ءبىتۋاجا
ول ءوزى ورتا بويلى بولعانمەن، قاسىنا جاقىن كەپ كوز توقتاتقانىڭشا بىتىمىنە سەنىمىڭ شامالى: «باكەنە مە، قالاي؟» — دەپ ءشۇبالى قارارىڭ حاق. ويتكەنى، الىستان بولەكشە شالىنادى: جۋان قاراعايدىڭ بۋناق، بۇتاقسىز ءبىر كەسىندىسىندەي جۇمىر بەل، كەڭ كەۋدەلى، جاۋىرىندى، تىعىرشىقتاي ءتورتپاق.
كەي ادام التى قانات اق بوز ءۇيدىڭ ىرگەلىگىن تۇرگىزىپ، تۇندىگىن اشتىرىپ، ءتوردى جاعالاي جايعاسقاندارمەن بىرگە وتىرعاندا توبەسى كوپتەن جوعارى قىلتىڭداي كورىنىپ، «اتان سيراق، ۇزىن كىسى-اۋ»، — دەگىزىپ تاڭداندىرعانمەن دالاعا دامىلداعالى شىققاندا بارىنەن الاسا، سىپىڭداعان ەشكى ءجۇرىستى، بوربايى كەلتەلىگىنە الدانعانىڭا ولەردەي وكىنەرىڭ بار. مىناعان دا سول ءبىر سەكەمشىل كوڭىلمەن ەرىكسىز نازار سالارىڭ كامىل. سوندا سەن الشاق تاستاپ تۇرعان ەكى اياعى دەنەسىنىڭ ۇزىنىمەن تەڭ، اعاش كەلى ساپتاي تىپ-تىگىن، ورنىقتى، مىعىمدىعىن اڭدايسىڭ. تەك اناۋ جازىق ەكى يىقتىڭ ورتاسىنا، تابيعات مويىن جاعىنا ءسال-پال ساراڭدىق ىستەپ، توبەسى جالپاق، قالىڭ، اق بۋرىل دۋدىراعان شاش پەن شىقشىتتى قاربىز باستى قوندىرا قويعانىنا عانا قىنجىلار ەدىڭ.
كەشىرىمدى كىشىكتىگىڭە باعىپ: «تەگى، جاراتىلىس شىركىننىڭ دە جۇمىسى جىنىقتى، تىعىز-اۋ. بۇ بايعۇستى جاساۋ ايدىڭ اياعىنا تاپ كەلىپ، جوسپار قىسىپ ايتەۋىر ءبىر اسىعىستىققا ىلىنگەن عوي»، — دەپ اقتاپ قالۋىڭ دا عاجاپ ەمەس. وندايدا امال نە، ءسوزىڭنىڭ ءپاتۋاسىنا جاراعانداي جاقسىلىقتى ديدارىنان ىزدەيسىڭ. تۇك قىلتاناق ءاجىمسىز بىتتيعان قاراسۇر بەتى، الشاق، قونعان، قاباعى ىسپەك، تومپاقتاۋ بىتكەن قوي كوزى، ۇشى دوعالداۋ ماي مۇرىن، ەزۋلىگىنىڭ ەكى باسى تومەن قاشقان ەتەكتى، مول اۋزى، شودىرايعان جۇدىرىقتاي يەگى، تولقىندانا تۇسكەن ءۇش جولاق قىرتىستى ماڭدايى ءبارى-بارىسى كادەگە اسىپ جۇرە بەرەدى عوي.
مىنە، سول كىسى شاعىن اۋىلدىڭ ءبىر شەتىندەگى اۆتوبۋس ايالداماسىنا كەلىپ تۇر. ۇستىندە قارا، سۋ جاڭا كوستيۋم، شالبارىنىڭ قىرى پىشاقتاي — ەكى-ۇش مارتە ىستىق ۇتىكپەن تاپتاعان ءتارىزدى. كوستيۋم وڭىرىندە التى قاتار مەدال، وردەننىڭ جولاق شاتىراش بەلگىسى قادالعان؛ اق شۇعا كويلەك، قىزىل-كۇرەڭ، التىن ءجىپ جۇگىرتكەن گالستۋك تاعىپتى. اياقتاعى باتەڭكە دە ەش قىرتىسسىز؛ ءالى وپا، ءيىس ماي تيمەگەن قىزدىڭ بەتىندەي جىلتىر، جۇقا قارا قۇرىم، كرەمدەلمەپتى. ءالسىن-الى اق بۋىرىل، وسىڭكىرەپ كەتكەن قالىڭ شاشىن بىر-بىرەۋى سابىزدەي ءىرى بەس ساۋساعىمەن قانشا كەرى قاراي كوسە قايىرىپ تاستاسا دا، شالقاسىنان جاتپاي ورتاسىنان ەكى جاققا ايىرىلا قۇلاپ ەربيەدى.
ايالدامادا جاسىل سىرلى ەكى ورىندىق، ونىڭ ۇستىندە ءتورت جاعىنان تەمىر باعامەن تىرەلگەن جولاۋشىلارعا جاۋىن-شاشىندا باسپانا بولسىن دەپ ىستەلگەن، جان-جاعى اشىق، توبەسى اعاش تاقتاي، سارعىش قاڭىلتىرمەن قاپتالعان جاپپا. ورىندىقتا ات جاقتى، قۇس مۇرىن كەلگەن، تولقىندى قارا شاشىنىڭ سامايلىعىنا اق جۇگىرگەن سارى جىگىت وتىر. سۇرعىلت كوستيۋمىنىڭ بارلىق ىلگەگىن اعىتىپ جىبەرگەن، استىنان كيگەن قىزىل جىبەك كويلەگىنىڭ ءوڭىرى اشىق، گالستۋكسىز. اياعىندا قوڭىر، وكشەسى بيىك باتىڭكە. وڭ جاق قاپتالىنا قارا ديپلومات-پارتفەلدى ءتالتيتىپ تىكەسىنەن قويىپتى. جىگىتتىڭ وزىنە جالتاڭداپ قاراي بەرگەنىنەن قۋىستاندى ما، جوق الدە سۇمبىلەنىڭ بەيمازا ىستىعى كۇيىندىردى مە قاراسۇر، موسقال جان ديپلوماتكىگە كوز تاستادى:
«بۇ ادام دەگەن دە ءبىر عاجاپ دۇنيە-اۋ. سوناۋ سوعىستان كەيىن ەركەك كىندىكتىڭ ءسانى گاليفە شالبار، قارا قۇرىم ەتىك، كيتەل، قوقىرايعان اسكەري سياقتى فۋراجكا ەدى. ە، كيىمدى قويشى، وزگەرۋى زاڭدى. مەيلى عوي. وۋ، باسشاسى مەن كەششەسى پوليەۆوي سۋمكىگە اۋەستەنىپ، سالاقتاتىپ جۇرۋگە قۇمار بولمادى ما؟ سونسىن سوكۆاياجعا كوشتى، ونان ۆالەتكە، ءبۇيىرلى، كىلتى بار پورتفەلگە اۋىستى، ەندى مىنە ديپلوماتكا. ءما، ونى ايتاسىڭ، ەركەكتەر ءقازىر ايەلدەردىڭ ۇزىن باۋلى، اۋزى بۇرمەلى سۋمكىسىنە كوز سالىپ، ونىڭ ورنىنا پاپكا ءتارىزدى بىردەڭەنى ءىلىپ، يىعىنا اسىنىپ، قولتىعىنا قىسىپ كەردەڭدەيدى ەمەس پە؟ ءاي، سونىڭ ءبارى ەسىرىكتىك پە، شىن ءسان بە؟» — دەپ ويلادى ول.
الگىندە مىنا جىگىت: «سالەمەتسىز بە، اعا؟! ورىندىققا وتىرىڭىز. اۆتوبۋس ەندى ءبىر ون مينۋتتەن سوڭ كەلەدى» — دەگەن ەدى. بۇل ءجاي ەرنىن جىبىرلاتىپ، باس يزەپ، ادامعا بەرگىسىز اناۋ ديپلوماتكانىڭ قاسىنا جايعاسۋعا نامىستانعان؛ ءارى ءوزىنىڭ شولكەم-شالىس، كوڭىلىنە العان، جاقتىرماعان نارسەسىن بەت-جۇزگە قاراماي ايتىپ سالاتىن، نە اقىرىپ، سىباپ جىبەرەتىن قىزبالىعىنان قورعانشاقتاي قالعان. سىرالعى بايبىشەسى عايشا: «جيىرما بەس شاقىرىم قالاعا ءوز ماشيناڭمەن بارسايشى. سول قۇرىماعىر قارا تەمىر جانىڭنان ارتىق پا، بۇزىلسا جاڭاسىن الارسىڭ»، — دەپ شىمشي سويلەپ، اۆتوبۋسقا مىنبەكتىگىنە قارسىلىق بىلدىرگەندە دە، سول شاپشاڭ مىنەزىنەن تايساقتاپ، ءقاۋىپ ەتەتىنىن سەزدىرگەن؛ بۇل كونبەدى.
«مايدانداس دوستارىممەن كەزدەسەم، بالالارىما سوعىپ نەمەرەلەرىمدى سۇيەم. اشىپ، جاۋىپ اينالشىقتاپ جۇرەم بە؟!» — دەدى. ەندى ەپتەپ سونىسىنا وكىنۋلى.
انە، ءبىر كەمپىر ىشىنە بىردەڭەلەردى قامپيتا سالعان قوڭىر قابىن سۇيرەتىپ جەتتى. باسىندا ۇشىن تاماق استىنان تارتقان اق جاۋلىق، ۇستىندە مول ەتەكتى، ۇزىن كوكشىل كويلەك، ونىڭ سىرتىنان جەڭسىز قارا بارقىت كامزول كيىپتى. اياعىندا قارا ءماسى، ءبىز تۇمسىق، ءۇستى جابىق كەبىس ءتارىزدى رەزەڭكە گولوشى بار. ىلدىم-جىلدىمدى جىگىت ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ، سالەمدەسىپ قابىن كوتەرىسىپ قاسىنا قويىپ جاتىر. كەمپىر ديپلوماتكىگە ءبىر ءتىرى ماقۇلىق كورگەندەي سوستيا ءبىر قاراپ، قاتارىنا جايعاستى دا، كامزولىنىڭ قالتاسىنان اقشىل-سارى قول ورامالىن شىعارىپ تەرشىگەن بەتىن، ماڭدايىن سۇرتۋگە كىرىستى.
«اناۋ بوس ورىندىققا قاپتى نەگە قويمايدى؟ قاريا شىركىن تىستەسىپ، ينەلىكتەي ءيميىپ، تىلەرسەگى مايىسىپ بەكەر ارقالاپ كەلدى دەيمىسىڭ؟ سوناۋ قالادا بالاسى، نە نەمەرەسىنە دەگەن ىشىندە سالەم-ساۋقاتى ءسوزسىز بار. ارينە، بىرەر اسىم ەت، قايماق، قارىن ماي، قۇرت، ىرىمشىك، سارىسۋلارىن اياماي جيناپ سالدى عوي. ە، قايران انا-اي... بالاپاندارىنا تالعاجاۋ بولسىن دەيدى دە. وزەگى تالىپ، اش جۇرگەندەي كورەدى.
