وتكەن كۇننىڭ وكىنىشى
پوۆەست
بەس بيەنى مىسە تۇتپاي ويدان قىرعا، قىردان ويعا قۋالاپ تىنىم بەرمەگەن سوڭ جيرەن قاسقانىڭ تاناۋىن تارس بىتەپ، بەس قۇلىندى جەلىگە بايلاپ تاستاپ ەدى، سوندا دا كۇندىز-تۇنى ارقىراپ جالعىز ءوزى جايلاۋدىڭ ايۋىنا دەيىن ۇركىتتى. ەكى كوزى ەلدە، الگىندە عانا تاسكۇركەنىڭ ءجون-ارقاسىن كۇرسىلدەتىپ تالدىبۇلاققا قاراي ءتۇسىپ كەتكەن جىندى نەمە اق تەر، كوك تەر بوپ قايتىپ كەلگەن ەكەن، توپەلەپ تاستاعان ءوز تەزەگىن ءوزى يىسكەپ، ۇرشىققا شىر اينالىپ ءجۇر.
— وي، ءجالاپ-وي، بەس بيەنى ازسىناسىڭ، بەس قويدى مالدانىپ مەن دە وتىرعان جوقپىن با!..
سول بەس قويدىڭ ەن-تاڭباسى دا جوق، تۇساعى مەن توكتىسى ارالاس الا-ۇلا ءبىر قورا ۇساق مالدىڭ كولەڭكەدە جۋساپ جاتقانىنا دا جارتى كۇن، ونى دا ۇركىتە سالاتىن پەيىل قايدا. سيىر ساسكەدەن قوتانعا كەپ تىعىلىپ ەدى، وتى قانباعان سوڭ كۇن قايتا ءورىپ، تۇنىمەن دارىلداپ توقتامايتىن بولدى. جەلى باسىندا دىريىپ ۇيىقتاعان بەس قۇلىندى جيرەن قاسقا تاناۋىمەن ءتۇرتىپ وياتقان. بەس بيەنى بۇيىرىنەن يىسكەپ تاعى ءبىر تۇگەندەپ شىقتى دا "مىنالاردى بوساتساڭشى" دەگەندەي ۆەتتەحنيكتى تاۋىپ الىپ جالىنىشپەن وقىرانىپ، يزەندەپ يەك قاقتى. مىرزەكەڭ بەس قۇلىندى اعىتىپ، بەس بيەگە سالدى دا قايتا بايلادى. ەگەسپەن ءوتىپ جاتقان تىرلىك وسى. بوساتساڭ قاسقا ايعىر "قوش بول" دەيدى. بوساتپاساڭ ساعات سايىن ساۋىپ وتىراتىن قول جوق، بيەلەردىڭ جەلىنى جارىلاتىن بولدى. ۇيدەگى ىدىس اتاۋلى قىمىز، ساۋمالعا تولىپ بىتكەن، ونى ىشەتىن اۋىز دا جوق، جەرگە توگۋگە وبال، ايتەۋىر بەس قۇلىنعا قۇداي بەرىپ تۇر.
جىلقى ەكەش جىلقى دا جالعىزدىقتان جىندانادى ەكەن. مىرزەكەڭ جيرەن قاسقانىڭ سايتانىن قاعا الماي-اق قويدى. قۋا بەرمەسىن دەپ قاسقا ماڭدايىنا قايىڭ توقپاق بايلاپ ەدى، سوعا-سوعا كەڭسىرىگىن جارا قىلعان سوڭ جانى اشىپ شەشىپ تاستاعان. جايلاۋعا كەلىسىمەن ەلەگزىگەن جانۋار نۇربيكە كەتىسىمەن تىپتەن اسقىنىپ الدى. نۇربيكە ۆەتتەحنيككە عانا ەمەس، مالعا دا كەرەك ەكەن. ساۋىن يىگەندى قويدى، اق جاۋلىقتى ىزدەپ قاسقا سيىر كۇيىسىنەن جاڭىلعان سياقتى. قىلاياعى سىرتتان دا تاڭ اتسا بولدى، سوناۋ كوز ۇشىنداعى توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، جول تورىپ جاتقانى. ءبارىنىڭ كۇتكەنى نۇربيكە. نۇربيكەسىز ۆەتتەحنيكتىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق سەكىلدى. سوندا ۆەتتەحنيكتىڭ جالعىزدىعىن كىم كوتەرمەك؟ قاسقا ايعىردان سوڭ ۆەتتەحنيك جىندانسا مۇنى كىم توقتاتپاق؟ قاسقانىڭ دا جەتىسكەنى شامالى، بەس بيەنىڭ جاتىرىن بىتەپ تاستاعان سوڭ ىزدەگەنى ءۇيىر، تۇندە كىسەندە، كۇندىز جەلى باسىندا شالا جۋساپ، بايعۇس ءتوستابانىن قاعا-قاعا جاۋىر قىلۋعا اينالدى. مال دەيتىن مال دا ەمەس، شوڭمۇرىننىڭ شال-شاۋقاندارى الدىنا سالىپ بەرگەن ارىق-تۇراعى ىڭىردەگى شىق پەن ەرتەڭگى بوزقىراۋدان سارىپ بوپ، ەربيگەن ءار شوپكە ەڭكەڭدەپ سالەم بەرۋمەن نە ورىسكە جەتە الماي، جەتسە قوتانعا قايتا الماي، مىرزەكەڭ تەزەك تەرگەن قاتىنداي ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن تۇرتكىلەپ جيناۋمەن شارشادى. قارا سۋىق كۇرت سىنىپ، شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە دە بوراي سالاتىن قارلى جاڭبىر تولاستاعان سوڭ مالدىڭ كوبەڭ تارتا باستاعانى دا ەندى عانا. بۇلاردىڭ بابىنا كونە بەرسەڭ جيىرما ءتورت ساعات تا جەتپەيتىن شىعار. كۇن بايىماي جاتىپ-اق قويدى قورالاپ، جيرەن قاسقاعا كىسەن سالعان، تۇسامىسقا شورقاق نەمە ەندى تاڭ اتقانشا وسى ماڭنان ۇزاي قويماس.
سامىرسىن ارالاس جاس قاراعايدان قيىپ سالعان جالعىز بولمە شايىردان تۇنشىعىپ تۇر ەكەن. ەدەنگە شىرشانىڭ ءبۇرىن توسەپ، كيىزبەن بۇركەپ تاستاپ ەدى، وعان اشىعان ءسۇت پەن اشۋلى سابانىڭ ءيىسى قوسىلعان سوڭ ادامدى قاراداي ماس قىلماعاندا قايتسىن. بورەنەنى كەپتىرىپ كوتەرۋگە مۇرسات تا بولعان جوق. قاردىڭ ەتەگىن قۋالاپ كەلىپ ەدى، پەش سوعىپ، قازاندىق قۇرعانشا ۇلتاراق ەزىلىپ، تون سوزىلىپ، تىزە شور بولۋعا اينالعان. جارىلقاپ تاستايمىن دەگەن اعايىن وسى توقال تامنىڭ ءوزىن زورعا شوشايتىپ، توبەسىن تولىعىمەن قىمتاپ، شىممەن تەپكىلەدى دە تايىپ تۇرىستى...
...قازاندىق قاقپاعىنىڭ ەكى ەزۋىنەن جالپىلداعان جىندى ساۋلە بولمە قابىرعاسىن شيمايلاپ ءبىتىردى. ۇسىك الىپ بارا جاتقانداي وتقا ءيتىنىپ، مەڭىرەيىپ وتىرعان ۆەتتەحنيك بالاعى كۇڭىرسىپ بارا جاتقاندا عانا كەيىن شەگىندى. كۇڭىرسىگەن بالاعى ەمەس، كوك شاۋگىمنىڭ بوكسەسى ەكەن، سۋساعاننان ەمەس، ايتەۋىر اۋىز جىلىسۋ كەرەك قوي دەگەن ۋايىممەن قويا سالىپ ەدى، ىشىندە سۋىنىڭ بار-جوعىن اڭعارماپتى. "ياپىراي، شىداي بەرسە ادام اشتىققا دا ۇيرەنەدى ەكەن-اۋ". ءۇش مەزگىل ءۇش ساپتاياق قىمىز بەن ءۇش تال قۇرتتان باسقا ءنار تاتپاعان مىرزا قاشان تاماق جەگەنىن دە ۇمىتىپ قاپتى. شىق پەن سىزدان جاسىپ كەتپەسىن دەپ ورەدەگى قۇرتتى شيىمەن كوتەرىپ كىرگىزە سالعان، ايتەۋىر قول جەتەتىن جەردە، بۇعان دا قاناعات. ادام يتجاندى دەۋشى ەدى، بەكەر شىعار، ادام شىداعانعا يت شىداي بەرمەيتىن كورىندى. وسى ۇيدە قازان كوتەرىلمەگەننەن بەرى سىرتتان دا سىباعاسىنان قۇر قالىپ، ىرىگەن ءسۇت، اشىعان ايرانمەن اۋىز شايقاپ جۇرگەن. بۇگىندىك يتاياق يىسكەمەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، مىرزا بادەيكا تولى بوجىعان قويمالجىڭدى دالاعا سۇيرەي شىقتى.
شاقىرايعان جۇلدىزدار جەرگە جاقىنداپ، تاۋ-تاۋدىڭ توبەسىنە قوناقتاپ العان ەكەن. قالعان ۇساق تۇيەگى ەلەكتىڭ جىرتىعىنان ساۋلاعان توپانداي كوك كۇمبەزىنەن توگىلىپ، جامىراپ كەلەدى. ىرگەدە تۋلاعان وزەن سارىنى اسپانعا شالقىپ، سول توپاننىڭ سارناعان ۇرەيلى شۋىلىنداي بوپ ەستىلدى. تاس قاراڭعى. شارباقتاعى ەكى ءجۇز قويدىڭ جاپ-جاسىل ءتورت ءجۇز كوزىنەن باسقا جىلت جوق. سىرتتان دا جوق. سىرتتان تۇرماق سايتان دا جوق. يت ادامعا ەس دەۋشى ەدى. بۇل دا وتىرىك بوپ شىقتى. دۇرىسى — يت تويعان جەرىنە. بيتكە وكپەلەپ تونىن وتقا لاقتىراتىن قازاق يتكە نەگە وكپەلەمەسىن!..
ورمان جيەگىنەن قوڭىراۋدىڭ سىلدىرى قۇمىعىپ جەتتى. تابىلسا قۇلىن موينىنا داچيك تە بايلاپ جىبەرەتىن ەدى. جيرەن قاسقا ۇزاي قويماعان ەكەن. زورلىق قوي. ادامنان وتكەن زۇلىم بار ما. زورلىقتىڭ دا نەشە الۋانىن ويلاپ تابادى. "قاپ، قاشىپ كەتەتىنىن بىلگەندە توبەتتى دە تاس قىپ بايلاپ تاستايتىن ەدىم-اۋ!". شارباق ىشىندەگى جاپ-جاسىل ءتورت ءجۇز كوز وشىگىپ قارايدى. قاقپانى اشىپ جىبەرسە ءدۇر ەتىپ بەزە جونەلەتىندەي. شەتىنەن كوكجوتەل. ءبىرى قاقالىپ، ءبىرى وكىرىپ جوتەلەدى. "وكپەسى اۋزىنان اتىپ كەتەر مە ەكەن؟.." مال دا ادامشا جوتەلەدى ەكەن-اۋ... قاماي-قاماي قوتان دا قويمالجىڭ بولعان. بەلدەن ساز. شارباقتى سونىعا اۋىستىرىپ قاعۋعا دا شاما جوق. "جاتاسىڭ! جوتەلمەك تۇگىلى قويمالجىڭعا شوگىپ كەتسەڭ دە جاتاسىڭ!.."
كەشە عانا اقساق توقتىنىڭ باقايى قۇرتتاسا قويشى بايعۇستىڭ ءتورت اياعىن ءبىر كەبىسكە تىعىپ جىبەرەتىن ەدى، سول ازاپ بۇگىن ءوزىنىڭ باسىنا تۇسكەندە ءبىر اتىم كۇكىرت، ءبىر شوكىم كۇيدىرگەن توتيايىنعا زار بولىپ، بۋىنىپ ولۋگە ءجىپ تاپپاي وتىرعان جوق پا. التى اي قىس ايدالادا قىستاۋعا ايداپ تاستاپ، جاز بويى يت ارقاسى قيانداعى جايلاۋعا ماشينامەن اپارىپ توگىپ تاستاپ، قايتىپ ات ءىزىن سالمايتىن مالشى دەيتۇعىن جۇراعاتتىڭ يتكە بەرگىسىز ءومىرىن كىم ويلاپتى؟! زورلىق قوي. قاراقان باسى ەمەس، قاتىندى كوپتەن، بالانى مەكتەپتەن قالدىرىپ، بۇكىل ءبىر اۋلەتتى كوكتەمنىڭ كوبىك قارىنان بوقىراۋدىڭ بورانىنا دەيىن كوشپەلى تۇرمەگە ءجىپسىز بايلاۋ زورلىق بولماعاندا نە؟ قۋ تاماقتىڭ قامى ما؟.. وندا دا قازاننىڭ بەتىن قاراعا، توسەگىن تورەگە، قۇرت-مايىن ورەگە ساقتاپ وتىراتىن شوپان جومارتتىعا قيماستىقتان ەمەس، قارايعانعا زار بولعان ءىشقۇستا جالعىزدىقتىڭ مۇڭى ەكەن-اۋ...
