قالىڭمال كامپانياسى
پوۆەست
"حاننىڭ باسىن حان الار شاۋىپ تۇرىپ، قاردىڭ باسىن قار الار جاۋىپ تۇرىپ" دەيتىن ءدىلمار قازاق حانزاداسىن ۇمىتقانى قاي زامان، ايتارعا بولماسا، ايبالتاعا تۇسەر حاننىڭ باسى جەردە جاتقان جوق، حان تۇگىلى قانىن جۇكتەي قويارلىق قاسيەتى قالماعان قارانىڭ باسىنا قامشى ءۇيىرىپ كورشى. قايىرشىنىڭ قاتىنى ۇل تاپسا دا اتىنا "حاندى" قوساقتاپ جىبەرەتىن شوققايىڭ اقسۇيەكتەردىڭ اپتاريحاسىن الدەقاشان قور قىلىپ بىتىرگەن. "سوۆەت" دەگەن بوقمۇرىنعا "حاندى" تىركەگەن سوڭ نە سۇرارسىڭ. ال قار دەگەن شىركىندى قاراشادان شىلدەگە دەيىن بۇكىل قاراعاي قۇلاعىمەن كەشىپ جۇرەتىنىن جۇرت ەجەلدەن بىلەدى.
ناۋرىزدىڭ ورتاسىنا زورىعىپ جەتكەن شوققايىڭ تورعاي سۋ ىشەتىن كۇن تاياپ قالدى دەپ وتىرعاندا تاعى دا باسىپ سالدى. اپتا بويى قاپالاقتاعان اق كوبەلەك الىستى قويىپ اۋىل ء-ۇيدىڭ اراسىنا ات جۇرگىزبەي تاستاعان. اياعى بورانعا اينالىپ، اعاش بىتكەننىڭ التى اي قىس جيناعان اق قالپاعى مەن تون-تىماعىن قوسا بۇرقىلداتىپ، اسپان مەن جەردىڭ اراسىن ايرانداي ساپىرىپ جىبەردى. كۇرەسىنگە جەتىپ اۋىن شەشە الماي قالعان كارى-قۇرتاڭ سوڭعى قار، سوڭعى بوران شىعار دەپ قۋىعىن جۇباتقان بولىستى. يت بىتكەن ۇرە الماي تۇنشىعىپ قالعان، ەسەسىنە اشىققان اشاتۇياق كۇندىز-تۇنى موڭىرەپ، اۋىلدى ازان-قازان قىلدى دا جىلى ۇيدە وتىرعان ەركەك كىندىكتىڭ وڭەشىنەن اس وتكىزبەي يت بولدى.
ءبىر اللاعا تاپسىرىپ، جىلقى اتاۋلىنى سوناۋ قاراشادا مايا تەكشەسىنە كەۋلەتىپ قويا بەرىپ، قار بۇزىلعانشا تىم-تىرس جاتىپ الاتىن ادەت مال بىتپەگەن ەرىنشەك اۋىلدىڭ ماڭدايىنا جازىلعان قىرسىعى. جەگەندە عوي، الدىنا اۋزى بار ءتىرى ماقۇلىق سالمايدى: تاباق ءتۇبىن كوزىمەن تەسىپ، بارجيعان بارماقتار ساماردى تىنتكىلەپ ءجۇرىپ قارا ەتتەن قازى مەن قارتانى جىرا قاشقاندا اۋىز دەيتۇعىن اۋلانىڭ قاقپاسىنان سارىدە اداسقان ەمەس. قىس كەلسە بولدى، يتىنە دەيىن ساناپ ءۇرىپ، ەركەگى ەسىنەۋدىڭ وزىنەن-اق شارشاپ قالاتىن شوڭمۇرىنداردىڭ قىرىق كۇن شىلدەدە دە اسپاننان قار دامەتەتىنى تەگىن بولماسا كەرەك. وسىنىڭ ءوزىن تاكاببارلىق پەن كىسىلىككە ساناپ شىرەنەتىنىن قايتەرسىڭ. وسىدان جەتپىس جىل بۇرىنعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن اتاسىنا مال ءبىتىپ ەدى دەپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەكىرىپ وتىراتىن كەپكەن شالداردىڭ كەپيەتىن ات كوتەرسە ناعىلسىن. ءسويتىپ وتىرىپ، قازان تۇبىندە قالعان شەمىرشەككە وكپەلەپ، شىبىشتىڭ شىرپ ەتپە ۋىزىنان قۇر قالدىم دەپ اعايىننىڭ ەسىگىن اشپاي قوياتىن قىلت ەتپەسى ەسىندە جوق. سولاي! قويمادان قور، قورادان تۇلىك قاشقان سوڭ بۇل ەلدىڭ بار بايلىعى تىلىندە قالعان. اۋىزبەن وراق ورىپ، ارتىمەن ديىرمەننىڭ تاسىن اينالدىرعاندا، پاي-پاي، سىرت كوزگە التايدا شوڭمۇرىننان باسقا جۇرت جوق سياقتى.
تورپاعى تولعاتىپ، قىسىرىنىڭ قۇمالاعى قاتسا دا تۇرا وزىنە جۇرەتىن اعايىن تىنىشتىق بەرمەگەن سوڭ ۆەتتەحنيك جىلقىنى اداقتاپ قايتپاققا تاڭعى الاقانشىقتا شىعىپ ەدى، شۇبار شىمىلدىقتى اتپەن جىرتىپ تەكشەنىڭ كەيكەڭىنە ىلىككەنشە ساسكە دە بولعان.
جەر كوشكەندەي ءبىر گۇرىل شاتقال وڭەشىنەن قۇلاققا ۇرىپ، ۇرەي بوپ جەتىپ ەدى، قاسقا ماڭدايدان قار شاپاتتاعان قۇتىرىق قۇيىنعا ىلەسىپ، التاي قۇلاپ كەلە جاتقانداي بىرتە-بىرتە جاقىنداپ قالدى.
