InfoHub Logo

پوۆەست

مىرزاحان مەن سەيفوللانىڭ رۋحىنا

بۇل شوققايىڭ جەر جاراتىلعاننان بار. زامانىندا قۋقاراعاي، ونان كيىزقالا، ونان جەگىنشى اۋىل اتانىپ، قاراعايى قىرقىلىپ، كيىزى توزىپ، ءنومىرى كوشىپ كەتكەن سوڭ وتىز جىل بويى "ۇلى كوسەمنىڭ" شەكپەنىن جامىلىپ ەدى، ول شەكپەننىڭ دە كادىرى تاۋسىلىپ، جىرتىق -تەسىگىنەن جەل گۋلەي باستاعاندا قۇداي بەرگەن تاز تەلپەگىندەي اۋەلگى شوققايىڭىن قايتا كيىپ الدى. ايتەۋىر، وزىنە جاراسادى. قايىڭ تۇرماق قامشىعا ساپ بولارلىق قىزىل توبىلعى تابىلمايتىن قۋ تاقىردىڭ قايىڭى قايدا دەپ ەشكىم سۇراعان ەمەس. سۇراعانمەن سول قايىڭنىڭ بولعان-بولماعانىن وسى اۋىلدىڭ جالعىز اقساقالى بوزاعاڭنان باسقا بىلەتىن ادام دا جوق. وعان دا شۇكىر! باياعىدا "قالقوز بول!" — دەپ جارلىق شىققاندا شوڭمۇرىننىڭ ەلۋ ءتۇتىنىن بۇيداسىنان جەتەلەپ اكەلىپ بۇركىت بويىنا قوندىرعان ەكەن، التايدىڭ مۇزارتىنان ارسى-كۇرسى قۇلاپ تۇسەتىن سول بۇركىت كۇلمەستى سۇزە-مۇزە كۇركىرەپ ءالى جاتىر؛ جالعىز كوشەنىڭ بويىنا تەلمىرىپ، ىرگەسىندەگى ەكى بىردەي وزەنگە يەگىن جەتكىزە الماي شەرمەڭدە بولعان جەتىم اۋىل ۇركەردەي ۇيەزدەپ ءالى وتىر؛ اش ىشەكتەي شۇباتىلىپ وزەن كەمەرىن ساعالاپ كەتكەن ەلۋ ءتۇتىندى ءجۇز ەلۋدەن اسىرىپ تاستاپ، توقسانعا كەلگەن بوزاعاڭ دا شوققايىڭنىڭ يت جىلدان بەرگى تاريحىنىڭ ءتىرى كۋاسىندەي توڭقاڭداپ ءالى ءجۇرىپ جاتىر. شۇكىر، سالەم بەرگەن نەمەرە، نەمەنە، شوبەرە-شوپشەكتەن تانىمايتىنى جوق، سالەم بەرمەگەندى بوزاعاڭ دا تانىماعان بولادى. مەيلى، بۇگىندە كىسى تانىمايتىندار از با، كىسى تانىعانعا تابىنبايتىندار از با؟..

بۇل اۋىلدا كىم كوپ، حان مەن بەك، مىرزالار كوپ ەدى. حان مەن بەكتەن قاسيەت قايتىپ، مىرزالىق بۇل اۋىلدان كوشىپ كەتكەندىكتەن بە، الدە بۇگىنگى قايسارلار مەن قايراتتار، بولاتتار مەن قاناتتاردىڭ پىسى باستى ما، كەشەگى اقسۇيەكتەر ءبىراز ازايىپتى، بارىنىڭ ءوزىن حانى مەن بەگىن، مىرزاسىن قاعىپ تاستاپ تۇقىلىن عانا قالدىرسا كەرەك؛ كومپىس قۇلاققا ءبارىبىر، كونە قۇلاققا بالتانىڭ باسىن الىپ تاستاپ سابىن ۇستاعانداي بولادى ەكەنسىڭ. حان مەن بەكتى ساناپ جاتپاي-اق قويالىق، مىرزاقوجا، مىرزابەك، مىرزاباي، مىرزاحان، مىرزاكەلدى، مىرزابەردى، مىرزاجانداردىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى ەدى، سول از بولعانداي ورتاسىندا مىرزامۇحامبەتى جانە باردى. بۇگىندە قىزعانىشتىڭ دا كۇيىپ تۇرعان شاعى، الدە كىمدەر پايعامبارلىقتى دا قيماي دارداي ۆەتتەحنيك داڭعاراداي اتىنىڭ جارمىسىنان ايرىلىپ قالدى دەگەندى ەستىدىك. شۇكىر، كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىن قياتىن كەزدىكتى جاندار مىرزاسىن دا كەسىپ تاستاۋعا بار ەدى، اتتەڭ ەسىمسىز قالاتىن بولعان سوڭ اياسا كەرەك. يت ەكەش ءيتتىڭ دە اتى بار، بۇگىندە ءيتتىڭ اتى بۇلدى بوپ تۇرعان زاماندا، پىلدەي كلاسسيگىمىزدىڭ ەسىمىن وۆچاركاعا بەرىپ قويعاندا ۆەتتەحنيك دەگەن ءسوز بوپ پا، ءتايىرى!.. سونىمەن، ءبىر اۋىلدىڭ دارداي ۆەتتەحنيگى پايعامبارلىقتى قويىپ، كوپ اداستارىنىڭ، كوپ مىرزالاردىڭ ەدينستۆەننىي ەكزەمپليارى بوپ ءجۇرىپ جاتىر...

مىرزا ەلەڭ-الاڭدا ەسىك دۇرسىلىنەن وياندى. نۇربيكەنىڭ قىرىق شۋماق قىجىرتپاسى، الپىس شۋماق اقىلىنان سوڭ ءوزىنىڭ دە قالجىراپ بارىپ كوز ىلگەنى سول ەدى.

— مىنا الباستىنى تاعى دا قاتىنى ۇيىنە كىرگىزبەي قويعان-اۋ! ءاي، يت-اي، ءاي يت-اي!..