جاۋىرىنى ءبۇرىپ تۇر ەكەن. تۇنگى ىزعىرىقتاۋ جىقپىلىنان ۇرىپ تۇر ەكەن. كوك جوتا قۇرتتاعان كىرشەڭ قارمەن بوكسەسىن بۇركەپ الىپ، كوكپەڭبەك بوپ شىرەنىپ وتىر ەكەن. قىرقىپ تاستاعان تىرناقتىڭ قىلتىرىعىنداي شىلپيگەن ايدىڭ سىنىعىن يىعىنا ءىلىپ الىپتى. تاكاببار بولماساڭ التاي بولامىسىڭ. التاي بولعان سوڭ دا ايعا يىق تىرەيسىڭ دە. كۇندىز كوركىمەن ىزديىپ، تۇندە ىزعىرىعىمەن ۇرەي تەبەتىن ادەتى. ەتەگىندەگى كوكساۋ قوي مەن قويدان قوڭىر ءبىر قازاق وعان ءپىشتۋ!.. الدە قايدان قاسقىر ۇلىدى. كوكجوتا كۇڭىرەندى. ۆەتتەحنيكتىڭ تۇلا بويى تىتىركەندى. "قاپ، جيرەن قاسقانى بەكەر تۇساعان ەكەنمىن-اۋ.."
مىرزا قالىڭ شىقتى بەلۋاردان كەشىپ جىلقىعا تارتتى. بۋسانعان سىزدان قوڭىراۋ دا ساقاۋ بولىپ قالىپتى. تاس قاراڭعىدا تاياق ۇستاعان سوقىرداي ءتۇرتىنىپ ءجۇرىپ جيرەن قاسقانىڭ وقىرانعان دىبىسىنان زورعا تاپتى. وتقا باس قويماي ەلەگىزىپ تۇر ەكەن، كىسەننىڭ كىلتىن اشقانشا "تەزدەت" دەگەندەي يەسىن يەگىمەن قاعىپ مازاسىزدانا بەردى. "كەتسەڭ كەتىپ قالارسىڭ، كەتپەسەڭ تاعى ءوزىڭ ءبىل، تەك تۇسامىستا قور بول ماي اجالىڭمەن الىسىپ ولسەڭ دە مەن رازىمىن!.."
جاپ-جاسىل كوزدەر تىرپ ەتپەي جاتىر ەكەن. قوتان تورىعان قىزىل كوزدەر جوق پا دەپ ءبىر اينالىپ شىققانشا ەتەك جاقتان ءبىر توپ سالت اتتىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەن. جەردى كۇرس-كۇرس ۇرعان جيرەن قاسقانى تۇياعىنان تانىدى. "ە، بايعۇسىم-اي، ساعان دا ەس كىرەيىن دەگەن ەكەن!.." يتتەن ساق، ادامنان اقىلدى تەنتەك ايعىرىنا رازى بولعان ۆەتتەحنيك سوندا عانا جىلى توسەك پەن ۇيقىنى اڭساعان...
قايداعى ۇيقى. نۇربيكە كەتكەلى قول تيمەگەن جۇكتى قوزعاۋعا ەرىنىپ، ءوشىپ قالعان قازاندىقتى قايتا تۇتاتتى. بۇل نەمە دە وتىنعا شولدەپ وتىر ەكەن، قولاتتان قورىم كوشكەندەي كومەيى گۇرىلدەپ جونەلدى.
وشاققا ءيتىنىپ وتىرام دەپ ويلاپ پا. ەس بىلگەلى تاقىمى كەپپەگەن بايعۇس ات ۇستىندە ولەتىن شىعارمىن دەۋشى ەدى. كوڭىلدى كونشىتىپ ءبىر توعايتپاعان جايداق تىرلىكتىڭ ءبىر ساتتە-اق جاياۋ تاستاپ كەتۋى بوقتان وڭاي ەكەن...
...سوۆەت وكىمەتى قۇلادى دەپ كىم ويلاعان. قۇلاۋىش قۇلادى-اۋ، ءبىراق سونى جوقتاعان دا، بوقتاعان دا ەشكىم جوق. وزىمىزشە ەل بولاتىن، ەركىن كوشىپ-قوناتىن بولدىق دەگەنگە دە سەنگەن ەشكىم جوق. تاڭعى تاماق تاڭىردەن دەپ قارىننىڭ ءبىر كۇندىك بۋازدىعىنان ارعىنى ويلامايتىن بەيعام قازاق ەلدىڭ ەرتەڭگىسىن ۋايىمداپ قايتسىن. ايتەۋىر، سوۆەت قۋلادى دەگەندى وكىمەت جوق دەپ تۇسىنسە كەرەك. جەتپىس جىل بويى قالاي شىداپ كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، اياق استىنان حانتالاپاي باستالسىن. سونداعىسى كوز الدىنداعى ءبىر كۇندىك قاناعاتتان اسپايتىن شايلىقتىڭ ۇساق-تۇيەگى. جەتپىس جىل بويى كۇرەكتەن باسقا قۇرال، بوقتان باسقا بايلىق كورمەگەن شىرىش قول، شىتىناق ەرىندى ورىس جۇراعاتىنىڭ وكىلى باسقاراتىن زاڭ ەدى، سول "كوسەمدەر" ءبىر ايدىڭ ىشىندە بۇكىل قاراتايدىڭ بارىن سىپىرىپ الىپ زىم-زيا جوق بولدى. جاۋ كەتكەن سوڭ جاراق ىزدەيتىن بايعۇستار بالەنىم قايدا، تۇگەنىم قايدا دەپ ساۋساعىن ساناعانمەن جوعالعان داۋلەت قايتىپ كەلمەدى: الپىس مىڭ قويدى اۋىز اشقانشا جەر جۇتتى، جىلقى اتاۋلى جەلگە ۇشتى، كولىك اتاۋلى كەلىمسەكتەردىڭ كوتىندە كەتتى، ويبايلاعاندار كۇلىن ساباپ وتىرىپ قالعان. قاپ ءتۇبىن قاعىپ سىلكىگەندە بىرەۋگە بەس قوي، بىرەۋگە بوس قالعان قورا-قوپسى، بىرەۋگە شۇپ-شۇناق شاعىلعان تراكتىر — سونىڭ ءوزىن اقشاعا شاعىن العان، سونىڭ وزىنە قارق بولعاندار دا بار. اقساق قوي تۇسكەن كەيىن ماڭىرايدى دەپ، بالىق ۇلەس بىتكەندە "مەن قايدا قالدىم" دەپ بارعان ۆەتتەحنيك ەڭ بولماسا ساقالىنا قولىن جەتكىزە الماي قور بولدى. كليەنتتەن بوسامايتىن ۆەتپۋنكت سوۆەت قۇرىسا دا "وبششايا نەدۆيجيموست" دەيتۇعىن ستاتۋسىن جوعالتپاپتى، قاپتەسەردەن باسقا يە تابىلماسا دا ەش پەندەگە باعىنباي قالقايىپ ءالى تۇرعان شىعار-اۋ. تەك تۇرسا دە. ءدال وسى كەزدە باياعى جيىرما ءتورت مىڭ ۆەتتەحنيكتىڭ ەسىنە تۇسكەن ەدى. ايتەۋىر قالماق داۋىنداي قىزىل كەڭىردەك ايتىستان سوڭ قاسقا ايعىر قاساسىمەن جەر سىزىپ جالعىز باسى مىرزەكەڭنىڭ شاڭىراعىنا قايتىپ كەلگەن. ۇيالدى ما، ءبولىس باسىنداعىلار بەس قويدى قوسا ەرتىپ جىبەرگەن ەكەن. ەلگە ەڭبەگى سىڭبەدى دەپ قۇر اۋىز قالعان وتەۋگە قاراعاندا بۇل دا بايلىق. ءومىرباقي قوي باعىپ، قوي تورىدان قوعاناياق بولعانداردىڭ دا تاي تۇرماق تاياق بۇيىرماي جەتىم قىستاۋدان ەل شەتىنە جەتە الماعاندارى قانشاما. الپىس مىڭ قويدى اتالاس بوپ جاعالاعان وڭشەڭ تاسماڭدايلارعا دا يە تابىلمادى: جارلىقپەن جازمىشقا جاتتىعىپ العان كومپىستەرگە كوسەۋ دە كەرەك ەكەن، "كوسەم" دە كەرەك ەكەن، كيەرگە نوقتا ىزدەپ، كۇرەككە بوق ىزدەپ دال بولىسقان.
ءرايس شاقىرىپ جاتىر دەگەنگە جەلپىنىپ بارا قالعان، وكىمەتتى ءولتىرىپ الىپ وكىنگەن جەتىم شالدار، پارتياسىنان ايىرىلىپ ازا تۇتقان كامونەستەر سىقىرلاپ كەڭسەگە سىيماي وتىر ەكەن. تورلەت دەپ قۇمارحان قۇداسىن كورگەندەي سىيلاي قالعانى. بايقاسا، ءبىر اتانىڭ بايى مەن جان كوبەكتەرى ەكى جارىلىپ، ورتاسىنداعى ەل كوشكەندەي جىرتىقتان ات جالداپ امانداسىپ جاتىپتى. مىرزا سول شەكارانى قاق جارىپ مايدان شەبىنىڭ تىلىنا قاراي ۇمتىلعان.
— ءاي، جانكوبەكوۆ... تويىس بايكوبەكوۆ، سەن بىرزيدۋمعا شىق، — دەپ تاعى جابىستى.
— و نەنىڭ قۇرمەتى؟.. وتان سوعىسىنا قاتىسقام جوق، كومپەسكەگە ەڭبەگىم سىڭگەن ەمەس، پارتياعا دا مۇشە بولعانىم جوق.
— نە دەيت؟! — باعجاڭ ەتكەندە ءرايس ءتوراعاسىنىڭ الا كوزى ۇياسىنان اتىن كەتە جازدادى.
— ول كەزدە مەن حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى ەدىم عوي.
— ءاي، جازعان – اۋ، اكەڭنىڭ اقتالعانىنا دا قىرىق جىل، سودان بەرى قايدا ءجۇرسىڭ؟!
— سونىڭ اكتالماعانى جاقسى ەدى. بۇگىندە كوزگە شۇقيتىن دا ەشكىم قالمادى... ءقادىرىمنىڭ كەتكەنى دە.
— ياپىراي، ۇكىمەت ساعان قىزمەتتى قالاي بەرگەن؟!
— ۆەتپۋنكتتىڭ بوعىن تازالاپ، قوي قاشىرعان دا پارتيا ما ەدى؟.. الدە مارقۇم بولعان پارتيانى جوقتاۋعا جينالىپ وتىرسىڭدار ما؟..
بايكوبەك پەن جانكوبەكتىڭ كەپكەن شالدارى، كەبىسى بۇگىن كەشەگى اكتىپتەر ەندى عانا بۇرىشقا بوكەس باتىرعان ۆەتتەحنيكتى وقتى كوزدەرىمەن جالماپ جۇتا جازدادى. پارتيا ءۇشىن وتىز ەكى ءتىسىن ساناپ بەرگەندەي ۇڭىرەيگەن قىزىل يەگىن سەلكەۋ مۇرتىمەن جاسىرىپ وتىرعان كەرەڭ شال شار ەتە قالدى:
— ءاي، كاراگىم، جەتى اتاڭنان اۋزى تەرىس بىتكەن جۋاننىڭ تۇقىمى ەدىڭ، اۋىز مەنىكى دەپ بارتياما ءتىل تيگىزبە!..
سول-اق ەكەن، شارقايىن سىرىسىنەن باسىپ جۇرگەن پۇشىق پەن كەرەڭدەر، ومپىرايعان اۋىزدار جەتپىس جەتى اتاسىنان بەرى پارتيانى ميراس قىپ كەلە جاتقانداي جارپىلدەسىپ شىعا كەلسىن. تۇرلەرىنە قاراعاندا سوۆەت وكىمەتىن قايتا ورناتاتىن سەكىلدى ەدى. جوعارىنىڭ جار قۇدايدىڭ قۇرانىنداي سىيلايتىن ءرايس توراعاسى ساسقانىنان شىر-پىر بولىپ زورعا باستى دا:
— سەن جۇرگەن جەرگە ءشوپ شىقپايدى! — دەپ بار پالەنى ۆەتتەحنيككە جاۋىپ تىندى.
كەرەڭى بار، كەر اۋىزى بار، كەرى كەتكەنى بار، شوڭمۇرىننىڭ بۇكىل وتەلسەرياسىن جيىپ العان ءرايس ءتوراعاسى كۇردەلى ءبىر وكىمەتتى ماسەلە شەشپەك ەكەن، كوپ ماسەلەنىڭ ىشىنەن ۆەتتەحنيكتىڭ ۇققانى — جەر ماسەلەسى، شارۋا ماسەلەسى، قونىس ماسەلەسى، قۇداي-اۋ، تاعى نە ەدى؟.. قويىن الدىرىپ، قوراسىن بەكىتكەن وڭشەڭ مۇندار بولىسەتىن قارا تاپپاي، التايدىڭ تاۋ-تاسىنا تالاسىپ، الگىندە عانا بارتيام دەپ باقىرىپ، وكىمەتىم دەپ وكىرىپ ماڭدايىن توقپاقتاعاندار بايكوبەك بولىپ، جانكوبەك بولىپ ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسىنا ال كەپ جارماسسىن. قىز الىسپايتىن ءبىر اۋىل اعايىن قىزدى-قىزدىمەن شوڭمۇرىنعا توقتاماي قاراتايدىڭ جەلكەسىنە مىنە باستاعاندا باسۋ ايتا ما، وسى جۇرتتىڭ كارى ءيتى عوي دەپ كەرەڭ شالعا ءسوز بەرىپ ەدى، ول شىركىن شوققايىڭدى تاستاپ ەۋروپادان ءبىراق شىقتى.
— الگى، مەن كەروي بولاتىن سوعىستا...
— ءاي، بۇگىن جەڭىس كۇنى ەمەس قوي، اۋىلعا قايتساڭشى، اۋىلعا!..