بۇعان تاڭدانۋ ابەستىك. الگىندە مەنىڭ كەمپىرىم دە گازەتكە وراپ، تورعا سالعان بىردەڭەنى قولىما ۇستاتا جازداعان. «ءوي، بۇ نە؟ ولارعا كەرەگى جوق»، — دەسەم، «قولىڭا قارايدى، دامەتەدى عوي»، — دەيدى. ءاي، مۇنىڭ استانالىق دۇكەندە دە جەتەدى. المايمىن»، — دەپ قىڭىرايىپ تاستاپ كەتتىم. و دا مىنا كىسىدەي جولى تۇسسە ارقالانىپ جۇرگەنى.
«ءاي، اناۋ اش قۇرساق، قىديعان ديپلوماتكانىڭ ىشىندەگى نە؟ ەڭ مىقتاعاندا تۇككە قاجەتسىز ءۇش-تورت پاراق، شيماي جازۋلى قاعاز، نە داپتەر، بلوكنوت، قالامساپ، بىردەڭەلەر، وزگە نە دەيسىڭ؟! وركوكىرەك، قۋىس كەۋدە ءبىر ادامداردىڭ دۇنيەنىڭ ءبارىن تىندىرىپ ۇلگەرگەندەي شىرەنىپ، كوپشىلىككە تەكەسىنەن قارايتىنى بار-اۋ، مىناۋ ديپلوماتكا قۇددى سول. ال، اناۋ انا ىرزىعى، ءدام، ادال اس — جەردە، شاڭ ۇستىندە، بۇل مىنە جوعارىدا — ورىندىقتا شىرەنىپ قالىپتى. ءوي، شايتاننىڭ ساپالىعى... تەۋىپ كەپ جىبەرسەم بە، ءا؟.. — دەپ ول تۇتىگە قاباعى قارس جابىلىپ جىگىتكە قاراي جۇرە ءتۇسىپ، جاقىنداعاندا كىبىرتىكتەي ءارى استى.
موسقال، كەشەگى مايدانگەردى تانيتىندىعىن سەزدىرە جىگىت كۇلىمدەي ىعىسىپ، قاسىنان ورىن سايلاي باستاعانسىپ ونىڭ ەلگەزەك، كىشىك پەيىلىن اتتاپ سوتقارلىق ىسكە بارۋعا، جاماندىققا قيمادى؛ ولاي-بۇلاي ساندالىپ ءجۇر. «ءاي، اقپان، ءبىز ەكەۋمىزدىڭ جاسىمىز جەر ورتادان اۋدى. جىگىت-اعاسى دەگەن اتامىزدى ارداقتايىق. ەندىگى تەنتەكتىگىمىز ەرسى، ەل الدىندا ۇيات. سەن باياعى پارتيزاندىعىڭا باقپا، جۇدىرىقپەن كىسىنى تۇزەمەيسىڭ»، — دەدى بىردە اقىن دوسى، قۇرداسى ءىلىپ-قاعىپ.
ول ءوزى ءتىلدى، باتىل جان ەدى. «مەندەي اقىلدى تاپقىر بولماعانسىن شاماڭدى بايقاسايشى». «وۋ، سەن بوركەمىك، جاسىق نەمە قاشاننان بەرى كەمەڭگەرسىڭ؟» .«مەن ساعان قاراعاندا ۇستامدىمىن، ايلالىمىن». «اڭعالسىڭ... ءيا-يا، وگىز بۇزاۋلاپتى دەسە سەنەتىن اشىق اۋىزسىڭ...» «ءجا، سەن سوزگە قوناق بەر. تىڭدا... دوسىمسىڭ عوي، وزگەگە ايتپاسام دا، سەنەن سارا اقىلىمدى ايامايىن-اق. وقۋ-توقۋىڭ دا از ادامسىڭ. عايشانىڭ بايىسىڭ، وبال شىعار...» «كەت-ەي شايتاننىڭ ساپالاعى. ساعان ەرىپ اداسقانىم از با؟ ءارى ءجۇر». «وۋ، قاشان؟» «تانۋىن قاراشى، ءا؟ ءجا، كەيىن ەستىرسىڭ». «ە، سوناۋ ءبىر جىلى ءبىتۋاجالىققا جۇمساعانىم با؟ ءبالى، وعان دا قىرىق جىلعا تاياپتى-اۋ...» «قايتەسىڭ ونى، اقىلىڭدى ايت. تىڭداپ كورەيىن»، — دەپ ەكەۋى ءبىراز تاجىكەلەسكەندەرى ەسىندە.
اقپان قۇرداسىنىڭ سوعىستا باتىل بولعانمەن مىناۋ بەيبىت ومىردە ءتىرى ءبىر پەندەنىڭ كوڭىلىن جىقپاس، تايساق مىنەز تاپقانىن بىلەتىن؛ جالعاندىققا بەيىم، پاسىق ىش-مەرەزدى جاندى جەككورسە دە ونىسىن اشىپ، بەتىنە شىجعىرىپ باسۋدى ۇمىتقانىن سەزىپ كەي ءىسىن جاقتىرمايتىن ەدى. بىردە ول: «وي، مەن پالەنگە ويدەدىم، بۇيدەدىم»، — دەپ تە سالعان. اقپان تاڭدانىپ، ۇمىتتەنە: «ءيا، مىناۋىڭ عالامات ەرلىك، راس پا؟ ول قالاي قابىلدادى»، -دەگەنى بار. سوندا قۇرداسى كۇلىمدەي: «مەن، اقپان، جىندى دەيمىسىڭ؟ ىشىمنەن ايتقانمىن»، — دەپ تۇر. ءقازىر دە وعان پالەندەي سەنىمى شامالى، ايتسە دە كوكىرەگىنەن كەرى يتەرۋگە قيماي قۇلاق تۇرگەن ەدى:
— «ەگەر سەنى بىرەۋ قاتتى رەنجىتسە، سەن ونىڭ سۇپ-سۇر»، مەلشيىپ تابىتتا جاتقان كۇيىن كوز الدىڭا ەلەستەتە قويساڭ، تەز كەشىرەسىڭ»، — دەپتى عوي مارك گاۆرەلي سىندى ءبىر بىلگىر. عاجاپ-ە؟ مەن دە بۇ كۇندە سويتەم، اقپان، — دەدى.
— و، شايتاننىڭ ساپالاعى، كەڭەسىنىڭ ءتۇرىن. ىمىراشىلسىڭ، قورقاقسىڭ. ءاي، مەن ءويتىپ سۇمىرەيە المايمىن ءبىلدىڭ بە؟ — دەپ ىتىرىندى.
سول ءبىر وتكەن كۇننىڭ ۇزىگى ويىنا ورالىپ، جاڭاعى شيىرشىق اتقان جۇيكەسى ءسال-پال بوساپ ەزۋ تارتىپ قالعانىن اقپاننىڭ ءوزى دە بايقامادى. گۇرىلدەي ارىلداي كەپ ايالداماعا توقتاعان اۆتوبۋس كوڭىلىن الاڭىتىپ، ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىس ءجۇرىسىن قويىپ ىركىلە بەردى؛ الدىڭعى ەسىك ەرىنشەكتەنە باياۋ، سىقىرلاي، جارتىلاي اشىلعان ول شىدامسىزدانا دوبالداي قولىمەن يتەرە سارت ەتكىزدى. سارى اۆتوبۋستىڭ كابيناسىنداعى شوفەر وقىس دىبىسقا ەلەڭدەي تەرەزەدەن باسىن قىلتيتىپ:
- وۋ، اعاسى، سىندىرامىسىز، — دەدى شىڭكىلدەپ.
اقپان قاراسۇر ءجۇزى كۇرەڭىتىپ:
— دۇرىستاپ اش، — دەپ قيتىقتى.
قاريانىڭ قاپشىعىن كوتەرىسىپ، قولتىعىنان دەمەپ قالعان اققۇبا جىگىتكە ماناعىدان گورى جىلى ۇشىراي قاراپ، العا وزدىرار تۇستا دۇرىستاپ كوز توقتاتىپ تۇر. كارىلىكتىڭ اۋىلى جاقىن قونعاننان با، كەيىنگى كەزدە بۇگىن كورمەگەنىن ەرتەڭ ۇمىتاتىن ءبىر ادەت تاپقانىن سەزەدى. ايتەۋىر مىناۋ جىگىتتى تانيتىنى كامىل؛ ايتسە دە قالاي، قانداي جاعدايدا كەزدەسكەنىن بىردەن ويىنا تۇسىرە المادى.
اۆتوبۋس ءىشى قاپىرىق، جانارماي ءيىسى اڭقىپ تۇر. سوڭعى ايالدامادان كەيىنگى بۇل ءۇشىنشى اۋىل. جولداعى فەرما، بولىمشەلەردەن دە قول كوتەرىپ وتىرعاندارمەن تولىعىپ كەتكەن ەكەن؛ اقپان ءبىر ءسات سولاي ويلاپ، ىشتەي توپشىلاپ تا قويعان ەدى. ادەتتە ەل مۇنشالىق كوپ جينالمايتىن. كىم بىلەدى، مۇمكىن اقپان ءبىرازدان بەرى بۇعان اياق ارتپاعاننان دا توسىرقاپ، كەيىنگى كەزدە اۋىل ادامدارىنىڭ بەنزيندى شىعىنسىنىپ، جەكە مەنشىك كولىكتەرىن قاڭتارىپ قويىپ اۆتوبۋسقا اۋىسقاندارىنا تاڭ شىعار؟ ايتەۋىر الدىڭعى قاراما-قارسى ەكى ورىندىقتان وزگەسىندە جولاۋشى تولىق. «ە، بۇل جەرگە جايعاسۋدان ۇرىككەن عوي. اناۋ تۇسىنا قاعىلعان بارماقتاي سارعىش قاڭىلتىرداعى: «بالالى ايەل مەن سوعىس ارداگەرلەرىنە»، — دەگەن قارا سىرلى جازۋ قايمىقتىرعان ءتارىزدى. جول بويىنان ونداي ادام ۇشىراسسا، ورىن بەرىپ تۇرۋى كەرەك. قالادا قايدام، اۋىل كىسىسىنىڭ كوپشىلىگى بەدىرەيىپ، كورمەگەنسىپ تەرەزەگە قاراپ قالعان جاستى جان-جاقتان كۇستانالاي ۇرسىپ، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي ەتەدى. سونان قورعانشاقتاپ جولامايدى»، — دەپ ويلادى اقپان قاپشىق سۇيرەتكەن قاريانى تەرەزە بەتكە وتكىزىپ جاتىپ.
ءوزى اۆتوبۋستاعىلاردى كوزىمەن ەركىن ءسۇزىپ قالدى. جولاۋشىلاردىڭ دەنى جاستار ەكەن. بىر-ەكەۋىن شىرامىتىپ، يەك قاعا سالەمدەستى.
— ويپىر-وي، مىنا مايدىڭ ءيىسىن-اي، — دەدى قاريا باسىنداعى جاۋلىعىن تۇزەتىپ.