قيۋى قاشىپ، تەمىر قىرساۋى سالدىراپ كەتكەن قىرىق جىلعى قارتامىش ەسىك قاقىراپ تۇسەتىن بولعان سوڭ دامبالشاڭ جۇگىرىپ ەدى، بۇل ءۇيدىڭ جوگەرمەكتەرى ءقايبىر ۇقىپتى، رەزەڭكەسى بار، قايىسى بار، قاساڭى بار، وڭشەڭ ءبىر بالشىق كەپتەلگەن كوپ ەتىكتەر مەن كون ەتىكتەرگە وڭكيىپ بارىپ قۇلادى.

— ءاي، يت-اي، سەنى دە قۇداي المادى-اۋ!.. جەتتى، جەتتى!.. ەستىپ جاتىرمىز! ەستىپ!..

— ەستىسەڭ سول! وتەۋ ءولىپ قالدى!

كوپ ەتىكتى قۇشاقتاي ەسىك كوزىندە توبەدەي بوپ جاتقان مىرزانىڭ ءتىل-اۋزى بايلانىپ، يەك ۇشىنداعى ىلمەككە قولىنىڭ جەتپەي-اق قويعانى؛ مۇندايدا اياق استىنان يىعىڭدى ءزىل باساتىنى بار، ىرعالىپ تۇرعانشا، ىڭىرانىپ ءتىل قاتقانشا جىل وتكەن سياقتى بولىپ ەدى. وندا دا ساسقانى ما:

— نەگە ءولىپتى؟ — دەدى ىلمەكتى سيپالاپ ءجۇرىپ.

— نەگە ءولۋشى ەدى؟!. ولگەن ادامنان نەگە ءولدىڭ دەپ كىم سۇراپتى!..

كەلىپ تۇرعان قاراڭقاعىردىڭ ءوزى ەكەن. داۋىسى شار ەتىپ، شابىنان بۇراۋ تۇسكەندەي اششى شىقتى. انشەيىندە دە بايىن بايالىعىمەن قورقىتىپ، بالاسىن جايالىعىمەن ساباپ وتىراتىن شاقار قاتىن ارىستاي ازاماتىنان ايرىلعان سوڭ اشىنباعاندا قايتسىن. الگىندە عانا "سەنى دە قۇداي المادى-اۋ!" — دەپ كەيىگەن مىرزا، قۇلدى وتەۋدى ءوزى ءولتىرىپ قويعانداي ەندى ەسىكتى قالاي اشۋدىڭ، قاراڭقاعىردىڭ بەت-جۇزىن قالاي كورۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي قينالدى.

— ومالىپ ناعىپ وتىرسىڭ؟! — دەپ نۇربيكە تۋ سىرتىنان جىپ-جىلى قۇرساعىمەن كەلىپ سۇزبەگەندە ءالى دە تۇرا قوياتىن ءتۇرى جوق ەدى.

اۋەلدە اق تۇتەك بوران با دەپ ەدى، اعىن سۋداي جوسىلعان اپپاق تۇمان ەكەن. تۇمان استىندا قازىق بويىنداي ساڭىلاۋ بار. نىعارلاپ سارى-ماي تىققان بەستى سيىردىڭ بۇيەنىندەي تىرسيعان توق بالتىر كەرزى ەتىكتىڭ دالاقتاي قونىشىن جىرتىپ بارا جاتىر ەكەن. وتەۋدىڭ ەتىگىن، قوس بالتىردان قاراڭقاعىردىڭ سىزدانعان قازىمىر جەلىسىن تانىدى. اق سىلبىگە تۇنشىققان شوققايىڭنىڭ باسقا جۇرتى جايسىز قاۋەسەتتەن ءالى بەيحابار سياقتى. "سورلىنىڭ ءولىمى دە سوقىر تۇمانعا تاپ كەلگەنىن قاراشى! ءاي، يت-اي، اشىق كۇڭدى توسسا اقىرەتسىز كومىلەتىندەي اسىعىپ!.."