وسى اۋىلدىڭ كاريتى ەكەنى راس، گەروي ەكەنى دە راس. تۇزگە وتىرا شىقسا دا ومىراۋىنان التىن جۇلدىزىن تاستامايتىن بايعۇس شالدى اۋدان باسشىلارى ءيتتىڭ ارتى تىرق ەتسە الا جونەلەتىن، ءبوز بەرمەسە دە سالتاناتتا ءسوز بەرەتىن ادەتتەن اس پەن تويدا كوسەم بولىپ، ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلسا شەشەن بولىپ سويلەپ ۇيرەنگەن اۋىزدىڭ ەلىرمە دەرتى بار ەكەنى دە راس. اسكەرگە اتتانعاندا دا قۇلاققا ونشا جارىماعان ەكەن، ونىڭ ۇتىنە بومبانىڭ استىندا قالىپ، كونتۋزيادان سوڭ تارس جاپتى. قارا تانىمايتىن قازاق تۇگىلى قاراتاياقتى اياماعان سوعىس ونىڭ قۇلاعىن تەكسەرىپ قايتسىن. كەزەكتى ءبىر شابۋىلدا باتالون جاۋ دزوشنان بۇرشاقتاي بوراعان وقتىڭ استىندا جاتىپ قالسا كەرەك. تاس كەرەڭ بايعۇس بۇيرىقتى ەستىمەي: "وتان ءۇشىن! ستالين ءۇشىن!" دەپ دالاقتاپ بەزە بەرىپتى دە كومبات امالسىز باتالوندى قايتا كوتەرۋگە ءماجبۇر بولعان ەكەن. ايتەۋىر، تاس كەرەڭنىڭ باقىتىنا قاراي نەمىستىڭ ءبىرىنشى ترانشەياسىن باسىپ العان باتالونعا پولك كومانديرى كەلىپ: "جاۋعا جالعىز شاپقان باتىر كىم؟" دەپ سۇراسا، بايكوبەكوۆ دەپ مۇنى ۇستاپ بەرگەن دەسەدى. اللا ابىروي بەرەم دەسە كەيدە كەمىستىك تە ءپانداسىنا ب ا ق بوپ قوناتىن كورىندى عوي. كەرەڭدىكتىڭ ارقاسىندا گەروي بوپ، وق تۇگىلى تۋدا بويىن بيتكە دە تەستىرمەي جۇلدىز تاعىپ امان-ەسەن ورالعان بايكوبەكوۆ سول التىننىڭ بۋىمەن قۇلاقسىز-اق اۋىزدان تۇسپەپ ەدى. ەل ىشىندە پاشوتنىي عىراجدان بوپ كورىنگەننىڭ كولىگىنە جارماسام دەپ ءجۇرىپ جۇرت سەكىلدى شولاق بايتال دا بۇيىرماي بۇگىندە جاياۋ قالعان. ەۋروپانى جاياۋ شارلاپ شوققايىڭعا ورالعانشا كەپكەن شالدار مەن كەبىستى كامونەستەر جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن ءبىر قىردان اسىرىپ تاستاپ، قالجاسى جاققان قاتىندارشا قاماۋ تەردى سىعىپ تا العان. انشەيىندە تەكتىمىز دەپ كۇپىنەتىن ەدى، ءبىر ءبىرىنىڭ ينە باتپايتىن ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تۇگەل قازعاندا ءبىر اتانىڭ ىشىندە قالماقتان تۋعاندار دا بار ەكەن، توقالدان تۋعاندار دا بار ەكەن، ەرىپ كەلگەندەر دە، ەسىرىپ كەلتەڭدەر دە بار كورىندى، تەك اتادان تۋىپ ەرلىكپەن كەلگەندەر دە بار دەپ ەشكىم ايتقان جوق، ورتاداعى جالعىز جۇلدىز دا اتاۋسىز قالدى. ءتورت جىل مۇڭكىر-ناڭكىردى كوزىمەن كورسە دە قۇلاقپەن ەستىمەگەن بەيباق جارپىلداعان وت اۋىزداردىڭ نە وتتاپ جاتقانىن قايدان ءبىلسىن. كورپەسىن كوكىرەگىنە تارتقاندا بيسميللاھي دەۋدى بىلمەيتىن كەيبىرى ارۋاق سىيلاي قالىپتى. ارى ءوتىپ، بەرى وتكەندە ءبىر ايات قۇرانىن قيماعان باباسىنىڭ مولاسىنا دەيىن تالاسىپ، اتا جۇرتقا ەنشىلەسپىن دەگەندى مويىنداتۋ ءۇشىن: اناۋ جەردە پالەنشەمنىڭ سۇيەگى جاتىر، مىناۋ جەردە تۇگەنشەمنىڭ مۇردەسى بار دەپ ءبىرى كوزىنە جاس الدى، ءبىرى ساقالىن جۇلدى. ورتكە سۋ سەپپەك بولعان ءرايستىڭ ءتوراعاسىنا: "سەن ءپاميلياڭ بايكوبەكوۆ بولعان سوڭ تۇقىمىڭا تارتىپ وتىرسىڭ"! دەپ كەپكەن شالدار، اعايىن اعا باسۋ ايتقىسى كەلگەندە: "سەن پوميلياڭ بايكوبەكوۆ ەكەنىن ۇمىتىپ، جانكوبەكوۆتەرگە ءىشىڭ بۇرادى!" دەپ كەبىستى كامونەستەر جانىن جاعاسىنان العاندا قۇمارحاننىڭ كوزى اتىزداي بولىپ ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تاباعى تۇسكەن شاباقتاي شورشىدى. اقىرى شاقىرعاندا بارماعان بىرزيدۋمىنا ۆەتتەحنيكتىڭ ءوزى شىقتى.
— سەن عوي، بايكوبەكسىڭ؟
— بايكوبەكپىز.
— سەن عوي، جانكوبەكسىڭ؟
— جانكوبەكپىز.
— ءبىرىڭ بايبىشەدەن، ءبىرىڭ توقالدانسىڭ، قالماق قاتىننان تۋعاندارىڭ دا بار.
— بار.
— ارالارىڭ نەشە اتاعا جەتتى؟
— ويباي-اۋ، جەتى اتاعا دا جەتكەمىز جوق قوي.
— جەتپەگەندەرىڭ قانداي جاقسى بولعان. جەتكەندە دۇنيە جۇزىلىك ءۇشىنشى سوعىس باستالىپ كەتكەندەي ەكەن-اۋ!..
— ءاي، مىناۋ قاي سوعىستى ايتىپ تۇر؟ — دەپ كەرەڭ شال ۆەتتەحنيك قوراسىنا كىرىپ كەتكەندەي اتىپ تۇردى.
— ويباي، سەن گەروي بولعان سوعىستى ايتىپ تۇر! — دەپ بىرەۋ زورعا توقتاتقاندا عانا، "ە، باسە!" دەپ كەرەڭ شال قايتا شوڭقيدى.
— ءاي، وسىنىڭ ساڭىلاۋى بار!
— ە، ساڭىلاۋى بولماسا سارى كەمپىردى الپىس ءبىر مۇشەلىسىندە بۋاز قىلا ما؟!
ول دا راس. الپىستىڭ بىرىندەگى بايبىشەسى: "وسى ءىشى قۇرعىر بۇلكىلدەي بەرەدى" دەپ دارىگەرگە بارسا: "ويباي، اپا، قۇرىپ قاپسىڭ!" — دەپ پەرزەنتحاناعا قاماپ تاستاپتى. ون ءبىر ۇلدىڭ بەس كيلو توعىز ءجۇز گرامم كەنجەسىن تاپقاندا جۇلدىزىن تاعىپ، شىرەنىپ بارعان شالىنا تەرەزەدەن ايقايلاپ:
— ءاي، اۋزىڭا سيەيىن كارى يت، جوعال ءارمان، جوعال! — دەپ سودان قايتىپ قاسىنا جولاتپاي قويعانى دا راس بولسا كەرەك.
ارينە، بۇل دا ەڭبەك. الدەقاشان سۇيەگىنە قىنا شىعىپ كەتكەن باباسىنىڭ اتاعىن مالدانعانشا جارىق دۇنيەدە باس كوبەيتكەن دە ەرلىك قوي. "تەگىن ادام تاز بولمايدى" دەگەن وسى دا.
— سونىمەن، سوعىس باستالىپ كەتپەي تۇرعاندا بىتىمگە كەلەلىك، — دەپ مىرزەكەڭ بيلىگىن تارتىپ العانىنا كەشىرىم سۇراعانداي ءرايستىڭ ءتوراعاسىنا ەڭكەيە كوز تاستاپ ەدى، مۇنىڭ دا توبەسى قوي جەپ قويعان جايلاۋدىڭ سارى جۇرتىنداي توبەل تازعا اينالىپتى. "جەپ قويدى عوي، جەپ قويدى" دەگەندەي قۇمارحان ۆەتتەحنيكتەن مۇسىركەۋ دامەتىپ، قۇيقاسىن كەكىلىمەن جابۋلاعان، ءبىراق ونىسى تايعاناقتاپ قونىس تاپپادى. ەكەۋى ءومىرى ءتۇزۋ سويلەسىپ كورگەن جوق-تى. تۇزى جاراسپاعاندىقتان ەمەس، ارالارىندا ءۇش-تورت جاس ايىرماشىلىق بولا تۇرسا دا اعاسىنىڭ اڭقاۋلىعى مەن ەسىكسىز جەردەن تەسىپ كىرەتىن تۋرالىعى ۆەتتەحنيكتىڭ تىلىنە ازىق، ءرايستىڭ ءتوراعاسى ۆەتتەحنيكتىڭ وسى مىنەزىن تۋاسىنان بىتكەن قىرسىقتىعى دەپ قابىلدايتىن.
— سونىمەن، بىتىمگە كەلسەك ماملە بىلاي: ارۋاقتاردىڭ ەندىگى جەردە ءبولىپ بەرەر ەنشىسى جوق. اقىرى باستارىڭ قوسىلمايدى ەكەن، بايكوبەگىڭ ءبىر بولەك، جانكوبەگىڭ ءبىر بولەك، ەكى شارۋا قوجالىعىن قۇرىڭدار.
— ءاي، ول تاعى نە پالە؟
— كەزىندە توز بولدىڭ با؟ بولدىڭ. توزىپ بارا جاتقان سوڭ قالقوز بولدىڭ با؟ بولدىڭ. قوجالىقتا سونىڭ ارى جاق — بەرى جاعى. ايىرماشىلىعى — ىشكەن-جەگەنىن وزىڭدىكى. ءىشىڭ كەۋىپ ولسەڭ — ءوز وبالىڭ وزىڭە... تاپقان-تايانعانىڭدى بولىسەسىڭ، بولىسپەسەڭ — ولىسەسىڭ.
— اۋ، سوندا ۇكىمەت قايدا؟
— ۇكىمەتتىڭ قامىن جەپ قايتەسىڭ، قارىن اشسا، قۇرساعىڭداعىنى دا قۇستىرىپ الادى. سەن ولمەس كۇنىڭدى كور.
— ويپىراي وسىنشا باستى بۇعان كىم بەرگەن؟! — كەكەتكەنى بەلگىسىز، كەلىستىرگەنى بەلگىسىز، شالداردىڭ ءبىرى كەرەكسىز سابان كوپشىگىن لاقتىرا سالدى.
— سوندا ول قوجالىقتى كىم باسقارادى؟
— سوقاسىز قالعان اگرونوم، سوقىر تايلاعى جوق زووتەحنيك از با، سولاردىڭ بىرىنە بار بەل كەرەك تە. تاعى ءبىر ايتارىم — بايكوبەكتەردى جانكوبەكتىڭ تۇقىمى، جانكوبەكتەردى بايكوبەكتەردىڭ ۇرقى باسقارسىن.
— سوندا قالاي؟
— سوندا قىزعانىش تا، قىرعىن دا بولمايدى، باسىڭ امان، جانىڭ تىنىش، مالىڭ تۇگەل.
— سەن ءوزىڭ نەگە باسقارمايسىڭ؟
— مەنىڭ قاتىنىم قالماق قوي. بيلىك بەرسەڭدەر بار بايلىعىڭدى ويمانعا كوشىرىپ كەتىپ جۇرمەيىن.
نۇربيكەنىڭ قالماققا ەشقانداي قاتىسى جوق ەدى. كامپەسكەدە ويمانعا قاشىپ كەتىپ، كەيىن قاڭعىپ ورالعان ءبىراز ءتۇتىندى جەرگىلىكتى "اقسۇيەكتەر" قالماق اتاندىرىپ، اراق پەن ايعايعا جاقىندىعىمەن "بانديتتەر" كوشەسىنە ءبولىپ تاستاعان. تەگىن اقىلىن تەگىن لاقتىرىپ تاستاعان ۆەتتەحنيك بۇكىل قاراتايدىڭ داۋىن وشىرگەندەي تايىپ وتىردى.