اقپان جوعارىدان شۇيىلە قارياعا قاراپ الدى دا، كوپشىلىكتەن ۇلىقسات سۇراماي-اق، «سارت» ەتكىزە توبەدەگى جەلدەتكىشتى اشىپ تاستادى. ماناعى شوفەر قالقاننىڭ ار جاعىنان تاعى دا باسىن قىلتيتىپ:
— وۋ، اعاسى، سكۆوزنياك جاسايسىز عوي. بۇنىڭىز نە؟ ەلدەن ۇلىقساتسىز، «ءوزىم بىلدىمگە» سالماڭىز، — دەدى.
— ءاي، شۇلدىك باس... تىنىش...
— ە، نەگە؟ كوپشىلىك مىنەتىن كولىككە ءبىر ادامنىڭ بيلىگى جۇرمەيدى، اعاسى.
— ىنىشەك، مۇنداعى ۇلكەن كىسىگە اۋاسى اۋىر ءتيىپ، شىداتار ەمەس. سىزدەر جاسسىزدار... اقپان-اعا سول ادامعا جاعداي جاسادى، — دەپ ديپلومات ۇستاعان اققۇبا جىگىت قارسىداعى ورىندىقتان ارا ءتۇستى.
قاراسۇر، سۇستى اقپانعا ۇستامدىلىق جەتپەي:
— ءاي، داۆاي قوزعال. سەنىمەن تاجىكەلەسۋگە ۋاقىت از. ماعان، ابزالى، ىلعي ەسكەرتۋ جاساۋىڭدى قوي، — دەدى. — سەندەي شيكى وكپەلەردى تارتىپكە شاقىرۋعا مەنىڭ ءالى دە قۇزىرىم مول. ءسوزدى قىسقارت!
— ە، مەيىلدەرىڭ... بيلەت الىڭدار.
— مىنە، ءجون ءسوز.
اقپان جان قالتاسىنان شيلان شىعارعانشا ديپلومات ۇستاعان جىگىت ءۇش بيلەتكە اقشا ۇسىنىپ ۇلگەردى؛ شوفەر بالا تاعى دا شىنى قالقاننىڭ ار جاعىنان باسىن قىلتيتىپ:
— ەكى بيلەت، — دەدى.
— ە، اعاعا شە؟
— و كىسى سوعىس ارداگەرى عوي. تەگىن مىنۋگە ءتيىس.
— ءاي، بالا، سەن زاڭدى بۇزبا... قالا ىشىندە عانا تەگىن مىنەم. دالا جولىندا كوپپەن بىردەيمىن. سەن مەنى جارىلقاماي-اق قوي، — دەپ اقپان قيتىقتانا باستادى.
— اقپان اعا، مەن سىزدەن ءبارىبىر المايمىن.
— الماي كور...
— المايمىن دەدىم عوي، المايمىن. ءسىز مايدان ارداگەرىسىز. پارتيزانسىز... ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدى وقىعانمىن. بىلەم...
— ءاي، بالا، تاياق جەيسىڭ عوي. نەگە ەرەگىسەسىڭ-ەي، ءا؟
— مەيلى... اقپان اعا، ساباڭىز. ول ماعان تەك ابىروي.
— ءوي، قوسىرەي نەمە، — دەدى اقپان كۇلىمدەي قاريانىڭ قاسىنا جايعاسىپ.
جولاۋشىلار اقپاننىڭ شوفەر جىگىتكە نە دەرىن بىلمەي امالسىز تىنىشتانعانىنا ءار جەردەن مىرس ەتىسە كۇلىسىپ تىندى. ماشينا دۇرىلدەي تەز وت الىپ، ەسىكتەرى جابىلدى دا قوزعالىپ، ءجۇرىپ كەتتى. توبەدەگى جەلدەتكىشتەن اڭقىلداي جەل سوعىپ قويا بەردى. تازا اۋا تەك قارياعا عانا ەمەس، كوپشىلىككە دە كەرەك بىلەم، جادىراسا: «ويحوي، راحات-اي»، — دەسىپ قالدى.
اۆتوبۋس اتا قازداي ىرعالاڭداي بۇرىلىپ، كۇزدىڭ شاعىرماق، شاڭقاي تۇستەگى ىستىعىنان دىمدانا ءجىپسىپ قاراسۇرلانعان اسفالت جولعا ىلىنىسىمەن ارىلداي كۇش شاقىرىپ، ازىناي جونەلدى. تەرەزە تۇسىنان جاپىراعىنان ەرتە ايرىلىپ، سيداڭ سەلدىرەگەن جول جيەگىڭە تىگىلگەن تال شىبىق، سارعىش ويلى-قىرلى دالا بۇلدىراي دوڭگەلەنىپ، قاتار جارىسىپ قالىپ بارادى. ارتقى ورىندىقتا سىقىلىقتاي كۇلىپ، كۇبىرلەسكەن ءبىر توپ جاستار دا ساپ تيىلعان؛ سامال جەل، تىنىش، شوقالاق-شۇڭقىرسىز تەگىس جول، ەكپىندى ماشينا ءجۇرىسى ولاردى دا ءبىر مامىراجاي كۇيگە ءتۇسىرىپ، قاباقتارىنا ۇيقى تىعىپ، كىرپىكتەرىن اۋىرلاتىپ، قالعىتىپ-مۇلگىتىپ تاستاعان ەدى.
سەرگەك، قۇس ۇيقىلى اقپان قارسى الدىندا جول باعىتىنا تۋ سىرتىن بەرىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە ديپلوماتىن قويىپ، سوعان ەكى قولىن ارتقان سۇرعىلت كوستيۋم، قىزىل كويلەكتى سارى جىگىتكە قاراپ وتىر. ءوزى قوي كوزدى ەكەن. قۇس مۇرىندى جۇزىنەن مەيىرىم، كەڭدىك ەسەدى. الگىندە بيلەت الۋعا ۇمتىلىپ، قىزمەت كورسەتۋگە تىرىسقانىنا اقپان ونىڭ ەلگەزەك، اق كوڭىلدىگىن سەزىپ، ءىشى جىلىعان. ول ارينە بۇنى تانيدى؛ ءىلتيپاتى دا بار. ال، اقپان سونىسىن بايقاسا دا، اڭداماعان راي ءبىلدىرىپ، ءوزىنىڭ ولەردەي سىرەسكەن قالپىنان قىسىلىس تاۋىپ جالتاقتاي بەردى.
«اپىر-اي، قايدا كوردىم؟ ءيا، بۇل جىگىت اۋىل ادامى ەمەس. استانانىڭ ازاماتى، وقىعان جان. ەكى ساعاتتا الماتىعا جەتەمىز. ە، بۇ جاقتا نەعىپ ءجۇر؟ سوعىستان كەيىن مەن دە قالادا تۇرعام. ءاي، باسىمدى قاتىرماي نەگە ءجون سۇراسپايمىن؟ بەت-مونشاعىم ءۇزىلىپ، نەمەنەگە قايمىعام. توقتا... مەن ءوزى جازۋشىلاردىڭ دا ءبىرازىن بىلەم عوي. پەنسيا جاسىنا جەتكەسىن الماتىداعى ءۇيىمدى بالالارىما تاستاپ اۋىلعا كوشكەم. ىم... وسى ءداۋ دە بولسا اقىن جىگىت. ەدىرەڭدەگەن تەنتەكتەردىڭ ساناتىندا جوق. ءبىر كىشىك، نازىك جاندىلاردىڭ قاتارىنان»، — دەپ اقپان پىشىراعان ويىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرە الماي الەك. « — سوندا كىم؟ ءاي، ەسىمى دە جادىما تۇسپەۋىن قارا دا...»
— ءاي، ىنىشەك، ءبىزدىڭ شەلەكتە جاي ءجۇرمىسىڭ؟ — دەدى اقپان اقىرى تاعاتى تاۋسىلىپ.
— ۇلكەن بالام وسىندا شوفەر عوي. كەشە سوعان كەلگەنمىن. نەمەرەمدى ساعىنىپ كەتىپ، قۇستاي ۇشىپ جەتكەنمىن، اقپان اعا.
— ە، سەن دە نەمەرە ءسۇيدىم دە. قايران، ۋاقىت-اي. وي، جۇيرىكسىڭ-اۋ. تاڭدانۋ دا قيىن. مەنىڭ نەمەرەمنىڭ ۇلكەنى ءقازىر توعىز وقيدى. بولار-بولار...
— بىزدىكى كىشكەنتاي، اعا. ءتورت جاستا.
— بارەكەلدى... ءوزىڭ قايدا ىستەيسىڭ، قاراعىم؟
— ە، اعا، باياعى سول رەسپۋبليكالىق راديودامىن عوي. ءبولىم مەڭگەرۋشىسىمىن. وتكەن جىلى ەلۋگە تولدىم. ءبىز دە مىنە قارتايدىق، اعا...
اقپاننىڭ ەسىنە جىگىتتىڭ اتى ءتۇستى. ءيا-يا، ساعىنتاي. ازىلكەش، اق كوڭىل اقىن بالا. سوعىستان كەيىن سوناۋ زاكارپاتەدەن الماتىعا كەلگەن اقپان رەسپۋبليكالىق راديوعا قىزمەتكە ورنالاسقان. جوعارى ءبىلىمدى، ينستيتۋت بىتىرگەن مامان بولماسا دا جازۋى جاتىق، سوعىس ارداگەرى دەپ جۇمىسقا العان...
— ساعىنتاي شىراعىم، سىزدەردىكى نەعىلعان قارتتىق، — دەپ اقپان تانيتىندىعىن اڭداتىپ، جىلى ءىلتيپات ءبىلدىردى.
جىگىت ىرزالىقپەن كۇلىمدەپ، باسىن شايقاپ قويدى؛ ءسوز تالاستىرىپ، ىزەتتىلىكپەن قارتپىن دەپ تاجىكەلەسۋدىڭ كەلەڭسىزدىگىن سەزىپ ۇندەمەدى. ال، اقپان سوناۋ سوعىستان كەيىنگى، قازىرگى مىناۋ ساعىنتايدان جاستاۋ، اساۋ شاعىن ويلاپ قالعان ەدى.
ءالى ەسىندە، رەسپۋبليكالىق راديونىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى بولىمىندە ىستەپ ءجۇردى. زاكارپاتە ورمانىندا تالاي ۇرىستارعا، ءقاۋىپتى بارلاۋعا قاتىسىپ، فاشيستەردى تالقانداۋعا كوزسىز ەرلىگىمەن، وجەتتىگىمەن كوزگە تۇسكەن؛ باسىنا تونگەن نەبىر قيىن ساتتە ولىمنەن دە قۇتىلدى. كۇنى كەشە ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، مايدانعا اتتانعان اۋىل بالاسى ءبىر ۇرىستا اۋىر جارالانىپ پارتيزاندارعا تاپ كەلىپ امان قالدى. قىزۋ قاندى، نامىسقوي جىگىتتىڭ قانداي قاتەرلى جاعدايدا دا تۇيىققا تىرەلىپ، جۇرەگى شايلىعىپ ۇركەكتەمەي سابىرلى قالپىنان اينىمايتىنى، ءتىپتى ەكى-ۇش قارۋلاس دوسىمەن ءىزىن كەسكەن جاۋمەن اتىسىپ، ەندى بىردە كوز جازىپ اداسقاندا دا اشتىققا شىداپ توزىمدىلىك تانىتقان، جولداستى جولدا تاستاماس ءبىر سوزدىلىگى ونىڭ قادىر-قاسيەتىن، بەدەلىن ارتتىرادى. «بۇل وپەراسيانى اقپان عانا ورىندايدى»، — دەگەن سەنىمدى ءۇن دە ءجيى ەستىلەدى. ءسويتىپ ول سوعىس جىلىندا اتى اڭىزعا ۇلاسقان پارتيزان. «الەشا» بولعان. پارتيزان اراسىندا ول كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا ءوتتى. وزىنە دەگەن قارۋلاس دوستارىنىڭ سەنىمى قۋانتىپ، اقپان ەركىن سويلەپ ەركە ءجۇردى. بەيبىت كۇندەگى ادامداردىڭ كەيبىر قىلتىڭ-سىلتىڭى، پەندەشىلىگى العاشقى كەزدە ونى تالاي كەلەڭسىز قىلىققا ۇرىندىرىپ، قول جۇمساتىپ جىبەرىپ ۇياتقا قالدىردى. پارتيزاندىق شاپشاڭ قيمىل، كەشىرىمسىزدىك، تەز شەشىم بەيبىت ومىردە جاراسا بەرمەيتىنىن ۇققانشا دا «تەنتەك اقپان» اتاندىرىپ ۇلگەرگەنى بار.
