InfoHub Logo

ۇلى وتان سوعىسىنداعى سوۆەت وداعىنىڭ فاشيستىك گەرمانياعا قارسى كۇرەسىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ءبىرى — سوۆەت ارمياسىنىڭ موسكۆا تۇبىندەگى 1941 جىلعى كۇز جانە قىس ايلارىنداعى جەڭىستەرى بولدى. بۇل شايقاس جارتى جىلعا سوزىلىپ، سوعىستىڭ باستاپقى كەزەڭىنىڭ تاعدىرىن شەشتى. موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستا سوۆەت ارمياسى العاشقى ستراتەگيالىق جەڭىسكە جەتە وتىرىپ، دۇنيە جۇزىلىك سوعىستاعى جاعدايدى وزگەرتتى. موسكۆا تۇبىندەگى بۇل جەڭىستىڭ ماڭىزى جونىندە پارتيا تاريحىنىڭ، كوپ تومدىعىندا بىلاي دەلىنگەن: «ءىرى اسكەري — ساياسي ماعىناسى بار سوعىس بارىسىندا ءتۇبىرلى بەتبۇرىستىڭ باستاماسى بولعان مايدانداعى ەلۋلى شەگىنىستەردەن كەيىن جەتكەن ۇلى جەڭىستىڭ باسقا ۇلگىسى تاريحتا بولعان جوق. سوۆەت قارۋلى كۇشتەرىنىڭ موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىسى تاعى دا لەنين سوزدەرىن راستاپ بەردى. «جۇمىسشىلار مەن شارۋالاردىڭ كوپشىلىگى ءوز وكىمەتىن، سوۆەت وكىمەتىن — ەڭبەكشىلەر وكىمەتىن قورعايتىندىعىن، جەڭگەن كۇندە مادەنيەت يگىلىكتەرىنىڭ ءبارىن، ادام ەڭبەگى جاساعان نارسەنىڭ ءبارىن وزدەرىنىڭ جانە ول بالالارىنىڭ پايدالانۋ مۇمكىندىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ءىستى قورعايتىندىعىن بىلگەن، سەزگەن جانە كورگەن حالىق ەش ۋاقىتتا جەڭىلمەيدى»،— دەگەن ەدى ۆ. ي. لەنين. نەمىس ارمياسىنىڭ موسكۆاعا شابۋىلى سوۆەت وداعى ءۇشىن ءقاۋىپتى كۇندەردىڭ ءبىرى بولدى. گيتلەر ءوزىنىڭ ارمياسىنا تەزىرەك جەڭىسكە جەتۋگە بۇيرىق بەردى، ول بىلاي دەپ جازدى: «بىرنەشە اپتانىڭ ىشىندە ءىرى ونەركاسىپ ورتالىق ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولدى. جاۋدى تالقانداۋ ءۇشىن قولايلى كەزەڭ تۋدى، ولتىرە سوققى بەرەتىن كەز كەلدى. بۇگىن وسى جىلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن سوڭعى شايقاس بولادى».

فاشيست كوماندوۆانيەسىنىڭ 1941 جىلدىڭ سەنتيابرىندە موسكۆانى قورعاۋشى سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنە قارسى شايقاستا 77 ديۆيزياسى، ءبىر ميلليوننان استام ادامى، 14 مىڭنان استام زەڭبىرەك پەن مينومەتى، 1700 تانك پەن 950 سامولەتى بولدى.

ولاردى سوعىسقا تاجىريبەلى گەنەرالدار باستاپ باردى. گيتلەر ولارعا باعىت بەرە وتىرىپ «ورتالىق» ارميا توبىنىڭ شتاب ماجىلىسىندە بىلاي دەدى: «موسكۆانى بىردە — ءبىر ورىس سولداتى، بىردە — ءبىر تۇرعىنى، مەيلى ول — ەر ادام، ايەل نەمەسە بالا بولسىن تاستاپ كەتە المايتىنداي ەتىپ قورشاۋ كەرەك، قالادان قاشىپ شىعۋدىڭ قانداي دا جولىن كۇشپەن اياۋسىز باسۋ كەرەك».