قالماققا قانى تۇگىلى سورپاسى قوسىلمايتىن، نيۋرا، نيۋركا بوپ كەتكەن نۇربيكەنى ورىستان زورعا قايتارىپ الىپ ەدى، قاتىن دەگەن قاسيەتتى تۇيتىلعا يە بولعاننان بەرى دە ءقادىرىن تانىپ، قاس-قاباعىنا قاراپ كورمەپتى. زامان قۇبىلىسىنىڭ ءبىر ساتىندە قاتىننان باسقاعا كەرەكسىز بولىپ قالعان ۆەتتەحنيك ەندىگى كۇنىم سوعان تۇسەتىن شىعار دەپ اقىل قوسىپ ەدى، بۇل شىركىن ءوزىڭ بىلەسىڭنەن ارتپادى. بار ايتقانى — باسىندى كۇت، بالالار ەر جەتتى، مال كەرەك بولسا وزدەرى باقسىن، داۋلەت كەرەك بولسا وزدەرى تاپسىن. راسىندا سولاي ەكەن-اۋ... قىز بايعا ءتيىپ بالالى بولدى، ۇلدىڭ ۇلكەنى قاتىن الىپ قالاعا كەتتى، كەنجەسى كەلىن ءتۇسىرىپ قارا شاڭىراقتا وتىر. بۇدان ارتىق اللا ساعان نە بەرەدى. مىرزەكەڭ تۇنىمەن ۇيىقتاماي، ەرتەڭگىسىن شوڭمۇرىننىڭ "يگى-جاقسىلارىن" جيناپ الىپ: باس-باسىڭا بي بولما، باس-باسىڭا بارعا يە بولما، كولىك اتاۋلىنى تۇگەل جيناڭدار، ءبىرىڭ تراكترگە، ءبىرىڭ ماشينا، ءبىرىڭ كومباينعا ءمىنسىن، ءبىرىڭ سوعان جانارماي تاپ، شال-شاۋقان قالاسا اتارباعا وتىرسىن، قالعاندارى ەگىن سالسىن، ديىرمەن تارتسىن، ءشوپ شاپسىن، قالا مەن اۋىلعا دەلدالعا بىرەۋ ءجۇرسىن، تاپقان تالقانىنا كوز ىزدەسىن، ءبىرىڭ وتىن جاق، ءبىرىڭ مال ب ا ق. بارىنە كونگەن جۇرت مال باعۋعا كەلگەندە تاياق ۇستاۋعا ءتىرى پەندە شىقپادى. تايدىڭ تىسەۋىن، قۇلىننىڭ ساقاۋىن ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي دەگەندەي ۆەتتەحنيككە تەلمىرگەن. سورىنا كورىندى مە، نۇربيكە دە ەلپ ەتە قالىپ ەدى. الپىس مىڭنىڭ سىلەكەيى — ءار ءتۇتىننىڭ بەس قويىنان ءبىر وتار جيناپ الدىنا سالعان. ەڭ قيىنى قاسقا ايعىر بولدى: ۇيىردەگى نەمە كۇندىز-تۇنى ارقىراپ اۋزىن وتقا سالماي، ەكى كوزى قارايعان يەن دالادا، ورىستەن مال كورسە تۇرا شاۋىپ، ەسىك كوزىنەن قۇيرىقتى كورسە قۋىپ كەتىپ، شوققايىڭنىڭ توردەگى شاڭىن ەتەككە قوسقان سوڭ قاماپ ۇستاپ وتىر ەدى. ءپىشىپ تاستاۋعا ايادى، سات دەپ كەلگەندەرگە قيمادى، جالعىز-جارىم شيپىڭ بايتال شالداردىڭ تاقىمىنان ارتىلمادى. اقىرى ساۋىنعا جوق، باعۋعا جۇك بەس بيەنى ەل بولىپ جيرەن قاسقاعا توقالدىققا زورعا تاۋىپ بەرگەن. ەل بولىپ "ۇلى كوشتى" باپتاعان، ۆەتتەحنيك جاياۋ ءجۇرىستى ءۇش كۇندىك تاسكۇركەگە كەپ توقتاعان...
...قالعىپ كەتىپتى. ەندى بولماعاندا تاناۋىن قازاندىقتىڭ قىپ-قىزىل بۇيىرىنە باسىپ العانداي ەكەن. توقتاپ قالعان قول ساعاتىن جۇلدىزعا قاراپ تۇزەي سالىپ ەدى، شاماسى ءتۇن ورتاسى بوپ قالعان سياقتى. جىلۋ قاشادى دەدى مە، جارىماعىرلار ەسىكتى دە جىرتيتىپ جىپ-جىڭىشكە ءارى تاپال تەسكەن ەكەن، الپامساداي ۆەتتەحنيك ەكى بۇكتەتىلىپ، كاسەككە كەپتەلىپ زورعا شىقتى. اڭدىعانى كوكجوتا ەدى. سوقىر تۇمان سەيىلىپ، كوكجوتا باسىنا سالدە كيىپ الىپتى. كوكشاعىر مۇنارتقا دا ىلپا كەرەك ەكەن-اۋ. كوكجوتا سالدە كيسە تاۋ دا جۇمسارادى. شاقىرايىپ تۇرسا — كۇن قاپىرىق، ءتۇنى تاستاي. بەتىڭدى وتقا قاقتاپ، جاۋىرىنىڭدى مۇزعا توسەگەندەيسىڭ. باياعىدان وسىنداي. سەڭگىر – سەڭگىر تاۋلاردىڭ تۇيە تايى جايدارى، قويناۋى مەن قۇزارى ۇرەي، جەلسىز كۇنى دە كۇڭىرەنەدى دە تۇرادى، ۇلى تاريحتى باۋىرىنا باسىپ العان ۇلى تاۋ وتكەننىڭ زارىن ىڭىرانىپ كەپ جاتقانى. التاي الىستاپ كەتسەڭ ساعىنتادى، قوينىنا كىرسەڭ قورقىتادى. قانشاما تاۋ كورسە دە ۆەتتەحنيك ءدال وسىنداي سۇستى باسقا جەردەن بايقاعان ەمەس. التايدا جۇيكە تۇرشىكتىرەر زيرات پەن بەيىشتىڭ ءۇنى بار.
جاسىل كوزدەر جىلت-جىلت ۇشقىنداپ، كول بەتىندەگى كۇنگە شاعىلىسقان مايدا تولقىنداي جىبىرلاپ جاتىر. قازىقتاعى بۇزاۋىن يەگىنە جاستانىپ، بىلش-بىلش كۇيسەگەن قاسقا سيىر بىردەمە دامەتتى مە، سوزىلىپ تۇردى، كەرىلىپ ارقاسىن جازدى، كۇرسىنىپ الىپ سارىدى دا ساتىرلاپ جاپالاپ، "ال ەندى قايت دەيسىڭ" دەگەندەي يەسىنە ناۋمەز قارادى. جالعىز ۇيدەگى ءۋايىمسىز جالعىز ماقۇلىق وسى. مۇنىڭ دا اشى كورمەگەنى كوپ بولدى. ءسۇتى ۋ جاپىراق تاتىپ، سىرتتان دا سىرت بەرگەن سوڭ ءۇش مەزگىل بۇزاۋىن جامىراتىپ ەدى، ونىڭ ءىشى بۇزىلىپ ۇياتتى بوپ ءجۇر.
جيرەن قاسقا دىبىس بەرگەن جوق. قۇلىن موينىنداعى قوڭىراۋ جايباراقات. ايۋ كەلسە الدىمەن قۇلىندى ۇرسا كەرەك-تى. اندا-ساندا قوساۋىزدى كۇمپىلدەتىپ، ورماننىڭ كولەڭكەسىن ۇركىتەتىن. نۇربيكەنى جاراقاتتاپ العان سوڭ ونى دا قولعا ۇستاۋدى قويعان. ۆەتتەحنيك ءتۇن تىنىشتىعىن قوزعاماي كۇركەسىنە قايتا كىردى.
"ءبىر كۇن قوي باققاننان مىڭ كۇن اقىل سۇراما" دەۋشى ەدى. "وسى مەن مال باعۋعا مىندەتتى مە ەدىم". بۇل دا ماڭدايعا جازعان تاعدىردىڭ توقپاعى شىعار. ءبىراق مال ەكەش جيرەن قاسقا دا توقپاققا كونبەگەندە ادام مالدان كومپىس بولعانى ما؟.. جاتىر عوي جاپانداعى جالعىز ۇيدە كۇڭىرەنىپ. كونبەگەنى وسى ما؟..
ءومىرى وتباسىنا بايلانىپ كورمەگەن مىرزا شاڭىراعىندا كىم بار، كىم جوق دەپ ىزدەمەۋشى ەدى، وتىز جىل وتاسقان جارىن دا ءداپ بۇگىن جوقتاعانداي. كورپەنىڭ جىلۋى، جاستىقتىڭ ءيىسى دە قايتا-قايتا نۇربيكەنى ەسىنە سالىپ، مىناۋ قوڭسىز تىرلىك، قوڭىلتاق كوڭىلگە سودان باسقا جۇبانىش تاپپاي، بوتەننىڭ بوساعاسىندا كەتكەن شەشەنى، ماگاداننىڭ توپىراعىندا قالعان اكەنى دە ونىڭ قاسىنا اپارىپ قويا المادى. بۇل دا قارتايادى-اۋ، الدا قايىرىمسىز ۋاقىت، قارەكەتسىز كۇن بار-اۋ دەپ ويلاماپتى. قىرىقتىڭ ىشىندە دە قىلشىعىنان قىلاۋ تۇسپەپ ەدى، سوڭعى رەت كوكتاسقا بارىپ قايتقاندا اۋرۋحانانىڭ تۇتام كەرۋەتىنە تۇرقى جەتپەي ءبىر ۋىس بوپ شوگىپ كەتكەن مۇساپىردەن بۇرىنعى تۋىرىلعان دونەن قاتىندى تانىماي دا قالدى. ءبىر اياقتى اسپانعا كەرىپ تاستاپ، اق داكەنىڭ استىندا وڭعان شۇبەرەكتەي بوزارىپ جاتقان جارىنىڭ مۇڭدى جانارى كوز الدىنان كەتپەي-اق قويدى. ورتان جىلىكتى بۇرعىلاپ تەسىپ، تەمىرمەن قۇرساۋلاپ جالعاعان ەكەن، ءوزىن-وزى زورلاپ وتىرىك كۇلگەن بولدى دا:
— اعاش اياقتى كوردىڭ بە، كورمەدىڭ بە، ەسەسىنە تەمىر اياقتى قۇشاقتاپ جاتاتىن بولدىڭ، — دەدى، بوتالاعان كوزى جىلاعىسى كەلگەنىن جاسىرا المادى.
— ءسوز بە ەكەن، ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ ءار بۋىنىندا بىر-بىردەن اقساق قاتىن ەجەلدەن بولعان.
ايتا سالعانى دا، ايتپەسە ءزاۋ-زاتىندا قانشا اقساقتىڭ بولعانىن ۆەتتەحنيك كورگەن دە، ەستىگەن دە ەمەس، ەركەك كىندىكتىنىڭ اراسىنا ناعاشى-جيەندى بوپ ءازىل جۇگىرتكەنى بولماسا، ءوزىن-وزى سىيلاعان جۇرت بۇل تۇقىمنىڭ ايەل جۇراعاتىنا ءجىپ تاعىپ كورمەگەن. اللانىڭ جازعانى شىعار، ابىسىن اجارىمەن، كەلىندەر كەلبەتىمەن سۇيكىمدى بولعان.
— شىنىڭدى ايتشى، سەن وسى باياعىدا ماعان نەگە قىزىقتىڭ؟ — دەپ زامان ءوتىپ كەتكەندە بايعا تيگەنىنە ەندى وكىنگەندەي مىرزاعا وتىنە قارادى.
— ءوي، ءاناۋ ءبىر قورتيعان ماستەگىن ۇستىڭە شىعا الماي قور قىلا ما دەپ...
ارا-تۇرا قاسىندا وتىرىپ كوڭىلىن اۋلاسا دا ۇلكەن ۇلدىڭ قالادا تۇرعانى دا جاقسى بولدى-اۋ دەپ ويلاعان. ءبىراق نۇربيكە ەرە كەلگەن قادىرجاندى ونشا جاقتىرعان جوق. كەلىن بەت -اۋزىن ءالى كورسەتپەپتى. "مالىي بيزنەس" دەيتۇعىن ماردىمسىز كەسىپ شىققان ەكەن، ەكەۋى بىردەي كۇندىز-تۇنى سونىڭ سوڭىندا كورىنەدى. ءۇيىن دە كورسەتپەي اۆتوبۋستىڭ بەكەتىنەن قارسى العان. ۇلىنىڭ قالجاداي داستەرلەپ كوتەرىپ كەلگەن ءتۇشپاراسىنان دا ءدام تاتپاي قايتارىپ تاستاپ، ول از بولعانداي:
— وسىدان ولە قالسام، اكەڭە ءبىر اۋىز ءتىل تيگىزسەڭ، مەن كوردە دە تىنىش جاتا الماسپىن! — دەپ سالدى. ءسوز سىڭايىنا قاراعاندا شەشە مەن ۇلدىڭ اراسىندا اكە تۋرالى ءبىر گاپ بولسا كەرەك.
قادىرجان ۇرگەن تۇلىپتاي ەكى يىعى قومپايىپ ءۇنسىز كەتتى. اكەسىنە جۇرە عوي دەمەدى. بۇل ەرە قويايىن دەمەدى. ءومىرى بىرەۋدىڭ داستارحانىنا كوز ساتىپ، بوتەننىڭ بوستەگىنە قيسايىپ كورمەگەن ۆەتتەحنيك قالاعا ەرۋ بوپ بارعاندا نۇربيكەنىڭ قاسىنا ءبىر تۇنەپ، ۇلىنىڭ ەسىگىن اشپاستان قايتىپ كەتكەن. دۇردە ارازدىقتىڭ كىلتيپانىن دا نۇربيكەنىڭ قاباعىنان تۇسىنگەن.
— تەرگەۋشىنى ەرتىپ كەپتى، — دەدى. — ادىرەم قالعىر ءبىر سۇراعىن مىڭ قايتالاپ... مەن ەسىنەن اداسىپ جاتىر دەدى مە!..
— الاقانىمەن مۇنىڭ قولىنان سيپاپ ەدى، قىزۋى ءالى باسىلماپتى، بۇل دا ادەتىڭدە جوق قىلىق-تى، سيپاپ وتىرىپ:
— ۇيگە قايت، جۇرتتىڭ وسەگىن قىستىرما، مەنىڭ تۋىستارىمدى ماڭايىڭا جولاتپا، — دەدى. — ءبىر اياعىڭنان ەكىنشىسى قىسقا بولادى دەسىپ ەدى، اقساڭداپ بولسا دا ارتىڭنان جەتەرمىن. قۇلاعىم بۇگىن، كوزىم سوقىر ەمەس، توقال ىزدەگەن شالدارعا وتە قويماسپىن.
جارلى تىنىش، جان تۇگەلدە جامان ىرىمدى باستاعان ۆەتتەحنيك قىزىلكوزگە توقال اپەرەم دەپ شەشەسىن قورقىتىپ، اقىرى اقساق قوساردى اللادان ءوزى سۇراپ العانداي بولدى. قوتىر قويعا قورتىق قوشقار، بىردە جەتىپ، بىردە كەتىپ جاتاتىن اقساق دۇنيەگە كەتىك عۇمىر جۇپ شىعار. ايتسە دە بارىنە ءوزى كىنالى...
