قۇمداعى اۋىل
پوۆەست
تۋعان توپىراعىمىزعا ءار كەلگەن ساپارىمىزدا كوڭىلىمىز جۇدەپ، مارعاۋ تارتاتىنىمىز نەسى ەكەن؟ ناۋاننىڭ اۋىلعا بۇل جەتى جىلدان كەيىن-اۋ دەيمىن كەلىپ تۇرعانى: تۇك وزگەرمەگەن، ءبازباياعى قالپى. قۇمنىڭ ورتاسىندا ەكى-ۇش قىستاۋ، ونان ءسال ارىدە جالعىز كيىز ءۇي. ناۋان وسى قىستاۋلاردىڭ مىنا شەتكى باكەنە جەرتولەسىندە دۇنيەگە كەلىپتى؛ عاجاپ ەمەس پە، ءبىر كەزدە بۇ دا اسا بيىك، ءساندى كورىنەتىن؛ و دا قارتايايىن دەگەن-اۋ، الاسارىپتى، جۇدەۋ. قالاداعى ساۋلەتتى، ءتورت بولمەلى ۇيىنەن كەيىن سولاي ما، كىم بىلەدى؛ مۇمكىن ناۋان دا ءوسىپ كەتكەن شىعار: ءقازىر ول عىلىم كانديداتى. ءۇش بالاسى، ايەلى بار.
كۇن دە جيەككە تۇساۋ بويى ءتونىپ قالعان. سارعىش شاعىل تۇزدالعان بىلەم-بىلەم قوي قۇيرىعىنداي ىرسيىپ جاتىر؛ ارا-اراسىنداعى بيىك، شوشاقتاۋ بىتكەن دوڭدەر الابوتەن الىستان كوز تارتادى. الگىنىڭ باسىندا قىرىق بۋىن، بۇيىرعىن، بوز جۋسان كوگىلدىرلەنە جەلبىرەپ تۇر. ناۋان بىلگەندە ونى «شوڭعال» دەيتىن. ىڭىردە شوڭعال ۇستىنە شىعىپ ناۋان تالاي وتىرعان دا. سوندايدا تىپ-تىنىش قۇم ءىشىن شىمىرلاتا تۇيە بوزداپ، ات ۇرەتىن؛ ىلە و دا باسىلىپ، قۇلاق شىڭىلدار ءبىر تىنىشتىق ورنايتىن عوي. انە، اناۋ كيىز ءۇيدىڭ ورنىنداي قىزىل تاقىردى جيەكتەي وسكەن جاسىل ءشوپ، ارينە، قۇم ساعىزى؛ و دا اقشىل گۇل اتىپتى. كۇزدە بۇلدىرگەن دانىندەي بۇ دا جەمىس بەرەدى؛ ساعىزى دا سول. ال دا، شايناي بەر. قاڭباق سياقتى قاۋقيعان ءشوپتى كورەمىسىڭ؟ انە، سوناۋ ىلديداعى... ول — قۇمارشىق. قاڭباق ەمەس. سوعىس جىلدارىندا تالاي اۋىلدى اشتىقتان قۇتقارعان ىرزىق؛ ونى ەل مالدان قورۋشى ەدى. كۇزدە كادىمگى قولدان ەككەن تارىداي وراتىن دا قاعاتىن: ءسويتىپ ءۇي باسى قاپ-قاپ قۇمارشىق جيناپ الاتىن. كول-كوسىر تەگىن اس ەدى-اۋ. اسىرەسە، سورپاعا، سۇتكە بوككەن قۇمارشىقتان ءدامدى، ءتىل ۇيىرەر تاعام جوق تا ءتارىزدى-تۇعىن. مىناۋ ويدىم-ويدىم قىزىل تاقىردا ەسى كەتە، ەكىندىگە دەيىن اسىق وينايتىنى قايدا. ءتۇۋ، بۇل قۇمنىڭ قىزىعى از با ەكەن.
ناۋان قىستاۋدان ۇزاپ بارادى. انە، ول ۇستىندەگى جەڭىل، اقشىل كوستيۋمىن شەشىپ، جەلەڭ جامىلدى. ءوزى جالاڭ باس، اياقتا ءسۇيىر تۇمسىق، تارتپالى سارعىش تۋفلي. مويىلداي تولقىندى قارا شاشى دا، جۇدەۋ اق سۇر ءوڭى دە باتار كۇننىڭ مول شۇعىلاسىنان ءار الىپ، قىزعىلت تارتتى. ول جاتاعانداۋ شوڭعالعا شىعىپ، تەرەڭ تىنىستاي، توڭىرەكتى شولىپ ءوتتى. ادەتىنشە قىر مۇرىنىنىڭ ءۇستىن قاسىپ قويىپ، ەندى وتىرىپ جاتىر.