جىلدىڭ بۇل مەزگىلىندە كەمەر-كەمەرگە جينالعان كۇرتىك قار كوشكى بوپ اعىپ، تاۋدان ەسەتىن "التىن قۇرەكتىڭ" لەبى جەتىسىمەن تاۋدان دا بيىك اق كورپەنىڭ قابات-قابات تەكشەسى ءبىر كۇندە استىنان توزىپ، ءبىر تۇندە سارق-سۇرق جوق بولادى. ىڭىردە قار باسىپ ۇيقىعا كەتكەن ءۋايىمسىز ەل ەرتەڭگىسىن قارا جەرگە شوڭقيىپ وتىرىپ قالادى دا شانادان تۇسپەي جاتىپ ارباسىنا جەتە الماي، جىلىگىنىڭ مايىن جاياۋلاپ ءۇزىپ، مالىنىڭ تۋلاعىن قۇيرىعىنان سوزىپ تۇرعىزاتىن ادەتى.
تاڭ بوزىندا الاقانشىقتاپ سوگىلە باستاعان سەكىلدى ەدى، ساسكەگە قاراي تولاستايتىن شىعار دەپ شىعىپ كەتكەن ۆەتتەحنيك قاتەلەسكەنىن ەندى سەزدى. كوزكورىم ارقان بويىنان اسا الماي، ار جاعىنداعى اق تۇتەكتىڭ شىمىلدىعىن تەسە الماي، قۇلا جورعانى يرەك جولدىڭ سۇلباسىنا سالىپ قويىپ ميمىرتپەن عانا كەلە جاتقان. بۋلدوزەرمەن جىرىپ جاساعان يرەكتىڭ ناۋاسى وپپاعا كەپتەلىپ قالعان ەكەن، انشەيىندە الدىنا تۇياقتىنى تۇسىرمەيتىن قىزعانشاق، ەرەگەسپە مىنەزدى قۇلاسى ارتىندا تاقىمدايتىن ەشكىمنىڭ جوعىن سەزگەندەي ومبىنى كوكىرەگىمەن ورىپ اسىعار ەمەس. گۇرىلى قۇلاعى شالعانمەن تۇسپالىن اڭعارا الماي، كوشكى مە دەپ قاۋىپتەنىپ قالىڭ قاراعايدىڭ ىعىنا بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى، قۇزدان اققان قورىمداي دۇركىرەپ، شۇرقىراي جوڭكىلگەن قالىڭ جىلقىنىڭ الدى قاسىنان وتە بەردى. بوز كىرەۋكەنىڭ استىنان سەلدەي اققان توپالاڭنىڭ سەلتەڭدەگەن قۇلاقتارى تاعى دا الا قۇيىن بوز كىرەۋكەنى ءتىلىپ جوق بوپ كەتىپ جاتىر. بوراننان ىقتى ما، بورىدەن ۇرىكتى مە دەپ تۇرعاندا توپالاڭنىڭ سوڭى تۇمانعا كىرگەن پوەزدىڭ اقىرعى ۆاگونىنداي شولتاڭ ەتىپ جوق بولدى. ەجەلدەن مال قاراسىن كوزبەن تانىپ ۇيرەنگەن ۆەتتەحنيك كوڭىلىنە كۇدىك الىپ، نەدە بولسا تەبىننەن قايتۋدى ۇيعاردى دا تۇياقپەن تاپتالىپ قالعان يرەككە قۇلانى قايتا سالعان. قيانىڭ قاعىندى قۇيىنىنداي ەمەس، جان-جاعىن ورمان قورشاعان تاز تەكشەنىڭ توبەسى ىقتاۋ ەكەن. كەزەڭگە شىعا كەلگەندە قارسى الدىنداعى جارتاستاي سەرەيىپ، تاپجىلماي تۇرعان الدەبىر ماقۇلىققا تاناۋ تىرەپ ءبىراق توقتادى.
ساۋىرى مۇز، باۋىرى سولاڭداعان شاشاق-شاشاق سۇڭگى، تاناۋدان اتقان اق بۋدان، ماڭدايىن جاپقان مۇز كەكىلدەن جىلقىنىڭ نوبايىن اڭعارىپ ەدى، وقىرانىپ جىبەرگەندە عانا ۆەتتەحنيك جيرەن قاسقا ايعىردى تانىدى. ابدەن سۇلەسوق بوپ شاماسى بىتكەن بايعۇس ەندى بولماعاندا كۇرس ەتىپ قۇلايىن دەپ تۇر ەكەن، "جەتتىڭ بە" دەگەندەي قىراۋلى كىرپىكتىڭ استىنان كەيىستى قاباقپەن الارىپ ءبىر قارادى دا كۇرسىنىپ سالدى.
تەكشە توبەسىندەگى اتشاپتىرىم الاڭقاي شيىر ەكەن. قيسايا سوققان بۇرقاسىن قالىڭ ءىزدى ەندى عانا بۇركەي باستاعان. ورتاداعى تاپتاۋرىن قالىڭ جىلقىنىڭ تۇياعى، قالىڭ شيىردى شىر اينالا، ومبى قاردى وپىرىپ، كەۋدەسىمەن قاساتتى جىرا شاپقان قاسقىردىڭ ءىزى. بىرەۋ، ەكەۋ... ۆەتتەحنيك ىزگە قاراپ جىرتقىشتى دا ساناپ الدى. قانشىعى مەن ارلانى. جىلقىنىڭ تاڭعى جۋساۋىندا كەلىپ تيىسسە كەرەك. اڭ تۇگىلى ادامنىڭ دا بوتەن-بوستەگىن ۇيىرىنە كىرگىزبەيتىن جيرەن قاسقا جىرتقىشپەن جارىسا، جىلقىنى اينالا جورتىپ ارپالىسقانىن دا ىزدەن كورىپ تۇر. ساقا ايعىرعا سەرىك بولار جابى مەن ساۋىرىكتەردەن سەس بولماعان. ۆەتتەحنيك ونى دا ىزدەن وقىپ تۇر. توڭقايىپ جاتقان، شوڭقايىپ قالعان جاباعى-جاۋتىك جوق پا دەپ ءبىراز جەردى شولىپ ەدى، بىتقىلعا تۇسكەن جىرتقىشتاردىڭ ىزىنەن باسقا ەشتەمە تابا المادى. كوتەرىپ اكەتەتىن توقتى-تورىم ەمەس، دەمەك جىلقى امان، ۇردەسىن باسپاعان ىزگە قاراعاندا قاسقىرلار جيرەن قاسقانىڭ جىعىلۋىن كۇزەتىپ قالىڭ جىلقىنىڭ سوڭىنا تۇسپەگەن. وشپەندىك پە، كەزەپتىك پە، كىم ءبىلسىن. ۆەتتەحنيك ورمانعا باعىتتاپ ەكى دۇركىن قوساۋىزدىڭ وڭەشىن بوساتتى دا كەرى قايتتى.