ءوزىمدى جارىلقايمىن دەمەگەن. وزگەنى جارىتامىن دەمەگەن. ەرتەڭدى-كەش اۋلا تۇرماق اۋىلعا سيماي، جالاق ىزدەگەن بۇعىداي ەلەگىزىپ، التايدىڭ باسىنا قاراپ كەشەگى ات ۇستىندەگى ارقانسىز جەلىگىن، الاڭسىز كۇنىن اڭسادى دا تۇردى. نۇربيكە ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە: "جاز شىعا قويشىنى كوشىرەمىن دەپ، جاز بويى قوي قاشىرامىن دەپ ۇيدە قاتىن بارىن دا ۇمىتىپ ەدىڭ، بوشالاۋىڭ ءالى تاۋسىلماعان ەكەن، ەرىك سەندە، ەرەتىن مەن" دەگەن سوڭ ءتور جايلاۋدان ءبىراق شىققان. اداسىپتى. مالشىنىڭ ءتولىن ساناۋ مەن مالعا جالشى بولۋ توركىنى بولەك "باقىت" ەكەن. ونى ءبىر-اق تۇندە سەزدى.
مال قۇرىپ، جايلاۋ تۋسىراپ، جىرتقىش ادام ءيىسىن جاتىرقاپ قالعان سوڭ با، اشىقسا دا ءتىرى جانعا تيىسپەيتىن التايدىڭ ءاقتوس قوڭىر ايۋى سول ءتۇنى قوتانعا شاشى. دۇلەيگە ۇركىتكەننەن باسقا قايرات جوق، اپالاڭ-توپالاڭنىڭ ۇستىندە مىرزا مىلتىققا جۇگىرگەن، نۇربيكە قوس اۋىزدىڭ ۇڭعىسىن وزىنە قاراتىپ قۇنداعىن ۇسىنعان ەكەن، شۇرىپپەنى الدەنە ءىلىپ كەتكەندە گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى مەن نۇربيكەنىڭ شار ەتكەن جان ايقايى جارىسا شىقتى. ايۋعا ارنالعان جاقان ورتان جىلىكتى قاق بولسە كەرەك، ويدا جوقتا اتشا جەلىپ جۇرگەن بايبىشەسى شويىرىلدى دا قالدى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا وتباسىنا قاسىرەت كىردى، قاس قاققانشا ۆەتتەحنيك جاننىڭ دا، جاردىڭ دا ءتاتتى ەكەنىن سەزدى. سول ساتتە نۇربيكە ولسە كورگە بىرگە كەتكەندەي بولىپ ەدى، جوق، كەتە المايدى ەكەن. ودان بەرگى ازابى دا از ەمەس، تەك شارشاعانىن بۇگىن عانا ءبىلدى. الدىمەن شارشاتقان — ۇرپاعى. قىز — جاتتا، ۇل — بوتەن. كىمنەن تۋعاندارىن ۇمىتقان ءتارىزدى. ونان سوڭ — وسەك. جۇرتتىڭ ءبارى پەندە ەكەن: "ويباي، ۆەتتەحنيك قاتىنىن قىزعانىپ اتىپ تاستاپتى" دەپ شۋ ەتە قالىستى. ايدالادا ايۋدان قىزعانباسا، قاراپ ءجۇرىپ قاعىنىپ الباستى باسىپ پا؟! باياعىدا قىزىمىزدى الىپ قاشىپ زورلادى، قورلادى دەپ تۋىسقاندارى ەكەۋى تۇڭعىشىن كورگەنشە قىر سوڭدارىنان قالماپ ەدى، مىناۋ وقيعادان سوڭ تاعى دا ورە تۇرا كەلدى. ميليسياسىن ءبىر اكەلدى، تەرگەۋشىسىن سان اكەلدى، كران اسىپ كەتەتىندەي ەشقايدا تاپجىلمايسىڭ دەپ تۇساۋ سالىپ تاعى كەتتى. بارىنەن دە جانعا باتقانى وسى. كەزىندە ءوز تۋىستارىمەن ءوزى سوتتاسىپ، اراشالاپ قالعان نۇربيكە ەدى، قازىرگى ونىڭ ءعارىپ بوپ جاتقانى اناۋ. سۇيەۋ بولعان جالعىز ءسوزى: "مەنىڭ تۋىستارىمدى ماڭايىڭا جولاتپا" دەگەنى. "اقساق بولسام دا ارتىڭنان قۋىپ جەتەرمىن" دەگەنى. باي ءۇشىن بالادان دا بەزىپ جاتىر. جەمە-جەمگە كەلگەندە ول شىركىن بايدان مىقتى بوپ شىقتى. اۋەلدە مىرزەكەڭ: "وسى مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن، كىم ءۇشىن ءجۇرمىن، مەن كىمگە كەرەكپىن، جۇرت نەمە كەرەك" دەپ ىشتەي تاس-تالقان بولىپ ەدى، توقتاي كەلە، وتكەن-كەتكەندى جوقتاي كەلە جار ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالدى...
.. .مالشى دەگەن ەل تور جايلاۋعا قاردى قۋالاپ جەتىپ، تامىز تۋا قاردان قاشىپ ويعا جىلجيتىن ادەتى. ەندى كوشەيىن دەپ وتىرعاندا ءۇش-تورت ساياق ۇشتى-كۇيدى جوعالدى. نەدە بولسا ارعى جاق اكەتتى دەپ جىلقىشى بايعۇس شىر قاققان سوڭ زووتەحنيك اعاسى قاليبەك ەكەۋى قاتىنسۋدان ءوتىپ ويمانعا تارتقان. ويمان، نايمان دەيتۇعىن ەكى رۋدان تۇراتىن تاۋلى ولكەنىڭ التايلىق جۇرتىن بەرگى جاعىن قازاقتارى ويمان دەپ اتايتىن. ءۇش عاسىر يمپەريانىڭ اراعىمەن الداۋىنان ازىپ بارا جاتقان ول دا ءبىر سورلى حالىق. مال ۇرلاماق تۇگىلى مالىن ۇرلاتپاي وتىرسا ولارعا ول دا ولجا. ۇرلىق كىمنەن كەلسە دە شىعارىپ بەرگەن قاتىننىڭ ارعى بەتىن جيەكتەپ جايلايتىن قازاعىمىز، ءتۇبىن ءقۋساق-بىر قاراتاي.
قاليبەك اعاسى قىرعا شىقسا دا مىرزانى قاسىنان تاستامايتىن. ىشسە دە، جەسە دە زووتەحنيكتىڭ ۆەتۆراچسىز كۇنى جوق، ونىڭ ۇستىنە ەكەۋى بىردەي جامباسى جەرگە تيمەگەن پالۋان، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي سەرىك ەدى. جۇگەن-نوقتا تيمەگەن نەبىر اساۋلاردى قۇرىقسىز قۇلاعىن تۇقىرتىپ، شالماعا تۇسكەن تاعىنى تاقىممەن-اق سۇيرەپ كەتە بەرەتىن. ءاسىلى بۇل جولعى ساياقتار ۇرلىق ەمەس، قارىمعا بولسا كەرەك. ويتكەنى قاليبەكتىڭ تەك جۇرمەيتىنىن مىرزا بىلەدى، قانشاما قولىن قاققانمەن قويدىرا الماعان سوڭ جىگىتتىڭ بۇل دا ءبىر ەرمەگى شىعار دەپ قولدى ءبىراق سەرمەگەن. شەمىرشەك مۇنىڭ دا قازانىنا ءتۇسىپ كەتىپ جۇرگەن سوڭ ءىنىسى اتالاس اعاسىن كوز تۇرتكى قىلماعان.
جۇماعا سوزىلعان جاۋىننان سوڭ قاتىن قۇتىرىپ جاتىر ەكەن.
— ءساتىن سالعان شىعار، — دەدى قاليبەك.
قاتىننىڭ قۇتىرمايتىن كەزى بار ما، ونىڭ نە ءساتى بوۋشى ەدى دەگەن تاڭدانىسىنا اعاسى اڭعالدىعى بەيعامدىعى دەپ ءتۇسىندى دە:
— ارتىڭنان قۋعىنشى تۇسپەيدى، — دەپ تاپتىشتەدى. — قاتىننان جۇرەگىنىڭ تۇگى بار عانا ات جالداتادى.
— ءبىز شە؟
— بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە، ولمەسەڭ — وتەسىڭ، ولسەڭ — كەتەسىڭ!..
اعاسىنىڭ سوزىنەن بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان دەگەندى سىڭايىن تانىعان مىرزا ءداپ بۇگىن ءبىر توپالاڭنىڭ بولارىن سەزدى دە كۇنى بۇرىن ءوزىن شاتاققا ازىرلەدى.
كەشكى اپاق-ساپاقتا ەكەۋى قاتىندى جارىپ ءوتتى. جۇرەك جۇتتى دەگەن وسى ەكەن. اساۋ وزەندى تالاي-تالاي شارلاپ ءجۇرىپ ءدال وسىنداي ايعا شاپشىعانىن كورگەن جوق-تى. ايتەۋىر اتتاردىڭ مىقتىلىعى، ولىسپەيمىن دەگەن ولەرمەندىك ارعى بەتتەن اعىزىپ ءبىراق شىعارعان. جايىلىمداعى جىلقىلاردى ۇرلانا ىمىرتتاپ، ءوز مالىنىڭ ەن-تاڭباسىن تانىماعان قاليبەك:
— ۇرلىقتىڭ مالىن جارقىراتىپ ۇستامايدى، ءبىراق جىمىسقى قول وسىلاردا، ەندىگىسىنە ءتۇن جامىلسىن، — دەپ ءبىر توپ قىسىردىڭ ساياعىن وزەن بويىنىڭ توعايىنا قاراي بەتتەتىپ جىبەردى.
قالتاسىندا بولا تۇرىپ جولاي كەزىككەن بىر-ەكەۋدەن تەمەكى الىپ قالدى، اعايىن بوپ ءجون سۇراستى. تويعا بارامىز دەستى. قىز ۇزاتامىز دەستى. قىزدىڭ اۋىلى اناۋ كورىنگەن دەستى. قىزعا تونىن، تويعا تورپاعىن قوسپاعان ەكەۋىنىڭ بوتەننىڭ قىزىعىندا نەسى بار. ءتۇندى كۇتتى دە تاس قاراڭعىدا ءبىر توپ جىلقىنى بەرگى بەتكە ايداپ تاستاپ:
— ال ەندى تويعا بارامىز، — دەپ قاليبەك اتىن كەرى بۇردى.
— تويى نەسى؟
— تويدىڭ اتى توي... اقشاڭ بار ما ءوزى؟
— بار.
— اكەل دە قاق بول. بارعان كەزدە كودە دەپ توي يەسىنە لاقتىرىپ تاستايمىز.
— ول نەنىڭ اقىسى؟
— ادەيى كەلدى دەسىن. مالىن ىزدەي قالسا بىزدەن كورمەيدى. ەلەڭ-الاندا ءتاسپيدانيا دەپ جايباراقات اتتانىپ كەتە بەرەمىز. سەنىڭ ءتۇبى تەسىك قالتاڭنىڭ تيىن-تەبەنى بەس بيەنىڭ قۋانا تاتيتىن شىعار...
...بۇلاردىڭ تويلارى دا قىزىق ەكەن، دومالانعان قۋ باسقا دەيىن ىشەتىن ءزاھارىن قويىندارىنا تىعىپ كەلەدى ەكەن، تويعا دەگەن ىرىمىن دا بوتەلكەمەن ەسەپتەيدى ەكەن. قىز اكەسى تۇيە كوتەننىڭ ءولىپ پىسكەن تومالاعىنداي نارتتاي قىزىل شال الدىنا اقشا تاستاعاندا تانىمايتىن ەي جاتقا اۋەلى تاندانا قارادى دا، ارتىنشا قۇدالارى كەلگەندەي ماڭايىن ابىگەرگە سالدى. سول-اق ەكەن، بىلايعى جۇرت تا قۋدالار جاعىنىڭ كەشىككەن نوكەرى دەسە كەرەك، قول-اياقتارىن جەرگە تيگىزبەي حان كوتەرىپ اكەتتى. قاليبەك ساركىدىكتەردىڭ ساپىندا قالعان، مىرزا كۇيەۋ جولداستاردىڭ ورتاسىنان ءبىر-اق شىعىپتى. ءبىراق جامباس تا جوق، قۇيرىق-باۋىر دا جوق، اركىمنىڭ قولىندا ءبىر-بىر سۇيەكتىڭ ءمۇجۋىرى ەربەيىپ ءجۇر، اس جاۋلىقسىز، سامىرسىن تاقتايدان قۋراي سالعان ۇزىن ستولدان شايىردىڭ ءيىسى تاناۋ قابادى، ۇستىندەگى "زوكۇسكە" دەيتۇعىن ورىستىڭ ءشوپ-شالامى، قايماققا شىلاعان كارتوپ پەن قىزىلشانىڭ قويىرتپاعى تۇنگى سالقىن جەلەمەكتەن سىنىسىپ قاتىپ قالعان سياقتى. ورىندىقتارى تومارعا شەگەلەي سالعان ۇزىن تاقتاي ەكەن، مىرزا كۇجىرەيىپ كەلىپ وتىرا بەرگەندە اۋناپ كەتىپ، ستولدىڭ ءبىر قاناتىڭداعىلار جاپىرىلا توڭقايىپ ءتۇستى. تۇرەگەپ قالعان مىرزا مەن قالىندىق ەدى، ەكەۋى تۇڭعىش رەت بىر-بىرىنە ەمىنە قاراستى. مىرزانىڭ كوزىنە ۇرعاشىنىڭ الەمدەگى سۇلۋى بوپ ەلەستەگەن. اكەسىنەن قارىزعا العانى — قىزىل شىرايى، شەشەسىنىڭ قانداي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر قىسىر بايتالدىڭ قۇيرىعىنداي شورت كەسىپ تاستايتىن بۇل ءوڭىردىڭ شاش اتاۋلىسىنان تۇڭعىش كورگەن بۇرىمى. ايىبى — كوزى كوكشىلدەۋ ەكەن، وسى بەتتە اناۋ قىلدىرىقتاي بەلدەن باس سالىپ قۇشاقتاي العىسى كەلگەن. الدەكىم "گوركا" دەپ باقىرعاندا ۇمتىلىپ بارىپ توقتادى. ەسەسىنە توڭقايىپ جاتقان كۇيەۋ جىگىت تۇرا سالىپ قىپ-قىزىل ەرىنگە ال كەپ جارماسسىن. اياق استىنان مىرزا قىزعانىشتان جارىلىپ كەتە جازداعانى. سونان-اق بايعۇس كۇيەۋدى يت ەتىنەن جەك كورىپ، اتارعا وعى جوق مىرزا بەيكۇنا جاندى قورلاۋعا كىرىستى. بويى شارعى ەكەن، ونىسى دا جاقپادى. ءتۇبىت مۇرت، پىستە مۇرىن، قويان كوز، اجەپتاۋىر بەتى بار ەدى، ونىسى دا جاقپادى. شاعىن باسقا قالقان قۇلاق جاراسپايدى ەكەن، سول قۇلاقتى كوتەرە الماعانداي قىلقيعان مويىن بىلقىلداپ، قايتا-قايتا شۇلعىعانىن كورگەندە ستول باسىنان كوتەرىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەرگىسى كەلگەن. امال جوق، اۋىل بوتەن، بار تاپقان امالى — قوت-قوتتاپ، وتىرىك ماقتاپ، اراقتى ەسەلەپ قۇيسىن. ءوزى دە ولشەمدى بىلمەيتىن سورلى ەكەن، اربەردەن سوڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ قىلجيا باستادى. قازاق: "تويعا بارساڭ تويىپ بار" دەيتىن، بۇلار تويعا دەيىن بوتەكەسىن اراققا كەپتەپ كەلە مە، مىرزا دەنى ساۋ ەشكىمدى كورە المادى، تەك قالىندىق قانا مەلشيگەن قالپى بۇدان كوز الماي، جانارى جالتىلداپ قادالدى دا وتىردى.