ناۋرىزدىڭ سۇر قارى ءالى شەگەدەي، تۇمسىعى سىنباي تۇرعان. جەر قاتقاق، سۇرلەۋ قيسىق. ەبەلەكتەپ كەلە جاتىپ ەكى دۇركىن ۇشىپ ءتۇستى. ءجۇز جيىرما قاداقتان نە ارى وتپەي، نە بەرى كەتپەي قىلتىلداپ تۇرعان مول دەنەگە يە بولۋ وڭاي ما، وڭباي ءتۇستى. اياعىنداعى رەزەڭكە كەبىسى ەكى باسقا ەكەن: ءبىرى وزىنىكى، ءبىرى بايبىشەسىنىكى، ەكەۋى دە سول اياقتىكى بولىپ شىقتى... "ارامقاتقىردىڭ تۇرا جولدا دا تەرىس-قاعىس ءجۇرۋىن! تارتپاعىر، نۇربيكەدەن اۋماي قالعانىن قاراشى!.." قىس پەن جازدىڭ بورانى مەن بالشىعىندا كىم كيسە دە شاق بولسىن دەپ بۇل ەلدىڭ رەزەڭكە ەتىكتىڭ قونىشىن كەسىپ تاستايتىن ادەتى؛ اداسپايتىن كەزى، ارالامايتىن ءۇيى جوق، تەك ءتۇن بالاسىندا عانا ەسىك كوزىندەگى كوگەنىن تاباتىن كوپ كەبىستەردىڭ نۇربيكەگە تۇك قاتىسى جوق ەدى. تەك، اياعى تۇرماق باسى قيسايسا دا بايبىشەسىنەن كورەتىن مىرزا، سول بايبىشەسىندە كەتكەن ەسەسىن قايىرعانداي وڭ اياقتىڭ تەرىس باعىنعان كەبىسىن قاسات قارعا سۇڭگىتىپ-سۇڭگىتىپ الدى دا ارتىنا ءبىر قاراپ قويدى. ايتپاعان ءسوزىڭدى، قوزعاماعان ويىڭدى قولقاندا جاتقاننان-اق سۋىرىپ الاتىن نۇربيكە قىر جەلكەسىنەن تىڭداپ كەلە مە دەپ قورىققان، شۇكىر، قۋىپ كەلە جاتقان ونداي زاۋال جوق ەكەن. ايتسە دە، ەتەگىڭنەن ۇرسە جەڭ-جاعاڭنان شىعاتىن جەلەمىكتىڭ ىزعارى ما، ايتەۋىر، جەلكەسىنىڭ توڭعانىن سەزدى. جەيدە-دامبالدىڭ ۇستىنە جەلبەگەي ىلە سالعان برەزەنت سۇلىقتىڭ قاۋدىرلاق كۇلاپاراسى قاڭىلتىرداي قارىپ كەلەدى ەكەن. "ءاي، يت-اي! ەسى دۇرىس پەندە جارىق دۇنيەمەن سيىر ساسكەدە، ەڭ بولماسا بەسىن نامازدا قوشتاساتىن ەدى. جۇرتتى تاڭ بوزىنان دىردەكتەتىپ!.. قوي دەدىم. قويدى ما؟! ولەسىڭ دەدىم. اقىرى ءولىپ تىندىڭ! ال، كىمدى قيراتتىڭ؟!" قويالىق، مىرزاقوجا، مىرزابەك، مىرزاباي، مىرزاحان، مىرزاكەلدى، مىرزابەردى، مىرزاجانداردىڭ وزىدە جەتكىلىكتى ەدى، سول از بولعانداي ورتاسىندا مىرزامۇحامبەتى جانە باردى. بۇگىندە قىزعانىشتىڭ دا كۇيىپ تۇرعان شاعى، الدە كىمدەر پايعامبارلىقتى دا قيماي دارداي ۆەتتەحنيك داڭعاراداي اتىنىڭ جارمىسىنان ايرىلىپ قالدى دەگەندى ەستىدىك. شۇكىر، كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىن قياتىن كەزدىكتى جاندار مىرزاسىن دا كەسىپ تاستاۋعا بار ەدى، اتتەڭ ەسىمسىز قالاتىن بولعان سوڭ اياسا كەرەك. يت ەكەش ءيتتىڭ دە اتى بار، بۇگىندە ءيتتىڭ اتى بۇلدى بوپ تۇرعان زاماندا، پىلدەي كلاسسيگىمىزدىڭ ەسىمىن وۆچاركاعا بەرىل قويعاندا ۆەتتەحنيك دەگەن ءسوز بوپ پا، ءتايىرى!.. سونىمەن، ءبىر اۋىلدىڭ دارداي ۆەتتەحنيگى پايعامبارلىقتى قويىپ، كوپ اداستارىنىڭ، كوپ مىرزالاردىڭ ەدينستۆەننىي ەكزەمپليارى بوپ ءجۇرىپ جاتىر...

مىرزا ەلەڭ-الاڭدا ەسىك دۇرسىلىنەن وياڭدى. نۇربيكەنىڭ قىرىق شۋماق قىجىرتپاسى، الپىس شۋماق اقىلىنان سوڭ ءوزىنىڭ دە قالجىراپ بارىپ كوز ىلگەنى سول ەدى.

— مىنا الباستىنى تاعى دا قاتىنى ۇيىنە كىرگىزبەي قويعان-اۋ! ءاي، يت-اي، ءاي يت-اي!..

قيۋى قاشىپ، تەمىر قىرساۋى سالدىراپ كەتكەن قىرىق جىلعى قارتامىش ەسىك قاقىراپ تۇسەتىن بولعان سوڭ دامبالشاڭ جۇگىرىپ ەدى، بۇل ءۇيدىڭ جوگەرمەكتەرى ءقايبىر ۇقىپتى، رەزەڭكەسى بار، قايىسى بار، قاساڭى بار، وڭشەڭ ءبىر بالشىق كەپتەلگەن كوپ ەتىكتەر مەن كون ەتىكتەرگە وڭكيىپ بارىپ قۇلادى.

— ءاي، يت-اي، سەنى دە قۇداي المادى-اۋ!.. جەتتى، جەتتى!.. ەستىپ جاتىرمىز! ەستىپ!..

— ەستىسەڭ سول! وتەۋ ءولىپ قالدى!

كوپ ەتىكتى قۇشاقتاي ەسىك كوزىندە توبەدەي بوپ جاتقان مىرزانىڭ ءتىل-اۋزى بايلانىپ، يەك ۇشىنداعى ىلمەككە قولىنىڭ جەتپەي-اق قويعانى؛ مۇندايدا اياق استىنان يىعىڭدى ءزىل باساتىنى بار، ىرعالىپ تۇرعانشا، ىڭىرانىپ ءتىل قاتقانشا جىل وتكەن سياقتى بولىپ ەدى. وندا دا ساسقانى ما:

— نەگە ءولىپتى؟ — دەدى ىلمەكتى سيپالاپ ءجۇرىپ.

— نەگە ءولۋشى ەدى؟!. ولگەن ادامنان نەگە ءولدىڭ دەپ كىم سۇراپتى!..

كەلىپ تۇرعان قاراڭقاعىردىڭ ءوزى ەكەن. داۋىسى شار ەتىپ، شابىنان بۇراۋ تۇسكەندەي اششى شىقتى. انشەيىندە دە بايىن بايالىعىمەن قورقىتىپ، بالاسىن جايالىعىمەن ساباپ وتىراتىن شاقار قاتىن ارىستاي ازاماتىنان ايرىلعان سوڭ اشىنباعاندا قايتسىن. الگىندە عانا "سەنى دە قۇداي المادى-اۋ!"-دەپ كەيىگەن مىرزا، قۇددى وتەۋدى ءوزى ءولتىرىپ قويعانداي ەندى ەسىكتى قالاي اشۋدىڭ، قاراڭقاعىردىڭ بەت-جۇزىن قالاي كورۋدىڭ ەسەبىن تاپپاي قينالدى.

— ومالىپ ناعىپ وتىرسىڭ؟! — دەپ نۇربيكە تۋ سىرتىنان جىپ-جىلى قۇرساعىمەن كەلىپ سۇزبەگەندە ءالى دە تۇرا قوياتىن ءتۇرى جوق ەدى.

