرىپ، توپىراققا ءسىڭىپ، جەردى تىڭايتا بەرەتىن. كەيىن-كەيىن كولحوز سول جەردى جىرتىپ، كارتوپ ەككەندە، بۇرىن-سوڭدى ەش ەلدە، ەش جەردە بولماعان ءونىم الىپ، زۆەنو باستىعى، گەروي اتاندى عوي.
قايران باحتيار باۋى... قىسى-جازى قۇس بازار سوندا. اسىرەسە جاز بالاسى قۇستىڭ سالعان ۇياسى كوپ پە، الدە اعاشتاردىڭ جاپىراعى كوپ پە – ايىرىپ بولماس، نۋ ەدى. ەرتەرەكتە قارشىعا، يتەلگى، تۇرىمتاي ۇيالايدى ەكەن. اسىرەسە ۇكى كوپ بولادى ەكەن. ال ۇكى جۇرگەن جەر كيەلى دەسەدى. ۇكىنى قىز-كەلىنشەك، سال-سەرىلەر تەك ساندىككە عانا تاقپاس. ساندىك ءۇشىن ۇكىدەن گورى قىرعاۋىلدىڭ ياكي كوكقارعانىڭ قاۋىرسىنى الدەقايدا ادەمى ەمەس پە. ءبىراق قىرعاۋىل تاعىپ جۇرگەن كىم بار؟ ۇكى بويتۇمار سياقتى ەرتەدەن قالعان ءبىر نانىم عوي. ءبىز بىلمەيتىن قاسيەتى بار شىعار. ول كيەلى دەسەدى.
سول سوعىس مىڭبۇلاق بوركىنىڭ توبەسىندەگى ءبىر شوق ۇكىنى دە ءۇيىتىپ جىبەردى. جالعىز شىنار — اسكەرى تۇگەل تىپ-تيپىل قىرىلعان گەنەرالداي سوستيىپ، ەسەڭگىرەپ تۇرعان. ويراندالعان ورماننىڭ ورنى ويقى-شويقى، اش قاسقىر جەپ كەتكەن ەسەكتىڭ قابىرعاسىنداي ىرسيىپ-ىرسيىپ جايراپ جاتتى.
باۋىرلارىنان ايىرىلعان بايشىنار ەندى بوراندى، جەلدى كۇندەرى كۇڭىرەنەدى. بۇرىن جان-جاعىندا جاعالاي جاماعايىنى باردا بايشىناردىڭ شۋىلى كوپشىلىكپەن ارالاسىپ، جەكە-دارا بىلىنبەيتىن. ەندى ونىڭ ءۇنى كەرەڭ قۇلاققا دا شالىناتىن بولىپتى. بۇكىل ورمان شۋلاسا — تۇتاس عاسىرلار اۋەنىندەي، ءبىر قيماس قيسسا جىرلانىپ جاتقانداي قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەتىن.
بايشىناردىڭ ەندىگى ءۇنى — ناعىز جوقتاۋ: ەجەلگى ەرەسەن جوقتاۋدى ۇمىتقان سوعىستىڭ جەسىر ايەلدەرىنىڭ كەمىستىگىن وسى بايشىنار تولتىرماق بولعانداي ىڭىرانا تەڭسەلىپ تۇرىپ بوزدايدى، جارىقتىق.
باحتيار باۋى — مىڭبۇلاقتىڭ ومىراۋىنداعى زۇمىرەت القاتاناسى. ورمان ورتاسىندا قوي قورانىڭ اۋماعىنداي كولشىك بار بولاتىن. جازدا كوكقاسقا باقالار قويداي شۋلاپ، ءتىپتى كوك الا ۇيرەك تە عايىپتان كەلىپ قونعان. شىناشاقتاي-شىناشاقتاي شاباق بالىقتارى دا بار ەدى. كولشىك جاعالاي ۇكىلى قامىس، ءماجنۇن تال تۇنىق سۋعا ءتونىپ، ءوز سۋرەتىنە ءوزى سۇقتانىپ، ءومىر بويى مۇڭايىپ تۇراتىن. ءماجنۇن تالدىڭ سۋعا تيەر-تيمەس سولقىلداق شىبىعىنا زىمىران قۇس پەن زارعالداق ۇيا سالار ەدى. سويتسە ول جەرگە جىلان جەتە المايدى ەكەن عوي.
