ءبىر ءتۇن
ءىڭىر الەتىندە "كەش جارىق" دەپ كىرىپ كەلسەڭ، كەلگەن ءۇيىڭ كەشكى تاماعىن جاڭا عانا الدىنا الىپ جاتقان بولسا، ءۇي يەسى ۇيدە جوق بوپ، بوقتاشاق بالالاردىڭ اراسىنداعى باس كوتەرەرى جالعىز عانا جاس ايەل بولسا — ولار دا ىڭعايسىزدانىپ قالادى، سول ۇيگە سىيماعانداي سولبىرايىپ سەن دە تۇراسىڭ. دەگەنمەن، دەكابر ءىشىنىڭ تىمىرسىق ايازى — وسى ۇيدەن شىقساڭ-اق شاپ بەرىپ الا تۇسەتىندەي بوپ، سەنى ەرىكسىز ايالداتادى. جىلىنعانىڭمەن تۇرماي، سول ءۇيدىڭ تۇرمىسىنا سىن تاعىپ كەتكەلى كەلگەن ادامنان جامان كوزىڭدى اناعان دا قادايسىڭ، مىناعان دا قادايسىڭ.
جاس كەلىنشەك سالمانى ۇرعىلاي ءتۇسىپ:
— بيىل سالعان ءۇيىمىز ەدى... جوندەيتىن جەرى كوپ ءالى، دەيدى.
شىن تاڭىرقاۋ وسى جەردەن باستالادى. ەكى بولمەلى ءۇي، ءاستى-ۇستى تاقتايلى، جيناقى عانا بۇيىم؛ تورگى بولمەدە تەمىر كەرۋەت، كەرۋەت تۇسىندا مانەرلى كىلەم... تاعى-تاعىلاردى كوزىڭمەن ءبىر شولىپ ءوتىپ، كىشكەنە ويلانساڭ، قالاداعى كەۋدە قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى بوپ جۇرگەن ابالاقتىڭ پاتەرى كوزىڭە كەلىپ ەلەستەيدى. سوعىستان شىققانداي قيراپ جاتقان بۇيىم، شاشىلىپ جاتقان دۇنيە بولادى ونىڭ ۇيىندە. ءۇستى-باستارى دال-دۇل، تاناۋلارىنىڭ استى نەلەۋ بوپ، ءتارتىپسىز وسكەن بالالارى بولادى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ورتاسىندا تۇلدانىپ ابالاقتىڭ ايەلى وتىرادى: "قاراڭ قالعىردىڭ قايسى ءبىرىن جينايسىڭ؟!" — دەپ. سوندا سول ايەلدىڭ بار بىتىرەتىنى — كۇندە بازارعا ءبىر شىعىپ، قالانىڭ كۇندەلىكتى وسەگىن تەرۋ عانا بولادى-ay...
سەنىڭ تاڭىرقاپ تۇرعانىڭ — كولحوزشىنىڭ ءۇيى. وسى تۇرمىستى، مىنا سالتاناتتى ءۇيدى قوراشسىنىپ وتىرعان جاس ايەل — كولحوزشىنىڭ ايەلى. ءبىر ءوزىنىڭ ەكى جۇزدەن اسا ەڭبەك كۇنى بار. ونىڭ ۇستىنە وسى ءۇيدى سالىسىپ، مىنا ستىيناداعى1 گۇلدىڭ ءتۇرىن ەلەستەتىپ، ناقىشتى ءوز قولىنان ورناتقان كەلىنشەگىڭ وسى! بۇل-بۇل ما، بۇل تۇرمىسىن بۇدان دا ءارى گۇلدەندىرەم دەپ وتىر-اۋ، بۇل!
وسىنى ويلايسىڭ دا، ابالاقتى ايايسىڭ: "سورلى ابالاق، كولحوزشى دا بولماعان ەكەنسىڭ!" — دەيسىڭ.