اۋەلدە اق تۇتەك بوران با دەپ ەدى، اعىن سۋداي جوسىلعان اپپاق تۇمان ەكەن. تۇمان استىندا قازىق بويىنداي ساڭىلاۋ بار. نىعارلاپ سارى-ماي تىققان بەستى سيىردىڭ بۇيەنىڭدەي تىرسيعان توق بالتىر كەرزى ەتىكتىڭ دالاقتاي قونىشىن جىرتىپ بارا جاتىر ەكەن. وتەۋدىڭ ەتىگىن، قوس بالتىردان قاراڭقاعىردىڭ سىزدانعان قازىمىر جەلىسىن تانىدى. اق سىلبىگە تۇنشىققان شوققايىڭنىڭ باسقا جۇرتى جايسىز قاۋەسەتتەن ءالى بەيحابار سياقتى. "سورلىنىڭ ءولىمى دە سوقىر تۇمانعا تاپ كەلگەنىن قاراشى! ءاي، يت-اي، اشىق كۇندى توسسا اقىرەتسىز كومىلەتىندەي اسىعىپ!.."

ناۋرىزدىڭ سۇر قارى ءالى شەگەدەي، تۇمسىعى سىنباي تۇرعان. جەر قاتقاق، سۇرلەۋ قيسىق. ەبەلەكتەپ كەلە جاتىپ ەكى دۇركىن ۇشىپ ءتۇستى. ءجۇز جيىرما قاداقتان نە ارى وتپەي، نە بەرى كەتپەي قىلتىلداپ تۇرعان مول دەنەگە يە بولۋ وڭاي ما، وڭباي ءتۇستى. اياعىنداعى رەزەڭكە كەبىسى ەكى باسقا ەكەن: ءبىرى وزىنىكى، ءبىرى بايبىشەسىنىكى، ەكەۋى دە سول اياقتىكى بولىپ شىقتى... "ارامقاتقىردىڭ تۇرا جولدا دا تەرىس-قاعىس ءجۇرۋىن! تارتپاعىر، نۇربيكەدەن اۋماي قالعانىن قاراشى!.." قىس پەن جازدىڭ بورانى مەن بالشىعىندا كىم كيسە دە شاق بولسىن دەپ بۇل ەلدىڭ رەزەڭكە ەتىكتىڭ قونىشىن كەسىپ تاستايتىن ادەتى؛ اداسپايتىن كەزى، ارالامايتىن ءۇيى جوق، تەك ءتۇن بالاسىندا عانا ەسىك كوزىندەگى كوگەنىن تاباتىن كوپ كەبىستەردىڭ نۇربيكەگە تۇك قاتىسى جوق ەدى. تەك، اياعى تۇرماق باسى قيسايسا دا بايبىشەسىنەن كورەتىن مىرزا، سول بايبىشەسىندە كەتكەن ەسەسىن قايىرعانداي وڭ اياقتىڭ تەرىس باعىنعان كەبىسىن قاسات قارعا سۇڭگىتىپ-سۇڭگىتىپ الدى دا ارتىنا ءبىر قاراپ قويدى. ايتپاعان ءسوزىڭدى، قوزداماعان ويىندى قولقاندا جاتقاننان-اق سۋىرىپ الاتىن نۇربيكە قىر جەلكەسىنەن تىڭداپ كەلە مە دەپ قورىققان، شۇكىر، قۋىپ كەلە جاتقان ونداي زاۋال جوق ەكەن. ايتسە دە، ەتەگىڭنەن ۇرسە جەڭ-جاعاڭنان شىعاتىن جەلەمىكتىڭ ىزعارى ما، ايتەۋىر، جەلكەسىنىڭ توڭعانىن سەزدى. جەيدە-دامبالدىڭ ۇستىنە جەلبەگەي ىلە سالعان برەزەنت سۇلىقتىڭ قاۋدىرلاق كۇلاپاراسى قاڭىلتىرداي قارىپ كەلەدى ەكەن. "ءاي، يت-اي! ەسى دۇرىس پەندە جارىق دۇنيەمەن سيىر ساسكەدە، ەڭ بولماسا بەسىن نامازدا قوشتاساتىن ەدى. جۇرتتى تاڭ بوزىنان دىردەكتەتىپ!.. قوي دەدىم. قويدى ما؟! ولەسىڭ دەدىم. اقىرى ءولىپ تىندىڭ! ال، كىمدى قيراتتىڭ؟!"

الگى ابدولدىڭ قويسارىسى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ قاعىنعان جامانىنا قاتىن اپەرىپ!.. وڭعان قاتىن بولسا ءبىر ءسارى، قاسقىر سياقتى جۇلىنعان نەمە ەكەن، تۇسپەي جاتىپ تىعىلىپ تەمەكى، جىمقىرىپ شاراپ تارتادى دەگەن وسەگىنەن-اق سەسكەنىپ ەدى. "كەلىننىڭ اياعىنان، قويشىنىڭ تاياعىنان" دەگەن وسى بولدى دا. ارامقاتقىردىڭ ارىستاي ازاماتتى جۇتىپ تىنعانىن قاراشى!..

... قايتا-قايتا كىسى سالىپ شاقىرعان سوڭ بارا قالىپ ەدى. ءقايبىر قيماستىقتان دەيسىڭ. بۇگىندە قاتىن السا دا، قاتىن جىبەرسە دە ءبىر ەنىن ىشىندە ساقتايتىن ىسقاياقتار توي -تومالاعى مەن ازاسىنىڭ شىعىنىن دا اعايىننىڭ كامبەرتىمەن قايتارىپ الاتىن بولعان جوق پا! بالالاردىڭ اۋزىنان جىرىپ بەرگەن نۇربيكەنىڭ ءجۇز تەڭگەسىن بروپۋسكى قىپ بارۋىن باردى، داستەردەي بوپ-اق باردى. ءتۇرى-تۇسىن بۇرىن-سوندى شوققايىڭ كورمەگەن، ءاتى-جونىن ەكى زاماندا شوڭمۇرىن اۋلەتى ەستىمەگەن وڭشەڭ ءبىر ىعاي مەن سىعايلار، ونان قالدى وسى اۋىلدىڭ ازعانتاي اتقامىنەرلەرى مەن ازىپ بارا جاتقان قاراتاياقتارى سيلى بولمە، سىربازدىڭ داستارحانىن تىعىنداپ-اق تاستاعان ەكەن، قويسارىنىڭ ءتورت بولمەلى ءۇيى لەپىرگەن جۇرتتىڭ ساڭىرەيگەن تاناۋىنان-اق قاقىراپ كەتەيىن دەپ تۇر. تورگى بولمەدەگى تورەلەرگە جەتە الماي، بۇيىردەگى جاستارعا باتا الماي اۋىزداعى كەمپىر-سامپىرلاردىڭ كيمەشەك-شىلاۋشىنىڭ اراسىندا قالعان وتەۋ جىلاپ كورىسكەندەي:

— وۋ، ايۋىڭ قايدا؟! — دەپ الدىمەن نۇربيكەنى سۇراعانى.

جانىڭ شىقسىن! نۇربيكەنى ساعىنىپ وتىرعانىڭ! كەلمەي قالعانىنا قۋانعان شىعارسىڭ. اي، ءبىر ءورىسىڭ كەڭىپ، ارمانىڭنان شىعاتىن بولدىڭ-اۋ!.. ۆەتتەحنيك سىي تىلەپ جاتپاي، وتەۋدىڭ قاسىنان ورگە وزعان جوق.

— اتى تەرىس قاينىم، كەلىن قايدا؟ — دەپ كارى جەڭگەسى ءبيبىاجار دا وتىرماي جاتىپ تەرگەۋگە العانى.

— نەمەنە، مەن ادام ەمەسپىن بە؟! الدە قاتىنىن كەپىلدىككە جەتەلەپ جۇرمەسە ەركەكتىڭ باسى بۇگىندە قوتقا جاراماي قالعان با؟! اجەپتاۋىر كىسى ەدىم، اتىمدى دا تەرىس قويىپ!..

قايناعاسى تۇرماق بايىنىڭ ەسىمى وسىلاردىڭ ەسىندە مە ەكەن؟.. كەزىندە ايۋ سوعاتىن قايران جەڭگەلەر جەسىرلىكتىڭ قاسىرەتى مەن جەتىم تىرلىكتىڭ تاۋقىمەتىنەن ءشوجىپ، يەگى جوزىعى جەتپەي قالعان ەكەن، كوزى ءىرىڭ، كوكىرەگى تاقتاداي كەۋىپ وتىرىپ الدەبىر قايناعانىڭ اتى كەتەدى دەپ "مىرزانى" دا ۆەتتەحنيككە قيماي جاتقانىن قاراشى!..

بەتىنەن تاناۋى جالپاق، كەڭسىرىگىنە ەكى بىلەم ەت سىيعانداي ەدىرەيگەن داياشى تورگى بولمەدەن كارى جىلىكتىڭ ءمۇجۋىرى مەن ءبىر ستاكان اراقتى اۋليەنىڭ اسىنان تابارىككە اكەلگەندەي-اق ال كەلىپ وتەۋگە تىقپالاسىن.

— مەن ىشپەيمىن عوي، ماعان بولمايدى عوي، — دەپ وتەۋ دە وتىرىك قيپاقتاعان بولىپ جاتىر، اراقتان ەمەس، قاراڭقاعىردىڭ قيعاش كوزىنەن جاسقاناتىنى جالپاق جۇرتقا بەلگىلى.

— ءجا، اڭداپ جىبەر، سەليكوزدان ولسەڭ باياعىدا – اق تىرقيىپ قالاتىن ەدىڭ عوي! — دەپ داياشى دا تاقىمداپ قويار بولمادى. — سىيلى ادامداردىڭ سارقىتىن قايتارما!

ونسىز دا ارت جاعى بوس وتەۋ قاراڭقاعىردىڭ كوزىن الا بەرە اراقتى سىڭعىتىپ جىبەرىپ ەدى، ءبىراق، كارى جىلىكتىڭ مۇجۋىرىنەن جۇلىپ جەي قوياتىنداي زاكۇسكە تاپپاي قالدى. سالەمنىڭ ارتىندا سالىڭگىردەي مىندەتى بارىن مىرزا سەزگەن، وتەۋدىڭ اۋزى بوسار-بوساماستان داياشى قولتىعىنان الدى.

— ال ەندى اناۋ سىيلى قوناقتاردىڭ الدىنا بارىپ سىبىزعىڭدى ءبىر بوزداتشى!-دەدى. — بوزدات! كوپكە بۇيىرماعان ونەردى ەزىپ ىشەمىسىڭ!..

وتەۋدىڭ سىبىزعى تارتپاعانىنا كوپ بولعان. ءبىراق، كەيدە كوكىرەك شىركىندى كۇي كەرنەپ كەتە مە، بىرەۋ قوراسىنا ءشوپ ءتۇسىرىپ جاتسا دا اراسىنان قۋراي ىزدەپ جۇرەتىن ادەتى...

ءبىراز بۇلداناتىن شىعار دەپ ەدى. وتەۋدىڭ قولىنا قۋراي ۇستاتۋ قوينىڭداعى قۇداي قوسقان قاتىنىڭنان قارىز سۇراعانمەن بىردەي: اۋەلى بەرىسى اۋىلعا، ءارىسى الاشقا سىيعىزباي ماقتاۋىڭ كەرەك، ونان سوڭ كۇشىكتەن كىشى، يتتەن سۇيكىمسىز بولىپ التىن باسىندى اياعىنا لاقتىرىپ تاستاۋىڭ كەرەك. انشەيىندە قاتىن-بالاسىن ءتۇرىپ شىعىپ، جامان ۇيىندە جالعىز ءوزى كونەكتەي بولىپ كوگەرىپ كەتكەنشە كۇشەنە جاتىپ كۇڭىرەنەتىن وتەۋ، كىسى كورسە بولدى، قۇرساعىن بۇلداعان بۋاز قاتىننان بەتەر كەرتيتىن قىرسىعى بار ەدى، بۇل جولى قۇرىق باسىنان ءبىر بۋما ءشوپ كورگەن جەگىندى ەسەكتەي داياشىنىڭ سوڭىنان وڭەشىن سوزىپ جەلە جونەلگەنى.