جىلان جەتە المايتىن جەرگە جەلوكپە، سىلقىم ينەلىك بارىپ قونادى. سۋداعى سۋرەتىنە سۇقتانۋ — ونىڭ دا وسال جەرى. جۇدىرىقتاي عانا ۇياسىندا جۇمىرتقا باسىپ جاتقان زىمىران قۇس ءدال تۇمسىعىنىڭ استىندا وتىرعان ينەلىكتى كورىپ شىداي الماي، جىلتىڭ ەتىپ ۇياسىنان زىمىراپ شىعىپ، الگى اڭقاۋ، ءسانقوي ينەلىكتى قاقشىپ الادى. بىرەۋدىڭ اڭعىرتتىعىنان بىرەۋ پايدا تابۋ قيانات-اق. «بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەس» دەگەن سوزدە كوپ سۇمدىق بار. جىلاننان قورقىپ، ۇياسىن ءماجنۇن تالدىڭ سۋعا تونگەن سولقىلداق شىبىعىنىڭ ۇشىنا سالىپ، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇرگەن باس بارماقتاي زىمىراننىڭ ءوزى ماسا-شىركەي قاقشىپ تاماق اسىرايدى. ال سويتالداي ينەلىك ۇستاۋ زىمىرانعا سوعىم سويعانمەن بىردەي عوي.
ىلديدا سيىر موڭىرەسە، تاۋداعى ارقاردىڭ ءمۇيىزى سىرقىرايدى. ءدال سول قىستا فاشيستەر سمولەنسكىنى تاستاپ قاشقاندا، اينالا نۋ ورمان تانكىلەردىڭ تاپتاۋىنان، زەڭبىرەكتەردىڭ سناريادىنان، اسپاننان جاۋعان بومبالاردان جاپا شەكتى.
باحتيار باۋىنا بومبا تۇسكەن جوق، سنارياد جارىلعان جوق، تانك تاپتاعان جوق. ءبىراق بۇل تىپ-تيپىل بولدى دا، جار باسىنداعى جالعىز تاۋتەكەدەي قاسقايىپ بايشىنار عانا قالدى. بالكىم، بوستاندىقتاعى اقساق تەمىر كورگەن شىناردىڭ قۇرداسى شىعار. الىستان ادامدار كەلىپ، بايشىناردىڭ تۇبىنە تۇنەپ، بۇتاقتارىنا قىزىل-جاسىل شۇبەرەك بايلاپ كەتەتىنى سودان شىعار. قىزىل-جاسىل، سارى-كوك، الا-قۇلا ءتۇرلى-تۇستى شۇبەرەكتەر جەر شارىنداعى سان الۋان مەملەكەتتەردىڭ جالاۋلارىنداي قۇلپىرا جەلبىرەپ تۇرار ەدى.
* * *
جۋانقۇل بادىراق كوز، قالقان قۇلاق، ەڭسەگەي بويلى ءداۋ قارا كىسى-تىن. اۋىلدا ەر-ازاماتسىز قالعان كودەدەي كوپ ايەل كولحوز باستىققا الدەقالاي ىزالى كەزدە:
— گەرمانمەن سوعىسقا نەگە وسىنى نەگە جىبەرمەيدى؟ ءداۋ دەسە ءداۋ، كۇشتى. جاۋدى، جەڭۋگە دە كۇشتى ادام كەرەك ەمەس پە؟ — دەر ەدى.
ورتالارىنداعى كەكسەلەۋ كەلگەن قۋاقى بايان بۇلك ەتىپ ءبىر كۇلىپ الىپ:
— كاماسيا كوزى ۇلكەندەپ الماپتى عوي، — دەيدى.
— ە، كوزى ۇلكەن بولسا — مەرگەن بولماي ما ەكەن؟ — دەپ سارسەنكۇل دەگەن ادۋىن قاتىن ەكىلەنە تۇسەدى.
— بايعۇس-اۋ، كوزى ۇلكەن ادام قورقاق بولاتىن كورىنەدى عوي.
— قورقاق بولسا، بىزگە نەگە قوقاڭدايدى، قاراڭ قالعىر! — سارسەنكۇل كىشىگىرىم ساماۋىرىنداي قىزىلشانى ارباعا اشۋلانا لاقتىرىپ تاستاپ، شاپشي تۇسەدى.
— ويباي-اۋ، اۋدانداعى ۆوەنكوم وسى ءداۋدىڭ تامىرى، الگى تەرى جيعىش دادابايدىڭ بالاسى كورىنەدى.