تاسباقانىڭ ءمۇيىز ساۋىتىڭداي شەمىرشەك بوپ سىرەسىپ قالعان جيرەن قاسقانىڭ قىر ارقاسىن قامشىنىڭ سابىمەن تىرنالاپ ارەڭ دەگەندە ارشىعان ۆەتتەحنيك قۇلاننىڭ ىشپەگى مەن قاشاندا قانجىعادان تۇسپەيتىن ءوزىنىڭ برەزەنت سۋلىعىن ايعىرعا جاۋىپ، ايىلمەن تاس قىپ تارتىپ تاستادى.
— ال، جانۋارىم، ەندى تىرپىلداپ كور! — دەدى.
قازاقىنىڭ جاتىرى، دونچاكتىڭ قاساسىنان جارالعان تۇيەدەي بۋدان نەمەنىڭ تۇلا بويى شىتىناپ، قوزعالا بەرە شاشپاۋلى كەلىنشەكتەي سىلدىراپ قويا بەرگەن. اۋەلدە تالتىرەكتەپ قۇلاعا سۇيەنىپ ەدى، اربەردەن سوڭ بۋىن-بۋىنى سىنىپ، سۇمەڭدەپ ەرىپ، سالبىراپ كەتكەن قۇلاعى موشەكتەي باستىڭ توبەسىنە قونعان قوس تىشقانداي كەكىل اراسىنان قىلتىلداپ تىرىلە باستادى.
يرەكتىڭ جىلانداي مىڭ مايىسقان بۇلتارىسىندا قۇزعا قۇلاپ كەتپەسىن دەپ ايعىردى ورگە، قۇلانى ىلديعا سالىپ ەدى، وڭكيگەن پىلدەي نەمە جولعا سيماي قايتا-قايتا بۇيىرىمەن قاعىپ، ەكى-ۇش دۇركىن قيادان ۇشىرىپ جىبەرە جازداعان سوڭ ەكەۋىن قوسار جەتەلەپ، ءوزى جاياۋلاپ تارتتى. تۇرقى اقىرعا، ارقاسى قوراعا باتپايتىن جيرەن قاسقانىڭ قاسىندا قۇلا جورعاسى قۇلىنداي-اق ەكەن. تاناۋىنا قاتقان سۇڭگىسى مورجدىڭ ازۋىنداي سالبىراپ، كونە زاماننىڭ الدەبىر ماقۇلىعىنداي ەرسىلىگىمەن كۇلكى شاقىرعان، ۇيالى قاسقىرعا تاي بەرمەي كۇنى بويى ارپالىسقان "ەڭبەگىن"، ءوزىن قۇرباندىققا شالىپ، ءۇيىرىن ەل بەتىنە قايىرعان "ەرلىگىن" ەسكەرىپ ۆەتتەحنيك ەزۋىن جيا قويدى. بوتەنمەن قاتار تۇرىپ اقىردان جەم جەپ، بوتەننىڭ قاتارىنا ىلەسىپ كورمەگەن ەگويست قۇلا اۋەلدە كىرجىڭدەپ-تىرجىڭداپ كىرپيازدىق جاساعان بولىپ ەدى، قاسقىردان جاسقانباعان قاس دۇلەي ونىسىن قاپەرىنە دە الماعان سوڭ جونىنە كوشتى.
الدەكىمنەن ابايسىزدا جەل شىقسا دا التايدىڭ باسى كۇڭىرەنەتىن ادەتى، اسپان الاقانشىقتاپ تەسىلە باستاعانمەن اعاش باسى ءالى دە الا قۇيىن، ورمان گۇرىلدەپ، تەكشەنىڭ توبەسىندە مىڭ سامولەت ويناعانداي ۇلى سارىن تولاستار ەمەس.
قىسى-جازى مال تۇياعىنان بوسامايتىن باباسى مايانىڭ ءبىر كەزدەگى، كۇزدەۋى شىبىنسىز جازى، ىقتاسىن قىسىمەن ءبىر اۋىلدى شىعىنسىز اسىراپ، اسىرەسە جىلقى جارىقتىقتىڭ ورىسىنە دە، تەبىنىنە دە جاراپ تۇر. تاناۋدىڭ استىنان وزىپ ات قيناپ كورمەگەن، ءبىراق تاباقتان تاز قارىن شالسا دا تالاسىپ قالاتىن شوققايىڭ جال-قۇيرىقتىنى تاڭى ايىرىلىپ باعىپ تا، باپتاپ تا جارىتقان ەمەس. ارا-تۇرا اس پەن تويدا بايگەدەن تيىن-تەبەن تاۋىپ دانىككەن ءبىرلى-جارىم قۋلار بولماسا، اق مالىم دەيتىن جانسەبىلدەر ەل ىشىندە دە از. انە ءبىر حرۋششيەۆتىڭ زامانىندا ماما بيە جەتىم تورپاقتىڭ قۇنىنا تاتىماي قالىپ ەدى، ودان بەرى دە توقتى-تورىمنىڭ قادىرىنەن وزعانى شامالى، ايتەۋىر تۇياقتى عوي دەپ، ەت قوي دەپ بار قاسيەتىن پىشاقتىڭ ءجۇزى، قارىننىڭ قاناعاتىمەن عانا تانىپ وتىر. اراق دەگەن شىركىننىڭ بۋى اسپانعا كوتەرىلگەن ۋاقىتتا قىمىز سالتاناتتىڭ ءسانى تۇرماق قويشىنىڭ قۇرىم مۇڭكىگەن قاراشا ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان اتتاي الماي، ەرتەڭگى-كەش قاسقا سيىردىڭ جەلىنىن سوزۋعا قۇلقى جوق كەلىن-كەپشىكتىڭ جەلى كورمەگەنىنە دە عاسىرعا تاياپ قالعان شىعار. جيىرما سەگىزدىڭ تاركىسى، وتىزدىڭ كالىكتىبىنەن سوڭ شوڭمۇرىندا نيەت تە، پەيىل دە جوق، قولىندا قوزداپ، قوراسىنان ءورىپ شىقپاعان سوڭ "كوپتىكى" دەپ وكىرەتىن بۇقاعا دەيىن جاۋدىڭ مالىنداي كورىپ، كەرمەگە تىپىرشىتىپ ات بايلاۋ، كەرىكتى