شەشۋشى جەڭىسكە جەتەتىنىنە سەنگەن گيتلەر بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن 7 نويابر كۇنى قىزىل الاڭدا ءوزىنىڭ «جەڭىلمەيتىن» اسكەرلەرىنىڭ پارادىن وتكىزەمىن دەپ جاريالادى. باسقىنشى ارمياسى تىلدا گيتلەرشىلەرگە ارنالعان پارادتىق اسكەري كيىمدەرىن الا ءجۇردى. سوۆەت استاناسىن تەز ارادا باسىپ الۋىنا سەنىمدى نەمىس-فاشيست كوماندوۆانيەسى شىعىس مايدان سولداتتارىنا ارناپ ۇران تاستادى. وندا بىلاي دەپ جازىلدى: «سولداتتار، سەندەردىڭ الدارىڭدا موسكۆا تۇر. سوعىستىڭ 2 جىلىندا كونتينەنتتىڭ بارلىق استانالارى سەندەردىڭ الدارىڭدا باس ءيدى، سەندەر ءىرى-ىرى قالالاردىڭ كوشەسىندە ەركىن جۇرىڭدەر. ەندى تەك موسكۆا قالدى. ونى وزدەرىڭە باس يدىرىڭدەر، وعان ءوز قارۋ كۇشتەرىڭدى كورسەتىڭدەر ونىڭ الاڭدارىندا جۇرىڭدەر. موسكۆا — سوعىستىڭ سوڭى. موسكۆا — بۇل دەمالىس. العا». موسكۆاعا باستى شابۋىلدى باستاعان فاشيست اسكەرلەرى ونىڭ قورعانىس شەبىن بۇزىپ، ۆيازما اۋدانىندا باتىس جانە رەزەرۆ فرونتى مەن بريانسك فرونتىنىڭ كەيبىر كۇشتەرىن قورشاۋعا الدى. قىزىل ارميانىڭ بولىمدەرى قاتاڭ جانە قان توگىس كۇرەس جۇرگىزە وتىرىپ، شىعىسقا قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىر اي ىشىندە جاۋ 230—250 كم. العا جىلجىپ، كالينين، ۆولوكولامسك، موجايسكىنى باسىپ الىپ، تۋلاعا جاقىندادى. موسكۆاعا ءقاۋىپ ءتوندى.

سوۆەت وداعىنىڭ مارشالى گ. ك. جۋكوۆ جاعدايدى بىلاي دەپ جازدى: «نەمىس-فاشيست كوماندوۆانيەسى موسكۆانى باسىپ الۋ ماقساتىندا «تايفۋن» اتتى جوسپارىن قابىلداي وتىرىپ، سوۆەت اسكەرلەرىن ۆيازەمسك — موسكۆا جانە بريانسك — موسكۆا باعىتىندا تالقانداپ، موسكۆانى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي قورشاپ، تەز ارادا باسىپ الۋدى» ىسكە اسىرماقشى بولدى.

بۇل قاتەرلى مەزگىلدە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق ءرولى ارتا ءتۇستى. پارتيا جاۋعا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ ەرەكشەلىگىنە، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ارتىقشىلىعىنا، حالقىمىزدىڭ مورالدىق ساياسي بىرلىگىنە سەندى. 19 وكتيابر مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قالانى قورشاۋ جاعدايىندا دەپ جاريالادى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، كوپتەگەن فابريكالار مەن زاۆودتار، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى شىعىسقا ەۆاكۋاسيالانعان بولاتىن، ءبىراق جوعارى باسشى اپپارات، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى، جوعارعى باس كوماندوۆانيەسىنىڭ ستاۆكاسى موسكۆادا قالعان ەدى. موسكۆا پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشىلىعىمەن استانا ەڭبەكشىلەرى تۋعان قالانى قورعاۋعا اتتاندى. «سىزدەردىڭ ءار قايسىسىڭىز قاي پوستىدا تۇرساڭىز دا، قانداي جۇمىس اتقارىپ جۇرسەڭىزدە، موسكۆانى قورعاۋشى ارميانىڭ جاۋىنگەرى رەتىندە سەزىنىڭىز»، دەدى. ورتالىق كوميتەت جانە مك ۆكپ(ب) سەكرەتارى ا. س. ششەرباكوۆ ءوزىنىڭ استانا تۇرعىندارىنا سويلەگەن سوزىندە.