— ە، باسە، ايتپەسە مۇنىڭ جانى ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدان ارتىق پا، سونداي ءبىر بالەسى بار عوي...
سوعىس جىلدارىندا كولحوز باستىق بولعان ەركەكتەر باقىتسىزداۋ. ارينە، اجالدىڭ اۋزىندا، وقتىڭ وتىندە جۇرمەگەنى راس. سويتسە دە ولار الدەنەدەن سەكەمشىل، ون ەكى مۇشەسى تۇگەل بولا تۇرا الدەقالاي مۇگەدەكتەۋ...
باستىقتا ىشتەي ءبىر ازاپ بار، جەگىدەي جەگەن توزاقى ازاپ. سودان دا بولار، كەيدە جۋانقۇل اۋدانعا بارعاندا، داداباي دوسىنىڭ ۇيىنەن اراققا سىلقيا تويىپ الىپ، بوز ايعىردى قانسورپا قىلىپ، اۋىلعا اقيلانىپ قايتاتىن. وندايدا ونىڭ جولىندا ەربيىپ تۇرماعان ارتىق. ادام ەمەس، الباستى كورگەندەي بوز ايعىرعا ومىراۋلاتا تاپتاپ كەتەدى.
ءبىر كۇنى جۋانقۇل داداباي دوسى ەكەۋى اۋداننان قوس ات جەككەن شانامەن كەلدى. قاستارىندا قاباساقال بار. بوز ايعىر اربانىڭ ارتىنا بايلاۋلى، شانا ادەتتەگىدەي باستىقتىڭ ۇيىنە توقتاماي، شوقىباس سايىنىڭ ورىندە مىڭبۇلاقتىڭ كەمتار اۋىلىنىڭ ساقشىسىنداي بولىپ تۇرعان بايشىنارعا قاراي بەتتەدى.
بۇل ءجۇرىستى جۇرتتان بۇرىن كورىپ قويعان كەنجەگۇل كەمپىر جار باسىنداعى جارتىكەش ءۇيىنىڭ ۇستىنە ىرشىپ شىعىپ:
— اتتان، باحتيار، اتتان! باحتيار، باحتيار! — دەپ ايقاي سالدى.
ونىڭ بۇل الاس-قالاس ۇرانىن باحتيار-بابا ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، ول ءتىرى جانعا بەلگىسىز، ال تىرىلەردەن الگى كەنجەگۇل كەمپىردىڭ ازىرەيىل داۋسىن تەمىر دۇكەندەگى اقساق احمەت انىق ەسىتتى.
ازىرگە مىڭبۇلاقتان مايدانعا كەتكەن الپىس ازاماتتان ەلگە قايتقان ەكى-ۇش اقساق-توقساقتىڭ ءبىرى — وسى احمەت. بالداعىنا سۇيەنىپ ءۇش اياقتاپ، ەسىكتىڭ كوزىنە شىعىپ ەدى، قىزىل شۇناق اياز جالاپ تۇر ەكەن، قىزۋى بەتىن قارىپ-قارىپ الدى. الاۋلاعان كومىر شوقتان قىپ-قىزىل تەمىردى كەسپەكتەگى سۋىق سۋعا سالعانداي قارىدى.
اششى ايقايىنا بۇكىل اۋىلدان ەربيىپ ۇستا احمەت شىققانىن كورىپ كەنجەگۇل:
— اتتان، احمەت، اتتان! گەرمانمەن سوعىسىپ، اياعىڭدى اياماعاندا، ەندى ساۋداگەر داداباي مەن يمانسىز جۋانقۇلدان قورقاسىڭ با! اتتان! — دەپ جانتالاستى. — احمەت! ءبىر اياعىڭ نەمىستە، ءبىر اياعىڭ كەبىستە. اتتان!
«اتتان!» دەگەندە مىنە سالىپ شاباتىن اتى جوق. جاياۋ تالاي جەر. ءارى دەسە كۇرتىك قار. بالداقپەن ءۇش اياقتاپ جەتۋ قايدا...
«اتتان!» دەگەنگە اتا جونەلمەي، احمەت «ءالىپتىڭ» ارتىن باقتى. باقسى كەمپىردىڭ بايبالامى راس ەكەن: جۋانقۇل، داداباي، جاندارىندا قاباساقال، ەبىل-دەبىل دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ تە كەتتى. كىسى بويى كەلەتىن وتكىر ارا قىستىڭ قىزۋسىز كۇنىنە جارق ەتىپ ءبىر شاعىلىستى دا، بايشىناردىڭ باۋىزداۋ القىمىنا بارىپ تىرەلدى.