كەرەك-اۋ دەپ داۋلەت ساناۋ داستۇردەن شىققان. تىرقىلداتىپ موتوسيكل، ىرىلداتىپ ىڭىرشاق ماشينا مىنگەنگە ءماز بولاتىن كەيىنگى بۋىننىڭ تاڭدايىنان ءدام، تاناۋىنان ءيىس كەتكەلى قاشان. ارمەنىرەكتە ءار ءتۇتىن وشاققا تاس بولار ازاماتىمەن ماقتانۋشى ەدى، بۇگىندە سول ازاماتتار كەمپىر-شالداردىڭ ەسەبىنەن باپتاناتىندى شىعاردى. شۇكىر، قاتىن قارىننىڭ قۇرىشىنا، باي قورانىڭ بۇرىشىنا قارامايتىن بولعان. ءبىر بولىمشەنىڭ ىرىمعا دەپ ۇستاپ وتىرعان مىناۋ ازداعان تۇياعى دا قاسقا ايعىردان باسقا ءتىرى ءپانداعا كەرەگى جوق سياقتى. اق قار، كوك مۇزدا اق تەر، كوك تەر بوپ بۇل بايعۇس اۋرە. اتتەڭ ماقۇلىقتا ءتىل جوق، ايتار بولسا مۇنىڭ دا ءبىراز مۇڭى بار-اۋ...
...مۇنى مال بولادى-اۋ دەپ ەشكىم ويلاعان جوق-تى. شوققايىڭعا باس دارىگەر بولىپ كەلگەن جىلى مىرزا سوناۋ دەگەرەس جىلقى زاۋىتىنان ات-تۇيەدەي قالاپ، جيىرما ءتورت مىڭ سومعا الدىرعان ەدى. ادەيى بارىپ تاڭداعانى اقىلتەكە مەن ارابى تۇقىمنىڭ بۋدانى بولاتىن. كوكتاستىڭ تەمىرجول بەكەتىنە كەلگەنى اقالتەكە تۇرماق ساقالتەكە دە ەمەس، بۇلاننىڭ بۇقاسىنداي اربايعان ءبىر ارىق قۇنان بوپ شىقتى. دەگەرەستىڭ دەلدالدارى الداپ سوقتى ما، ايتەۋىر تۇرىنە قاراساڭ ەسەكتىڭ نوبايى، بويىنا قاراساڭ جيرافتىڭ اعايىنى، باسى سابان كەپتەگەن قانارداي، شوقتىعى تومارداي بىردەمەنى ۆاگوننان زورعا ءتۇسىرىپ العان. لوپيعان قۋ سۇيەك شاشىلىپ قالاتىن بولعان سوڭ جايداق ماشيناعا ارتۋعا كەلمەي، ءجۇز ەلۋ شاقىرىمداعى شوققايىڭعا جازعاسالىمنىڭ قاراقات قاعىندا جارتى اي سۇيەمەلدەپ زورعا جەتكىزىپ ەدى، كەكەشتىڭ ساندىراعىن، كەدەيدىڭ جالبىراعىن اڭدىپ وتىراتىن شوڭمۇرىننىڭ جىرتاڭ ەزۋ كىسىمپازدارىنىڭ ارتىن اشىپ كۇلمەگەنى قالساشى. ەتكە بولماسا ەرگە تولمايتىن جەرگىلىكتى جابىنى قوراشسىنىپ، سەلەكسيا ارقىلى تۇياقتىدان تۇلپار شىعارامىن دەگەن مىرزا ءۇش جىل بويى تاپقان-تايانعانىن جيناپ، جيىرما ءتورت مىڭدى سوۆحوزعا قايتارىپ بەردى دە جيرەن قاسقا ەسەكتىڭ شىلبىرىن ۇستاپ قالعان.
وبالى قانە، ەكى جىل ساياقتا ءجۇرىپ، ازۋىن تەسپەي جاتىپ بەستىسىندە ارقىراعان ايعىر بوپ شىعا كەلدى. ءۇيىرىن بايتالدان جيناپ، تەكتىنى بۇيىرىنەن يىسكەپ تانيتىن كىرپيازدىعىنان مىرزا جيرەن قاسقانىڭ قازان ات پەن دون تۇقىمىنىڭ بۋدانى ەكەنىن ءبىراق ءبىلدى... ساۋىرى تاقايداي، ومىراۋى قاپتاي، ارقاسىنا ەردىڭ قاپتالى سيمايتىن دۇلەي نەمە ساۋىرىك بىتكەندى شايناپ، ساقا ايعىرلاردىڭ ءوزىن كارى-قۇرتاڭ بيەلەرىمەن قۋىپ تاستادى. جيرەن قاسقانىڭ داۋىسىن ەستىسە اقىردا تۇرعان اتتىڭ ارقاسى قىشيتىن ەدى، كەرىك ۇستاعان شال بىتكەن قىرعىن بوپ شۋلاسىپ، ايعىر ەمەس، اۋىلعا ايۋ الىپ كەلدىڭ دەپ قارعىسىنىڭ اياعىن ۆەتتەحنيكتىڭ ادرەسىنە باعىشتايتىن بولعان. ايتەۋىر، قۇداي ونداپ، ءۇيىرىن تۇيىقتاعان سوڭ جيرەن قاسقانىڭ جىنى باسىلدى دا جارپىلدەگەن كەتىك شالدار جامان بايتالدارىن وزدەرى جەتەلەپ اكەلىپ الدىنا توسىپ، تاكاببار نەمە ءيىس الماي قويسا قىزدارى بايدان ءقادىرسىز قايتقانداي جەر سابايتىندى شىعاردى. ساباسىن، ساباماسىن، وعان نامىستانعان دا، ارىقتاعان دا جيرەن قاسقا جوق، جال-قۇيرىقتىنىڭ قۇتى اتانىپ ەدى، ءبىراق سوۆحوز ۆەتتەحنيكتىڭ جيىرما ءتورت مىڭىن قايتارىپ بەرمەي ءسىڭىرىپ-اق كەتكەنى. مال ەسەبىندە جوق، سىدىگى كوپتىكى، ءسىڭىرى ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك ۇيىردەگى ايعىردى قۇرىقتاپ مىنۋگە مىرزا دا قيماعان.