قولىنان ورامالى كەتپەيتىن، كوزىنىڭ سوراسى كەپپەيتىن ءبيبىاجار باستاعان سوقىر كەمپىرلەر سىبىزعىنىڭ ءۇنى "جورعا ايۋدان" سايماقتىڭ "سارى وزەنىنە" جەتكەندە مىرسىلعا باسقان. ءارى وڭشەڭ ءبىر شەرلى مۇڭلىقتاردىڭ ورتاسىندا جانى شىداپ وتىرا الماي، ءارى ەسىك كوزىندە ەلەۋسىز قالعانىنا نامىستانىپ ۆەتتەحنيك توي داستارحانىنان ءدام تاتپاستان تۇرىپ كەتتى...

... وكپەڭ سەليكوزدان كون بولىپ قاتىپ قالعان دەدى دارىگەر، اراقتان قاشىپ ءجۇر، سىبىزعىعا جولاما، زور كەلىپ جارىلىپ كەتسە قولقاڭا قان كەپتەلىپ تۇنشىعىپ ولەسىڭ دەدى. ءاي، يت-اي، قوي دەدىم! ولەسىڭ دەدىم! اقىرى ءولىپ تىندىڭ با؟! مىرزا وڭ اياقتىڭ كەبىسىن قاسات قارعا تاعى دا ءقۇسيتىپ-قۇسيتىپ جىبەردى... اتاڭا نالەتتىڭ قىرسىعى!.. ويپىرماي، وسى قاتىن دەگەن پالەكەتتى ويلاپ تاپقان كىم ەكەن؟!

بوزالا تۇماننىڭ سىزىنان ءبۇرىسىپ قالعان وتەۋدىڭ القام-سالقام اعاش ءۇيى جىلاپ تۇر ەدى. تراكترستىڭ مايعا تويعان جارعاق كەپكەسىندەي جىمىرايعان جاداعاي شاتىرى كۇرەسىنگە ىقتاعان تاۋداي-تاۋداي ءۇرىندى قاردىڭ ءبۇيىرىن كازىروگىمەن يىسكەپ وتىر ەكەن. قاراڭقاعىردىڭ قاراسىن اۋىلدىڭ ارعى بەتىنەن كورسە الباستى قۋعانداي قۇيرىعىن قىسىپ الىپ قاشاتىن ۆەتتەحنيك وتەۋدىڭ وت جاققان ورنىنا وسقىرىنا قارادى: قورا-قوپسىنى مىقشيتا شوگىپ جاتقان كۇرتىكتەن اۋلاعا كىرەتىن جىرتىق تاپساشى. ياپىراۋ، بۇل يت ءۇيىنىڭ توبەسىنەن كىرىپ، توبەسىنەن شىعىپ كۇن كەشكەن بە؟! ءتاۋبا!.. قايتا وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىرى جۇرگەن دە!.. قارىنى قىر ارقاسىنا قابىسىپ قالعان ءبىز تۇمسىق قارا قانشىق جاۋ كەلگەندەي ويبايىن سالىپ ەدى... كاززاپتىڭ يەسىنەن اۋماي قالعانىن قاراشى!.. جاۋ كورگەننەن جامان شاتىناپ ار جاعىنان قاراڭقاعىردىڭ ءوزى دە شىقتى. ءبىر كودى مىقىنىندا:

— اكەت اناۋىڭدى! — دەپ ءبىر قولىمەن ەسىكتى نۇسقادى.

تابالدىرىقتى تاپتاپ، اشامايعا قوناقتاعان شىبيداي سيراعى ءشيتيىپ وتەۋدىڭ ءوزى تۇر ەدى. كولدەي شولاق دامبالدىڭ اۋىن قولتىعىنىڭ استىنان شىرتا بۋىپ، قاراڭقاعىردىڭ يىعىنان قالعان شۇرىق – شۇرىق ءتۇبىت ءشالىنىڭ جۇرىنتىعىمەن كوكىرەگىن تۇمشالاعان بولىپتى. باس سۇيەكتىڭ ۇياسىنا كىرىپ كەتكەن شۇڭىرەك ەكى كوز، كەۋىپ قالعان قۋ ماڭداي مەن سۇپ-سۇرى بەت-جۇزى تابىتتان تۇرىپ كەتكەن ولىكتى ەلەستەتكەن. مىرزا ءوز كوزىنە ءوزى سەنگەن جوق، تەك بوساعانىڭ ار جاعىنان ءبىرى جيرەن، ءبىرى تورى الا-قۋلا ءبىر تابىن بالانىڭ باسى سىعالاعاندا عانا:

— ءاي، قۇداي اتقىر-اۋ، ءولىپ قالدى دەگەنىڭ قايدا؟! — دەپ، ولمەي قالعانىنا قۇددى ءبىر وكىنگەندەي قاراڭقاعىرعا ەجىرەيدى.

— نەمەنە، ولتىرە الماي ءجۇر مە ەدىڭ؟! ءولتىر وسىدان! ءولتىرىپ كورشى، وزىڭە جارماسايىن!..

قاراڭقاعىردىڭ باسپالداقتان تەپسىنىپ تۇسە بەرگەنى سول ەدى، قارا قانشىق تا ارقالانىپ كەلىپ مىرزانىڭ تاقىمىنان قارپىپ ءوتتى. ءارى يتىنە تالاتىپ، ەندى ءيتىنىپ كەپ كوكىرەگىنەن يتەرگەندەي تەپەڭدەگەن قورلىعىنا شىداي الماعان مىرزا قاراڭقاعىردى قاپسىرا كوتەرىپ وتەۋگە قاراي اتىپ ۇرعان، ەكەۋى بىردەي وپىر-توپىر وماقاسا قۇلاعاندا بوس قالعان بوساعادان ۆەتتەحنيك دە وڭمەندەي كىردى.