ايبالتا مەن وتكىر ارا جالاڭداتقان ۇشەۋدى قوساقتاي بۋعاندا، ۇشەۋىنىڭ جۋاندىعى بايشىناردىڭ جۋاندىعىنا جەتپەس ەدى. ۇشەۋى دە ماساڭداۋ، ايتپەسە جاي ارامەن مۇنداي بايشىناردى قۇلاتۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن بىلەر ەدى عوي.
ماس بولسا دا قاباساقال ەستىلەۋ ەكەن:
— و، الىپ قوي مىناۋ! مۇنى ءقايتىپ قۇلاتامىز؟ — دەپ كۇمانداندى. — قۇلاتقاننىڭ وزىندە قالاي كەسپەكتەيسىز؟ ءبىر كولحوز جينالماسا، ءبىز تىندىراتىن شارۋا ەمەس. ءبىز كىم؟ ءپىلدىڭ جانىنداعى تىشقان سياقتىمىز.
— اي، قاباساقال، سول ءپىلدىڭ تىشقاننان قورقاتىنىن بىلمەيسىڭ. ءايدا! — دەپ داداباي ارانىڭ ءبىر باسىن ءوزى ۇستادى.
بايشىنار كوپ زاماندى كورگەن. كوپتى كورگەن كوسەم بولادى. ال كوسەمدىك كايعى-قاسىرەتسىز، تاعدىرى تاۋقىمەتسىز بولماس. سوندىقتان دا ءپىل ساۋىرلى قابىعى قاتپار-قاتپار اجىمگە تولى ەدى. تاۋقىمەت تارتقان، تىرشىلىكتە كوپ حيكمەت كورگەن ادامنىڭ ماڭدايىنداعى اجىمنەن دە بايشىنار قابىعىنىڭ ءاجىمى قالىڭ بولاتىن. سول قاتپار قابىقتىڭ وزىنە الماستاي ارا ارەڭ-پارەڭ ءىز سالدى.
مىنا ۇشەۋدىڭ اۋزىنان مۇڭكىگەن اراقتىڭ يىسىنەن باسقا ءبىر ءتۇيىر قوسپاسى جوق ساف اۋا العاش تارتىلعاندا ءدىر ەتە قالدى. تاشكەنتتىڭ بازارىنداعى ساۋداگەر سارت ماتانى كەزدەمەگە سالىپ-سالىپ، دار-ر-ر ەتكىزىپ جىرتىپ كەپ جىبەرگەندەي ءبىر دىبىس تىنىق اۋانى ءتىلىپ ءتۇستى.
بايشىناردىڭ تۇلا بويى ءدىر-دىر ەتتى. جاۋىر جاراسىنا شىبىن قونعان اتتىڭ ارقاسى وسىلاي دىرىلدەر ەدى.
جالاڭداعان ارا قاسىرەت ءاجىمدى قالىڭ قابىقتان ءوتىپ، جالاڭاش ەتكە تيگەندە، ارا ۇنىمەن قوسىلىپ سىڭسىعان ءبىر دىبىس بۇكىل مىڭبۇلاقتىڭ اسپانىندا سۋسىدى.
انە سوندا بارىپ، اقساق احمەت تەمىر دۇكەننىڭ الدىنداعى قيسىق ارباعا شىعىپ:
— ءاي! — دەپ ساڭق ەتتى. ايازدى اۋادا شىمشىقتىڭ شيق ەتكەنى تانا مەن سوناعا ەستىلەدى. ال اقساق احمەتتە ءبىراز داۋىس بار بولاتىن، ءارى دەسە جاي ايقاي ەمەس، ىشتەن ءدۇمپىپ، اتقي شىققان اشۋلى داۋىس ەدى.
بايشىناردى باۋىزداپ جاتقان ۇشەۋ تەمىر ۇستا جاققا جالت قارادى. اقساق احمەت ءبىر بالداعىن جوعارى كوتەرىپ، سىلكىلەدى:
— توقتات، نايساپتار!
جۋانقۇل جولداستارىنا ىرجيا قاراپ:
— ءا-ا، — دەدى دە قولىن ءبىر سىلتەدى. — تۇك تە جوق، الاڭ بولماڭدار.