ستەناداعى كولحوزشىلاردىڭ تۇرمىسىمەن تانىسپاق بوپ اۋىل ارالاپ ءجۇرسىڭ. كوشەلەپ سالىنعان جاڭا اۋىل. ءتۇن قاراڭعىسى تىم قويۋ. قاي جەردە قانداي ءۇيدىڭ بارىن جىلتىراعان تەرەزەسىنەن عانا بىلەسىڭ. اريرەنىڭ مىنەزى وزگەشەلەۋ بولماسا، "اريرە" اتالا ما ول: سالىپ ۇرىپ تەرەزەگە بارادى دا، ۇڭىلە قارايدى كەلىپ. سەن ونى جاۋىرىنىنان تارتاسىڭ: "قوي مۇنىڭدى... بىرەۋدى شوشىتىپ جۇرەرسىڭ..." دەپ. "شوشىعان دەگەن نە؟ قۇدايىڭنان دا شوشىمايدى، بۇلار..."دەيدى كۇلىپ.
اريرەمەن تىركەسكەندەي بوپ، ءبىر ۇيگە تاعى كىرەسىڭ، الدىڭعى بولمەسى — الگى ۇيدىكىندەي، ءبىراق تاقتايسىز. تورگى بولمەسىنىڭ جارتىسىندا تاقتاي بار، جارتىسى - بوس. تاقتايدىڭ جاڭا سالىنعاندىعىن، تاقتاي ۇستىندەگى ارا، بالتا، ماستۇرىك سياقتى اسپاپتاردى كورىپ، ءۇي جوندەۋگە ەندى كىرىسىپ جاتقاندىعىن بايقايسىڭ. كەرۋەت ۇستىندە وتىرعان تالدىرماش دەنەلى جاس ايەل — مەزگىلسىز جۇرگەن قىدىرمالارعا تاڭىرقاپ قاراعان سەكىلدەنسە دە، ۇزاماي بەتىندە كۇلكى وينايدى:
— تورگە شىعا بەرۋلەرىڭىزگە بولادى، — دەيدى كۇلىمسىرەپ.
"قوس قولداپ تىزەسىن باسىپ وتىر ما؟" دەيىن دەسەڭ، قولىنىڭ استىنداعى كىتاپتى كورەسىڭ. سوناۋ ءبىر كەزدەردە — ءونىمسىز ەڭبەك ۇلگىسى - ءىس تىگىپ، كەستە سالىپ وتىراتىن تىزەگە ەندى كىتاپ سالىنىپتى!
— قانداي كىتاپ وقىپ وتىرعانىڭ؟ كورسەتشى؟ — دەپ اريرە بارا كىتاپقا جارماسادى.
ساۋاتسىزدار مەكتەبىنە ارناپ ءعابيتتىڭ جازعان الىپپەسى بۇل. وسى الىپپەمەن قانشا ادامنىڭ ساۋاتتانعانىن، كىمدەردىڭ وقيتىنىن عابيت بىلە مە ەكەن؟ بىلگەن تەرىس ەمەس-اۋ. اسىرەسە، الىپپە قۇرىلىسىنىڭ اۋىر-جەڭىلدىگى تۋرالى وسى وقۋشىلاردىڭ پىكىرىن بىلەر مە ەدى؟
— بايان قايدا؟ — دەيدى اريرە جۇلىپ العانداي عىپ.
— ساياسي ساباق بولادى دەپ كەتىپ ەدى.
— سەن نەگە بارماي وتىرسىڭ مەكتەبىڭە؟
— باراتىن كەزىمىز بولعان جوق...
بۇل — كەشكى ساعات سەگىزدىڭ شاماسى. ساباقتارى ساعات وندا باستالادى ەكەن. وعان شەيىن ساباعىن ازىرلەپ وتىرعان ايەل بۇل. ساعات 10-نان 12-گە شەيىن مەكتەپتە بولادى. ەرتەڭىنە تۋرا كولحوز جۇمىسىنا كىرىسەدى. سوندا وسى ايەلدىڭ بوس ۋاقىتى قاشان بولادى ەكەن؟ — دەپ ويلايسىڭ. ابالاقتىڭ ايەلى تاعى ەلەستەيدى كوزىڭە. ساعات توعىزدى سوعۋعا 10 مينۋت قالعاندا شاشى دۋدارلانىپ، توسەكتە جاتقانىن كورەسىڭ-اۋ، ونىڭ...