موسكۆانى قورعاۋعا بۇكىل سوۆەت حالقى جۇمىلا كىرىستى. موسكۆا پارتيا ۇيىمىنىڭ شاقىرۋىنا جاۋاپ رەتىندە ءۇش كۇن ىشىندە موسكۆالىقتاردان 170 مىڭ، موسكۆا ماڭايىنداعى ەڭبەكشىلەردەن 140 مىڭ ارىز ءتۇستى، ءوز ەرىكتەرىمەن موسكۆانى قورعاۋشىعا كومەكتەسۋگە سۇراندى. حالىق ەرىكتىلەرىنەن موسكۆادا 12 ديۆيزيا جاساقتالدى. 600 مىڭ ادام موسكۆانى قورعاۋ بەكىنىستەرىن سالىسۋعا قاتىستى. موسكۆاعا ءقاۋىپ ءتوندى. بۇل ءاربىر سوۆەت ادامىنا قاتتى اسەر ەتتى. جانە بۇل حالىقتى جەڭىسكە ۇمتىلدىرا ءتۇستى. سول كۇندەرى الەكسەي تولستوي بىلاي دەپ جازدى: «موسكۆا بۇل — ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ يدەياسى. موسكۆا ارقىلى ءبىزدىڭ بولاشاققا جولىمىز باستالادى». موسكۆانى قورعاۋعا بۇكىل حالىق ىنتالاندى. «تۋعان موسكۆاعا كومەك»، «استانانى ەرلىكپەن قورعايمىز» دەگەن ۇرانداردى تولقىماي وقۋ مۇمكىن ەمەس. رەسپۋبليكالاردىڭ الدىڭعى قاتارلى ادامدارى بارلىق كۇشتى نەمىس اسكەرلەرىنە قارسى جۇمىلدىرۋ كەرەك دەگەن ۇرانمەن گازەت بەتتەرىنە ماقالالار جاريالادى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جامبىل حالىقتارعا: «موسكۆا ءۇشىن ءومىرىمىزدى قۇربان ەتۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇران تاستادى. بۇل بۇكىل حالىقتىق ۇرانعا اينالدى. «ءبىز وتانىمىزدى، تۋعان موسكۆامىزدى سۇيەمىز. ءبىز ءارقاشان سەنىمەن بىرگەمىز. سەن ءوزىڭنىڭ مادەني، تاريحي ىستەرىڭمەن بۇكىل حالىقتى تارتا ءبىلدىڭ»،— دەپ جازدى مارتيروس ساريان (ارمەنيانىڭ ۇلى سۋرەتشىسى).

موسكۆا ءۇشىن شايقاستا ورىس حالقىمەن بىرگە، سوۆەت وداعىنىڭ باسقا ۇلتتارى ەرلىكپەن كۇرەستى. بۇل شايقاستا باۋىرلاس رەسپۋبليكالاردا قۇرىلعان ۇلتتىق اسكەري بولىمدەرى ەرەكشە رول اتقاردى. جاۋعا قارسى قازاقستاننىڭ 312، 316، 391ء-شى 377ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسى ەرلىكپەن شايقاستى.