— و نەسى-ەي، ءتىرى ادامدى ءولدى دەپ!.. ارام قاتقىر!..

— ولمەگەندە نەسى قالدى؟! ءاي، ىركىتتىڭ بوشكەسى، نەسى قالدى دەيمىن؟! وسى ۇيگە وت جانباعانىنا ءبىر اپتا. بۇراۋ وتىن جوق!

—دەپ قاراڭقاعىر بايىنىڭ جامباسىنان سيراعىن سۋىرا الماي جاتسا دا مىرزانىڭ شالعايىنان ءتىلىن بوساتقان جوق.

— سەن عوي سارى جامباس بوپ سيىر قوراعا تۇنەسەڭ دە شابىڭنان سىز وتپەيدى! ال مىنا قاقپىشتىڭ قاتىپ ولمەگەندە نەسى قالدى؟! تۇرشى-ەي، ءارى سەرەيمەي، نەمەنە، جاتىرىڭ ءتۇسىپ قالدى ما؟! نەسى قالدى دەيمىن، ءاي ىركىتتىڭ بوشكەسى؟! نەسى قالدى؟!

ءتىلىن ءزانتالاقتىڭ! مىرزانىڭ ەسىنە ىركىت اشىتاتىن نۇربيكەنىڭ بەس قازاندىق وڭەزدى بوشكەسى تۇسكەندە اشۋلانۋدىڭ ورنىنا تەرىس قاراپ تۇرىپ كۇلىپ الدى. قاراڭقاعىر بۇل كۇلكىنى دە بوسقا جىبەرگەن جوق.

— جەتىسىپ تۇرسىڭ! — دەدى. — جەتىسكەننەن كۇلىپ تۇرعان شىعارسىڭ!..

— كۇلمەگەندە قايتەيىن؟ ورماننىڭ ورتاسىندا وتىرىپ وتىنعا جارىماساڭ دا مەن كىنالىمىن بە؟..

— سەنىڭ جارىعانىڭ سول ما، ورماننىڭ ورتاسىندا وتىرىپ سەنىڭ قاتىنىڭ دا قىس بويى وتىندى قارىزعا سۇراپ جاعىپ، جۇرتتى ىعىر قىلعان جوق پا وسى ءۇيدىڭ الدىنا دا كولدەنەڭ شىرپى جاتقىزبايتىن بولدى. تاندىر جابام با دەپ ساقتاعان جالعىز شورىمىقتى دا ءاي-شاي جوق سۇراۋسىز-اق الىپ كەتىپتى!.. ويباي بەلىم!.. — بوكسەسى ءبولىنىپ قالعانداي كيرەلەڭدەپ بارىپ ەسىكتى جاپقان قاراڭقاعىر قايتا اينالا بەرىپ جولىندا تۇرعان سارىباستى قۇيرىقتان تارتىپ جىبەردى. — تۋماي كەتكىر!— دەدى، سوسىن باجىرايىپ ۆەتتەحنيككە قاراپ ەدى، تۇلا بويىنداعى جۇرتتى تامساندىرار جالعىز مۇشەسى — ورتاسىنا قوڭىر مونشاق قۇيىپ تاستاعان جاسىل جاقۇتتاي ءموپ-مولدىر شاراداي كوزدەرى جاسقا تولىپ تۇر ەكەن، سىناپتىڭ قوس بۇرشاعىنداي ەكى تامشى ۇزىن كىرپىكتەن ءۇزىلىپ ءتۇستى.

"تۋماي كەتكىردى" بالاعا ايتتى ما، مىرزاعا ايتتى ما، بەلگىسىز. كىمگە ايتسا دا ءوز ادرەسىنە قابىلداعان مىرزا توبەسىنەن توقپاقپەن ۇرعانداي تۇلا بويى شىم ەتىپ ءىشى مۇزداپ سالا بەردى. راس-اۋ، ورماندا وتىرىپ وتىنعا جارىماعان سوڭ بۇل دۇنيەگە نەمە كەلگەن؟!

تاپتاي-تاپتاي تاز بولعان سازدىڭ تومارىنداي ءبىر تال شاش قالماعان جالتىر توبەسى تۇتىندەپ وتەۋ دە ولەيىن دەپ وتىر ەكەن، ءداپ ءقازىر ونىڭ ۋايىمى وتىن ەمەس، باسقا بىردەمە ەكەنىن موليە قاراعان ءۇمىتسىز جانارىنان تانىدى. يت-اي، ىڭىردەگى زاھاردىڭ زاردابى جانارىڭدى دا ءوشىرىپ كەتكەن بە؟! قايتەيىن، ۆەتپۋنكتكە جەتە المايسىڭ-اۋ. جەتەر ەدىڭ-اۋ، جىبەرە قويسا دە... قازاقتىڭ قاتىندارىن كىم ءبىلسىن، ورىس جۇرتىنىڭ ۇرعاشىسى ءتۇپ-تۇرا ەلۋىنە دەيىن قۇرساعىنا دامىل بەرمەي، بايىنىڭ بار-جوعىن قاقتاپ الادى دەگەندى ەستىگەن جوق ەدى، لۋكەريا ون ءبىر بالادان سوڭ كوگەننىڭ بۇرشاعى، كورپەنىڭ پۇشپاعى جەتپەيتىن بولعان سوڭ زورعا توقتاعان. اپتا بويى جالىن جۇتپاعان ورىس پەشىنىڭ ۇستىنەن، ىرگەدەگى الا -قۇلا كورپەنىڭ استىنان سىعالاعان الا-قۇلا ۇرىق-شارقىنىڭ ەسىمدەرىن لۋكەريانىڭ ءوزى بولماسا وتەۋدىڭ ەسىندە بار ما ەكەن؟.. بوتەندى قويىپ نۇربيكەگە قول كوتەرىپ كورمەگەن مىرزا قاراڭقاعىردىڭ بەتىنە قاراي الماي وسى ۇيدەن وتەۋ ەمەس، ءوزىن ءوزى جەرلەپ شىقتى.