اقپان دا سونداي سوعىس ارداگەرىنىڭ ءبىرى. رەداكسيانىڭ تاپسىرماسىن «بۇيرىق» ساناپ، ۋاقىتپەن ساناسپاي ءولىپ-تىرىلىپ ورىندايتىن. تاۋلىك بويى ۇيىقتاماي دالا كەزىپ، ماتەريال جيناپ قايتادى؛ جازادى، سىزادى، كوشىرەدى. ءوز ىسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. قاتاڭ... ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبولىم باستىعى دارەجەسىنە دەيىن وسەدى. باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ بيۋرو مۇشەسىنە سايلانادى.
سوعىس ءتارتىبى تىنىش زاماندا كىم-كىمگە دە ۇناي بەرمەيتىنىن ويلامايتىن، ەسكەرمەيتىن.
كورشى كولحوزدىڭ ەگىستىگىنەن اقپاردى تەلەفونمەن الىپ، ماقالا جازعان ءبىر جىگىتتى «كوز بوياۋشى» — دەپ جۇمىستان قۋعانى دا، ءوز بولىمىندەگى جىگىتتەردىڭ بەس مينۋت كەشىككەندەرىنە «سوگىس» جاريالاعانى دا كۇڭكىلگە، وكپەگە اينالادى. ارينە وسەكشىلدەر جۇمىستان سەبەپسىز كەتكەندەرىن جاسىرىپ، توننىڭ استارىن اينالدىرىپ ايتادى: ءبىز تۆورچەستۆو قىزمەتكەرىمىز. ينتەرۆيۋ ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن رەداكسياعا سوقپاي، ۇيىمىزدەن تۋرا وندىرىسكە، نە كولحوزعا ءجۇرىپ كەتەمىز. كەيىپكەرىمىزبەن سويلەسەمىز. ونىڭ ۋاقىتى از. قىرمان باسىنان قۇرىلىستان تاۋىپ تىلدەسەمىز. مەن پالەن جەردەمىن»، — دەپ تەلەفون سوعاتىن قالادا ەمەسپىز دالادا سابىلۋلىمىز»، — دەسەدى. اقپان مۇنداي كۇڭكىلدى ەستىسە دە، كوپ قۇلاق اسپايدى. راديونىڭ باس رەداكتورى ول ءۇشىن كوماندير. بۇيرىق تەك سونان. ول بۇرىس بولسا — ەسكەرتەدى دەپ ۇعادى. وزگەنىڭ قاڭقۋ ءسوزىنىڭ قاجەتى نە؟ سوعىستا ءتارتىپ سولاي.
كوپ جىل باسپالاردا ىستەگەن موسقال باس رەداكتور اقپاندى سىرتتاي قولداپ، ادالدىعىنا ءدان رازى. قاتار ساناپ ىلعي كەڭەسىپ وتىرادى. ۇمىتپاسا، كوكتەمنىڭ العاشقى ايلارىنىڭ ءىشى. بىردە ول اقپاندى كابينەتىنە شاقىرىپ: «بيۋرو مۇشەلەرى سىزگە ۇلكەن ءبىر ءىس تاپسىرعالى وتىر. سەن ءومىر كورگەن ادامسىڭ. جاستاردى تاربيەلەۋگە كومەگىڭ كەرەك. بىزدە ءبىر اقىن جىگىت ىستەيدى»، — دەدى. اقپان باس رەداكتورىنىڭ نەنى مەڭزەپ كەلە جاتقانىنىڭ بايىبىنا جەتكىزبەي: «و نە ءبۇلدىرىپتى؟» — دەپ شىدامسىزدىق ءبىلدىردى.
«اقا، ول ءازىر ەشتەڭە بۇلدىرگەن جوق. ءبىز ءقازىر ونىڭ جەكە ومىرىنە ارالاسۋىمىز قاجەت سياقتى. وتە دارىندى جاس قوي. سەزىمگە قۇرىلعان ليريكالىق ولەڭدەرىن ءبارىمىز دە وقىپ ءجۇرمىز. بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرەر جىگىت. اقىن شىركىن ەركەتوتاي كەلەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە ەلدىڭ جەل ءسوزى دە قامشى. جاڭا باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى ءبىر جايسىز حابار جەتكىزدى. ساعىنتايدىڭ جۇمىستان كەيىن ءىشىپ، قىدىرۋى كوپ، جولداستارىنىڭ ۇيىنە قونىپ قالادى بىلەم. ءوزى قىستا ۇيلەنگەن. كەلىن كەلىپ ارىز ەتىپ، تارتىپكە شاقىرساڭدار دەپتى. ءبىز، باسشىلار ءتورت كوزىمىز تۇگەل جينالىپ كەڭەسىپ، ءسىزدى سول ۇيگە جۇمساساق دەيمىز. سارا اقىلىڭدى ايتىپ، جاس وشاقتىڭ بۇزىلماۋىن ويلاستىر. ءبارىمىزدىڭ ىشىمىزدەن سەنى سايلاۋىمىز ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدىڭ جوعارىلىعىن. ساعىنتايدىڭ ءپىر تۇتاتىندىعىن، ولەڭ ارناعاندىعىن ەسكەرگەنىمىز...» «قايرەكە-اۋ، مەن ءبىتۋاجالىققا جارامايمىن عوي. ءبۇلدىرىپ السام قايتەم؟» — دەيدى، اقپان اعىنان جارىلىپ.
قازاق ءبىتۋاجالىققا اقساقالدى، ەلگە بەدەلدى، سوزگە شەبەر، شەشەن، ورنىقتى كىسىنى جۇمسايتىندىعىن اقپان بالا جاستان ەستىپ وسكەن. ءوزىم دە سونداي كەمەڭگەرلىك كەمەل شاقتامىن دەپ استە ويلاعان ەمەس. ءقازىر اڭداپ قاراسا جيىرمانىڭ توعىزىندا ەكەن. تىپتەن بالاڭ كەزى. ال، ول ۋاقىتتا ىشتەي ءوزىڭ كەكسە، ءومىردىڭ اششى، تۇششىسىن تاتقان كارى سەزىنەتىن. مىناۋ باس رەداكتوردىڭ قولقاسى ورىندى دا، قىزىق تا كورىنگەنى كامىل. ءتىپتى سوعان بوركى قازانداي بوپ كوتەرىلىپ، ماردىمسي قالعانى دا جادىندا: سويلەسىپ، اڭسىن-اڭدايىن»، — دەپ ەدى، باستىق: «تۋ — ۋ، ءىز نە دەپ وتىرسىز؟ تاتۋلاستىرىپ قايتىڭىز»، — دەدى.
بۇل ءسوز اقپانعا كومانديرىنىڭ بۇيرىعىنداي شالىنىپ، قۇپ الدى. ساعات ءدال التىدا جۇمىستان شىعىپ، ۇيىنە قايتتى. ەسىكتەن كىرە ىتىرىنىپ:
— عايشا، قايداسىڭ-اي؟! — دەدى داۋرىعىپ.
تورگى بولمەدە بالالاردى تاماقتاندىرىپ جاتقان اققۇبا، بيازى مىنەز كەلىنشەگى شىعىپ، دىبىس بەرگەنشە شىداماي:
— ءوي، قاتىن، قايدا جوعالدىڭ؟ — دەپ تە ۇلگەردى.
عايشا اياعىن جۇگىرە اسىپ، ەسىكتەن كورىنە:
— اقا-اۋ، جاي ما؟ نە بولعان ساعان؟ — دەدى.
— قوناققا كيەتىن كوستيۋم مەن كويلەكتى دايىندا. بۇل — ءبىر. ەكىنشى، ءبىر بوتەلكە كونياك پەن شامپاندى قالتاما سال. تۇسىنىكتى مە؟
پىستە مۇرىن، بيداي ءوڭدى كەلىنشەگىنىڭ الاسى مول قارا كوزى كۇلىمدەي قاراپ تۇر. ات جاقتى، جۇزىندە، قاباعىندا رەنىش، نە تاڭدانۋ جوق. قيىلعان قارا قاسىن كەرە قالىپتى. «ويپىر-وي، جاۋ كەلدىلەپ نەمەنەگە داۋرىعاسىڭ. اقىرىن سويلەسەڭ دە قۇلاعىمىز بار. ءجون ءسوزىڭدى ەستيمىز عوي»، — دەپ قوسىلعالى بەرلى ءبىر ىتىرىنىپ، قارسىلىق ءبىلدىرىپ داۋىس كوتەرگەن ەمەس. تۇرعان بويى سابىر، ىزەت. تۋما-تۋىس، ابىسىن-اجىن، كورشى-قولاڭنىڭ بارىنە دە جايلى جان. ايەلدىگىنە باعىپ جىلتىراققا قىزىعۋ، دۇنيە-مۇلىك جيناۋعا اۋەستىك تە سەزدىرمەيدى. كيىم، توسەك-ورىن ءبۇتىن، تازا بولسا، قالعان قارجىنى تەك تاماققا جۇمساپ، قازان ءتۇبى تاقىرلانباۋىن ويلايتىن؛ ءبۇيىرى شىعىپ بالالار كەلىم-كەتىم قوناق تويىنسا، سوعان ءماز كىسى.
ۇيلەنگەن جىلى ەلگە اپارىپ، شەشەسى مەن اكەسىنە تانىستىرعاندا عايشا ەنەسىنە بىردەن ۇناعان؛ تەك قياڭقى مىنەزدى اكەسى عانا ەرتەڭىنە قايتقالى وتىرعاندا اقپانعا: «بالام، ايەلدى باستان...» — دەگەن، قاتىنعا سىرتىڭدى بەرسەڭ دە، ءىشىڭدى بەرمە. كەلىن بالا جوعارى ءبىلىمدى، مەكتەپتە ءمۇعالىم دەدىڭ عوي. ال مەن بىلگەندە مۇعاليما اتاۋلىنىڭ جۇيكەسى توزعان، شىتىرلاق كەلۋشى ەدى. ءبىر كورمەگە ەستى بالا ەكەن. ءتىلىن ءبىر شىعارىپ الما. باسىڭنان اسىرساڭ، موينىڭا مىنەدى. وبەكتەۋدى قوي. تەگىندە قاتىن اتاۋلى كەيىسە — قازان قايناتپايدى. بەكەر ءسوز. كۇيەۋىنىڭ سورىن قايناتادى، ميىن جەيدى. تىڭداي بەرسەڭ — اڭگى ەسەككە اينالاسىڭ. ايتقانىنا قارسى بولماي-اق قوي ءجۇدا. تەك كەرىسىنشە ىستە. سوندا قاتەلەسپەيسىڭ. ءجا، شاقشاداي باسىڭدى شاراداي ەتپەيىن»، — دەدى. وقىعانى جوق، كوزى قارا تانىمايتىن جىلقىشى، سويقان-سودىرلى اكەنىڭ سول ءسوزى وسى ءقازىر قۇلاعىندا كۇمبىرلەپ ءوتتى.