1941 جىلى وكتيابردىڭ اۋىر كۇندەرىندە باتىس مايداننىڭ اسكەري كەڭەسى جاۋىنگەرلەرگە مىناداي ۇندەۋ تاراتتى: «جولداستار! ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن سىن ساعات تۋعان كەزدە ءاربىر جاۋىنگەر ءومىرى وتان ءۇشىن پيدا. وتان سىزدەردىڭ ءار قايسىسىڭىزدىڭ اسا زور كۇش جۇمساۋىڭىزدى تالاپ ەتەدى، ەرلىك، باتىرلىق، تاباندىلىق قاجەت. وتان ءبىزدى مىزعىماس قامال بولۋعا جانە فاشيستىك وردانىڭ وتانعا جانە سۇيىكتى موسكۆاعا باراتىن جولىن قورعاۋعا شاقىرادى. ءقازىر ەش ۋاقىتتا بولماعان قىراعىلىقتى تالاپ ەتەدى، تەمىردەي ءتارتىپ، ۇيىمشىلدىق وقيعاعا بايلانىستى شەشىمدى بولا ءبىلۋ جەڭىسكە دەگەن مويىماس ەرلىك جانە ءوزىڭدى ءوزىڭ قۇربان ەتە بىلۋگە دايىن بولا ءبىلۋ».

مايدانداعى جاۋىنگەرلەر بۇل شاقىرۋعا جاپپاي ەرلىك كورسەتۋمەن جاۋاپ بەردى. كوپ ۇلتتى سوۆەت حالقىنىڭ تاباندىلىعى مەن ەرلىگى، ەرجۇرەكتىلىگى جانە ءوزىن-وزى قۇربان ەتۋگە دەيىن بۇكىل ءپاتريوتيزمى مەن ينتەرناسيوناليزمى موسكۆا قورعاۋشىلارىنىڭ بولىپ كورمەگەن ەرلىك كورسەتۋىندە جارقىن بەينەسىن تاپتى.

پولكوۆنيك ا. پ. بەلوبرودوۆتىڭ 78ء-شى، ۆ. ي. ءپولوسۋحيننىڭ 32ء-شى، گەنەرال مايور ن. ف. لەبەدەنكونىڭ 50- ءشى، پولكوۆنيك ت. و. مارتيروسياننىڭ 239-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى ەرلىكپەن شايقاستى. اسىرەسە قازاقستاندا قۇرىلىپ، موسكۆانى قورعاۋ بارىسىندا 8ء-شى گۆارديالىق بولىپ اتالعان گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆتىڭ 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن وفيسەرلەرى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. بۇل كوپ ۇلتتى ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرلەرى 33 كۇن بويى ۆولوكولامسك باعىتىنداعى ماڭىزدى ايماقتى تاباندىلىقپەن ۇستاپ تۇردى جانە ءوز كەۋدەلەرىن توسەپ قورعادى.

ساياسي جەتەكشى كلاچكوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جاساعان جيىرما سەگىز باتىر ەرلىگى دۇنيە جۇزىلىك داڭققا جەتتى. ولاردىڭ ىشىندە ورىستار يۆان شادرين، نيكولاي تروفيموۆ، قازاقتار نارسۇتباي ەسەبولاتوۆ جانە الىكباي قوسايەۆ، ۋكرايندىق گريگوريي پەترەنكو، قىرعىز دۇيسەنقۇل شوپوكوۆ جانە باسقالار بولدى. ولاردى ءار قايسىسى ساياسي جەتەكشى ۆاسيليي كلاچكوۆتىڭ «روسسيا كەڭ-بايتاق، ءبىراق شەگىنۋگە جەر جوق، ارتىمىزدا موسكۆا»،— دەگەن جاۋىنگەرلىك ۇرانىن جۇرەگىمەن قابىلدادى. ولار جاۋىنگەرلىك دوستىعىن وزدەرىنىڭ قاندارىمەن جازدى، ءبىراق جاۋدى جىبەرمەدى.