"سىنىق ەكەش - سىنىق تا جۇعادى"، دەگەن عوي. اريرەمەن بىرگە تەرەزەدەن سەن دە كوز سالدىڭ: كەڭ بولمە، كيىز بە، تەكەمەت پە، الدەنەلەر توسەۋلى. كەرۋەت، ۇستەل دەگەنىڭ بۇل ۇيدەن ۇركىپ قاشقانداي. داستارقاندى جەرگە جايىپ، استاۋداي قارا تاباقتى ورتاعا الىپ، ءۇش-تورت كىسىنىڭ وتىرعانىن كورەسىڭ. ەزۋلەرىنىڭ جيىلماۋىنا قاراپ، "وسىلار كۇلىپ وتىر-اۋ" دەپ ويلايسىڭ. ءبارىنىڭ كوزى - توردە وتىرعان، قاۋقيعان ساقالدى قارا كىسىدە. ول — شەكەسى جىلتىراعان بىرەۋ. جالاڭباس باس ءمۇجىپ وتىر. بارجيعان ساۋساعى باستىڭ ۇڭعىر-شۇڭقىرىن قازىپ، ءالسىن-الى اۋزىنا بارادى. اۋزىنا بارعاندا جول-جونەكەي ساقالىن دا سيپاپ وتەدى. ساقالىنىڭ دامىلسىز شوشاڭداۋىنا قاراپ: "ۇزاق سونار اڭگىمەنى باستاپ وتىر-اۋ" دەيسىڭ.
— وڭباعىر شىركىن! — دەيدى اريرە.
— كىمدى ايتاسىڭ؟
— سوناۋ ساقالدى ايتام، بارىپ تۇرعان جالقاۋ... كەرتارتپا كەسىر...
قىدىرىپ ءجۇرىپ مەكتەپ ۇيىنە كەزدەسەسىڭ. سايمانى تۇگەل. ءۇي قابىرعاسىنىڭ بوس جەرى جوق. كوسەمدەردىڭ سۇگىرەتى، قازاقستان كارتاسى، قابىرعا گازەتى، تاعى-تاعىلار. قالاي بولسا سولاي ارالاس ىلە بەرۋىنەن وقىتۋشىلاردىڭ سالاقتىعىن دا سەزگەندەيسىڭ. اسىرەسە، قابىرعا گازەتىنىڭ مازمۇنى جاعىنان دا، جازۋ جاعىنان دا تىم ساۋاتسىز شىققانىن كورگەنىندە — وسى ويىڭ تولىعا تۇسەدى.
ءبىر پارتانى ورالا ءتۇسىپ، تورت-بەس ايەل وتىر. بىرەۋلەرى — جازۋمەن، بىرەۋلەرى — ەسەپپەن شۇعىل. جاسى ەداۋىرگە كەلىپ قالعان كەكسە ايەلدەر دە بار ىشىندە. ەرىنىپ، ەسىنەپ، كوزىن ۇيقى باسىپ وتىرعاندارى جوق. بۇل ىنتامەن كىرىسكەندەردىڭ سالدارى، بىلىمگە قۇمارتقاندىقتىڭ بەلگىسى. "وقىساڭ دا وقى، وقىماساڭ دا وقى!" دەپ بەل كۇشكە سالىپ كورشى، كوزدەرى جاساۋراپ، يىقتارى ءتۇسىپ، مەڭ-زەڭ بوپ وتىرىپ السىن!..
ارىق ماستەك ءپىشىندى بىرەۋ، كوزىن ەجىرەيتىپ، سۇق قولىمەن الىپپەنىڭ ءبىر بەتىن ءتۇرتىپ وتىر. قاباعىنىڭ تۇيىلۋىنە قاراپ — مىقتاپ قۇشىرلانىپ وتىر-اۋ دەيسىڭ. جانىنا كەلىپ، سۇق قولداعى قادالعان جەرىنە سەن دە ۇڭىلەسىڭ: "ورىنسىز" دەگەن ءسوزدىڭ باسقى بۋىنى بارماقپەن كەمۋلى.
— بۇعان نەگە وشىكتىڭىز؟ بۇل ءسوزدىڭ جازىعى نە؟ — دەسەڭ، ول باجىرايىپ بەتىڭە قارايدى:
— قوسا الماي وتىرعان جوقپىن با، باسىن... — دەپ.