عايشانىڭ كونبىس، شىدامدى، سابىرلى مىنەزىنە جايشىلىقتا اقپان ءدان رازى-اق. كەيدە قارادان-قاراپ اياپ تا كەتەدى. اسىرەسە، ءوزى ءجونسىز ءتيىسىپ، اقىرىپ جونەلگەندە كۇلىمدەي تومەنشىكتەپ ءۇنسىز قالعاندا نە ىستەرىن دە بىلمەيتىن؛ ساباسىنا تۇسكەندە عايشا: «ءيا، سونشا تۇگەسىلىپ شارشاعانىڭ نە؟ بۇلىنگەن نە بار؟» — دەپ ۇيالتار-اۋ دەيتىن. كەلىنشەگى كەرىسىنشە كۇلىپ: «بۇل ءۇيدىڭ بەس بالاسىنىڭ كەنجەسى — اقپان عوي. تەنتەك»، — دەۋمەن شەكتەلەتىن. قازىرگى ەرىن باۋىرىنا الا شاپشىپ، ءجون-جوعاسىن تۇسىندىرمەي: «ءوي، قاتىن، قايدا جوعالدىڭ؟» — دەپ كۇندەي كۇركىرەي كىرۋىنىڭ ار جاعىندا ساعىنتايدىڭ ۇيىندەگى ءومىرى كورمەگەن كەلىنمەن قالاي سويلەسۋدىڭ، قايتىپ ۇگىتتەۋدىڭ رەتىن تاپپاي قينالۋ، ءبىر ايەلدى تاربيەلەي الماي ارىز ايتقىزىپ قويعان ساعىنتايعا دەگەن ىزا، سولاردىڭ كەسىرىنەن قىرۋار جۇمىسىن تاستاپ، ءوزىنىڭ تەنتىرەپ باراتىنى، جولى بوپ ءىسى وڭعا باسسا — جاقسى، ءساتسىز اياقتالسا شە دەپ تە كوڭىلى ءارى-سارى. وسىنىڭ ءبارى قيامەت-قايىم كورىنىپ، تۇلان تۇتتىرىپ تۇر. «ءبىر قاتىننىڭ كەسىرى — مىڭ ەسەككە جۇك»، — دەگەندى ەل قالاي تاۋىپ ايتقان. «ۇلكەن باسىڭىزدى كىشىرەيتىپ ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزدىڭ ءوزى بىزگە ارقاۋ. ەندى مازالاماسپىز»، — دەپ ەستى جاننىڭ ءسوزىن ايتا ما، جوق ۋشىعىپ بەرەكەمدى كەتىرە مە دەيدى قوبالجىپ. «و دا مىناۋ عايشاداي ايەل ەمەس پە؟..»
اقپان جۇمىس كيىمىن شەشىپ، ۇقىپتى، تازا عايشانىڭ ۋاقىتىلى جۋىپ، ۇتىكتەپ قويعان كويلەگىن، كوستيۋمىن، ونىڭ سىرتىنان جۇقا، سۇر پلاششىن كيىپ اينا الدىنا كەلدى. كىسى ولتىرۋگە شىققانداي ءجۇزى سۇپ-سۇر. عايشا اقىرىن قاسىنا تاياپ گالستۋگىن تۇزەپ بەردى. قايدا جينالعانىن ءبىر اۋىز سوزبەن عايشاعا بىلدىرسە دە بوتەن ەمەس ەدى، ۇندەمەدى.
— ءاي، ەسكى كوستيۋمنىڭ ىشكى قالتاسىندا تىلدەي قاعاز بار. سونى اكەلشى، — دەدى.
عايشا تورگى بولمەگە مايماڭداي جونەلدى. سالدەن سوڭ قايتىپ ورالىپ، الگىنى قولىنا ۇستاتتى. پلاششىنىڭ جاعاسىن تۇزەپ، سيپاپ، جاۋىرىنىنان قاعىپ:
— اقا، ۇيدەن رەنجىمەي شىقشى، — دەدى.
— ءاي، قاتىن، مەندەگى شارۋاڭ نە؟
— ءجا... تەك سابىر بال. سابىر ءتۇبى — سارى التىن دەگەنىم عوي. وزىڭنەن ارتىق مەن نە بىلەم.
— بىلمەيسىڭ. قىسقارت...
اقپان ەسىكتى تەۋىپ اشىپ، جاپپاي كەتتى. بيىك ءۇيدىڭ ەكىنشى قاتارىنان اقىرىن اياڭداي ءتۇسىپ بارادى. ايەلىنىڭ سوڭىنان قاراپ قالعانىن جاۋىرىنىمەن سەزىپ كەلەدى. ول قىزبا بولعانمەن انە ءبىر ەسسىز ەمەس. «عايشانىڭ ورنىندا ءوزىم، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ، رەنجىگەنىمدى بىلدىرەر ەدىم»، — دەپ ويلاپ، ىشتەي ايەلىنىڭ كەڭدىگىنە، اقىلدىلىعىنا، پاراساتتىلىعىنا ءدان رازى.
دالا قوڭىر سالقىن. كۇن قىزىل جالقىندانا جيەككە ءىلىنىپ، قالا ۇيلەرىنىڭ اراسىنا قالىڭ كولەڭكە كورپەسىن جايىپ ۇلگەرىپتى. اقپان اقىرىن اياڭداپ كەشەگە ءوتتى. «ءبىتۋاجالىققا عايشاداي ادامدى جۇمساۋ ءجون. ءبىزدىڭ كومانديرىمىز... باتيا، ءقاۋىپتى وپەراسياعا كىمدى تاعايىنداۋدى بىلەتىن. باس رەداكتور ونداي كىسى تانىعىش، سەرگەك مىنەزدى ەمەس. ماعان بار دەيدى. ءومىرى ىستەمەگەن شارۋام. ارينە، سەنىم ارتقانى جاقسى. ايتسە دە مەنىڭ بۇعان ىڭعايىم قالاي؟ ويلامايدى... امال نە، ورىنداۋ كەرەك. تاپسىرما اتى تاپسىرما. ە، ءتايىر-اي، قايداعى تاپسىرما. ءبىتۋاجالىق تا ءىس پە؟» اقپان ءوز ويىنان قاتتى تولقىپ، كوشەنىڭ بۇرىشىنا جەتىپ ىركىلدى. ساعىنتايدىڭ تاستاق جاقتا پاتەردەمىز دەگەنى ەسىنە ءتۇستى. «وعان قانداي اۆتوبۋس بارۋشى ەدى؟ سۇراپ الماعانىمدى قارا دا...» ول جانىنان وتە بەرگەن جاس جىگىتكە:
— ىنىشەك، توقتاشى، — دەدى.
شالبارىنىڭ بالاعى داستارقانداي كەڭ، ارىق جىگىت قاپتالداسا ايالدادى.
— ءيا، اعا، جاي ما؟
— شىلىمىڭ بار ما؟
— بار...
— بەرشى...
كەڭ بالاق شالبارىنىڭ قالتاسىنان «قازبەك»، پاپيروسىن شىعارىپ، بار تالىن ۇسىنىپ جاتىر. شىرپىسىن شاعىپ تۇتاتىپ تا بەردى. اقپان ەكى سورىپ، تۇتىنگە شاشالىپ تا قالدى.
— ويباي-اۋ، اعا، ءسىز تەمەكى تارتا بىلمەيسىز عوي.
— دانەڭە ەتپەيدى. ال، تاستاققا قالاي جەتەم؟ سونى ايتشى.
— ەكى ماقالا تومەن تۇسسەڭىز، — شيەۆچەنكو كوشەسى. سول جەردەن ترامۆاي جۇرەدى. ءتورتىنشى سانىنا وتىرىڭىز دا سوڭعى ايالدامادان ءتۇسىڭىز.
— راقمەت، اينام...
اقپان كوشەنى بويلاپ، اقىرىن اياڭداپ كەلەدى. شىلىم شەكپەيتىن ادامنىڭ تەمەكىنى العاش اۋزىنا العاندا ءوشى قالعانداي قۇنىعا ۇستى-ۇستىنە سوراتىن جامان ادەتىنە باعىپ، ايتەۋىر تەز ءبىتىرۋ قامىمەن بۇرق-بۇرق ەتكىزدى. سالدەن كەيىن جۇرەگى كىلكىپ، باسى اينالعانسىن پاپيروستىڭ جارىم جارتىسىنىڭ قالدىعىن كوشەنىڭ جيەگىندەگى ارىققا اتىپ جىبەردى، ونىمەن باسى اينالىپ، جۇرەگى لوبلىعانى تىيىلمادى. «سول قۇرعىردى قايدان عانا اۋزىما الدىم»، — دەپ وپىنىپ، يت-ىرعىلجىڭ مىناۋ كۇيىنە ىزالانىپ تا كەلەدى. نەنى دە بولسا تەز ىستەپ بىتىرۋگە بەيىم اقپان ارى-بەرىدەن كەيىن ترامۆايدان باس تارتىپ، بوس تاكسيدىڭ بىرىنە قول كوتەرىپ، ۇستاپ ءمىندى. بۇل ويدىڭ بىردەن ەسىنە كەلمەگەنىنە دە وسى ءقازىر وكىنىشتى.
زىرقىراعان جەڭىل، جۇردەك ماشينا اپ-ساتتە قازداي قالىقتاتىپ رۋدنيەۆا كوشەسىندەگى ساعىنتايدىڭ پاتەرىنە الىپ جەتتى. جول بويى اشىق تەرەزەدەن سوققان سامال تىنىسىن كەڭىتىپ، سەرگىتىپ، باسى اينالعانى دا باسىلعان ەدى.
كوشە بەتكە جاسىل سىرمەن جيەكتەلگەن ءتورت تەرەزەسى قاراعان، اق شاڭقاي كىرپىشتەن قالانعان، توبەسى ءشيفرلى ۇيگە اقپان كوز توقتاتىپ، ءسال ايال تاپتى. ماشينا، كولىك، كىسى اياعى سيرەك ءۇي توڭىرەگى تىپ-تىنىش. ارىقتىڭ سۋى دا بولەكشە ءۇندى، تاپ-تازا شالىنادى. جيەگىنە ءالى بەتون پليتا توسەلمەگەننەن بە، الابوتا، قويان-قارتا وسكەن جاعاسى شوپشەڭ ەكەن. تەگى بۇلاقتى شالبىر، قيقىمىنان تازارتىپ، كوز جاسىنداي عىپ جىبەرەتىن دە وسى وسىمدىك-اۋ دەپ ويلادى ول ءبىر ءسات بۇل جەرگە نەگە كەلگەنىن ۇمىتىپ.