«قىمباتتى قازاقستاندىقتار! موسكۆا ءۇشىن ەرلىكپەن شايقاسىڭىزدار. سىزدەر سۇيىكتى استانامىزدى جىرتقىشتار تورابىنان تۋعان انامىزداي قورعاڭىزدار» — دەدى ۇرىستا اۋىر جارالانعان، ساياسي جەتەكشى ماناپ مۋسين جان تاپسىرار الدىندا. ونىڭ وسى ءبىر جالىندى ءسوزى باسقا جاۋىنگەرلەرگە بۇيرىقتىڭ وكتەم ۇنىندەي ەستىلدى. مىنە، وتان ءۇشىن شايقاستا كوممۋنيستەر مەن كومسومولەستەر ءاردايىم العى شەپتە بولىپ، ەرلىكتىڭ ونەگەسىن كورسەتە ءبىلدى. پانفيلوۆشىلار قىسقا مەرزىم ىشىندە جاۋدىڭ ءبىر تانكىلى جانە موتورلى ەكى جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىن تالقاندادى. 1941 جىلدىڭ 12 نويابرىندە «پراۆدا» گازەتى بىلاي دەپ جازدى: «پانفيلوۆ ديۆيزياسى جاۋىنگەرلەرى، كومانديرلەرى مەن ساياسي قىزمەتكەرلەرىنىڭ عاجايىپ ەرلىكتەرى جاۋدى ەرىكسىز جەرگە كومىلۋگە ءماجبۇر ەتتى».

1941 جىلدىڭ 18 ءنويابرى ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى ءۇشىن داڭقتى كۇن بولدى. وسى كۇنى 316-شى اتقىشتار ديۆيزياسىنا گۆارديالىق ديۆيزيا دەگەن اتاق بەرىلىپ، ول قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالدى. بۇل قۋانىشتى حابار سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ مايدانداعى ەرلىگىن جوعارى باعالاعاندىعىنىڭ ايعاعى ەدى. بۇل حابار پانفيلوۆشىلاردىڭ جىگەرىن تاسىتىپ، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرا ءتۇستى. موسكۆا تۇبىندە وزبەك جەرىندە جاساقتالعان كوپ ۇلتتى 258ء-شى اتقىشتار ديۆيزياسى ەرلىكپەن سوعىستى. پولكوۆنيك سيازوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وسى ديۆيزيانىڭ جەكە قۇرامى 1941 جىلدىڭ وكتيابر — نويابرىندە جاۋمەن قيان-كەسكى ۇرىستا جان اياماي تۋلانى قورعادى، ءچيريننىڭ باسقارۋىنداعى ۆزۆود ءۇش ساعاتتىق ۇرىستا 40-تان استام گيتلەرشىلەردى قۇرتتى. 13 وكتيابردىڭ وزىندە 999-شى پولكتىڭ ءارتۇرلى ۇلتتارىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن وفيسەرلەرى جاۋ پوزيسياسىنا ون ەكى رەت شابۋىلعا شىقتى. 991ء-شى پولك جاۋدىڭ 112ء-شى جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىنىڭ شابۋىلىن ءبىر ءوزى ۇستاپ تۇردى.

موسكۆا تۇبىندەگى ۇرىستىڭ داڭقتى بەتتەرىن پولكوۆنيك يا. يا. ۆەيكين باسقارعان 201-لاتىشتىڭ اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرى جانە ساياسي قىزمەتكەرلەرى جازدى. نارو — فومينسك اۋدانىندا قارسىلاسقان شابۋىل ۇرىسىن جۇرگىزە وتىرىپ، لاتىش ديۆيزياسى 1941 جىلدىڭ 19 دەكابرىنەن 1942 جىلدىڭ 11 يانۆارىنا دەيىن 13 مىڭ تۇرعىن حالقى بار ەلدى پۋنكتەردى ازات ەتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا جاۋدىڭ 4 مىڭنان استام سولداتى مەن وفيسەرى قۇرتىلدى، 5 تانك، 60 اۆتوماشينا، 113 پۋلەمەت، 97 مينومەت، 38 زەڭبىرەك، 1 مىڭنان استام ۆينتوۆكا جانە كوپتەگەن باسقا ۇرىس تەحنيكالارى مەن قارۋلارىن قولعا ءتۇسىردى.

