InfoHub Logo

ءبىلىم سالاسىنا رەفورما ەمەس ريەۆوليۋسيا قاجەت (سوڭى)
ءبىلىم بەرۋ ىسىندەگى جاڭا ءۇردىستىڭ ءمان - ماعىناسى، سيپاتى مەن باعىت - باعدارىن ايقىنداۋشى دايەكتى فاكتورلار: ق ر - نىڭ تاۋەلسىز ەگەمەندى مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى؛ ەكونوميكانىڭ نارىقتىق مودەلىن ۇستانىپ مەنشىكتىڭ ءتۇرلى پىشىمدەرىن؛ دامىتۋ ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ الەمدىك ءبىلىم جۇيەسىنە كىرۋى بولىپ وتىر. ارينە، ءبىلىم سالاسىن رەفورمالاۋعا بۇكىل الەم ەلدەرى نازار اۋدارىپ، اركىم ءوز بەتىنشە جاڭالىقتار ەنگىزىپ جاتقان قازىرگى جاعدايدا قازاقستان ءۇشىن ءبىلىم سالاسىن رەفورمالاۋدىڭ دايىن نۇسقاسى جوق ەكەندىگى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن باسقالارعا قاراپ، بەلگىلى ءبىر تۇجىرىم جاساۋدىڭ مۇمكىندىگى بار. ماسەلەن ءبىلىم ساپاسى جونىندە الەم كوشىنىڭ الدىڭعى لەگىندە كەلە جاتقان فينليانديا ءقازىردىڭ وزىندە ءبىلىمدى پاندەرگە ءبولىپ وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى جۇيەسىنەن باس تارتتى. ەندى ولار وقۋشىلار بويىنداعى قابىلەت - قارىمدى ەرتە وياتۋ باعىتىندا سىني ويلاۋعا، كرەاتيۆتىلىككە، كوللابوراتيۆتىلىككە ماشىقتاندىرۋعا نازار اۋدارۋدا. الەمنىڭ باسقا ەلدەرىندە دە وسىنداي وزگەرىستەر بار. ەندى ادامدار ءبىلىم الۋ ماسەلەسىمەن ءومىر بويى اينالىساتىن بولسا، وقۋشىلارعا قاجەتسىز دۇنيەلەردى تىقپالاپ، باسىن قاتىرۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟!
شەت مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءالسىز توپتارى ءۇشىن جوعارى ءبىلىمدى قول جەتىمدى ەتۋ ءۇشىن ستۋدەنتتەردىڭ ۇلگەرىمىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق فاكتورلاردى دا ەسكەرۋ كەرەك («need - based system»). ايتالىق، نەسيە بەرۋ – بۇل ءتاسىل بۇكىل الەمدە مويىندالعان، بۇل تابىسى ءارتۇرلى وتباسىلار ءۇشىن جوعارى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى. مىسالى، ۇلىبريتانيادا ءبىلىم بەرۋ نەسيەسى بويىنشا مولشەرلەمە 2% - دان اسپايدى، سايكەسىنشە 100 ستۋدەنتتىڭ 94 - ءى وقۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك نەسيە نەمەسە مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن نەسيە الادى. ولار ونى، ادەتتە، وقۋ اياقتالعاننان كەيىن قايتارادى، ال الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىنان شىققان ستۋدەنتتەر نەسيەنىڭ ءبىر بولىگىن عانا قايتارادى قازاقستاندا 100 ستۋدەنتتىڭ 1 - ەۋى عانا ستۋدەنتتەرگە ارنالعان نەسيە الادى. قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ نەسيەسىن قارجى ورتالىعىنىڭ كەپىلدەمەسى بويىنشا ەكىنشى دەڭگەيلى 4 بانككە 10 - 20%- دان جانە ودان دا جوعارى مولشەرلەمەمەن بەرەدى. وسىعان قاراماستان، قارجىلاندىرۋدىڭ بۇل تەتىگىنىڭ شارتتارى تارتىمدى بولماعاندىقتان بۇل نەسيە ءتۇرى سۇرانىسقا يە ەمەس. ناتيجەسىندە، جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسە الماعان الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىنان شىققان بالالار قالالاردا قالىپ قويادى، تۇراقتى جۇمىس ورىندارىنا يە بولا الماي، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىگى بولماي قالادى. بۇل قالالاردا نارازىلىق ءبىلدىرۋشى الەۋمەتتىك توپتىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى. سوندىقتان حالىقتىڭ الەۋمەتتىك ءالسىز توپتارىنا ارنالعان گرانتتاردىڭ سانىن ۇلعايتۋ ءۇشىن گرانتتاردى ءبولۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ كەرەكدالىرەك ايتقاندا، ۇبت - نىڭ شەكتى بالىن ەڭسەرگەن جاعدايدا، وتباسىنىڭ تابىسى تومەن بارلىق تالاپكەرلەرگە گرانتتار بەرىلۋى كەرەك (مىسالى، ۇلىبريتانيانىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرى، سونىڭ ىشىندە University of Oxford جانە University of Cambridge، 2020 جىلدان باستاپ الداعى بەس جىل ىشىندە الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىنان شىققان ستۋدەنتتەردىڭ ۇلەسىن 7% - عا دەيىن كوبەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر ). اڭگىمەمىزدىڭ اۋانى جوعارى ءبىلىمدى كادر دايىنداۋعا جالپىلاي پىكىر ءبىلدىرۋ ەمەس كەلەشەك پەداگوگ مامانداردى ارناۋلى تاپسىرىسپەن دايىنداۋ تۋرالى بولعاندىقتان سوعان اۋىسالىق.