كىسى بويى، كوك سىرلى تەمىر قاقپانىڭ بەرگى تۇسىنداعى تاقتاي ەسىك اشىلىپ:
— اعا، نەعىپ كىرمەي تۇرسىز، — دەدى ءبىر ورتا بويلى كەلگەن اقسارى قىزىل كويلەك، قوڭىر شالبارلى جىگىت. و كەزدە دە قازىرگىسىندەي قىزىلشىل بىلەم دەپ قارسىسىنداعى ديپلوماتىنا سۇيەنگەن جىگىتكە كوز جۇگىرتىپ ءوتتى.
— ءقازىر، بالا. كەلىن ۇيدە مە؟
— ءيا، جۇمىستان كەلگەن.
— قايدا ىستەيدى؟
— رەستوراندا وفيسيانت. ءجۇرىڭىز، — دەپ ساعىنتاي قالبالاقتاي قولتىعىنان الدى.
اقپان العاش كورگەننەن ساعىنتايدىڭ وزىندەي تىك مىنەزدى، كىسى تالعاعىش ەمەس، ەلگەزەك، سەرگەكتىگىن ۇناتقان. «اقىنمىن دەپ تاناۋ كوتەرمەي ىلعي ىزەتتى «ءسىز» دەۋدەن ءبىر جاڭىلمايتىنىنا تاڭداناتىن. «نە دەگەن نازىك، قورعانسىز بالاسىڭ. نويانتوپاي ءبىر قىزدىڭ قولىنا ىلىكسەڭ قور بولاسىڭ-اۋ»، — دەيتىن ىشىنەن. كۇندەردىڭ كۇنى ءبىتۋاجالىعىنا جۇرەتىنىن بىلمەگەنى حاق. ساعىنتايدىڭ قولقاسىنا باعىپ، ەسىكتەن اۋلا ىشىنە ەندى.
كەڭ شارباقتىڭ ورتاسىندا ەكى تەرەزەلى تاعى ءبىر ءۇي تۇر. اينالا الما باعى. قىزىل قىش كىرپىشتەن ورگەن جالعىز اياق جولمەن سول اۋلا ىشىندەگى شاعىن ۇيگە بەت تۇزەپ كەلەدى.
قارا دەرمانتينمەن قاپتالعان ەسىكتى اشقان دا ساعىنتاي اقپاندى العا وزدىرعان؛ تابالدىرىقتى اتتاي بەرگەندە ەلەكتر شامى كوز ۇيالتا جارق ەتتى. ءتورت بۇرىشتى كەڭ بولمەنىڭ ورتاسىندا ستول، ارىرەكتە تۇسىنا كىلەم تۇتىلعان ەكى كىسىلىك كەرەۋەت، ءبىر بۇرىشىندا تۋمبوچكا، ونىڭ ۇستىندە تورت-بەس قاتار كىتاپ جينايتىن سورەسى بار — مۇلىك، كىرە بەرىستە قولجۋعىش، سول جاقتا كيىم ىلگىش تۇر. قاسىندا شار اينا ءىلۋلى. سوڭىنان ىلەسە كىرگەن ساعىنتايعا كونياك پەن شامپاندى ۇستاتىپ، اقپان پلاششىن شەشتى.
سۇيەكتى، ءىرى، قاراتورى كەلىنشەك وڭ قولداعى اۋزىنان وتى جىلتىلداعان پەشتىڭ قاسىندا ىسپەك قاباق، قيىق كوزىنىڭ استىنان قاراپ قالىپتى. «جاسى ۇلكەن كىسى كەلدى-اۋ»، — دەپ يبالىق سەزدىرىپ باسىنا ورامال سالعاندى دا بىلمەپتى. قىسقا كەسىپ، بۇيرالاتقان شاشى ەربيە ءۇرپيىپ كەتكەن. ۇستىندەگى كويلەك تە ەمەس، سۇرعىلت حالات، جالاڭ اياعىنا سۇيرەتپە شارىق ءىلىپتى. «بەيتانىس ادام، قۇدايى قوناقتىڭ ءوزىن ايەل زاتى حالاتپەن قارسىلاعانى ۇيات. تاربيەسىزدىك، نە ناداندىق»، — دەيتىن عايشا. اقپان كەلىنشەگىنىڭ وسى ءسوزىن ەسكە ءتۇسىرىپ تىجىرىنسا دا سابىر ساقتاپ، پلاششىن ءىلىپ:
— ال، كەلىن، امان با؟ قونىس قۇتتى بولسىن! — دەدى جاقىنداي قولىن ۇسىنىپ.
— ەسەنبىسىز، اعا. راقمەت...
جىپ-جىلى كەلىنشەك قولىنا بوساتىپ اقپان تورگە ورلەپ ستولدىڭ قاسىنداعى ەكى-ۇش ورىندىقتىڭ بىرىنە وتىردى. قوڭىر سالقىن دالادان كەيىن مىناۋ ءۇي ەت يىستەنگەن ۇياداي جىپ-جىلى ەكەن. دۇنيە-مۇلىكتەرى ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر، تازا. ەكى تەرەزەگە تۇتقان شىلتەرى جاپقىش تا ءساندى، جەلدەتكىشتەن ەنگەن سامالدان باياۋ تولقيدى.
ساعىنتاي ورتاداعى ستول ۇستىنە جابىلعان گازەتتەردى قالبالاقتاي ءجۇرىپ: سىپىرىپ تاستاعان استىنان داپ-دايىن پوميدور، قياردان جاسالعان سالات، نەشە ءتۇرلى ءدامدى تاعام «ال، كەتتىك»، — دەگەندەي سامساپ شىعا كەلدى. ءتاتتى نان، ءمامپاسي، شوكولادتىڭ دا ءتۇر-تۇرى وسىندا.
— بىرەۋ كەلۋشى مە ەدى، كەلىن؟ — دەدى اقپان ءدامدى مەڭزەپ.
— جوق... سىزگە دايىندالعان. قاراڭ قالعان بۇل وشاققا ەسى دۇرىس كەلۋشى مە ەدى.
— ويپىر-اي، كەلىن-اي، قاتتى ايتتىڭ-اۋ. قانشا كۇيەۋىڭە رەنجىگەنمەن دە اقىرىن سويلەگەن ءجون ەدى عوي. كورىپ وتىرمىن، تۇرمىستارىڭ جايلى.
— اقپان اعا، اڭگىمە كەيىن... ءدام الىڭىز. كەشىرىڭىز. دامەش بۇگىن اشۋلى. ءسىز ءبىزدىڭ شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن قوناعىمىزسىز، — دەپ ساعىنتاي جورتاقتاي جونەلدى.
اقپان تۇتىگىپ كەتتى. ءبىتۋاجالىقتىڭ اۋىرلىعىن، تۇك قولىنان كەلمەسىن سەزىنىپ سازارىپ قالدى. كەلىنشەككە جاۋىعا قاراپ وتىر. ول تۇك بولماعانداي شاعىن تاباققا بۋى بۇرقىراعان قۋىرداق ساپ اكەلىپ، ستول ورتاسىنا قويىپ كەتكەن؛ ەندى شىنى-اياقتى شىلدىرلاتىپ شاي قامىمەن پەشپەن ەكى ارادا ەتەگى جەلبىرەپ ءجۇر. اقپان تۋرالعان ناننان اۋزىنا ءۇزىپ ءبىر سالدى دا:
— ءدام تاتتىم. سىزدەر ەندى ارلى-بەرلى سەلتەڭدەمەي ەكەۋىڭ دە بەرى كەلىڭدەر. وتىرىڭدار! — دەدى. — سوعىس وتكەن، اشتىق جوق.
ءامىرلى قاتقىل ءۇن ساعىنتايعا جۇرگەنمەن، كەلىندى پالەندەي ىقتىرماعان ەدى. ول ۇمىت قالعان شاي قاسىقتاردى ۋىستاپ كەلەدى.
— وتىرىڭىز، كەلىن. مازالانباڭىز. مەن ءوزى مايداندا فاشيستەن «ءتىل» اكەلۋگە جىبەرگەندە دە مۇنداي قينالماعان جانمىن. ولىمگە تالاي باسىمدى تىككەن اداممىن...
«ە، ونىمەن نە ايتپاقسىز؟ ءسىزدى مەن شاقىرىپپىن با؟ جالعىز ءسىز سوعىستىڭىز با؟ كەلگەنىڭىزدى نەمەنەگە بۇلدايسىز»، — دەگەندەي كەلىن بەدىرەيە قارادى. اقپان ايەلدىڭ قيىق كوزىنەن سونى ۇقتى. ۇقتى دا ەندى ءبىر ءسوز ايتىپ ارادان كيلىكسە سالىپ جىبەرۋدەن ءجۇز جانبايتىنىن سەزىپ:
— كانە، ساعىنتاي، نە ىشەسىزدەر؟ ماعان مينەرال سۋ قۇي. تاماق جىپسىتەلىك، — دەدى. — اششى سۋدىڭ ماعان وكپەسى جوق. كەزىندە جوسپارىن ورىنداعانبىز، ماعان فۋجەردىڭ بىرىنە قۇي. ريۋمكەڭ دوبالداي قولىمدا سىنىپ كەتەر.
— ماقۇل، اعا. قۇپ بولادى.
— مەن كۇل-بۇلتەنى بىلمەيمىن. سىزدەردىڭ ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋلارىڭا تىلەكتەستىگىمدى، مىناۋ قوي ۇستىنە بوزتورعاي ۇيالاعان بەيبىت، تاماشا زامان ءقادىرىن ءتۇيسىنىپ، وشاق بۇتىندىگىن ويلاڭدار دەگەندى قاتەرلەرىڭە سالعالى كەلدىم. باس قۇراپ، شاڭىراق كوتەرۋ، ءتۇتىن تۇتەتۋ، ءتۇسىنىسىپ ءتىل تابىسۋ — قيىن. ال ونى بۇزىپ، قارا قازاندى قاق ءبولۋ — وڭاي. «سەميا دا — مەملەكەت»، — دەيدى ەمەس پە؟ ونى دا اقىل توقتاتقان عانا باسقارىپ، بۇتىندىگىن ساقتايدى. مىنە، مەن كورىپ وتىرمىن: ءتاپ-تاۋىر، تۇرمىس قۇرىپ، جىپ-جىلى ۇيا جاساپ الىپسىڭدار. تىل-كوزدەن ساقتاسىن! ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، قاراقتارىم. سول ءۇشىن مىناۋ توستى ىشەلىك، — دەدى اقپان اپتىعا، ەكى مارتە ۇمسىنعان كەلىندى سويلەتپەي كيىپ كەتىپ.
كارى، جاس دەمەي، قاتتى رازى بولعان ادامىنا ەش رياسىز ەلجىرەپ، اقىن جانىمەن «اينالايىن» دەپ قالباقتاپ قالاتىن ساعىنتاي بۇل جولى ۇردىسىنەن جاڭىلىپ اعا الدىندا ءسال ىركىلىپ، يبا ساقتاپ ريۋمكەگە سۋ قۇيىپ العان ەدى؛ اقپان فۋجەرىنە سوعىستىرىپ:
— اينالايىن، اعاتاي، راقمەت. مىنا سوزىڭىزدەن كەيىن ولسەم ارمانىم كانە؟! — دەپ قۇراق ۇشتى.