لاتىش حالقىنىڭ ۇلدارى بۇل ۇرىستاردا وزدەرىن باتىل جانە سوسياليستىك وتانعا شىن بەرىلگەن جاۋىنگەرلەر ەتىپ كورسەتە ءبىلدى. ول تۋرالى 1941 جىلى 23 دەكابردە «پراۆدا» گازەتىندە: «لاتۆيانى باسىپ العان سوڭ نەمىستەر لاتىش حالقىنىڭ موماقان عانا تىڭداۋىن كۇتكەن ەدى. ءبىراق باسقىنشىلار قاتەلەستى. لاتىش سولداتتارى مەن وفيسەرلەرى قىزىل ارميا جاۋىنگەرلەرىمەن، كومانديرلەرىمەن يىق تىرەسە نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى شايقاستى. بوستاندىق سۇيگىش تاماشا لاتىش حالقىنىڭ ديۆيزياسى ەرلىككە قابىلەتتى ەكەنىن كورسەتتى». قولباسشىلاردىڭ جوعارى اسكەري شەبەرلىگىن جانە جەكە ەرجۇرەكتىلىگىن موسكۆا تۇبىندەگى جەردە بولعان شايقاستاردا بەلورۋس حالقىنىڭ ۇلى گەنەرال-مايور ل. م. دوۆاتور كورسەتتى. اتتى كورپۋستى باسقارا وتىرىپ، ول پولكتاردى شەبەرلىكپەن جاۋعا قارسى شابۋىلعا باستادى. نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنا كۇتپەگەن جەردەن ويسىراتا سوققى بەردى. داڭقتى كاۆالەريستەردىڭ ىشىندە ورىستارمەن، ۋكرايندارمەن، بەلورۋستارمەن بىرگە قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، تاجىك، قىرعىز جانە باسقا سسسر حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى دە از بولعان جوق، ولار جاۋ گارنيزوندارىن قۇرتتى. «سوعىس — سوۆەت وداعى تىعىز توپتاسقان بۇرىن الەم ەشۋاقىتتا كورمەگەن حالىقتار دوستىعىنىڭ ءبىر سەمياسى ەكەندىگىن كورسەتتى. قىزىل ارميا قاتارىنداعى بارلىق ۇلتتاردىڭ جاۋىنگەرلەرى ءوز وتانىن شەكسىز بەرىلە قورعادى، تاماشا كۇرەستى، اسا ۇلى ەرلىكپەن باتىرلىق كورسەتتى. ءدال وسىنى ءبىزدىڭ جاۋىمىز ەشقاشان كۇتپەپ ەدى»، — دەدى م. ي. كالينين.

بەس ايعا سوزىلعان اۋىر ۇرىستىڭ بارىسىندا گيتلەرشىلەردىڭ «جاي وعىنداي» سوعىسىنىڭ جوسپارىن بۇزىپ، قىزىل ارميا جاۋ قولىنان شايقاس-شابۋىل قيمىلدارىنىڭ ينيسياتيۆاسىن ءوز قولىنا الدى. 1941 جىلعى نويابر-دەكابردە سوۆەت اسكەرلەرى دونداعى روستوۆ جانە تيحۆين اۋداندارىندا فاشيست اسكەرلەرىن ايتارلىقتاي جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. 6 دەكابردە قىزىل ارميا موسكۆا تۇبىندە تىكەلەي شابۋىلعا شىعىپ، ءىرى جەڭىسكە جەتتى. داڭقتى سوۆەت اسكەرلەرى II مىڭنان استام قالالار مەن دەريەۆنيالاردى ازات ەتتى. سونىمەن بىرگە كالينين جانە كالۋگانىڭ وبلىس ورتالىقتارىن ازات ەتىپ، تۋلاداعى ءقاۋىپتى توقتاتتى. جاۋ موسكۆادان 100—120 كم. جەرگە قۋىلىپ تاستالدى جانە سوۆەت ارمياسى جاۋدىڭ 11 تانك، 4 موتورلانعان ديۆيزياسىن جانە 23 ءجاياۋ اسكەر ديۆيزياسىن قۇرتىپ جىبەردى. قالعان «سەنتر» ارمياسىنىڭ قۇراما توبى وراسان زور شىعىنعا ۇشىرادى. دۇشپان ولىدەي، جارالى 33 مىڭداي ادامىن، كوپتەگەن اسكەري قارۋ-جاراعى مەن اسكەري تەحنيكاسىن جوعالتتى. موسكۆا تۇبىندە ءوز داڭقىنا ماساتتانعان گيتلەرشىل ارميا العاشقى رەت ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. وسى جەردە فاشيستىك اسكەردىڭ «جەڭىلمەيتىندىگى» تۋرالى اڭىز جوققا شىعارىلدى. موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىس ودان ءارى سوۆەت حالقىنىڭ سەنىمىن ارتتىرىپ، گيتلەرشىل گەرمانياعا قارسى ۇرىستا قولى جەتكەن تابىستارى بۇكىل پروگرەسسيۆتى ادامزاتتىڭ فاشيستىك ەزگىدەن قۇتىلۋىنىڭ ءۇمىتى بولدى. موسكۆا قورعاۋشىلارىنىڭ ۇلى ەرلىگىن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى وتە جوعارى باعالادى.

ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ ونداعان مىڭ جاۋىنگەرلەرى، كومانديرلەرى جانە ساياسي قىزمەتكەرلەرى سوۆەت وداعىنىڭ وردەندەرىمەن جانە مەدالدارىمەن ناگرادتالدى. 1 ميلليوننان استام ادام «موسكۆانى قورعاعانى ءۇشىن» مەدالىن الدى. ەرەكشە كوزگە تۇسكەن 110 جاۋىنگەرلەرگە سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى. ولاردىڭ ىشىندە ورىستار ۆ. ۆ. تالاليحين، ۆ. ا. زايسيەۆ، ۆ. گ. كلاچكوۆ، ۋكرايندار ا. ا. بوندارەنكو جانە د. ف. لاۆريەنكو، بەلورۋس ل. م. دوۆاتور، قازاق ي. ەسەبولاتوۆ، قىرعىز د. شوپوكوۆ جانە تاعى باسقالار بار. وسىلايشا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن سوۆەت حالقىنىڭ كوپ ۇلتتى مەملەكەتى فاشيستىك گەرمانيانى ءبىرىنشى رەت تىقسىرىپ جەڭىسكە جەتتى. موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىس سوعىس بارىسىندا تۇبەگەيلى بەتبۇرىستىڭ باسى بولدى. بۇل جەڭىس سوۆەت وداعىنىڭ فاشيزمگە قارسى سوعىستا ءسوزسىز جەڭىسكە جەتەتىندىگىن كورسەتىپ بەردى. جاۋ ءوزىنىڭ جوعالتقان وراسان زور شىعىنىن جاسىرا المادى. «ورىستاردىڭ سوققىسىنىڭ كۇشى جانە بۇل تىكەلەي شابۋىلدىڭ سەرپىنى — دەپ جازدى، فاشيستىك گەنەرال تيپپەلسكريح،— كاتاستروفاعا ۇشىراۋعا از-اق قالدى». گيتلەر ساتسىزدىكتىڭ بار كىناسىن، بار جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز گەنەرالدارىنا اۋدارۋعا اسىقتى. 19 دەكابردە ول قۇرلىقتاعى اسكەرلەردىڭ باس كومانداشىسى فەلدمارشال بروۋيچتى ورنىنان الىپ، بۇل ورىنعا ءوزى وتىردى. نەمىس فاشيست اسكەرلەرىنىڭ جوعارى كوماندالىق قۇرامىندا وزگەرىستەر جۇرگىزىلدى. موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىلىس، جەڭىس سالتاناتىنا ابدەن ماستانعان فاشيستىك ارميانى جانە بۇكىل گەرمان حالقىن ويلانۋعا ءماجبۇر ەتتى. شىعىس مايدانداعى نەمىس سولداتتارى مەن وفيسەرلەرىنىڭ حاتتارى ومىردەن تۇڭىلگەن ويلارعا تولى بولدى، مۇنىڭ ءبارى فاشيستىك گەرمانيانىڭ تىلىن، مورالدىق جاعدايىن تومەندەتە ءتۇستى. سوعىستىڭ بۋرجۋازيالىق تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى ارۆيد فرەدەبورگ موسكۆا تۇبىندەگى شايقاس تۋرالى ەستىگەندە بەرليندە بولعان جاعدايدى بىلاي دەپ جازدى: «مازاسىزدىق وسە ءتۇستى. تۇڭىلۋشىلەر ناپولەوننىڭ روسسيامەن سوعىسىن ەسكە ءتۇسىردى جانە «ۇلى ارميا» جونىندەگى بارلىق كىتاپتار كەنەت سۇرانىسپەن پايدالانىلا باستادى. بولجاعىشتار ناپولەوننىڭ تاعدىرىمەن اينالىستى، استرولوگيانىڭ داڭقى جويىلدى».