قازاق حالقى - مادەني باي مۇراسى، وزىنە بىتكەن تابيعي ەرەكشەلىگى بار، سەرگەك وي، سەزىمتال جۇرەك، ءداستۇرلى تاربيە، ءادىس - تاسىلدەرى بار حالىق. قازاق حالقى جاراتىلىسىنان جۇرەك جىلۋى مەن مەيىرىمى مول حالىق. ۇرپاق تاربيەسىنە دەگەن نەمقۇرايلىلىق تابيعاتىنا جات حالىقپىز، ويتكەنى قازاقتىڭ ەل الدىنداعى ابىروي، بەدەلى، ءقادىر - قاسيەتى، تەك جەكە باسىنىڭ جاقسىلىعىمەن نەمەسە باي - داۋلەتىمەن ەمەس، ۇرپاعىنىڭ بىلىمىمەن، ادامگەرشىلىگىمەن، تاربيەلىلىگىمەن ولشەنگەن ءار ۇرپاقتى تاريحي شىققان تەگىن، وسكەن ورتاسىن، رۋحاني ءتۇبىن ساناسىنا جەتكىزىپ، ۇلتتىق تاربيەنىڭ ۋىزىمەن سۋسىنداتىپ تاربيەلەۋ جۇرەگى قازاق دەپ سوققان ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى.
قاشاندا تەكتىلىگىن جوعارى باعالاعان اتا – بابامىزدىڭ جولى، ءىزى، كوشى ۇلاعاتتى. اتا - بابا ءداستۇرىن ساقتاپ، انا ءسۇتىن اقتاپ، حالقىنىڭ ءتىلىن، تاريحىن ءبىلىپ، اتا - بابا پاراساتتىلىعىن تانىعان ەرەكشە قابىلەتتى، ەلىم. جەرىم، حالقىم - دەيتىن نامىسى وياۋ، ارلى ۇل - قىز ءوسىرۋ ەلىمىزدىڭ ەلدىگى. قۇدايعا شۇكىر، تەكسىز ەمەسپىز، تامىرسىز ەمەسپىز، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ادامشىلىق ىلىمىنەن قۇمارىن قاندىرا سۋسىنداتار ءوزىمىزدىڭ تۇنىق تۇمالى باستاۋ - بۇلاعىمىز دا، تەلەگەي داريامىز دا بار.