"تۋماي كەتكىر!" ايتەۋىر رۋلى ەلدىڭ ۇرپاعى ەدىك دەگەن بولماسا، مىرزانىڭ وتەۋ شاڭىراعىنا ەتەنە قاتىسى شامالى ەدى. ءبىراق، زاتى شوڭمۇرىن ەكەۋىن ەگىزدىڭ سىڭارىنداي تەلىپ، ءبىرىن ىزدەسە ەكىنشىسىن ۇمىتقان ەمەس. بۇگىندە قاراڭقاعىر اتانىپ، قازاقتىڭ ءتىلىن قارعىستان باستاپ ۇيرەنگەن لۋكەريانىڭ "تۋماي كەتكىرىندە" زامانداستىقتان كورى تۋىستىعىنا تاستاعان ءزىلى بارى راس. وتەۋ سەليكوز بولىپ پەنسياعا شىعارىپ تاستاپتى دەگەندى ەستىپ كوكتاستىڭ قورعاسىن رۋدنيگىنەن كوشىرىپ الىپ كەلگەن دە ءوزى ەدى. الىپ كەلگەن "ايىبىنا" اعايىننىڭ سۋىرتپالىعىن دا ءوزىنىڭ كوتەرۋىنە تۇرا كەلدى. اكەدەن قالماسا دا اركىمنىڭ كومەگىمەن تۇرعىزعان قاراشاڭىراعىن وتەۋگە قالدىرىپ، ايتەۋىر بالا-شاعاسىمەن جابىلىپ ءجۇرىپ جاڭادان ءۇي سالدى دا ءوزى وتاۋ بولىپ قونىس اۋدارىپ شىقتى. اۋەلدە ءيىسى بولەك بوتەن جۇرتتا مىرزادان باسقا كوزىنە جىلى ۇشىرايتىن تانىسى بولماعان سوڭ جاناشىر تۇتىپ، اياعى مەن اسىن بولمەي، سىرىن دا، جىرىن دا جاسىرماعان لۋكەريا كەلە -كەلە ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىنداي تۇرمىستىڭ جوقتىعىن، بالا شاعانىڭ بوقتۇعىنا دەيىن مىرزانىڭ موينىنا ارتىپ قويعان جارىمجان باي مال تابار جارىتىمدى ىسكە جاراماعان سوڭ قايتسىن. كەزىندە ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي كەلىنشەك ەدى، ورىس تا بولسا اۋىلدىڭ ۇلى -كىشىسىنە وشاعىنان ءدام تاتقىزىپ، ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىققان ابىسىن-اجىننىڭ داستارحانىنان بۇل دا قۇر قالعان ەمەس-تى. اجاردىڭ توزعانىن ايتپاعاندا لۋكەريا دەگەن اتتىڭ ءوزى دە ادىرا قالىپ، قاراڭقاعىرعا قاراتىپ قويعام قيۋى قاشقان تىرلىك تە. مىرزانىڭ دا مايقانىنان جارىلىپ وتىرعانى شامالى، سوندا دا بالالاردىڭ اعىنا دەپ بىرەر ساۋىپ، سورپا-سۋىنا دەپ ازداعان قارا مەن ون شاقتى ۇساق تۇياقتى وتەۋدىڭ الدىنا سالىپ بەرگەن وسى ەدى، "كوتەرەمدى كوتەرگەن سايىن كوتىنەن كەيىن كەتەدى" دەگەن راس پا، سونىڭ جەم-شوبىن دە جوندەپ تاۋىپ بەرە الماي، وتىن-سۋىن دا مىندەت قىلىپ وتىرعانىن كورمەيمىسىڭ... تىرنەكتەپ تاپقان تابىستى تىشقانشىلاپ اعايىن تاسىعان سوڭ ابىسىن اراسىنداعى سىيلاستىقتا سۇيىلا باستاعان، ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا ىدىس-اياقتىڭ ارالاسپاعانىنا دا ءبىراز بولىپ ەدى، وتەۋدىڭ ءوتى جارىلسا دا قىڭق ەتەتىن ءتۇرى جوق، ەكى قاتىن قيقىلداسا قالسا دا ەل كوزىنشە ۇيالاتىن مىرزا. قاعىنعاننان ساۋ ەمەسسىڭ دەپ نۇربيكە قاجاپ، قاتىنىڭنان ارتىلا المادىڭ دەپ قاراڭقاعىر تاقىمداپ... ويپىرماي، وسى قاتىن دەگەن پالەكەتتى ويلاپ تاپقان كىم ەكەن!.

مىرزا ەسىكتەن كىرگەن بويدا بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان اق بالتانى جۇلىپ الدى. پليتاعا كۇڭىرسىتىپ اس دايىنداپ جاتقان نۇربيكە بايىنىڭ قولىنان جىلان كورگەندەي تىكسىنىپ، اۋزىن اشقان كۇيى سىلەيىپ تۇرىپ قالعان. مىرزا اياعىنىڭ بالشىعىن قاقپاستان تورگى ۇيگە تۇرا تارتقاندا ويبايىن سالىپ ارتىنان جۇگىردى. ءبىراق ۇلگەرە المادى... ءتوردىڭ قاق باسىندا دىريىپ ۇيىقتاپ جاتقان كەنجە ۇلىن ماي قۇيرىقتان بىلش ەتكىزىپ ءبىر تەپكەندە وڭ اياقتىڭ تەرىس باعىنعان رەزەڭكە كەبىسى قابىرعاعا بارىپ بىلش ەتە قالدى.

— اتاڭا نالەتتىڭ اۋماي قالعانىن! — دەدى. كەبىسكە ايتتى ما، ۇلىنا ايتتى ما، ول اراسىن نۇربيكە اڭعارا العان جوق، مىنە سالا بالتاعا جارماسقان. شوشىپ ويانعان قادىرحان الاقتاپ اكەسىن تانىماي قالدى.

تۇر! اناۋ تراكتردى وت الدىر! — دەدى. — ايتپەسە جىلىنشىگىڭدى مىنا بالتامەن شاباقتاپ وتىرىپ وتقا جاعامىن! — دەدى.

---