— وسىڭىز "ورىنسىز" ەكەن دەيسىڭ، — كۇلىپ.
— 47 جاسقا كەلگەندە الىپپە وقىعان سوڭ، قايدان ورىندى بولسىن-اۋ، — دەيدى ول كۇرسىنىپ.
— بۇرىن نەگە وقىماعانسىز؟
— قۇنت قىلماعاندىق.
— ەندى شە؟
— ەندى مە؟.. شىنىن ايتسام، ەندى ۇيالعاننان وقىپ وتىرمىن. ءبارى حات تانىپ الدى، جالعىز مەن قالماقپىن با؟
بۇل ءسوزىنىڭ رياسىزدىعىن تاپ وسى كىسىنىڭ ءتۇرى ايقىن ايتىپ تۇر.
مەكتەپپەن كورشى ۇيدە مۇعالىمدەر تۇرادى. اۋىل ومىرىندەگى مادەنيەتتى تۇرمىس ۇلگىسىن مۇعالىمدەردەن ىزدەيتىن ءبىر ادەت بار عوي، سالىپ ۇرىپ سونىڭ ۇيىنە باراسىڭ. كىرىپ بارعان ىڭعايىندا — اڭعارىلىپ تۇراسىڭ. ءۇيىنىڭ سالىنۋ پلانى — كولحوزشىلاردىكىمەن ءبىر. ءاستى-ۇستىنىڭ تاقتايى دا سونداي. وزگەرىس — باسقا جاعىندا. تۇرعان جەرىڭ تار ەسىكتىڭ الدى عوي، وسىدان باستاپ سۋرەتتە دە، تورىنەن بارىپ ءبىر-اق شىق... بىرەر بايانداما بولعاندا، جارىسقا شىققان كەيبىرەۋلەر: "اسىرەسە، سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى اۋداراتىنىم" دەپ باستايتىن ءسوزىن. سونداي-اق، "نازارلارىڭىزدى" مىناعان اۋدارا كورىڭىز: ناق كىرە بەرىس بوساعانىڭ تاقتايى الىنىپتى دا، سول جەرگە قازان پەش ورناتىلىپتى. ارينە، ءۇي بولعان سوڭ، ءبىر "قازان-پەش" كەرەك قوي، ءتىپتى سول "قازان-پەشتى" بوساعاعا ورناتقانىنىڭ ءوزى دۇرىس... قازان بەتىندە كىرلى قارا قاقپاق، قازان ماڭىنا كوبىرەك ارالاساتىن سايمان عوي، ءتىپتى سونىڭ كىرلى بولعانى ءجون... قازاننىڭ ءۇستى بۇرقىراعان بۋ، استىنا وت جاققان سوڭ، بۋ شىقپاي، سۋ شىقسىن با؟!
قازان وسىمەن ءبىتسىن. قازاننان كوزىڭ ءسال اۋدى دەسە، وسى قازاننىڭ ەرنەۋىنە تيە سوزىلعان ادامنىڭ اياعىن كورەسىڭ. قازاننىڭ ەرنەۋىمەن ادامنىڭ اياعىنىڭ اۋىل ءۇي قوناتىن ەشبىر ءجونى جوق-اق سەكىلدى. مۇنىڭ سەبەبى نە دەسەڭ، بىلاي بولىپ شىعادى. جەرگە ورناتىلعان قازان مەن تاقتاي ۇستىنە كوسىلگەن اياقتىڭ قاتارى، جەر ماماندارىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، "ءۇستىنىڭ تەگىستىگى" ءبىر دارەجەدە بولادى ەكەن. ال بۇ دا دۇرىس بولسىن. ەندى وسى كوسىلگەن اياقتىڭ يەسىن كورۋگە قۇمارتىپ، باسىڭدى كوتەرسەڭ، ۇرگەن قارىنداي قامپيعان ءبىر تۇلىپ بەت-كەزىنىڭ شاراسىنا زورعا سىيعانداي بوپ كورىنەدى. وسى بەتتى كورگەندە، تالاي حايۋاندار كوز الدىڭنان شۇبىرىپ ءوتىپ جاتقانداي بولادى. نە ايتارىڭدى بىلمەي ساسقانداي:
— نو... بەت ەكەن! — دەيسىڭ.