اقسارى ءجۇزى قۋارىپ، قۇس مۇرىننىڭ جۇقا سارعىش شۇعاداي جەلبەزەگى جەلبىرەپ بارادى. اقپان تۇكسيىپ: «ءوي، كەلىنمەن نەگە سوعىستىرمادىڭ؟ بۇ قاي قىلىعىڭ؟ كەلگەن كىسىنى ارقالانىپ ايەلىن جەرگە قاراتقان ەركەكتىك پە؟ ول مالعۇننىڭ ادەتى. قايتا بەدەلىن تۇسىرمەي، ابىرويىن اسىرىپ وتىرمايسىڭ با؟» — دەپ قاباعىن شىتىپ قالدى.
تابيعاتتا نوسەرلى قاتتى جاۋىننىڭ دا قايتىمى، باسىلۋى تەز. اشۋ دا سول تاقىلەتتەس قوي. الگىندەي بولماي اقپان كوڭىلىندە ساعىنتايعا دەگەن ايانىش ويانىپ، نازىك جاننىڭ دارمەنسىز كەيپىنە ۇزاق قاراي الماي ءسال تاماعىن كەنەپ، فۋجەرىن كەلىن ريۋمكاسىمەن سوعىستىرىپ، ورتالاي ءىشتى. قۋىرداقتان اۋىز ءتيىپ، نە ءبىر ءۇزىپ نان سالماي اراق ىشكەن ادامنىڭ راسىمىمەن جۇدىرىعىن يىسكەپ: «ىم...» — دەپ ىڭىرسىپ قويدى.
— اقا، تاماق الساڭىزشى، — دەدى ساعىنتاي اقىرىن كۇڭك ەتىپ.
اقپان تومەن تۇسكەن باسىن كوتەرىپ، كەلىنگە — ءبىر، سونسىن ساعىنتايعا ءبىر اليا كوز تاستادى: دوعال مۇرىن، سۇيەكتى كەلىنشەك سۇرلانا، كىرپىك قاقپاي بەدىرەيە قالىپتى دا، جىگىت شىن نيەتىمەن ەلجىرەي، بۋى بۇرقىراعان قۋىرداقتان قارپي اساپ، ەركىن وتىرۋىنا تىلەۋلەستىگى جاپالاقتاعان جانارىنان سەزىلىپ تۇر. وقۋ تاۋىسىپ قالالىق ادامعا اينالسا دا، دالالىق جاننىڭ قوناققا دەگەن كەڭ پەيىلىنەن اجىراي الماي، ىلعي كوپتىكتى، دىردۋ-دۋماندى اڭساپ ەلەگىزىپ جۇرەتىن اۋىل جاسىنىڭ رايىن تانىتا قارايدى. «اكە-شەشەڭ عوي سەنىڭ قالا كىسىسى بولارىڭدى بىلمەدى. «ءدام، ىرزىعىڭدى وزىڭنەن عانا ەمەس، توڭىرەگىڭنەن اياما. ولە ىشكەنشە، بولە ءىش»، — دەپ بۇعاناڭ قاتقانشا ساناڭا قۇيا بەردى. سونىڭا باعىپ ۇشىپ-قونىپ، كەلىنگە جاقپاعانسىڭ با؟ ءيا، كەلىن قالالىق. جەتىم وسكەن. كەيىن تيىن ءقادىرىن تۇسىنگەن، باسىن قۇراپ ۇيرەنگەن. سەنىڭ اڭقىلداق مىنەزىڭ، شاشپالىعىڭ وعان جات. مىنە، وسى جەردەن ەكەۋىڭ ءتىل تاپپاعانسىڭدار. ە، ءىنىم-اي... تەڭىڭدى تاۋىپ قوسىلماعان ەكەنسىڭ دە. اي دالادا جۇرگەن اساۋدىڭ ءوزىن اتامىز قازاق جەتىپ بارىپ ۇستاماي، اقىرىن جاقىنداپ، باسپالاپ، «تاك-تاكتەپ»، موينىنان سيپاپ، جالىنىڭ استىن قاسىپ ەتىن ۇيرەتىپ نوقتالاماۋشى ما ەدى؟ بۇل ادام عوي. حايۋان ەكەش، و دا جىلى-جىلى سويلەسەڭ عانا يىڭە كونەدى. سەن ارسىڭ-گۇرسىڭ جەتىپ، تەگى ۇشىندىرىپ تىڭعانسىڭ.
ءتىپتى اناۋ قىزمەتتەس جىگىتتەردىڭ دە كوبى سەنىڭ مىنەزىڭە كۇلەدى. سونى سەن سەزەمىسىڭ؟ «اينالايىنىڭ» ءوز الدىنا، قاتتى ىرزالانساڭ ايەل، ەركەك دەمەي ەلپىلدەپ قۇشاقتاي سۇيۋگە اۋەسسىڭ. «ساعىنتاي كىسى قۇتقارمايدى، قۋىپ ءجۇرىپ سۇيەدى»، — دەپ كۇلىسەدى. ول مىنەزدى قايدان تاپتىڭ؟ دالادا دا، قالادا دا جوق قوي؟ ارينە، سەن ونى كەي جازۋشى، اقىنداردان كوردىڭ. سولارعا ەلىكتەۋىڭ، ءارى ءوزىڭنىڭ ەلگەزەك، اق كوڭىلدىلىگىڭ. مەنەن عانا وسى ءقازىر ىعىستاپ، شىداپ وتىرسىڭ. ءسال جىلى قاباق تانىتسام — تىزگىنىڭنەن ايرىلاسىڭ-اق، كەلىندى دە ەلپىلدەتە كوتەرىپ، ەركەلەتىپ توبەڭە شىعارىپ العانسىڭ دا، ەندى ابدەن قاجىعانسىن تۇسىرەم دەپ يت-اۋرەسىڭ. وڭاشاداعى ەركەلىگىن كىسى كوزىنشە دە تانىتقاندا ابىرويدان ايرىلىپ، تىلگە كەلدىڭ...»
اقپان كوز استىنان اقىرىن كەلىنگە قاراپ، جانارى تۇيىسكەندە تىكسىنىپ ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. ىسپەك قاباققا مۇز قاتىپ، ىزعار شاشىپ قالىپتى: «ولىسپەي بەرىسپەيمىن. دەگەنىمە كوندىرەم. باسىبايلى قۇلىمسىڭ. تىپىر ەتىپ كور»، — دەيدى سۇپ-سۇر ءجۇزى. «ويپىر-اي، — دەدى اقپان تىتىرەنىپ، — ولىمنەن دە جۇرەگىم شايلىقپاپ ەدى. مىناۋىڭ ءبىر قانبەزەر عوي...»
ول بار پالە كەلىننەن ەكەنىنە ەش ءشۇبالانباي، ەندى ءوزىنىڭ سەسكەنگەنىنە كۇيىندى؛ كۇيىنىش سوڭى قىزبا، ۇستامسىز مىنەزىنە ءتيىپ، ىزاعا ۇلاستى. اششى سۋ ىشپەي ۇستامدىلىق تانىتقانىنا وسى تۇس وزىنە ءدان رازى؛ ونسىز دا قىزبالىق ءبىر باسىنا جەتەرلىك. مىنە سونىڭ وزىندە دوعال مۇرىن كەلىن پارتيزان كوزىندە زاماتتا «جاۋعا» اينالىپ، اقپان بويكۇيەزدىكتەن سەرپىلگىسى كەلگەندەي اقجال شاشتى باسىن جەردەن كوتەرىپ، ورىندىقتى ساقىرلاتا شالقايدى. سول ءسات قارسىدا وتىرعان ساعىنتاي جۇزىنەن ۇرەي شالىپ، ءوزىنىڭ ءبىر نارسەنى بۇلدىرۋگە ويىسقانىن سەزىپ قالت توقتادى؛ سونسىن قىسقا، جۋان موينى بۇرۋعا كەلمەي كەلىنگە بۇكىل دەنەسىمەن وشارىلا بۇرىلدى.
كەلىن تىستەنىپ، قيىق كوزىنەن ۋداي ءزار شاشا ءمىزباقپاي قادالىپ كۇتىپ الدى. تىك مىنەزدى اقپان وسىنداي وزىنە مۇلدە قول ەمەس، تىپتەن جاراتىلىسىنا جات جۇمىس تاپسىرعان باستىعىنا ىزالانا ىشىنەن وڭدىرماي ءبىر سىبادى. سوناۋ سوعىستا قانداي مىندەتتى دە قالتقىسىز ورىنداپ ۇيرەنگەن اقپان بەيبىت ومىردە دە «قولىمنان كەلمەيدى»، «ىستەمەيمىن»، — دەپ قارسىلىق بىلدىرمەيتىن مىنەزىنە باعىپ، ءبىتۋاجالىققا كونە سالعان وزىنە دە ىزالى.
سوعىس تىرلىگى بولەك. وندا جاۋ انىق. باراسىڭ دا قىراسىڭ، نە ولەسىڭ، نە ءتىرى ورالاسىڭ، نە «ءتىل» الىپ قايتاسىڭ. ال، مىناۋ نە؟ كىنالى كىم؟ ءتىپتى ونىڭ دا قاجەتى از. ءول، ءتىرىل، وكپە ارتپاي، ەكەۋىن ءبىتىستىرۋى كەرەك.
جىگىتتى ايەلگە مە، جوق الدە ايەلدى جىگىتكە جىعىپ بەرەسىڭ بە؟ ولاردىڭ الدىندا ارتيستە وينايمىسىڭ، ماراپات ءسوز سويلەيمىسىڭ، ۇرسامىسىڭ، ولەڭ ايتامىسىڭ، بيلەيمىسىڭ، يتشە ۇرەمىسىڭ، مىسىقشا مياۋلايمىسىڭ، ايتەۋىر نە ىستەسەڭ دە تاتۋلاستىرۋعا ءتيىستىسىڭ. فوكۋس كورسەتىپ تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي تەمىر شار جۇتامىسىڭ، كارتا وينايمىسىڭ، اشامىسىڭ، وڭەشىڭە پىشاق سۇعامىسىڭ — تەك ەكى جاققا دا جاعار امال تاپ. ءبىرىن اسىرىپ، ءبىرىن جاسىرماي تارازىنىڭ باسىن تەڭ ۇستا. ءوز باسىڭنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءبىر ساتكە ۇمىت. قالاي جاراستىرعانىڭدى ءتىرى پەندە سۇرامايدى. اڭگىمە ناتيجەسىندە عوي. سەن ءبىتۋاجاسىڭ...