ءتايىرى، ءبىر ايعىردىڭ بەلى دە بەدەل بولىپ پا. جيىرما ءتورت مىڭدى قايتارىپ بەرگەندە مىرزەكەڭ ونى جيىرما ءتورت كۇنگە جەتكىزەر مە ەدى، جەتكىزبەس پە ەدى؟.. ودان بەرگى جۇيكەنى توزدىرعان تالاي تاۋقىمەتتىڭ كامپەنساتسياسىن دا داۋلاعان ەمەس.
تاناۋ شەلەكتەي، جيىرماعا كۇپتى بوپ جۇرگەن شاعىندا، سوناۋ كول جاعاسىنداعى ۇلكەن سوۆحوزدىڭ دارىگەرى مىرزانى ەلگە قايت دەپ اعايىندار قويماعان سوڭ ەرىن ارقالاپ كەلگەن. حان كوتەرەدى دەگەن ەلى بار بولعىر اينالدىرعان ەكى جىلدىڭ ىشىندە قاڭعىتىپ جىبەرە جازدادى. اۋەلى باس دارىگەرلىكتەن سىپىردى، ودان تۇكپىردەگى ءبىر بولىمشەگە قۋدى، اقىرى ىشكى جاقتاعى كەرجاقتاردىڭ شوشقا فەرماسىنا اپارىپ قاماعان. قاشاندا شىعاسىعا يەسى باسشى، كەلە-سالا سوۆحوزدىڭ مالىن تۇگەندەپ، جيىرما بەس جىلقى، ونشاقتى تايىنشا -تورپاقتى الدەكىمدەردىڭ موينىنا ءمىندىرىپ، جىلى ورىنعا ايداتىپ جىبەرىپ ەدى، اۋداننىڭ ءبىر باسشىسىنىڭ قۇيرىعىن باسىپ كەتكەنىن قايدان ءبىلسىن. شوشاڭدايمىن دەپ ىستىق قولامتاعا اۋناعانداي شالا كۇيىپ، شوشىمالى قوتىرداي قاراپ ءجۇرىپ قاسىنىپ، قىرشاڭقى مىنەزدى دە قياناتتان تاپقان. سوۆحوزدىڭ جاڭا ديرەكتورى باياعى قىزمەتىنە قايتا شاقىرعاندا دا اۋىل اراسىنداعى قاتار جان بولار جايىم جوق دەپ شالقاسىنان ءتۇستى دە ۆەتتەحنيكتىڭ توزباس كرەسلوسىن قالاپ ءجۇرىپ اۋىلىن زورعا تاپقان. سودان بەرى بەيتاراپ مەملەكەت رەتىندە ەل ىشىندە وتىرىپ-اق جالعىز ءۇيلى اۆتونوميا جاريالاپ ەدى، الىستىڭ تويىنا، جاقىننىڭ سوعىمىنا بارمايتىن ساساي باس ىرگەسىنە وتەۋ كەلىپ جارماسپاعاندا ءۇي اراسىنداعى تار سوقپاقتى دا ءشوپ باسقانداي ەكەن. ونىڭ دا ۇشتى-كۇيلى جوعالعانىنا ەكى ء-ۇش كۇن. بوراندى كۇنى يت پەن بالا قۇتىرادى دەپ، قار جىرتىلىپ، قارا جەردىڭ قاعى كورىنگەندە قىزىلسىراي قالىپ زايمكەگە جىبەرىپ ەدى. بار دا قايت دەگەن. شال وسىندا جاتقاندا ءبىر مالىن الىپ سوق دەگەن. شەشەڭە ايت، بايىپ قاتىن الاتىن بولدى، ەنشىسىن بەر، جاڭا وتاۋعا جاساۋ كەرەك، جيعان-تەرگەن تيىن-تەبەنىن تەكەمەتتىڭ تۇيىعىنان شىعارسىڭ دەپ ەدى. وتەۋ سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. قىسقا كۇندە قىرىق قىجىرتپامەن ساۋدىڭ باسىنا ساقينا بايلاپ جىبەرەتىن ۆەتتەحنيكتىڭ قاي مازاعى دەپ ويلاسا كەرەك. كەميەك بولعانشا ءبىر كەمپىردى الداي الماساڭ نەسىنە دامبال كيىپ، ىشقىر توزدىرىپ ءجۇرسىڭ دەگەندە بارىپ ميىنا ءبىر نارسە كىرگەن سياقتى. قاراڭقاعىردىڭ قازانىنىڭ قانسىپ قالعانى ەسىنە تۇسكەندە ەكى ايتقىزباي-اق "بەزدەقوتىن" تەپكىلەپ جونەلگەن. بەرەرمەنگە جوق بولسا دا الارمانعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايتىن كەدەي بايعۇسقا تىرناعىن ءبىر جىبىتسە دە بايلىق قوي. ءبىر شارۋاعا جۇمساسا ارتىنان ءوزى قوسا ەرىپ جۇرەتىن مىرزەكەڭنىڭ بىرەۋدىڭ دارمەنسىزدىگىنەن دە ءلاززات الاتىن ادەتى ەدى، ەندى بارساكەلمەسكە جىبەرگەندەي: "بۇقتىرمانىڭ مۇزى تۇسە باستاپ ەدى.." دەپ ار جاعىن ويلاعىسى كەلمەدى. ادەيى سوعان كورىنگەندەي تامشىدان تورعاي سۋ ىشەتىن مەزگىلدە قاعىنىپ تۇرعان بورانى مىناۋ... ءوزى ولە الماي، سىڭىرىنە ىلىنگەن كوكساۋ بايعۇستىڭ ولىگىن قايدان تاپپاق؟..