"بىرەۋ ولمەي، بىرەۋ كۇن كورمەيدى" دەگەن-اۋ، انىقتاي كەلە، بۇل بەتتىڭ "وزبىرلىعىن" دا تاباسىڭ، مۇرىن قايدا، مۇرىن؟ كوز قايدا، كوز؟ ەكەۋى دە وسى بەتتىڭ ماڭايىنا شوككەندەي، دۇنيەدە بارلىعىنا بەلگى تىم از سەكىلدەنىپ تۇر-اق!
— ءمۇعالىمنىڭ ايەلى ءسىز بولاسىز با؟ — دەسەڭ، كومەكەيدەن شىققان ءبىر داۋىس:
— ءبىز بولامىز... —دەپ كۇبىر ەتەدى.
بۇرىنعىدان دا بەتەر قادالا قارايسىڭ، جاسى 20-25ء-تىڭ شاماسىندا بولار. دەنە ءبىتىسىنىڭ ءوزى ەش نارسەگە يكەمى جوق توڭمويىندىقتىڭ ۇياسى ەكەندىگىن بىلگىزگەندەي. ءتاۋىر كيىمگە قۇمارلىعىنىڭ دا بەلگىسى جوق ەمەس. ەكىنشى جاعىنان — سول ءتاۋىر كيىمدى ۇقساتىپ كيمەيتىندىگى دە كورىنىپ تۇر... اريرە سونىڭ ماڭىنا ءۇيىرىلىپ، ونى-مۇنى سويلەتىپ جاتىر. اريرە سياقتى ادام سۇگىرەتكە دە جان بىتىرەدى دەۋگە بولار-اۋ، اقىرىندا سول ايەلدى كۇلدىردى.
تورگى بولمەنىڭ تورىندە ارىق ماستەكتەي اربيعان جالعىز ۇستەل. جاس بالا جىگىت، تەرلەپ-تەپشىپ جازۋمەن شۇعىل. ۇستەل ءۇستى — ءتارتىپسىز وبىراعان كىتاپ، كەيبىرەۋىنىڭ ءتۇبى قوپارىلىپ، قابى جىرتىلىپ، بەرەكەسى كەتىپ-اق جاتىر...
ۇستەل ۇستىنەن تۇڭىلگەندەي بوپ، ءۇي ىشىنە كوز جۇگىرتەسىڭ: "مەن وسى قايدا كەلىپ تۇرمىن؟" دەگەن سۇراۋ ءبىر جاعىنان باسپالاتىپ، ەسىڭدى تاندىرعانداي بولادى. جۇپىنىلىقتىڭ شەگىنە شىققان ءبىر تۇرمىس! ءتور جاقتا — اياققا ورالىپ بىرەر قۇرىم كيىز جاتىر. ونىڭ قانشا كەرەگى بار ەدى؟ الدە، تاماقتى جەرگە وتىرىپ ىشەتىن بولا ما دەپ جاعالاي قاراساڭ، سول ويىڭنىڭ شىندىعىنا قول قوياسىڭ. جەردەن باسقا تاماق ىشەتىن ورىننىڭ ءوزى جوق!..
الگى جاس جىگىت — مەكتەپ ءمۇعالىمىنىڭ ءبىرى بوپ شىعادى دا، ونى-مۇنى سويلەسكىڭ كەلەدى. ول جازۋمەن عانا بوپ، ساعان جاۋاپ بەرۋگە تىم ساراڭ. مۇمكىن بىرەر تىعىز جۇمىسى بار شىعار.
— جاقىندا سپەكتاكل قويماقشى ەك، — دەيدى ءبىر سوزىندە.
— قانداي پەسانى دايىنداپ ەڭ دەر؟
— "تارتىس" دەيتىن.
— اۆتورى كىم؟
ءمۇعالىم ءبىرسىپىرا كۇمىلجىپ وتىردى دا:
— اۆتورىنىڭ كىم ەكەنىن انىق بىلمەيمىن... —دەيدى.
"تارتىس" دەيتىن مۇحتاردىڭ پەساسى بولسا كەرەك ەدى.