ۇلى دالانىڭ ۇلىق ۇستازدارىنىڭ دايىنداپ ۇرپاقتارىنا اماناتتاعان ءتالىم - تاعىلىمدىق تراكتات تا، پەداگوگيكالىق داستان - تولعاۋ جىر دا، پەداگوگيكالىق وقۋلىقتار، قازاقتىڭ ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ، كىسىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ، يمانيپەداگوگيكانىڭ قاعيدالارى مەن ۇستانىمدارىن ءون بويىنا سىڭىرە بىلگەن رومان، وچەركتەر دە جەتكىلىكتى. سونداي – اق، ادامي قاسيەتتى يگەرتۋدىڭ تەزيستەرى. كودەكستەرى يزگىلىككە باۋلۋدىڭ مانيفەسى دە وزىمىزدە قالاۋىڭشا كەرەكتەنەرلىك اسىل مۇرالار تۇنىپ تۇرعانىن كورمەدىك. زەرە، ءدىناسىل، ايعانىم انالار مەن ۇلت ۇستازى اتانعان دانا ۇستاز انالاردىڭ، اتالاردىڭ ۇلاعاتى، اسىل وسيەتىن ىسىرىپ تاستاپ، تەرەزا. ماحاتما گاندي. يانۋش كورچاك ش. ا. ءاموناشۆيليدىڭ وسيەت تاعىلىمىن العا شىعاردىق. وسى نەگىزدە بۇگىنگى تاربيەمىز ۇلتتىق تامىرىنان ۇزاپ سالا بەردى. ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنىن ەسكەرمەدىك. كوزىمىزدى شەلباسىپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز تاني الماي، ۇلتسىزدانۋدىڭ دۇرمەگىنە ىلەسە بەردىك. الەمپەداگوگيكاسىندا ەتنوپەداگوگيكا دەگەن عىلىم جوق. نەمىس، اعىلشىن، فرانسۋز ەتنوپەداگوگيكاسى دەگەن كەزدەسپەيدى. ءتىپتى كورشى وزبەك، تاجىك. تۇرىكپەن ەتنوپەداگوگيكاسى جوق. ال. كازاك ەتنوپەداگوگيكاسى بار. ىبىراي اتامىز ىرگەسىن قالاعان، ماعجان كاكىم عىلىمي نەگىەىن ايقىنداعان تاربيەلەۋ قازاق ءىلىمىن وسى ەتنوپەداگوگيكاعا جابىستىرىپ قويعانىمىز تىپتەن ماسقارا بولدى. ءال - فارابي بابامىز نەگىزىن سالعان، اباي دانا تولىقتىرعان قازاقتىڭ ىزگىلىك پەداگوگيكاسىنىڭ ءبىر بۇتاعى بولۋشى يمانيپەداگوگيكا، كىسىلىك پەداگوگيكا، دامىتۋ پەداگوگيكاسى، كەمەلدەندىرۋ پەداگوگيكاسى ءبىلىم جۇيەسىنەن تىسقارى قالىپ، «ءدىني ۇعىمعا بايلانىستى» دەۋمەن شەتتەتىلگەن. مۇنداعى ايتپاعىمىز تۇلعا قالىپتاستىرۋ تۋرالى الەم - دىك ويلاردان ( ە. ەريكسون، ا. ماسلوۋ، زيگمۋند فرەيد، رودجەرس، گ. يۋنگ، ت. ب.) باس تارتۋ ەمەس، سولارمەن يىق تىرەسەر ۇلتتىق ءىلىم - بىلىمدەردى كەلەشەك پەداگوگتارعا وقىتىپ ۇيرەت دەمەكپىز. سەبەبى، پەداگوگ كادرلاردى دايىنداپ جاتقان ارناۋلى جانە جوو - ىڭ وقىتۋشى - پروفەسسورلاردىڭ پەداگوگتكالىق - پسيحولوگيالىق ءدارىس ءمازمۇنىندا، باعدارلاماسىندا جوعارىدا اتالعان پەداگوگيكالىق - پسيحولوگيالىق بىلىمدەر كەزدەسە بەرمەيدى. ال، قوعام بۇگىنگى پەداگوگتان مىنانى قالايدى. «كونۆەرگەنتتى ءمۇعالىم» ساباق مازمۇنىن دا ءارتۇرلى فورمادا، ماسەلەن، وقۋلىقتاردىڭ قوسبەتتەرى، اۋديو جانە ۆيدەو ساباقتار، لونگريدتەر، پرەزەنتاسيا، انيماسيا، ينفوگرافيكا جانە ت. ب. تۇرلەرىندە جاساي العانى ابزال. كونۆەرگەنسياعا ءارتۇرلى رولدەردە جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى كىرەدى: ءمۇعالىم، لەكتور، تالىمگەر، كوشباسشى، ۇيرەنۋشى ستۋدەنت، تىڭداۋشى، مەنەدجەر، زەرتتەۋشى. ارينە مۇعالىمگە دەگەن قوعام تاراپىنان قويىلىپ جاتقان وسىنداي جاڭا تالاپتار ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ جاڭا ارحيتەكتۋراسى مەن مازمۇنىن، جاڭا فورماتتاعى كاسىبي ءمۇعالىمنىڭ قالىپتاسۋىنداعى جاڭا تاسىلدەر مەن ادىستەردى ەنگىزۋدى انىقتايدى. بۇل بارلىق قولدانىستاعى باعدارلامالاردى 100% قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى: ءتيىمسىز نەمەسە تيىمدىلىگى تومەن پاندەردەن باس تارتۋ، بۇرىنعىلارىن جاڭارتۋ جانە جاڭالارىن قوسۋ!» بۇل پىكىر كوتەرىلگەلى ءبىرشاما ۋاقىت وتسە دە قۇلشىنا كىرىسىپ رەفورمالاپ جاتقان جوو - نى كوپ ەمەس. ءبارى دە تۇبەگەيلى وزگەرىستى كۇتىپ، ماسەلەنىڭ شىمبايلى مانىنە بارا الماي ءالىپتىڭ سوڭىن كۇتۋدە. ءدال كازىر ورتا ءبىلىم جۇيەسىنىڭ باسى ون ەكى جىلدىق. سوڭى ءونبىر جىلدىق قالىپقا قاتارلاسىپ مىنگەسىپ ءتۇر. ىندەتتىڭ كەسىرىنەن
ونلاين وقىتۋ، الىستان ءبىلىم بەرۋدى امالسىزدان ەنگىزىپ، ەپتەپ كۇن كەشكەننەن باسقا جول جوق بولىپ قالدى. بۇل ۋاقىتشا قيىندىق. ودان ۇيرەنەتىنىمىزدى، جاڭادان يگەرەتىنىمىزدى تىرمىسىپ ۇعىپ، تاجىريبە جيناپ جاتىرمىز. ماسەلەنىڭ وزەگى تاريحي داۋىردە الەمدىك ءبىلىم جۇيەسىنە ەنە وتىرىپ، ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ جانە تاربيەلەي الاتىن مەكتەپتەردى جاڭادان قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋدا تۇر. تاربيە ءىس ارەكەتىنىڭ جالپى قوعامدىق دەڭگەيى ورتايىپ، وتباسىندا، مەكتەپتە، الەۋمەتتىك ورتادا جالاڭ ايقاي، ءۇمىتسىز ۋايىم، ارەكەتسىز بايبالام بەلەڭ الىپ بارادى. ماسەلەن، وتباسىندا بالا تاربيەلەۋ مىندەتىن اتقارا الماي، بالاسىنىڭ تاماعى مەن كيىمىن قامتاماسىز ەتۋگە شاماسى جەتپەيتىن وتباسىلار سانى ۇنەمى ءوسىپ بارادى. ال، مەكتەپتەگى تاربيە ءىسى، تەك ساباق مازمۇنى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتىر ەدى وداندا اجىرادىق. مەكتەپتە تاربيە ءىسىن ارنايى جۇرگىزۋگە ۋاقىت تا، جاعداي دا قالمادى.
بەس كۇندىك وقۋ ءبىر بۇيىردەن قىسپاقتاسا، كوپتەگەن مەكتەپتەردىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى اۋىسىمدى بولۋى ۋاقىتتان تىنىستى تارىلتىپ جىبەردى. تاربيەلىك ساعاتتار، ەرتەڭگىلىك، كەشتىك، كەزدەسۋلەر، وتىرىستار وندا - مۇندا كوشىپ - قونىپ وتكىزىلۋدە. اتا - انالاردىڭ پەداگوگيكالىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىراتىن ارنايى مەكتەپتەر جوعارىدا اتالعان وزات ەلدەردىڭ بارىندە بار. ءبىز دە بولعاندارى جويىلىپ بىتكەن. ونى جوقتايتىن، يە بولاتىن، باسقاراتىن ءبىر دە ءبىر ۇيىم، مەكەمە، بيلىك بۇتاعى جوق. ءبارىن دە ۇستازداردىڭ ارىنا تىرەپ مىندەتتەي سالعان.