الاقانشىقتىڭ اراسىنان اۋىل ۇيلەرىنىڭ شاتىرى ەربەيگەننەن-اق وتەۋدىڭ كارتامىش تامىن ىزدەپ ەدى، تىم-تىرس جىمىرايىپ وتىر ەكەن. قاداعا كيگىزگەن قالپاقتاي موينى قىلقيعان ءبىر شومەلە ءشوپتى جۇلمالاپ سەنيەۆالدىڭ توبەسىنەن الدەكىمنىڭ قاراسى كولبەڭدەگەن، ءپىل ساۋىرىنداي قۇشاق جەتپەس مول دۇنيەدەن قاراڭقاعىردىڭ بوكسەسىن تانىدى دا وتەۋدىڭ ءالى كەلمەگەنىن سەزدى. "توردەن ورىن تيمەسە دە توسەنىشكە جارىعان بايعۇس، قالبالاقتاپ قايدا ءجۇر ەكەن؟!". بوران تۇرماق بوزقىراۋدا دا كۇرەسىن باسىنا جەتە الماي باسپالداقتان ىرگە سۋاراتىن قاراڭقاعىردىڭ بوكسەسى ءداپ بۇگىن سەنيەۆالعا شىعىپ كەتكەنىنە جىنى كەلگەن ۆەتتەحنيك بۇكىل الەمدى وسى بوكسە بۇركەپ تۇرعانداي ىشتەي جات تا كەپ اشۋلانسىن. "قاتىننىڭ اتى قاتىن! قاپەرىندە ەشتەڭە جوق! قاتىپ ولسە عوي، وكىرىپ جىلار ما ەدىڭ، وتىرىك جىلار ما ەدىڭ؟!".
سىركەسىن سۋ كوتەرمەي قاراداي قانى تاسىعان ۆەتتەحنيكتىڭ الدىنان ومىرايىپ تىرىشتىڭ ەرعاليى شىعا كەلسىن. سالاقۇلاش ءتىلىن قىزىل يەگىنەن جىلتىڭداتىپ، اۋزىنداعى التى ءتىسىن ساناۋعا شاماسى كەلمەي ءجۇرىپ بۇل دا اقىلدى بولا قالىپتى. اۋەلدە تانىماي تۇرعانداي زامانداسىنىڭ ەتەگىنەن يەگىنە دەيىن ساڭىرەيىپ ءبىر قارادى دا:
— ءوي، ءزانتالاق، زەر قارايماي زىلقىنى تاۋدان قۋىپ تۇشكەنىڭ قالاي؟ — دەپ تالتيە قالعانى. — پرابليايۋششي بوعىن پىششاقتىپ جاتىر!
— جارىلقاپتى! پىشاق ۇشىنان ءدام تاتقان شىعارسىڭ؟.. نەمەنە، جىلقى ەگىنىنە ءتۇسىپ پە؟
— قىلعىنىپ ولەر قىلتاناق ءشوپ جوق دەيدى.
— قىرقىپ بەرسىن. مال اشىقسا ءجۇندى دە جەي بەرەدى.
ءتىرى پەندەگە زارەدەي زيانى جوق، اش بولسا دا تومپايىپ توق جۇرەتىن ۆەتتەحنيكتىڭ زامانداسى، قاشاندا اۋزى قىشىعان ءازىلقويعا مەشەن ەدى، بۇل جولى دا بىرەۋىنىڭ ارىزىن جەتكىزەم دەپ مىرزەكەڭنىڭ اۋزىنا تەرىس كەپ قالعانى.
— مىناۋىڭدى سۋعا شومىلدىرىپ شىققاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ جيرەن قاسقانىڭ ساۋىس-ساۋىس مۇز جابۋىنا موماقان عانا ءزىل تاستاپ تومپايىپ كەتە باردى.
بەيكۇنا جاننىڭ ميتىڭداعان جورعاسىنا، ومبىعا تۇسكەن يرەك-يرەك ىزىنە قاراپ ءوزىنىڭ دە سودان ارتىپ كەتكەن اۋسەلەسىنىڭ جوق ەكەنىن سەزگەندەي بولدى. الدىنان ءۇرىپ شىققان يت تە جوق، اق كەبىنگە ورانىپ ءولىپ قالعان اۋىل جەل وتىندە مال بار-اۋ، مالعا كەتكەن جان بار-اۋ دەپ تىرپ ەتسە ناعىلسىن. الگىندە عانا قاراڭقاعىردىڭ قازانداي بوكسەسىنە جىلى كەلىپ ەدى، بۇكىل شوڭمۇرىننىڭ ەركەك-ۇرشاعىسى ءبۇرىسىپ بوران استىنا كىرىپ كەتكەندە ءبىر قاتىننىڭ ساعدار ساۋعان قايراتىنا دا قاناعات دەۋ كەرەك ەكەن-اۋ...
قىزىلكوز جارداي بوپ ەسىك الدىندا تۇر ەكەن. سىڭايى، ۇيگە كىرۋگە نۇربيكەنىڭ اريستوكرات شايىنان قورقىپ مىرزانىڭ كەلۋىن كۇتسە كەرەك. قۇلا مەن قاسقا ايعىردى جابۋلاپ، جابىق قوراعا كىرگىزىپ، اقىرعا جەم سالعانشا، ءۇستى-باسىن قاعىنىپ بولعانشا تاپجىلماستان قاقشيىپ تۇردى دا قويدى.
— ءباتىر-اۋ، ەكەۋىڭ ەسىكتى ۇمىتىپ قالعاننان ساۋسىڭدار ما؟ — دەگەن نۇربيكەنىڭ داۋىسىن ەستىگەندە عانا قورباڭداپ ۆەتتەحنيكتىڭ سوڭىنا ەردى...
...ەسىك كۇرس-كۇرس ەتكەندە نۇربيكە ۇشىپ كەتە جازدادى.