قازاق دراما تەاترى "اكتەرىمىزدىڭ كۇشى جەتپەيدى" دەپ، وسى پەسانى ءالى كۇنگە ساحناعا شىعارا العان جوق. مەملەكەتتىك دراما تەاترىنىڭ ويناي الماعان پەساسىن كولحوز جاستارىنىڭ ويناۋعا تالاپتانۋى تىم ەرلىك. مۇنى كۇتتىقتاۋعا دا بولار ەدى، ءبىراق دراما كرۋجوگىنىڭ باستىعى وسى ءمۇعالىم بولسا، بۇل دايىنداپ وتىرعان پەساسىنىڭ اۆتورىن بىلمەسە، مۇنىڭ ار جاعىندا نە ايتارىڭدى بىلمەي كۇرسىنەسىڭ. اسىرەسە، اۋىلداعى مادەنيەت ۇلگىسى بولىپ وتىراتىن ءمۇعالىمنىڭ مىنا سەكىلدى ءۇي تۇرمىسى قارنىڭدى تىم-اق اشىرادى.
اريرە، الگى ايەلدى سوزگە ۇيىرىلتۋمەن وتىر:
— حات تانيمىسىڭ؟ — دەيدى وعان.
— جوق! — دەيدى ايەل.
— ساۋاتسىزدار مەكتەبىنە نەگە بارمايسىڭ؟
— قايتەيىن ونى...
بۇل — ايەلىنىڭ جاۋابى.
بۇل ۇيدەن تىم كوڭىلسىز شىعاسىڭ. اريرەنىڭ ومىرگە ءبىر كۇرسىنگەنى وسى جەردە بولادى:
— شىركىن... نە كورىندى ەكەن؟ وقىتۋشىلاردىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن قىلىق-اۋ، مىناسى، — دەيدى.
ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە تونە بەرىپ، كەنەت ساعان بۇرىلادى:
— جوق! اۋىل ءمۇعالىمىنىڭ ءبارى وسىنداي دەسەك، مىقتى قاتەلەسكەن بولار ەك. تاماشا مۇعالىمدەرىمىز بار. مىناۋ ءبىر ەسكىنىڭ كوزىندەي بوپ قالعان "ازعىن" ەكەن، ارحيۆكە بەرۋ كەرەك ءوزىن! — دەيدى كۇلىپ.
اريرە سوزىندە تەرىستىك جوق. ءومىر ەكپىنىنە ەرە الماعاندار اياققا ورالعى بولۋدان باسقا نە بىتىرەدى؟! ءبىراق ەكىنشى جاعىنان مىنانى دا ويلايسىڭ: كولحوزدىڭ ءقازىر قاي نارسەگە جەتىپ وتىرعانىن بىلەمىسىڭ؟ تاسقىنداعان داريانىڭ بەتىندە بۇل ءبىر سالىندى. ءيا، سەڭدەي ساپىرىلىسىپ سول داريانىڭ اعىسىنا ەرەدى. ءيا، قاقتىعىپ شەتكە شىعىسا قالىپ، ءشىرىپ، توزىپ، جوق بولادى. ەكىنىڭ ءبىرى! ءمۇعالىم اتاۋلىنىڭ ءبارى وسىنداي بولادى ەكەن دەي كورمەڭدەر. مىنا شىراق وزىمەن كەتسىن!
You Might Also Like
-
بۇگىنگى تاڭدا مەديسينا سالاسىندا، سونىڭ ىشىندە جۇيكە جۇيەسى اۋرۋلارى اراسىندا، مي قان اينالىمىنىڭ ءجىتى بۇزىلىسى - وتكىر پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. سەبەبى اتالمىش سىرقات ابدەن بەلەڭ الىپ، ودان تۋىندايتىن ...
-
ۇلى وتان سوعىسىنداعى سوۆەت وداعىنىڭ فاشيستىك گەرمانياعا قارسى كۇرەسىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ءبىرى — سوۆەت ارمياسىنىڭ موسكۆا تۇبىندەگى 1941 جىلعى كۇز جانە قىس ايلارىنداعى جەڭىستەرى بولدى. بۇل شاي...