جار باسىنداعى جارتىكەش ءۇيدىڭ توبەسىندە كەنجەگۇل كەمپىر:
— اتتان! — دەپ داۋسى قىرىلداپ بارىپ ءۇزىلىپ كەتتى.
ءۇنى شىقپاي قالعان شىعار. جارتىكەش ءۇيى ورتەنىپ بارا جاتقانداي، ساتىمەن تۇسۋگە دە دەگبىرى جەتپەي، كۇرەسىن كۇرتىك قارعا كەمپىر باسىمەن سەكىرىپ ءتۇستى. قولتىعىنا دەيىن باتىپ كەتكەن قاردان ارەڭ مالتىعىپ شىعىپ:
— الاس! الاس! — دەپ قىرىلداپ العا ۇمتىلدى.
جۋانقۇل، قاباساقال، داداباي ۇشەۋى كەزەكتەسىپ، بولات ارانى بايتەرەكتىڭ تانىنە باتىرا ءتۇستى. ءبىراق بىرنەشە ءجۇز جىل جاساعان شىنار اعاش تىم قاتتى ەكەن: تەمىرمەن تەمىردى كەسكەندەي ءبىر سۇمدىق شيقىل شىقتى. مىنا ارانىڭ بۇل سۇراپىل اعاشقا ال-دارمەنى جەتپەيتىنى بەلگىلى بولدى.
— مەن سىبىردە تالاي قاراعايدى قۇلاتىپ ەدىم، مىنانداي نالەتتى كورگەن ەمەسپىن، — دەدى قاباساقال.
ءسويتىپ ول باسىن كوتەرىپ، ماڭدايىنىڭ تەرىن كۇرەكتەي الاقانىمەن سۇرتە بەرگەندە، جارق ەتىپ اسپانتاۋ كوزىنە شالىندى. تالاي جىلدان بەرى وسى تاۋدىڭ باۋىرىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتسا دا، ونى قاباساقال تۇڭعىش رەت بايقاعانداي ىشەگىن تارتا تاڭ قالدى:
— و، قۇدايىم-اي، مىنە، ناعىز ارا! مىنا نالەت اعاشتى قىرقۋعا انە انانداي ارا كەرەك، — دەپ دوستارىنا اسپانتاۋدى نۇسقادى. كوبىنەسە بۇلت بۇركەپ، مۇنار تۇتىپ تۇراتىن اسپانتاۋ بۇگىن اپپاق كۇمىستەي جارقىراپ، اپ-انىق اسقاقتاپ كەتىپتى. شوقىلى شىڭدارى ارانىڭ قاتار-قاتار وتكىر تىسىندەي ءتىزىلىپ تۇر ەكەن.
— امال جوق، ونداي ارا تابىلماپتى، — دەدى قاباساقال اسپانتاۋدىڭ سۇسىنان سەسكەنگەندەي، كوزى تەز تايقىپ، شالىمى كەتپەندەي ءداۋ بالتانى قولىنا الدى. — ارانىڭ ءالى كەلمەيدى. بالتالايمىز.
— كانە، كانە، شاپ. سەنى تەككە جالدادىق پا، — دەپ داداباي ۇمسىنا ءتۇستى.
ارانىڭ اۋا سۋسىلداتقان ىزىڭى تىيىلىپ، ەندى شاڭق-شاڭق ەتكەن تاجال داۋىس شىقتى. وتكىر بالتا اعاش تانىنە كەيدە بىرەر سانتيمەتر باتىپ، كەيدە شاڭق ەتىپ تايىپ كەتەدى. تاسقا تيگەندەي تايىپ كەتكەن بالتا بىردە قاباساقالدىڭ توبىعىنا قادالا جازدادى. تاعى دا بولسا قالىڭ پيما جانىن ساقتاپ قالدى. ەندى قاباساقال اياعىن الىس الشايتىپ تۇرىپ، ساقتانا سوعاتىن بولدى.
بالتا تيگەن سايىن، شىناردىڭ توعىز تارماق بۇتاقتارى مەن ودان وربىگەن سانسىز بۇتاقشالار بولار-بولماس سىلكىنىپ، ءدىر-دىر ەتەدى. بۇتاقشالارعا بايلانعان قىزىل-جاسىل، كوك-سارى شۇبەرەكتەر پەيىشتەگى توتىقۇستىڭ قاۋىرسىندارىنداي كەمپىرقوساق اتىپ، جەلبىرەي تۇسەدى.