— اياعىڭ سىڭعىر، قولى تۇرىپ ەسىكتى ەتىگىمەن تەپكەن كىم بولدى ەكەن؟!
ۇزىندى-قىسقالى ەكەۋى تابالدىرىقتا ەجىرەيىپ تۇر ەكەن.
— ءيا، سەندەردى كىم شاقىردى؟
ايكۇمىستە ءۇن جوق. بورقاسى ۆەتتەحنيكتى كورگەننەن-اق ىرجيىپ كۇلە باستاپ ەدى.
— سەندەردى كىم شاقىردى دەيمىن؟
— ۆەتپۋنكتىڭ قاقپاسىندا تۇرعان جوقسىڭ، كىم دە بولسا كىرگىزىپ سويلەسپەيمىسىڭ؟! — دەپ نۇربيكە رەنىش بىلدىرگەن سوڭ عانا مىرزا بوساعانى بوساتقان.
توقىرباس وسى ۇيدە تۋىپ، وسى ۇيدە وسكەندەي – اق سىپ ەتىپ كىرىپ، شەشىنەر-شەشىنبەستەن تىمپيىپ بارىپ بالالارعا ءسىڭىپ كەتتى. ايكۇمىستە ءۇن جوق. توردە وتىرعان قىزىلكوزگە اجىرايىپ ءبىر قارادى، قوقايما تاققا ۇيرەنبەگەن باسى بوستەك ىزدەگەندەي ەدەندى تەكسەرىپ ءبىراز تۇردى دا باسقا ورىن تاپپاعانداي "ءارى وتىرشى" دەپ قىزىلكوزدىڭ قاسىنا زورعا سىيدى. سامارداي بەتىن ساقالىنا تىعىپ، قالعانىن جاسىراتىن جەر تاپپاعان قىزىلكوز اۋسىل سوققانداي مەڭىرەيىپ قاپ ەدى، مىرزا ەندى ءبىر قاراعاندا جۇدىرىقتاي بوپ جيىرىلىپ، ستول استىنا جوعالىپ بارا جاتقانداي كورىندى.
ايكۇمىس كەلگەن سوڭ نۇربيكە داستارحانىن قايتا جاساعان.
— يا، سەندەردى كىم شاقىردى؟
ايكۇمىستە ءۇن جوق. ءتۇبىت ءشالىسىن شەشپەستەن نۇربيكەنىڭ اريستوكرات شايىن تەرلەپ-تەپشىپ سوراپتاپ، الگى ءبىر ساۋالدى تاعى دا ايتادى-اۋ دەگەندەي ءجۇزىن ۇلىنان الىپ قاشا بەردى.
تاڭنان بەرى ۇيگە كىرە الماي سۋىق سورىپ قالعان قىزىلكوز دە اعىل-تەگىل. ايكۇمىس ەسىكتەن كىرىپ كەلگەندە ازىرەيىل كورگەندەي قۋ جانىن قويارعا جىرتىق تاپپاپ ەدى، الدە جان تەرىن شىعارعان جۇدىرىقتاي كەمپىردىڭ ىزعارى ما كىم ءبىلسىن.
— ەي، بوركا، سەندەردى كىم شاقىردى؟
توقىرباستىڭ بار جاۋابى ىرجيۋ. سول ىرجيىستىڭ ار جاعىندا ءبىر قۇپيا بار سەكىلدى دە، اتتەڭ اۋىز وڭاشا ەمەس. دۇنيەدەن بەيحابار نۇربيكە قۇيرىعىنا قىل باتقانداي قيپاقتاپ، مىنا پالە تاعا نەنى ءبۇلدىرىپ ەدى دەگەندەي سۇراۋلى كەيپىن كۇيەۋىنەن ايىرماي، مۇلگىپ وتىرعان قىزىلكوزدىڭ، مەلشيىپ سىپىرعان ەنەسىنىڭ ءمۇساپىر قالپىنان كۇدىك ىزدەگەن. ءومىرى جۇراعات قۋمايتىن قىزىلكوزدىڭ زايمكەدەن قيا باسپايتىن ايكۇمىستىڭ بۇل ۇيگە ناعىپ ۇيىرسەك بولا قالعانى دا وعان جۇمباق. شال، ۇيگە قايت، — دەدى ايكۇمىس. شالىن قولىنداعى كەسەنىڭ ىشىنەن ىزدەگەن.
— نەگە قايتادى؟ — دەدى مىرزا. قولىنداعى كەسەدەن سۇراپ ەدى. — مال بەرسىن، اقشا بەرسىن، ەنشىسىن قايتارسىن دەمەپ پە ەدىم. ءتورت ۇلدى ارتىنداعى تايلى-تۇياعىمەن جەكەمەنشىككە ساعان قالدىردىق، قالعانىن ءبولىپ-جارساڭ دا رازىمىز.
— نەمەنە، بۇعان ءۇشىنشى قاتىن اپەرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟
بۇل جولى ايكۇمىستىڭ داۋسى تىك شىقتى. مال ىشىندە وتىرىپ تا قوزىنىڭ ەگىزىن، ۇيالاستىڭ سەگىزىن تەلىپ كورمەگەن نۇربيكەگە قىزىلكوزدىڭ قانشاسىن الىپ، قانشاسىنان قاشقانى ءبارىبىر ەدى، تەك ەنەسىنىڭ شاڭق ەتكەن تارعىل داۋىسىنان وكپەسىنىڭ قابىنىپ وتىرعانىن سەزدى دە ستول باسىنىڭ ەندىگى اۋارايىن مىرزادان اڭدىعان. وتاعاسى قۇددى قۇدا تۇسە كەلگەندەي كەرىلىپ:
— ۇشەۋ بولماسا دا ءبىر كوزى سوقىر، ءبىر اياعى اقساق، ءبىر قۇلاعى شۇناق جىرتىق جاۋلىق تابىلىپ تۇر، — دەدى.
— ءبۇتىنى تابىلمادى ما؟
— ءبۇتىنى دە قاشپايتىن ەدى، ءبىراق، ءبارىبىر سەن ونىڭ كوزىن شىعارىپ، اياعىن سىندىرىپ، قۇلاعىن جۇلىپ بەرەسىڭ دە. بۇگىننىڭ جانىن قينالماي دايارىن العانى دۇرىس قوي.