ۇرعاشىسى بار، ەركەگى بار ورىستىڭ چاستۋشكاسىنا شەتىنەن ءماستىر ەكەن، اۋەلدە شارىلداپ، دارىلداپ باستاعان داستارحان الدەقايدان جەتىم گارموشكا ىرىلداپ شىعا كەلىپ ەدى، بۇكىل توي توپىرلاپ سەكەڭدەدى دە كەتتى. كۇيەۋ جىگىت ءبىر تاباق ۆينەگرەتكە تاناۋىن تىعىپ قورىلعا باسقان، اركىم بيگە شاقىرعاندا بارماي ستول باسىندا جالعىز قالعان قالىڭدىقتىڭ الاقانىنان ۇستاۋى مۇڭ ەكەن، لىپ ەتىپ سوڭىنان ەرە جونەلگەنى.
ەكەۋى جىلىستاپ وڭاشا شىقتى.
- اتىڭ كىم؟
— نيۋرا... نيۋركا دەي سال.
— شاتىڭ شە؟
— نۇربيكە.
— جاسىڭ نەشەدە؟
— ون جەتىدە.
— مەنىڭ جاسىم وتىزدا.
— مەن سەنىڭ جاسىندى سۇرادىم با؟
— ايتا سالعانىم عوي... سەن نەگە ماعان قاراي بەردىڭ؟
— جاقسى كورىپ قالدىم...
— وندا اناعان نەگە تيەسىڭ؟
— اكە-شەشەم بەرگەن سوڭ تيەمىن دە.
— تانىسقاندارىڭا كوپ بولدى ما؟
— قۇدا تۇسكەندە ءبىر كورگەم، سودان كەيىن كەزدەسىپ وتىرعانىم وسى.
— ەگەر مەن دە عاشىق بوپ قالسام قايتەر ەدىڭ؟
— ساعان ەرىپ كەتەر ەدىم...
— ايەدىڭ بار ما دەپ نەگە سۇرامايسىڭ؟
— سونى سۇراۋعا قورقىپ تۇرمىن.
— وندا قورىقپاي-اق قوي.
— ەندى قايتتىك؟
— قاشاسىڭ.
— ءىشىم سەزىپ ەدى... سولاي بولارىن... مەن سەنى تۇسىمدە كورگەم...
— ءدال وسى قالپىمدا ما؟
— جوق، ادامشا سويلەيتىن ءبىر قاسقىر مەنى ارقالاپ قاشقان.
— وندا نە تۇرىس.
— سەن مەنى نەگە سۇيمەيسىڭ.
— اناۋ قورتىعىڭ ەرىنىڭدى بىلعاپ تاستاعان جوق پا؟
— ەرىنىم بىلعانسا دا ەتەگىم تازا...
مىرزا العاش رەت قىز ەرىنىنىڭ ءتاتتى ەكەنىن بىلگەن. قىز قۇشاقتاپ تۇرىپ جىلادى. ەرىننىڭ تاتتىلىگىنەن جىلاعان شىعار...
...سول ءتۇنى ەكەۋى قاشتى. قاليبەك اعاسى جىلقىنى ايداپ بولەك كەتتى. كەتەرىندە اقىل ايتىپ:
— ەلدى-مەكەنگە سوقپاڭدار، وقىسقا ۇشىراپ قالماڭدار دەدى. ارتتارىڭنان قۋعىنشى بولمايدى، مەن قوساعاشتانبىز دەپ بەتتەرىن تەرىس-قاعىس بۇرىپ كەتتىم، اۋىلعا بۇرىن جەتسەم، اعايىنداردان ءسۇيىنشى سۇراپ دۇرلىكتىرە بەرەم، — دەپ قاتىنى ۇل تاپقانداي قۋانىپ كەتتى.
شىعىس كوكجيەك سىزات بەرگەن. سابالاق ورماننىڭ ۇشپاسى تاڭ مەزگىلىن قاماپ تۇر ەكەن. قاتىن ءالى قۇتىرىپ جاتتى. قۇتىرسا دا كۇتەتىن ۋاقىت جوق ەدى. التاي شىمىلدىعىن تۇرە باستاعان، اسىقتىرا باستاعان.
— ءبىر ات ەكەۋمىزدى سۋ ىشىڭدە كوتەرە المايدى، — دەدى جىگىت.
— ەندى قايتتىك؟-دەدى قىز.
— ءبىر امالىن تابارمىز، — دەدى جىگىت.
— ەكەۋمىز ەكى ۇزەڭگىدەن ۇستاپ مالتيمىز، — دەدى قىز.
— ۇزەڭگى تەمىر، سۋعا باتىپ كەتەدى،-دەدى جىگىت، — سەن اتقا مىنەسىڭ، مەن قۇيرىقتان ۇستايمىن. قۇيرىق سۋ بەتىندە قالقىپ جاتادى.
— جوق، مەن دە قۇيرىقتان ۇستايمىن.
— مەيلىڭ، تەك مەنى قاتىن جۇعىپ قويسا ۇيىڭە قالاي قايتاسىڭ؟
— قايتپايمىن، مەن دە قۇيرىقتى قويا بەرەم...
وسىنداي دا بولادى ەكەن. بۇگىن سوعان ءوزى دە سەنبەي جاتىر.
بۇگىندە ەرىننىڭ تاتتىلىگىن سەزەتىندەر بار ما ەكەن؟.. الدە ءومىردىڭ تاتتىلىگى قوجىراعان سوڭ ەرىننەن دە تاتتىلىك قاشا ما ەكەن...
... قىز — جاتتا، ۇل — بوتەن. ەكى قىزدىڭ ءبىرى دە شەشەسىن ىزدەپ كەلگەن جوق. ۇلدىڭ ءتۇرى اناۋ، اكەنىڭ ءقادىرىن، شەشەنىڭ قاسيەتىن ءبىلىپ پە؟.. مۇمكىن قاتىننىڭ تاتتىلىگى جەڭىپ كەتكەن شىعار... ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەگەن سوڭ ءار نارسەنىڭ قۇيرىعىنا جارماسىپ جۇرگەن شىعار. ايتەۋىر قولىنان شىعىپ كەتپەسە جارادى دا.
كەۋىلىن الدەبىر ساعىنىش كەرنەدى. ساعىنىش مىناۋ شايىر مۇڭكىگەن جالعىز تامعا سيماي جاتىر ەدى، ساعىنىش قىمىزعا تۇنشىققان سابادان ەسىپ تۇر ەكەن، سابادا نۇربيكەنىڭ قولى مەن ءوڭىرىنىڭ ءيىسى قالعانى دا... شىداي الماي تۇرىپ كەتتى. شىداي الماي دالاعا شىقتى.
التايدىڭ شىڭى ۇزارىپ كەتىپتى. التايدىڭ كوكشاعىر مۋزارتىن ۇزارتىپ تۇرعان تاڭعى شاپاق ەكەن، تاۋدىڭ قىلىشتاي قياسىنان اسپانعا تىك شانشىلعان كۇمىس ساعىم كوك كۇمبەزىن جىرىم-جىرىم تەسىپ تۇر ەكەن. مۇزتاۋدان كەپەشىن وزدىرا الماعان كوكجوتا مونتيىپ وكپەلەپ وتىردى. مۇزتاۋ تاكاببارلىق كورسەتكەن جوق، شىرەنۋ — الاسانىڭ ادەتى، كوكجوتا دەگەن اتى بولماسا، باسقانىڭ قۇزارىنان مىسى بيىك. الاساسىن ارداقتاپ، بيىگىن الاسارتپايتىن ەلىنىڭ كوركىنە قاراپ قويا سالعان اتى دا.
قوراداعى كوك-جاسىل كوزدەر ءوشىپ قاپتى. ەرتەڭگى شىققان استىندا قيادان اعىپ تۇسكەن تاس قورىمداي سىعىلىسىپ شوگىپ جاتىر. مىنالارىڭدى بايلا دەگەندەي قاسقا ايعىر بەس بيەنى قۇلىنىمەن تۇگەندەپ جەلى باسىنا ايداپ كەلگەن. ءتۇن قاتىپ ۇيىقتاماي، كۇندىز جەلى باسىندا تۇرىپ قالعيتىن جانۋار ول دا كوز شىرىمىن ساعىنان بولار. اي بويى الا شاپقىن بولعان ۆەتتەحنيك تە العاش رەت التايدىڭ ءزامزامداي كاۋسارىنە ءشولىن ءبىر قاندىردى...
قويىن قارسى بەتتەگى كۇنگەيگە سالىپ قويىپ، قىر اسىپ كەتپەسىن دەپ اندا-ساندا ايقايلاپ قويىپ وتىرعان. قولىڭدى جۇمساساڭ اياعىڭ تۇساۋلى، اياعىڭدى جۇمساساڭ قولىڭ قوسا ەرەدى.
ءبىر ادامدى قاق ءبولۋ اللانىڭ دا قولىنان كەلمەس. ويلانا كەلە قاسقا بۇزاۋدى قازىققا تاس قىپ بايلاپ، بەس قۇلىندى اعىتتى دا قاسقا ايعىرعا ساۋساعىن شوشايتتى.
— قاناعات! ۇقتىڭ با، قاناعات! باسىندى تاسقا ۇرساڭ دا بەس بايتالدى باسقادان تابا المايسىڭ! وتىرمىز عوي، بەسەۋ تۇرماق جالعىز بايبىشەگە جەتە الماي!..
"بايعۇس-اۋ، بىرەۋدى سەن كوپسىنبەسەڭ، بەسەۋدى مەن ازسىنىپ قايتەيىن!". قاسقا ايعىر يلانعانداي يەكتى بەس رەت قاعىپ پلەننەن قۇتىلعان بەس بيەنى سۋاتقا ايداپ كەتتى. ۆەتتەحنيك تاقاسىن كيىپ ورىسكە كەتتى. انگور، انگور دەپ ەرعالي جالعىز ەشكىسىن تىقپالاپ قويماپ ەدى، مۇنىسى انگور ەمەس اڭ عوي! كۇن قىزسا سۋماڭداپ تىنىم تاپپايدى، كۇن سۋىسا كىرەتىن تەسىك تاپپايدى، تاۋ-تاسقا ورمەلەپ تابان توزدىردى، ازابى ءبىر وتار قويدان وزدى. مىرزەكەڭ تاعى دا قىر اسىپ بارا جاتقان جالعىز ەشكىنى ەگىز لاعىمەن ەمپەڭدەپ ءجۇرىپ زورعا قايىرعان. قولىنا ىلىككەن قولاقپانداي تاستى اتىپ ۇرىپ ەدى، ءبىر ءمۇيىزىن قاعىپ ءتۇستى. "قاپ، ادەيى كوزدەسەم عوي استە تيمەس ەدى". اق ەشكى ب ا ق ەتتى دە بىزدەن دەپ جونەلدى. "ءجا، ءوز سورىڭنان كور! بۇل دۇنيەدە ءبۇتىن نارسە جوق، ولمەيسىڭ!".