قازاقتىڭ مادەنيەتى، ونەرى، ادەبيەتى، ءدىنى تاماشا تاربيە قۇرالى بولعاندىعى قاشاننان بەلگىلى بولعانىمەن ءدال وسى كەزەڭدە ولاردىڭ ءوزى زامانعا ساي ورنىقپاي، بارلىق اتا - انالار، قادىڭ بۇقارا، ۇستاز - تاربيەشىلەر التى ميلليوننان استام قىزبەن ۇلدىڭ الدىندا ۇياتتى بولۋدامىز. ولارعا تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ۇقتىرا الماي، الەمدىك ۇرپاقتارمەن يىق تىرەسىپ زاماناۋيقازاق ۇلتىنىڭ شىمبايلى وكىلى بولۋعا ءتيىس ەكەنىن، ونداي مۇمكىندىك. قارىم قابىلەت ولاردا جەتكىلىكتى ەكەنىن جەرىنە جەتكىزىن ۇعىندىرا الماي، قالدىق. سەبەبى بۇگىنگى قازاق اتانۋشى ءوزىمىزدىڭ ءتىل، ءدىن، دىلىمىزدەگى بۇتارلانعان كوپ باعىتتىڭ بولۋى، رۋحاني الەمىمىزدىڭ جاداعايلانۋى، سول قازاقتاردى تاني وتىرىپ، باسىن بىرىك ءتىرىپ ىرگەسىن نىقتاۋعا تانىمدىق ورەمىز تارلىق ەتۋدە. سوندىقتان دا، «بالا تاربيەلەۋگە جايلى مەملەكەتتەر رەيتينگىندە 73 ەلدىڭ ىشىندە 73 - ورىندامىز» (U. S. News & World Report and the Wharton School of the University of Pennsylvania، 2019)؛ مەكتەپتەردەگى تاربيە ءىسىنىڭ تايازدىعى اۋىلدان باستاپ، استاناعا دەيىن سەزىلىپ، جالپىنىڭ نازارىنا ىلىككەنىمەن، ەكپىندى ءىس - قيمىل، جالپىعا قوزعاۋ سالعان جالىندى جۇيەلى ءىس - قيمىل جوق، تىپتەن سول جاس جەتكىنشەكدەردىڭ وزدەرىنىڭ ىنتا - جىگەرىنە قوزعاۋ سالعان قوعامدىق باستامالار اۋىزعا الىنبايتىن بولعان. ۇلاندار، ورەندەر، جاسوسپىرىمدەردىڭ ءوز ۇيىمدارى ۇنسىزدىك تانىتىپ ءجۇر. مەكتەپتەگى ۇلتتىق تاربيەگە مۇرىندىق بولعان ءبىر كەزدەرى قاۋلاي كوتەرىلگەن جاڭا باعدارمالاردىڭ ساعى سىنىپ، ءۇنى باسەڭسىپ، باستاماشى مەكتەپتەردىڭ اۋماعىنان اسپاي قالعان.
ءسوز سوڭىندا وقۋلىق دايىنداۋ تۋرالى ۇسىنىسىمىزدى بىلدىرەيىك. وقۋلىق دايىنداۋ وڭاي ەمەس. كازىر تىپتەن قيىنداپ كەتتى. ءبىلىم بەرۋ جاعىنان بارشاعا ۇلگى بولعان فينليانديا، كورەيا، ەستونيا، سينگاپۋر، ياپونيا مەملەكەتتەرىندە ساۋات اشۋ كەزەڭىندەگى وقۋشىلاردىڭ وقۋلىعىن جازىپ دايىنداۋ وتە كۇردەلەنىپ بارادى. سەبەبى سەنىڭ جازعان وقۋلىعىن وقۋشىنىڭ وقۋ ساۋاتىن وقىتىپ، جازۋ ساۋاتىن جازدىرىپ، سويلەۋ ساۋاتىن سويلەتىپ، ويلاۋ ساۋاتىن ويلاتىپ اشتىرۋعا ءتيىس بولعان. ءتىپتى ەسەپتەي الاتىن ساۋاتتى، ەسەپتەتە الاتىن وقۋلىق قانا اشتىرا الادى. سوندىقتان ولار باستاۋىش سىنىپ وقۋلىعىن تەز جاڭالاپ، جەتىلدىرۋگە ءماجبۇر. مۇنداي وقۋلىقتار ءار جىل سايىن وندىرىلەدى، باسىلادى. ال، ورتا بۋىن، جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردى اۋەلى ەلەكتروندىق نۇسقادا (اۋديو جانە ۆيدەو) دايىنداپ، بارلىق تالقىلاۋلار مەن ساراپتامالاردان وتكىزىپ، بەلگىلى مەرزىممەن سىناقتان وتكىزگەن سوڭ باسىلىپ شىعۋدا. ەلەكترون فورماتىنداعى وقۋلىقتى تۇزەۋ، رەداكتورلاۋ، قوسىمشا جاساۋ، كوپ ەسەلەۋ جەڭىل بولعاندىقتان بۇل جول بىزگە دە ءتيىمدى.
قوبداباي قابدىرازاق ۇلى (عالىم - جازۋشى)