«ۇرا بەرسە قۇداي دا ولەدى» دەمەكشى، ءبىر جەرگە قايىرىمسىز قارا كۇش توپەي بەرگەن سوڭ، بايشىناردىڭ بۇيىرىنەن كادىمگىدەي ۇڭگىر پايدا بولدى. قاباساقال اقىرى ال-دارمەنى ءبىتىپ، بالتانى لاقتىرا تاستاپ، تاپتالعان جەنتەك قارعا وتىرا كەتتى. وتىرا كەتتى دە قارا مايدان جىلتىراعان فۋفايكاسىنىڭ قالتاسىنان ماحوركا الىپ، گازەت قيىندىسىنان جۋان وراپ، شيشاقپاق شاعىپ، شىلىمىن تۇتاتتى. اششى كوك ءتۇتىن اۋزىنان بۋداق-بۋداق شىعا بەرىپ، قالىڭ قابا ساقالدىڭ اراسىنا ءبىرازى ءسىڭىپ كەتىپ، قالعانى اۋادا قالقىپ ءجۇرىپ، عايىپ بولىپ جاتتى.
قاباساقال باسىنا ءبىر كەرەمەت وي كەلگەندەي ەمپەڭدەي تۇرەگەلدى دە:
— مەن ءقازىر... — دەدى.
پيماسى قارعا مالتىعىپ، شاناعا باردى. باعانادان بەرى مۇلگىپ تۇرعان اتتار پىسقىرىنىپ، قۇلاقتارىن قايشىلادى. شاناداعى ءشوپتىڭ استىندا جاتقان دوربادان ءبىر شيشا جەرماي الىپ شىقتى. جۋانقۇل مەن داداباي اراق ەكەن دەپ قالىپ ەدى، قاباساقال اي-شايعا قاراماستان جەرمايدى بالتا شاپقان قۋىسقا تۇگەل توكتى دە، وتتى قويىپ جىبەرىپ، ءوزى تۇرا قاشتى.
قۋىستان قىپ-قىزىل ارىستان شاپشىپ شىققانداي وتتى شارلار لاپ ەتە قالدى، ارتىنشا قارا ءتۇتىن بۇرق ەتتى. العاشقى قارقىننان سوڭ وت الگى قۋىستى كەۋلەپ، ءبىرازعا دەيىن مازدادى.
— ويباي، سورلى-اۋ، بۇكىل اعاش ورتەنىپ كەتسە قايتەسىڭ؟ — دەپ جۋانقۇل ساسىپ قالدى.
— قايدان، — دەپ قاباساقال شىلىمدى قارعا تۇكىرىپ تاستادى.
بۇلار وتتىڭ الەگىمەن بايقاماعان ەكەن، ويىلعان قاردىڭ سىقىرى جەر سىلكىندىرگەندەي بولعانعا جالت قاراسىپ ەدى، اينالا تولى ادامدار انتالاپ كەلىپ قالعان ەكەن. الدىندا ەكى بالداعى قارعا بويلاي كىرىپ كەتىپ، اراسىنان جالعىز اياعى سەرەڭ-سەرەڭ ەتىپ، احمەت ۇستا كەلەدى. سەلەۋ شاشتى جايىپ جىبەرىپ، ەكى قولىن ۇكىنىڭ قاناتىنداي قاقىراتا سەرمەپ، كەنجەگۇل كەمپىر زىكىرىن سالىپ، اتتانداپ، ازىناپ، ومبى قاردى تەڭىز كەشكەندەي ەسەدى.
كوبىنەسە تۇسىنىكسىز زىكىردىڭ اراسىنان ارا-تۇرا ءزارلى قارعىس ەستىلەدى.
— اياعىڭا اش ىشەگىڭ شىرمالىپ، توبىعىڭا توق ىشەگىڭ ورالسىن! جۇلىنىڭدى قاراباس اققۇرت كەمىرسىن!
باستارىن ورامالمەن شاندىپ العان قاتىندار ايىر، كۇرەك، كوسەۋگە دەيىن قارۋلانىپ، قاھارلانىپ الىپتى.