ول دا ءبىر جارىماعان يت. ەشكى اسىراعان ەكى جىلدا باي بولادى دەيتۇعىن قازاقتىڭ قىرت سوزىنە شىنىمەن سەندى مە ومىرىق جىلدا ءبىر ەشكى ساتىپ الىپ، جىلدا جەپ قويادى دا تاڭقيىپ قالا بەرەدى. ەكەۋ ەمەس، ۇشەۋ ەمەس، بەسەۋ ەمەس، ول نەگە بىرەۋ؟.. ءوسىمى جوق شىبىش تا قىپ-قىزىل شىعىن، سوعان كەتكەن جىل سايىنعى پۇلعا تۇيە ساتىپ السا، ەندىگى قۇرىعاندا ەسىگىنىڭ الدىندا قۇمالاق جاتاتىن ەدى عوي. ەلۋدەن اسقاندا ەزۋىن جىبىتە الماي قۇراپ وتىرعانى اناۋ. ءاي، يت-اي!.. ۇرپاعىم سۇلۋ بولادى دەپ وتەۋدەن كەيىن ورىستان قاتىن العان شوڭمۇرىن اۋلەتىندەگى ەكىنشى سەرى وسى. سازانداي اپپاق قاتىندى تەك بوكسەسى ءۇشىن كورمەگە قويۋعا بولاتىن. ارا-تۇرا مونشاسىن سىلتاۋراتىپ بارعاندا جايداقتاعان جورعا جۇرىسىنە، ەركەكتىڭ تىنىسىن قاراداي تۇنشىقتىراتىن كورىكتەي كوكىرەگىنە قاراپ وتىرىپ: "وي، وسىدان ءتۇبى ايىرىلىپ قالاسىڭ-اۋ" دەۋشى ەدى، ايتقانداي-اق ومىرىقتىڭ ءۇش قىزدىڭ ورتاسىندا جەسىر قالعانىنا ەكى جىل. جاپان ءتۇزدىڭ جالعىز ادامنىڭ ەسىنە سالمايتىنى جوق، تىپ-تىنىش ويدا جاتقان ومىرىقتا نەسى بار ەدى؟ ەشكى دە بولسا تۇياقتى، ونىڭ ءمۇيىزىن قاعىپ نەسى بار ەدى؟ ايدالادا الباستى ادام كوزىنە ەشكى بوپ كورىنەدى دەۋشى ەدى. وتىرىك -شىنىن كىم ءبىلسىن، ادايحان دەگەن ءبىر اعالارى يەن قىستاۋدىڭ تۇسىنان وتە بەرىپ، ماڭىراپ جۇرگەن ءبىر لاقتى كورىپتى تە كوشتەن قالىپ قويعان شىعار دەپ الدىنا وڭگەرىپ الىپتى. مال دەسە تىسىنە دەيىن تەكسەرەتىن قازاق ەمەس پە، ۇرعاشى ما، ەركەك پە دەپ ارتىنا ساۋساعىن جۇگىرتسە: "ويباي، ۇيات بولدى-اۋ" دەپ سەكىرىپ كەتىپ جوق بولىپتى.
الگىندە عانا قوي ىشىندە قايىرىپ سالعان جالعىز ەشكى تاعى دا جوق. وسى پالەكەت ەشكى ەمەس الباستى شىعار. الگى ومىرىق ەشكى ەمەس، الباستى ساتىپ الىپ جۇرگەن بولار. ايتپەسە جىل سايىن جالعىز ەشكىنىڭ جوعالىپ كەتۋى قالاي؟.. ورنىنان تۇرا بەرىپ ەتەكتەن الدەبىرەۋدىڭ ەربەيگەن توبەسىن كوردى دە ەل كوشىپ كەلە جاتقانداي قۋاندى. ەربەيگەن اتتىڭ باسى ەكەن، ارتىندا ادام ءتارىزدى بىردەڭە قاراڭدايدى. اقىماق پا، تاعى دا الباستى ما، ات تۇرىپ جاياۋ سالپاقتاعان، تاقىم تۇرىپ كولىكتىڭ كوتىن يىسكەگەن كىم بولدى ەكەن؟..
كىمدى ايتساڭ سول كەلەدى. ەرعالي ومىرىقتىڭ ءوزى ەكەن. ءجونى ءتۇزۋ بىرەۋدىڭ كەلمەگەنىن قاراشى. الباستىدان ادام جاساي الماي وتىرعاندا وسىعان دا قۇدايعا شۇكىر. اياز قىسىپ بارا جاتقانداي ۇستىندە قولتىعى جىرتىق شولاق قارا تون، باسىندا ەلتىرى تىماق، اياعىندا كوشەگە كيەتىن شاندىما شارقايدان كۇس-كۇس باقايى ەرىنىن شىعارىپ تۇر. باسى قىس، اياعى جاز. بۇيتپەسەڭ ومىرىق بولارمىسىڭ!.. بۇرلىعىپ قالىپتى. بايتالى وزىنەن بەتەر شارشاعان. وزىنەن دە كارى ىرسيعان بايعۇستى ەتەككە تاستاپ، ىرسىلداپ زورعا كوتەرىلدى. باياعى سول ومىرىق قالپى.
— اششالاۋماعالەيكۇم، — دەدى.
— ەي، سەن وسى ءتىسىڭدى نەگە سالدىرمايسىڭ؟
مەنىڭ كەتىگىمدى جاڭا كورىپ تۇرمىسىڭ دەگەندەي سالەمىنە قايتارىم كۇتكەن ومىرىق اعايىنى ۆەتتەحنيككە سىعىرايا قاراپ، ۇزاق سىنادى.
— الدە جۇتىپ قويدىڭ با، — دەپ ۆەتتەحنيك ونىڭ اۋىز پروبلەماسىن ءداپ ءقازىر شەشىپ بەرەتىندەي قايتا قادالدى. — اۋىلدا التىننان ازۋ بايلاعان جالعىز سەن ەدىڭ، بايعۇس-اۋ، تەزەگىڭدى اقتارىپ، تەكسەرمەدىڭ بە؟
ومىرىق ۆەتتەحنيكتىڭ قاسىنا تىزە بۇكتى دە يەگىن ساۋىپ وتىرىپ جايباراقاتتانا:
— يەگىمە تۇرمادى، — دەي سالدى. — اۋزىما ششيماعان ششوڭ الدىرىپ تاششتادىم. ادامنان ايىرىلىپ وتىرعاندا مەنىڭ اۋزىمدى ششاناپ ناعىلاسىڭ.
— ە، نە بوپ قالدى؟
— وتەۋدەن ايىرىلىپ قالدىم.
— نە دەيدى؟!
— وتەۋ ءولىپ قالدى دەيمىن.
— نەگە ءولىپتى؟
— ولگەن ادامنان نەگە ءولدىڭ دەپ كىم سۇراپتى.
— كوزىڭمەن كوردىڭ بە؟
— كورگەم جوق.
— كورمەسەڭ نە وتتاپ وتىرسىڭ؟
— ءماميدىڭ قايىركونى ايتتى. شىبىندى بۇلاقتا ءشوپ شاۋىپ جاتىر ەدىم، حاباردى ششاعان جەتكىز دەدى. ارامقاتقىر انەۋ تراقىنى جەتەلەپ جەتكەنىم وششى.
— ول كورىپ پە؟
— يت بىلەدى، قاراڭقاعىر ايتتى دەيدى عوي.
— قيانعا قاشىپ كەتسەم دە قاراڭقاعىردىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا المايتىن بولدىم-اۋ، — ۆەتتحنيك ۋھ دەپ دەمالدى. — وتەۋدىڭ ولگەنى ءبىرىنشى مە ەدى...
قاراڭقاعىر ايتىپتى دەگەن سوڭ عانا كوڭىلى ورنىققان ۆەتتەحنيك تەمەكىسىن الىپ تۇتاتقان، ءومىرى قالتاسىنا سىنىق شىرپى سالمايتىن ومىرىق قولىن قوسا سوزعاندا كۇبىرتكە جەپ قويعان تىرناق كوبەسى كون قازعان تاۋىقتىڭ تۇياعىنداي ەكەن.
— تۇلا بويىڭدا ءبۇتىن ءبىر مۇشە جوق. قالاي ءتىرى جۇرگەنسىڭ؟
— ءجۇرمىز عوي، ءجۇرمىز... الدە جۇرگەنىمدى كوپششىنىپ وتىرششىڭ با؟
— ءجۇر، ءجۇر... سەنىڭ جۇرگەنىڭنەن جەر قايىسىپ كەتپەس. —مىرزا سيگارەتتىڭ ءبىر ساباعىن قيماستىقپەن ۇسىنىپ ەدى، ومىرىق قاسقا ءتىسىنىڭ ۇڭىرەيگەن كەتىگىنە شوشايتىپ قىستىرا سالدى.
وتەۋ ءولىپ قالدى دەگەنگە اۋەلدە جۇرەگى ءلۇپ ەتە قالعان. قاراڭقاعىردىڭ كەزەكتى جانجالىن كوز الدىنا ەلەستەتتى دە يت ۇرسە دە ايقاي قوساتىن ابىسىن-اجىننىڭ وشاق باسىنداعى ايقاسىن كوردى. بىرەۋگە ءتاتتى، بىرەۋگە قاتتى، قاتىن دەيتۇعىن قاسيەتتىڭ توسەكتەن وزسا بولدى، شىنجىردان بوساعان ايۋداي اۋىلدى باسىنا كوشىرىپ، ابىرويىن اشىپ، ءزارىن شاشىپ، ەركەكتى جەرگە قاراتاتىن ادەتى ەمەس پە. ۆەتتەحنيك سۋىق حاباردى قاپەرىنە دە العان جوق.
— ءجا، ەكى-ۇش كۇن جاتىپ دەمال، قۇلاعىڭنان كۇن كورىنىپ قاپتى، جىرتىلىپ كەتپەي تۇرعاندا جاماپ قوي، — دەدى. — Tic قانا ەمەس، قۇلاقتا كەرەك.
— ءوزىم دە ششويتەيىن دەپ كەلدىم.
— ەندەشە انا ەگىز لاقتىڭ ءبىرىن سوي.
— ە، ول نەنىڭ اقىلى.
— ءبارىبىر جەپ قوياسىڭ. جەۋدىڭ ەرتە-كەشىندە تۇرعان نە بار. كازىر لاق ءپىستى، ەتى ءدارى، ويعا تۇسكەنشە ارىقتاپ كەتەدى.
— مەيلى،-دەپ ومىرىق كونە سالدى دا قوينىنا تىققان بوتەلكەنىڭ توبەسىن كورسەتتى. — ششاعان دەپ ادەيى اكەلدىم.
— ءوزىڭ نە ىشەسىڭ؟
— بار عوي، — دەپ ەكىنشىسىن شوشاڭ ەتكىزدى دە، ىرجيىپ كۇلىپ ەدى، راسىندا ءتىس توقتايتىن قىزىل يەگىندە كەمەر قالماپتى.
— ءتىپتى جەتىستىك. سەنىڭ ارقاندا مەن دا اۋىز شايقاپ قالايىن، — دەپ ۆەتتەحنيك بۇل جولى زاۋىمەن شىنىن ايتىپ ورنىنان تۇردى. — شىبىشىنا تيىسپە، ەركەگىن ۇستا. تانىماساڭ ارتىنا ساۋساعىڭدى تىعىپ بايقا.
— قۇدايعا شۇكىر، قاتىنششىز جۇرششەك تە ەركەك پەن ۇرعاشىنى اجىراتاتىن حالدەن كەتكەنىم جوق.
— ايتپاقشى، انا بايتالىڭدى ءۇي ماڭىنا اپارىپ ارقاندا.
— ۇرششىعى تارششىلداپ زورعا جەتتى، قايدا قاششار دەيششىڭ، — دەپ ومىرىق ءالى كۇنگى وتقا باسىن سالماي مەڭىرەيىپ قالعان بايتالىنا مۇسىركەي قاراعان.
— ايعىر شايناپ تاستايدى، — دەپ بوتەن ءيىستى سەزىپ وسىلاي قاراي ويقاستاپ كەلە جاتقان جيرەن قاسقاعا يەك قاقتى.
— نە، بۇ نەمەڭ ەركەك-ۇرعاشىنى ايىرمايتىن بولعان
با؟
— سەنىڭ سارپايى سىدىكتەن توزعان تراقىندى قايتەسىڭ.
— ءاي، ششەنىڭ وششىڭ جىلقى ەمەشش.
— الباستى دەپ پە ەدىڭ؟
— الباششتى بولماششا دا ادامنان ازعان بىردەمە. ايتەۋىر قازىمىرلىعى مەن اقىلى ششەنەن ارتىق.
الباستى ما، ادامنان ازدى ما، قۇلاعىن جىمىرىپ، موينىن سالىپ جىبەرىپ بايعۇس بايتالعا تاپ بەرگەن جيرەن قاسقانى كورگەندە ومىرىق تا جانى شىرقىراپ ەتەككە دومالاي جونەلگەن. قاشاندا سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى، ءوزى سىڭىرىنە ءىلىنىپ ءجۇرىپ، اعايىن دەپ جاناشىرلىقپەن ىزدەپ كەلگەن ومىرىقتى اياپ كەتتى دە ۆەتتەحنيك ىشتەي ءوزىن-وزى ءبىراز سوگىپ الدى. اتقا مىنگەنگە ءماز، استىڭ بۋىنا قارق بوپ، جەر ورتاسىنا جەتكەنشە اعايىننىڭ مۇڭىمەن اۋىرماپتى-اۋ. اتالاس ءبىر اۋىلدىڭ ءار ءتۇتىنىن ساناپ وتىرسا، نە سۇيەۋ بولاتىن ەشكىمى جوق، نە سۇيەي قوياتىن ەتى ءتىرى ەشكىمدى سۇيرەمەپتى. كەشە وكىمەت ولتىرمەيدى، پارتيا وگەيسىتپەيدى دەپ سول وكىمەتتە جالدا جۇرگەنىن اڭعارماي، اياعىنا سۇيرەتكەن جىرتىق شارقايىن دا قاناعات تۇتىپتى. بۇگىن بايقاسا، ايەلى قام، ەركەگى اڭ، ءبىرى ەرگە قاراسا، ءبىرىنىڭ جەرگە قاراۋعا دا شاماسى جوق، وتكەننىڭ جۇرتىندا قاپ كەتكەن ەنسىز ازبان سياقتى، نە كوش باستاۋعا جوق، نە كوشكە ەرە المايتىن، توبىردان توبەسى وزباعان وڭشەڭ ءبىر الاسا. ازاماتتىڭ ءتۇرى الگى، اۋىلدىڭ ءتۇرى وتەۋ مە؟ وتىرىك ولگەننەن باسقا قولىنان نە كەلەدى؟ ولگەننەن باسقا نەسى قالدى؟ ءوزىنىڭ سودان نەسى ارتىق؟ ەلدەن قاشىپ، ەلسىز جايلاۋدا جالعىز جاتقاندا قاي كەتىگىن تولتىرىپتى، كىمنىڭ كەتىگىن تولتىرىپتى؟ ومىرىق دۇرىس ايتادى: مال ەكەش مال — قاسقا ايعىردىڭ دا بۇدان اقىلى ارتىق، جابىنى جولاتپايتىن، جاۋىردى جاراتپايتىن وندا دا قاسيەت بار. "اتتەن، سابەت وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىن بىلگەندە عوي!". ءيا، بىلگەندە نە ىستەيتىن ەدىڭ... كوپ بولسا الدەكىمدەر سياقتى كوپتى زار ەڭىرەتىپ ورتاق قازاندى قارپىپ قالار ما ەدىڭ؟ كوپ بولسا باباڭنىڭ بايلىعىنا جەتەر ەدىڭ. ول دا ءبىر جۇتتان اسپايتىن، بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، جوقشىلىقپەن قوڭسى وتىرعان وينامالى داۋلەت بولاتىن. "اكەڭ!.. مال ەكەنبىز-اۋ! قاسقا ايعىر ادامنان ازباعان، ءبىز مالدان ازعان ەكەنبىز-اۋ!"..