تيپپەلسكريح «سوعىس ارەكەتىن ودان ءارى جۇرگىزۋ ءۇشىن اپاتقا اكەپ سوقتىرعان قىسقى جاعدايدان شىعۋ كەرەك» دەپ دالەلدەيدى.

سوۆەت ارمياسىنىڭ موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىسىنىڭ ۇلكەن حالىقارالىق ماڭىزى بولدى. ول انتيگيتلەرلىك كواليسيانىڭ توپتاسا تۇسۋىندە وراسان زور رولگە يە بولدى، گيتلەرلىك «جاڭا ءتارتىپتىڭ» بۇعاۋىنا تۇسكەن ەۆروپا حالقىنىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىردى. اعىلشىن تاريحشىسى فۋللەر موسكۆانى الۋ جوسپارىنىڭ ساتسىزدىگىن «گەرمانيانىڭ ستراتەگيالىق ۇلكەن جەڭىلىسى دەپ اتايدى» جانە موسكۆا تۇبىندە جەڭىلۋدىڭ ناتيجەسىندە «گەرمان ارمياسى، جوعالتقان ەنەرگياسىن قايتارا المادى، جانە بۇكىل الەمنىڭ كوز الدىنا جەڭىمپاز ارميا دەگەن داڭقىنان ايرىلىپ قالدى. فاشيستەر باسىپ العان ەلدەردە،— دەپ جالعاستىردى ول،— قايعى — مۇڭ قۋانىشپەن الماستى. بالقانداعى پارتيزان سوعىسى كەڭ قانات جايدى، نەمىستەر مەن يتالياندىقتار باسىپ العان ەلدەرىندەگى ءوز ۇستەمدىگىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ۇستى-ۇستىنە جاڭا كۇشتەر جىبەرۋمەن بولدى». موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىس سوۆەتتىك سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ بۇزىلمايتىن بەرىكتىگىن، سسسر حالىقتارىنىڭ دوستىعى مەن بىرلىگىن، سوۆەت ادامدارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا بەرىلگەندىگىن دالەلدەپ بەردى. جەكە ادامداردىڭ قاتەلىگى سوۆەت اسكەرىنىڭ ساتسىزدىگى مەن اۋىر شىعىنى، سوعىستىڭ العاشقى ايلارىنداعى حالىقتىڭ شەككەن زاردابى سوۆەت مەملەكەتىنىڭ الىپ قۋاتىن ۇزە المادى. موسكۆا تۇبىندەگى سوۆەت اسكەرىنىڭ جەڭىسى بارلىق دارەجەدەگى سوۆەت قولباسشىلارىنىڭ ۇلكەن تۆورچەستۆولىق جۇمىسىنىڭ جانە سوۆەت ارمياسى جاۋىنگەرلەرى مەن كومانديرلەرىنىڭ باتىرلىعى مەن ەرلىگىنىڭ ناتيجەسى ەدى. موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىسكە سوۆەت تىلىنىڭ ميلليونداعان ەڭبەكشىلەرى ءوز ەڭبەك ۇلەستەرىن قوستى.

بەرىك توپتاسقان جانە ىزالانعان سوۆەت حالقىنىن جاۋعا قارسى كۇرەستە جاۋدى جەڭۋ ماقساتى ءۇشىن ەلدىڭ بۇكىل بايلىعىن ۇيىمداستىرۋدا داڭقتى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ الىپ كۇشى ايقىن كورىندى.

---