اقپاندا اۋىلدىڭ ءبىتۋاجاسى قارتتارىندا عانا كەزدەسەر ينابات، مەيىرلى جىلىلىق، سالماقتىلىق، ارينە اتىمەن جوق. ەرلى-زايىپتىنىڭ الدىنداعى قازىرگى جان قۇبىلىسى ءبىراز بەدەلىن جەڭىلدەتىپ جىبەرگەنى دە انىق. ايتسە دە ونىڭ مايدانداعى ەرلىگى، داڭقتى پارتيزاندىعى بەلگىلى جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىندا كورىنىپ، ءوزىنىڭ ەستەلىك اڭگىمەلەرىنەن دە ەلگە جەتىپ ماڭگى مۇقالماس ماقتانىشقا اينالعان. مىنەزى مەن ءىسى ساي ورلىگى دە تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ جۇرگەنى، اڭىزعا ۇلاسقانى بار. سونىڭ ءبارى جاس وشاقتىڭ باسىنا كوشىپ كەپ، ءسال-پال ەرسى قىلىعىنا اقاۋ تۇسىرە قويماعانى كامىل. بۇل اقپان عوي. ءداپ وسى جەردە ءدۇردى-اراز ەكى جاستى ءبىراز بالاعاتتاپ تۇرىپ كەتسە نە ىستەيسىڭ؟ وعان قاي مىنەز دە جاراسىمدى. ال، مىناۋ ۇستامدىلىق ءتىپتى اقپاندى سىرتتاي عانا بىلەتىن كەلىنگە دە قىزىق، كۇتپەگەن جاي. انە، ول تۇزەلىپ وتىرىپ، الدىنداعى شاعىن تارەلكەگە قۋىرداق سالىپ، نانعا قوسا قارپىپ اساپ جاتىر. ساعىنتاي دا موينىنان ءبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي جەڭىلدەنىپ، كۇلىمدەي ءۇش ريۋمكىگە سۋ قۇيىپ قويدى. قىلپىلداعان وتكىر پىشاق جۇزىنەن امان وتكەنىنە قۋانىشتى ءتارىزدى.
— كەلىن شىراعىم، ءوزىڭىز اس ىستەۋگە شەبەر جان ەكەنسىز. «ءبىر كۇن قولىنان شاي ىشكەنگە — مىڭ كۇن سالەم» — دەيدى اتامىز قازاق. دامىڭىزگە راقمەت، سالەمات بولعايسىز، — دەدى اقپان ستولدان ەڭسەسىن كوتەرىپ. — مەن سىزدەرگە، تاماق ىزدەپ كەلمەگەنىم كامىل. اشۋ — دۇشپان، اقىل — دوس. دامەش قاراعىم، سەن مىناۋ بالاعا ءبىر اشۋىڭدى قي. وشاق قۇرىپ، ءتۇتىن تۇتەتۋ، جىلى ۇيانىڭ شۋاعىن سوندىرمەي ۇستاۋ — قيىن، ەكىنىڭ ءبىرى پەندەنىڭ ماڭدايىنا مۇنداي قاسيەتتى جازباعان عوي. قارا قازاندى قاق ءبولىپ، شاڭىراقتى ورتاسىنا ءتۇسىرۋ — وڭاي. ونى اۋمەسەر دە ىستەيدى. وعان اقىلدىڭ دا، كەمەڭگەرلىكتىڭ دە قاجەتى جوق. سەنى مەن ءسوز باعدارىن ۇعىنار جاس جان دەپ كەلدىم...
— بەكەر ايتاسىز، اعا، — دەپ دامەش كەلىن شاڭق ەتىپ، اقپان ءۋاجىن ءبولىپ جىبەردى.
ءومىرى بىرەۋدەن «سەن وتىرىكشىسىڭدى» ەستىمەگەن اقپان قاپەلىمدە نە دەرىن بىلمەي تۇيلىگىپ قالدى.
— ءسوزىڭىزدىڭ «پىسسىمەللاسىن» بىردەن ماعان ارناپ، «ءبىر اشۋىڭدى قي» دەۋىڭىز مەنى كىنالاۋىڭىز. ءبارىن ءبۇلدىرىپ جاتقان مەن ەكەم عوي. راس، «قارا قازانىمىز قاق ءبولىنىپ»، «شاڭىراعىمىز ورتاسىنا تۇسپەگەنمەن» ءبۇلىندى. و دا مەنىڭ «اۋمەسەرلىگىم».
— قاراعىم، دامەش، سوزگە قوناق بەرسەيشى. مەن ساعىنتايعا دا ۇرىسقالى وتىر ەدىم، كيىپ كەتتىڭ عوي.
كەلىن جۇلقىنا ورنىنان تۇرىپ قازاندىق قاسىنان شاينەكتى اكەپ سارت ەتكىزە ۇستەل ۇستىنە جۇلقىنا قويدى. شىنى-اياقتى سىلدىرلاتىپ، كوگەرىپ-سازارىپ اقپانعا بۇرىلدى دا:
— ءسىز، مىنا ءىنىڭىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلەمىسىز؟ جوق. ەندەشە ءبىتۋاجاشى بوپ نە ايتپاقسىز؟ بۇل — پودلەس. بۇل... بۇل بار ما — سۆولوچ! جەلوكپە... زىميان! اقىنمىن دەيدى ەششە... جاعىمپاز، جادىگوي. جۇمىستان كەيىن ەكى ساعات كەشىگىپ كەلۋدى شىعارىپتى. مەن ونى ءويتىپ تالتاڭداتىپ قويماسپىن. اكەسىن تانىتام. ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعام». «اينالايىن...» «ايىم دا، كۇنىم دە سەنسىڭ، دامەشجان» دەپ ءجۇرىپ، تەگىن كەشىگەدى دەيمىسىز؟ زناچيت، مەنىڭ كوزىمە ءشوپ سالىپ قىدىرادى. ءاي، قۇيىرشىق، كانە مىنا اعانىڭ كوزىنشە وسىنىمدى وتىرىك دەشى، ءا؟ — دەدى.
— ويباي-اۋ، دامەشتاي، ءجۇز رەت ايتپادىم دا؟ ينستيتۋتتە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋ بولدى عوي. اقپان اعا دا بىلەدى.
— ال، وتكەن اپتانىڭ سارسەنبىسى كۇنى شە؟ وندا دا «كەزدەسۋ» مە؟ ساز بەتتەنىپ وتىرىك ايتۋىڭ جەتپەدى مە؟ تاعى وتتاشى كانە تىڭدايىن؟
كەلىننىڭ قارا تورى ءجۇزى دولىرا ءىسىنىپ كەتكەن. ساعىنتاي شىر-پىر. «شەتەلدىك جازۋشىدان ينتەرۆيۋ الىپ، ءسوزىن پلەنكىگە جازدىردىم. مەيمانحاناسىنا شىعارىپ سالدىم. تاكسيلەتىپ جەتتىم عوي، دامەش-اۋ، قايداعىنى ايتىپ كۇيدىرمەسەيشى. اينالىپ قانا كەتەيىن-اۋ، جازىقسىز جازعىراسىڭ. مەن دە اداممىن عوي»، — دەپ جونەدى.
— ءاي، سۇمەلەك، مەن سەنىڭ شايتانىڭدى قاعىپ الام. سۆولوچ! يديوت! مراز! ينتەرۆيۋ دەيدى ەششە...
اقپان ساعىنتايدىڭ ۇنجىرعاسى تۇسە جاسىپ، مىناۋ سۇمدىق سوزگە اشىنباي جاۋتاڭداي بۇعا بەرگەنىنە ابدەن كۇيىنسىن؛ سابىرلىلىقتان ايىرىلىپ، قانى باسىنا تەۋىپ شيىرشىق اتىپ بارادى. دولى كەلىننىڭ ءسوزى سۇيەكتەن دە وتكەن، ميعا ءتيىپ شەكەسى سولقىلداپ كەتتى. «شىن ازاماتتى تۇزدە ەمەس، ۇيدە كور»، — دەيتىنى وسى ما؟ قاتار قۇربىسىنا سىيلى مىنا بالا ماڭگۇرت بولعان با، نەمەنە؟» — دەپ ويلاپ دال. اقىرى شىدامى تاۋسىلىپ. اقپان ءبىتۋاجالىققا كەلگەن ۇلكەندىگىنەن جاڭىلا باستادى. كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانا ورنىنان اتىپ تۇردى:
— ءاي، اتاڭا ناعىلەت! ەر مە دەسەم — ەز بە ەدىڭ! وسى وتىرعان جەرىڭدە شىقشىتىڭنان ءبىر قويىپ قىلجيتايىن با، ءا؟ ءاي، مىناداي كوك ەزۋ قاتىنمەن ءبىر توسەكتىڭ استىندا پىرىلداپ جاتقانشا ولمەيمىسىڭ! ءتىرى ولىكسىڭ عوي-ەي؟ مەن مۇنداي ايەلدىڭ اۋزىن الدەقاشان باقاداي اشتىرار ەدىم. سەن وسى قاتىنمەن ەندى بىرگە ءجۇردىڭ بار ما بەتىڭە تۇكىرەم! يت-شوشقا! كوزىن قۇرت، نە ءوزىڭ قۇرى! «سۆولوچ! مراز! يديوت» دەگەن ءتىلىن نەعىپ جۇلىپ المايسىڭ-ەي؟ بۇيتكەن اقىندىعىڭنىڭ اۋزىن!..
اقپاننىڭ اقىرعان داۋسىنان شوشىنا، قازاندىققا قاراي ۇرەيلەنە شەگىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي ۇرپيگەن كەلىنگە ول تىكتەنە ءبىر كوز تاستاپ ۇيدەن شىعىپ جونەدى. اۋلا ءىشى قارا كولەڭكە بولسا دا، كورشى-قولاڭدار جينالىپ ەلەڭدەسىپ قالعاندارىنا، ساعىنتايدىڭ «اعاتاي، توقتاشى» دەپ جۇگىرە ىلەسىپ داۋىستاعانىنا قايرىلماي قاقپانىڭ ەسىگىن سارت ۇردى. سونان ول اشۋ ءۇستى كولىككە ءمىنۋدى ۇمىتىپ، ۇزاق ءجۇرىپ ۇلكەن كوشەگە جەتىپ تاكسيگە وتىردى.
ەرتەسىنە باستىق رەنىش ءبىلدىرىپ: «قوسا ما دەسەم ءبىرجولا ايىرىپ تىنىپسىڭ عوي»، — دەدى. «ءاي، ءبىتۋاجالىعىڭ وزىڭە. مەنى وندايعا ەندى جۇمساما. سوتتالىپ كەتەم»، — دەپ زەكىپ تاستادى...
* * *
— انە، قالا دا كورىندى. اقا، جەتتىك مىنە، — دەدى قارسى ورىندىقتاعى جىگىت ونىڭ ويىن ءبولىپ.
اقپان ۇزاق ويدان سەرپىلە باسىن جەردەن كوتەردى...
1984 ج.
You Might Also Like
-
الاكولەڭكە دالا تاڭعى شىققا مالىنا مۇلگىپ ءتۇر. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي جىم-جىرت. قالىڭ قۇراقتىڭ اراسىندا بوي تاسالانا سەلتيىپ قاسقالداق وتىر. ول ءالسىن-الى موينىن سوزىپ، اينالاسىنا سەزىكتى كوز...
-
ۇلىلىق تۋرالى نەگىزدەمە كوبىنە تاريحتى تەرەڭىنەن يگەرۋگە يتەرمەلەيتىنى اقيقات. ۇلتتىق مۇددەنى مۇقيات ۇيىمداستىرساق ءبىراز عۇلامالاردى قازاق دالاسىنا " جەتەلەيتىنىمىزدە" جالعاندىق ەمە...