داستارحان باسىندا ورىنسىز جىرقىلداۋدى ابەستىك كورەتىن نۇربيكەنىڭ ءوزى دە شىداي الماي اس ۇيگە شىعىپ كەتتى دە، الدەن سوڭ ەزۋىن جيىپ قايتا كىرگەندە كۇيەۋى ءالى كەرىلىپ وتىر ەكەن.
— ەكى اياق، ەكى قولى جوق بولسا دا جەردە جاتقان تەسىك مونشاق بار ما، ونىڭ ۇستىنە ەسىك كورمەگەن پەرىشتە ەكەن، قالىڭىنا بۇزاۋلى سيىر، ءبىر بيە، بەس قوي سۇراپ وتىر.
راسىندا مىنا ءپاتشاعار بىرەۋدى ساۋدالاپ جۇرگەن شىعار دەگەندەي قىزىلكوز ۆەتتەحنيككە ۇركە قارادى. ايكۇمىستىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ بارا جاتىر ەكەن.
— ارزان، — دەپ ۆەتتەحنيك تەمەكىسىن تۇتاتىپ الدى، ءتۇتىندى ءبىر بۇركىپ تاستاپ-الپىستان اسقان كارتامىشقا تىم ارزان! — دەپ قىزىلكوزدىڭ باس-اياعىن، كيىزدەي ساقالىن كوزىمەن ساناپ شىقتى.
— مالى ساداقا! اقساعىنا دا، توقساعىنا دا سيەيىن!.. ۇيگە قايت!..
جىلاپ وتىر ەكەن. ءىشىپ وتىرعان تاماعىن تاستاي بەرىپ، بوركاسى كەمپىردىڭ قولتىعىنا تىعىلدى دا ۆەتتەحنيككە جامان كوزىمەن قارادى. ۆەتتەحنيكتىڭ دە شەشەسىنىڭ قارتايىپ، شوگىپ بارا جاتقانىن ءبىرىنشى كورگەنى ەدى. تۋاسىنان سۇتكە جارىماي، ومىراۋدىڭ ءيىسىن الىپ كورمەگەن بەيباق، ايتەۋىر شەشەنىڭ بار ەكەنىن سەزگەنىمەن، مەنى دە وسى كەمپىر تاپتى -اۋ دەگەندى ويىنا دا الماعان. شاراسىنان بۇرشاقتاپ تۇسكەن جاستىڭ سوراسىنان كەشەگى زاردەي اشى كۇندەردىڭ قاسىرەتى سارقىلماعانىن اڭعاردى ما، ۆەتتەحنيك اناسىنىڭ كىر-قوڭ مەن بوقتان باسقانى مىجىپ كورمەگەن قۋراعان ساۋساقتارىن كۇرەكتەي الاقانىمەن باسىپ وتىرىپ تۇلا بويىنىڭ ەرىپ بارا جاتقانىن جاسىرىپ:
— ويپىراي، الجىعان شالدى دا اقساققا قيمايتىندار بار ەكەن-اۋ! — دەپ جۇرتتىڭ جىبۋگە اينالعان اجەپتاۋىر كوڭىلىن ازىلگە جىعا سالدى.
— شال، كەشىر! — دەدى ايكۇمىس.
قىزىلكوزدىڭ ءوزى جوق، سۇلدەرى عانا وتىر ەدى. ءاۋ باستا قۇلدىققا جارالعان جەتىم نەمە "كەشىر" دەگەن ءىلتيپاتتىڭ تەگىن ءتۇسىندى مە، جوق پا، كىم ءبىلسىن. ەسەسىنە جالعان دۇنيەدە پەندەگە ءبىر الدانىشتىڭ قاجەت ەكەنىن ۆەتتەحنيك تۇسىنگەن. سىڭاردىڭ اقساق ەكەنىن بىلە تۇرا، اقساقتىڭ دا سىڭار ىزدەۋگە قاقىسى بارىن ەسكەرمەپتى-اۋ...
— ۇيگە قايت، — دەدى ايكۇمىس. — اناۋىڭنىڭ اياعى اۋىرلاپ قاپتى، وبال بولادى، — دەدى. — ەكى قاتىن ءبىر اقساقتىڭ تەگەۋرىنىنە تاتيتىن شىعارمىز. — ايكۇمىس سوڭعى ءسوزىن ۇلىنا قاراي اتىپ ەدى.
— سەن وسىندا قالاسىڭ، — دەدى مىرزا.
— نەمەنە؟.. كوزى سوقىر، اياعى اقساق شۇناق شالعا بەرەيىن دەپ پە ەدىڭ؟!
بورقاسىن باۋىرىنا باسىپ، باسىنان سيپاعانىنان-اق ايكۇمىستىڭ بايلاساڭ توقتامايتىنىن ۆەتتەحنيك تە ۇقتى. نۇربيكەنىڭ ءىشىن ىلگەن جوق، الدىن كەسىپ وتپەسە دە كوزدەن جىراق، كوڭىلدەن ورىن تەپپەگەن ءبىر كەمپىر، ايتەۋىر ەنە دەگەن اتى بولماسا وعان ءبارىبىر بوتەن ەدى. "وسىندا قالاسىن" دەگەندە قىزىلكوز باعجاڭ ەتە قالعان. ءوز الدىنا وتتاۋدى بىلمەيتىن، وتتاماسا دا قارادان قالمايتىن كارى ازبانداي جەتەكسىز سۇمەڭدەپ، ءبىر قاتىننىڭ بيلىگىنەن ءومىرى پىسىن وزدىرماعان بايعۇس ايكۇمىستەن باسقا دا الدىندا ءبىر ازاپتىڭ كۇتىپ تۇرعانىن قاپەرىنە دە الماسا كەرەك. باسىرە بايبىشەسىنەن كەشىرىم سۇراتىپ، ۆەتتەحنيك دۇنيەدە قىزىلكوز دەگەننىڭ بارىن قىزىلكوزدىڭ ەسىنە سالىپ ەدى، ونى دا مويىنداماعان سياقتى...
You Might Also Like