ەرعالي ءبىر لاقتى جايراتىپ سالىپ، ۆەتتەحنيك كەشكى مالدى جايعاپ بولعانشا كەشكى استى جايناتىپ قويعان. كوپتەن بىلتەسىنە وت تيمەگەن اسپالى شامدى قاسقا ماڭدايعا ءىلىپ، الاسا جوزىنى قازاندىقتىڭ بۇيىرىنە تاقاي جاساعان ەكەن، مىرزانىڭ الدىمەن كوزىنە تۇسكەنى — كوك بوتەلكە، كوك تە بولسا ءۇش-تورت تۇيەكتەن مەن تاڭسىق قيار، ساباقتى سارىمساق ومىرىقتىڭ قورجىنىمەن كەلسە كەرەك. تورسيىپ بۇيەنگە قۇيعان قانسوقتا كەلگەندە ۆەتتەحنيك كادىمگىدەي ءماز بوپ قالدى.
— ە، قاتىنىن نەگە تاستادى دەسەم، ءبىر ۇيگە ەكى اسپاز ارتىق بولعان ەكەن-اۋ!.. ءاي، يت-اي، جاتقا قۋعاندا جاقىنعا اسپازدىققا قيمادىڭ-اۋ!
— قاتىندى مەن تاششتادىم با، قاتىن مەنى تاششتادى ما، ءوزىم دە بىلمەيمىن. ايتەۋىر قايتا-قايتا قىز تابا بەرگەن ششوڭ كونىلىمنىڭ ششۋىعانى راشش.
— بارعان جەرىندە جاڭا بايىنان ۇل تاۋىپتى عوي.
— قۇداي بەرەم دەششە، المايمىن دەششەڭ دە ۇيىپ-توگەتىن كورىنەدى، ونىڭ بۇرىنعى قاتىنىنان دا ءتورت ۇلى بار ەدى.
— سەنەن شىققاندا سول ۇرىق ىشتە كەتىپتى دەگەن راس پا؟ مورداسى دا ءبىزدىڭ اۋلەتتەن اۋمايدى دەيدى.
— يت بىلەدى، بالانىڭ كىمنەن ەكەندىگىنە انادان باسقا ارەكەت جوق قوي.
— سەن سونى قايتادان سۇراپ الساڭ قايتەدى؟ ەكى جىلدىڭ امورتيزاسياسىن داۋلاماي-اق قوي. ءوزى دە جەتىسىپ جۇرگەن جوق دەيدى.
— جوعالعان پىشاقتىڭ ششابى التىن، ولگەن قاتىننىڭ اۋى التىن دەپ... ششودان باششقا ۇرعاشى قۇرىپ قاپ پا؟
ۇرعاشىدان ءۇي تۇرعىزساڭ دا جەتەدى-اۋ، ءبىراق ەلۋدەن اسقان ومىرىققا وندى قاتىن قايدان تابىلا قويسىن. قىلشىلداپ تۇرماساڭ دا باياعىداي باتىپ جەيتىن دە، ساتىپ جەيتىن دە مايەگىڭ جوق. يمپورت پەن زاگاتسكوتتىڭ زامانىندا گۋرتوپراۆ بولىپ تۋ سوناۋ سەمەيدىڭ ەت كومبيناتىنا مال ايداعان شاعىندا بەتىڭنىڭ مايى بەس ەلى ەدى، مىڭ قول مال بەرمەي زاگاتسكوت قۇردىمعا كەتكەن سوڭ "كورتوپىراق" بوپ وتىرعان ءتۇرىڭ مىناۋ. وزىنەن ون بەس جاس كىشى ۋىزداي جەتىم قىزدى كومبيناتتا قارىننىڭ بوعىن ارشىپ جۇرگەن جەرىنەن جەتەلەپ كەلگەندە اعايىن جينالىپ باتا بەرگەن. قاتىن سەمىردى مە، الدە قايرات كەمىدى مە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جەر ورتاسىنا جەتە بەرىپ جەتىم قالدى. "باقپاساڭ مال كەتەدى، قاراماساڭ قاتىن كەتەدى" دەگەن وسى شىعار. مال ءبىتىپ كورگەن جوق، قاتىنعا جارىدى-اۋ دەگەندە ونى دا ۇزاعىنان سۇيىندىرمەگەن تاعدىرىنا وكپەلەسىن دە. اۋەلدە-اق كوزىن ۇرلىقپەن اشقان بەيباق ەدى، تالاي رەت سوتتالىپ كەتە جازداپ، تالاي رەت اعايىننىڭ اراشاسىمەن امان قالعان. ەسەسىنە سان دۇركىن سوققىعا جىعىلىپ، بۇكىل ءتىستى ساۋداعا بەرىپ ومىرىق اتانىپ شىعا كەلدى.
— ءاي، راششىندا قاتىنعا بارششام قايتەدى، ۇيگە قايت دەششەم قايتەدى؟..
ۆەتتەحنيك كەڭسىرىگى تۇسكەنشە كەڭكىلدەپ كۇلدى. قالجىڭدى قايرادى دەپ تۇسىنگەن قايران ومىرىعىم-اي! الجاسايىن دەدى مە، اقىل كىرەيىن دەدى مە؟.. ءبىر قاعىنعان قاتىن تاياقتاساڭ قايتار ما؟! قايتقان كۇندە دە قايمانا جۇرت ساۋىرلاپ تاستاعان قاتىندا قاسيەت قالا ما؟! زامان قايتىپ كەلمەيدى، قاتىن ءبىر اتتاعان بوساعاسىن ەكى رەت قايتىپ كورمەيدى، ومىرى-عە-ەم!..
...توبەسىندە دە تۇك قالماپتى. بۇيىردەگى پەشتىڭ قىزۋىنا بىر-بىردەن تاستاپ جىبەرگەن ايعىر ستاكاننىڭ بۋى قوسىلعان سوڭ قاداۋ-قاداۋ قىلشىقتىڭ تۇبىنەن تەسىپ شىققان قارا تەر قايىس بوپ كەتكەن قۇيقانىڭ شەل-مايىڭداي بىشىراپ، سامايعا قاراي بوزداپ كەلەدى ەكەن، ۆەتتەحنيك جۇككە قول سوزىپ، تازا ورامال تاستاپ ەدى:
- ءوي، مىناۋىڭ جاڭا عوي، — دەپ ارزان شۇبەرەكتى "قىمبات" قۇيقاسىنا قيماي مايلىقپەن تەرىن ءسۇرتتى. كونەنى قيا الماعان، جاڭانى جيا الماعان قايران باس. وسىنىڭ عوي، قۇلدان تومەن، قۋلىقتان قۇرالاقان قالعانى. بۇل يت باياعىدا ۇرلىقتى قالاي جاساعان؟..
قۇلازىعان كوڭىلگە سەرىك بولا ما دەسە دەرتىن قوزعاعان ومىرىققا قاراپ وتىرىپ قاڭعىپ كەتكىسى كەلدى. استان دا، اراقتان دا ءلاززات العان جوق. كەۋجىرىنە دەيىن ومىرىپ تاستاعان لاكتىڭ قالاقتاي باسى كوز سۇيەگى ۇڭىرەيىپ باجىرايا قالعان ەكەن، اتىپ تۇرىپ بەزە جونەلەتىندەي كورىنگەن. بۇگىندە اركىمنىڭ ىشىندە ءبىر الباستى. ونىڭ ۇستىنە الباستى جەگەن سوڭ التايدىڭ باسىنا شىعىپ كەتپەي امان وتىر دە. Ac قايىرعانشا ومىرىق دالاعا ون كىرىپ ون شىقتى. ات ءدۇبىرى ەستىلگەن سايىن اۋزىنداعىسىن جۇتپاستان سۇرىنە-قابىنا جونەلەدى، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ قايتا كىرەدى. شولاق ومىردە شولاق تا بولسا ءبىر بايتال كەرەك ەكەن.
— يت اسىراماعانىڭ قانداي جاقسى بولعان.
— نەمەنە، يت قاپقان اۋرۋىڭ بار ما ەدى؟
— جوعا، قاسقا ايعىر تۇرعاندا ءيتتىڭ نە كەرەگى بار. يت ەكەن عوي!
— يت تە بولسا قازىنا ەمەس پە، وقاسى جوق، ەكەۋ بولدىڭدار.
— تالاششار جايىم جوق، اششىراۋى مەنەن جاقششى كورىنەدى. تەك جامان بايتالىمدى جارىپ تاششتاماششا بولدى.
ەرەكەڭ كەلگەن شارۋاسىن ەسىنە دە العان جوق. جارتى عۇمىرىن ات ۇستىندە، مالعا ەرىپ، مالمەن بىرگە ءورىپ، جايداق تىرلىككە وتىعىپ العان سالت ءجۇرىستى پەندەنىڭ وت باسىنىڭ ۋايىمىنە قۇلقى دا جوق بولسا كەرەك. يت ارقادا جاتىر ما، يت كىرمەدە وتىر ما، مىناۋ جالعان دۇنيەنىڭ ەسىك پەن ءتورى، راحاتى مەن كورى ءبورى بىردەي. لىپانىڭ ءسانىن سيعانىمەن مولشەرلەپ، تاماقتىڭ ءنارىن تاڭدايىمەن تاڭداماي، قارىننىڭ قاناعاتىمەن ولشەيتىن قاسقىر قۇرساققا قاتىن ۇستاۋدىڭ دا قاجەتى شامالى سياقتى. بىلمەيتىن ءىسى جوق، ءبىر نارسەنى بىلمەيمىن دەپ ايتپايتىن، بىلگەنىن بۇلدامايتىن جانە وعان پۇل تىلەمەيتىن ومىرىقتاي جارىق دۇنيەدە ءسىرا دا ءبىر ادام جوق شىعار. كۇندىز قوي قامايتىن شارباقتىڭ ءتورت بۇرىشىنان جەروشاق قازىپ جاتقاندا ۆەتتەحنيك سويعان مالدىڭ قان-جىنىن، تاماقتىڭ قالدىعىن كومەتىن شىعار دەپ ويلاعان. تورتەۋىنە دە وت جاعىپ، شورىمىقپەن باستىرىپ تاستادى دا:
— جىلتىلداعان وت پەن ءتۇتىن يىسىنە ايۋ ولسە دە جولامايدى، قاسقىرعا دا جان كەرەك، — دەدى. — بايعۇس-اۋ، و باستا وسىنى ىستەگەنىندە قاتىنىڭ قاسىندا جاتاتىن ەدى عوي.
قاراعايدىڭ شورىمىعى اي جاتسا دا تاۋسىلعانشا وشپەيدى. تەرەڭ قازىلعان جەروشاقتان ەش ۋاقىتتا وت كەتپەيدى. قاشاندا قارا قوستىڭ ەرەجەسى وسى. مال كوردىم دەگەن ۆەتتەحنيكتىڭ بۇل ميىنا دا كىرمەپتى-اۋ.
ۆەتتەحنيك جىلقىنى ىمىرتتاپ قايتقاندا ومىرىق ىدىس-اياقتى جىلان جالاعانداي تازارتىپ، وسى ۇيدەگى باردى-جوقتىدان توسەك تە سالىپ قويعان ەكەن، شەشىنبەستەن كيىمشەڭ قيسايا كەتتى. تۇنگى كۇزەت سەنىڭ مىندەتىڭ دەپ ايتا ما دەپ قيپاقتاپ وتىرعان ومەكەڭ:
— ال ەندى قاسقا ايعىر تىنىشتىق بەرسە قاسقايىپ تۇرىپ ۇيىقتايمىز، — دەپ ايتىپ اۋىز جيعانشا بولعان جوق، ءتۇپ-تۇرا ىرگەدەن قاسقىر ۇلىدى.
مىرزا قوساۋىزعا ۇمتىلعان.
— ءاي مىناۋ يت، — دەدى ومەكەڭ.
— قايداعى يت؟
— سەنبەسەڭ شامدى الىپ تىسقا شىقشى.
راسىندا يت ەكەن. سىرتتان قايتىپ كەلىپتى. انشەيىندە ەركەلەپ يەسىنىڭ اياعىنا ورالاتىن ماڭتوبەت تاپجىلماي كۇرەسىن باسىندا وتىرىپ الدى. اش بولار دەپ مىرزا يتاياققا اس قۇيىپ ەدى، وعان دا قاراعان جوق، ەكى اياعىن يەگىنە جاستانىپ ءموليىپ كەپ قاراسىن. كوزى جامان ەكەن. "ياپىراۋ، بۇل نەگە كەتتى؟ نەگە كەلدى؟ نەگە ۇلىدى؟"... سوندا عانا مىرزانىڭ ميىنا ءبىر جاماندىقتىڭ ۇرەيى سارت ەتتى... وتەۋ!.. وتەۋ!..
You Might Also Like
-
ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اسا ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭىندە، اتاپ ايتقاندا، 1942 جىلى ەلىمىزدىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن ەڭبەكشىلەرىنىڭ اسىرەسە بۇلاردىڭ ءىزباسارلارى — وسكەلەڭ جاس بۋىندارىنىڭ ءون بويىندا وپاسىز ج...