جۋانقۇل، قاباساقال، داداباي تانكىلەر تاپتاپ كەتەردەي جامان قورىققانى سونشا، ارا مەن بالتانى الۋعا دا شامالارى كەلمەي، شاناعا تالاسا-تارماسا ءمىنىپ، جايباراقات جالىعىپ تۇرعان اتتاردى اياماي سابالاپ، كوزدەرىن اقيلاتىپ، زىتىپ بەردى... تەك بىلاي شىعا بەرە جۋانقۇل:
— سەندەردى مە، سەندەردى ترۋدارمياعا ايداتام! — دەپ جۇدىرىعىن سىلتەدى.
* * *
سودان بەرى دە قىرىق جىلدان اسىپ كەتتى. ەندى بۇل دۇنيەدە احمەت تە، كەنجەگۇل كەمپىر دە جوق. جاتقان جەرلەرى جاننات بولسىن!
ال جۋانقۇل ءالى ءتىرى. باياعى بايشىنار ءتىرى، قاسقايىپ تۇر. ءبىراق ەكەۋى دە جارادار. بايشىناردىڭ ءبىر ءبۇيىرى ءالى ۇڭىرەيىپ، قاپ-قارا شور بولىپ تۇرادى. توعىز تاراۋ توبەسى تۇگەل جاپىراق جايعاندا، كولەڭكەسىنە ءبىر كولحوزدىڭ ادامى تۇگەل سىيىپ كەتەردەي ءالى جايقالادى، جارىقتىق. تەك قىستا شاقپاقتاۋدىڭ اتاقتى «اق مىلتىق» داۋىلى سوققانداي، بايشىناردىڭ سانسىز بۇتاقتارى باياعىداي ماڭىراپ، شۋلاپ جاتادى. سول قالىڭ شۋدىڭ اراسىنان قۇلاققا ىڭىرسىعان سارىن ەستىلەدى. باياعى بالتا شاپقان جارا سىقىرلايدى.
سول كەزدە توسەگىندە جۋانقۇل دا بەبەۋلەپ جاتادى. سوناۋ قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ قىسىندا اۋداننان بوز ايعىردى سابىلتىپ، كەشتەتىپ كەلە جاتىپ، بايشىناردىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە، شىناردىڭ بۇيىرىندەگى ۇڭگىردەن ءبىر ۇكى قالباڭ ەتىپ ۇشىپ شىققاندا، بوز ايعىر كىسىنەپ جىبەرىپ شالقالاي جالت بۇرىلعاندا، جۋانقۇل اتتان تۇڭعىش رەت قالپاقتاي ءتۇسىپ، بەلى مەرتىككەن. ومىرتقاسى وپىرىلىپ، جۇلىنىن قىسىپ قالعان دەسەدى. سودان بەرى توسەكتەن تۇرمايدى. ءبىراق قۇدايدان كۇندىز-تۇنى ءولىم تىلەسە دە، قۇداي قۇلاق اسپايدى. ونى مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن سياقتى. ءالىم كەلمەيدى. اسىرەسە داۋىلدى تۇندەرى جۋانقۇل سارناپ شىعاتىن كورىنەدى. بايشىناردىڭ ىڭىرسىعان ۇنىنە ءۇن قوسىپ سارنايتىن كورىنەدى. جۋانقۇل ايتقان كورىنەدى:
— ءبارى دە وزىمنەن بولدى. ەشكىمگە نالام جوق. تەك تىلەگىم — مەنىڭ توسەگىمدى بايشىنار كورىنەتىن تەرەزەمنىڭ تۇسىنا سالىپ بەرىڭدەر، — دەپ تىلەيدى.
سول تەرەزەدەن دالاعا كوز سالىپ بايشىناردى كورەدى، ودان ءارى كوك اسپان كورىنەدى. جۋانقۇل كۇنى-تۇنى بايشىنارعا:
— كەش، كەشە گور، — دەپ جالبارىنادى.
— جايراعىر، جاي ءتۇسىپ، جايراساڭشى! سەن جايراساڭ، مەنىڭ دە دەمىم تاۋسىلىپ، جانىم جاي تابار ەدى، — دەپ زارلايدى دەيدى.
ءبىراق ەكەۋى دە ۇزاق جاساپ كەلەدى. الدارىندا ءالى قانشا جارىق ساۋلە بار، ەشكىم بولجاي المايدى.
You Might Also Like
-
قايدان كەلەتىنى بەلگىسىز، تاڭەرتەڭ تەڭىز ۇستىنە شاعالالار پايدا بولادى. مۇمكىن، ولار تولقىنداردىڭ اق كوبىگىنەن ارشىلىپ شىعاتىن شىعار.