ءوزى ويلاسا، بۇل اۋىلدىڭ پالەندەي ەرسىلىگى جوق، قايتا قىزىعى مول. ابىر-سابىر تىرشىلىگى كوپ: جايىلىم، مالدىڭ ءشوبى، قىستاۋدى سىلاۋ، قۇدىقتى ارشۋ، قورا-قوپسى... جەتىپ جاتىر. اسىرەسە، جاز ايلارى قانداي عاجاپ: سوناۋ تەڭىز قولتىعىنداعى ەل شىبىن-شىركەي، ماسا-سونادان ازار دا بەزەر بوپ وتىرعاندا، مۇندا ونىڭ بىردە-بىرىن سەزبەيدى. كۇندىزگى اپتاپ ىستىق تا وزگەشە ەدى: ءزارسىز كورىنەتىن. ءتۇنى قوڭىر سالقىن. توڭىرەك تىپ-تىنىش.
ناۋان قالادان تۋعان اۋىلعا وسى ءبىر تىنىشتىقتى، ءوزى بىلگەن قىزىق تىرشىلىكتى ساعىنىپ كەلگەن، كۇتكەنى دە كوپتىن: ونىسى بۇرىنعىداي قىزىق بولمادى. قىستاۋلار دا تەڭىزدىڭ ارى-بەرى قاقپايلاپ، جاعاعا لاقتىرىپ تاستاعان جۇپىنى جەلكەندى قايىقتارى سياقتى. قۇلازىپ تۇر. Heگe ولاي؟ بۇرىنعى كوركى قايدا؟ كوز جەتەر جيەكتە كورىنگەن جالعىز سالت اتتىنى شاقىرىپ، قوناقتاپ جىبەرەتىن اۋىل ەمەس پە؟ كەشەلى-بۇگىن بارىن الدىما توسىپ، مالىن سويدى. ءىشىلدى، جەلىندى. ەندى نە جەتپەيدى؟ باسە، نە جەتپەيدى ؟
كۇن دە باتتى. تەڭىز تولقىنىنداي، جال-جال شاعىل ەتەگىن قارا كولەڭكە شالدى. ناۋان توڭىرەگىن قارمانا ءتۇسىپ الدەنە ويىنا ورالعان جانداي، ىركىلە بەرىپ، ەزۋ تارتتى. «اسىل جەڭگەم... باۋىرلارىم» — دەدى ول كۇبىرلەپ. كوز الدىنا بۇگىن ەرتەڭگىسىن بولعان ءبىر جاي كەپ تۇرا قالدى.
كولدەنەڭ ەكى تارتپاسى بار سارى بىلعارى شامادانىن اشىپ، ىشىنەن ءاتىر قۇتىسىن الدى. بولمەدە وزىنەن وزگە جان جوق-تىن. تەرەزە كولەڭكە بەتتە، اشىق تۇرعان. ىڭىلداي اندەتىپ ءجۇرىپ قىرىندى، سىلاندى، سيپاندى. سارى شامادان شالقاسىنان ءتۇسىپ، اشىلىپ ول جاتىر. ءاتىردى شاشىنا ۋىستاي قۇيىپ، بەتىنە جاقتى: اھلاپ-ۇھىلەدى. ول داستارقاندى جيناپ ەندى، ەسىك الدىندا قاينىسىنىڭ بۇكىل تىرلىگىن قىزىقتاپ تۇرعان اق سارى، سەكپىل بەت كەلگەن تولىقشا ايەلدى اڭدامادى؛ كەلىنشەك تە قاسىنا ءتورت بالاسىنىڭ قازدىڭ بالاپانىنداي تىزىلە قالعانىن سەزگەن جوق. ءبارىنىڭ دە كوزى سارى شاماداندا؛ استانادان كەلگەن ادامنىڭ بازارلىعى دەگەن بولماۋشى ما ەدى، دەيتىن سياقتى.
وسى كەزدە قامشىسىن سۇيرەتىپ، دالادان كىرگەن ناۋاننىڭ اعاسى قاسان ولاردىڭ مىنا تۇرىستارىنا تۇسىنە الماي داعدارعان، ىزىنشە داڭعىرلاي جونەلدى. ءىنىسى كەلگەلى كوڭىلى توعايىپ، قالبالاقتاپ جۇرگەن قۋانىشتى ادام قاشان جاي سويلەگەن.
— ءما... مىنالاردى قارا، ناۋانجان! — دەدى.
ول ءتىپتى كەلىنشەگىنىڭ قاينىسىنان قىسىلىپ قالارىن ويلامادى.
— ويباي-اي... ۇياتتاعى. ءاي، سەندەرگە نە جوق؟ — دەپ قىزىل الا كويلەك كيگەن، اق سارى كەلىنشەك شىمشىلاپ، بالالارىن دالاعا شىعارعالى قاقپايلاي باستادى.
ناۋان دا ءوزىنىڭ اڭسىزدىعىنان قىسىلىپ:
— توقتاڭىزدار... كەلىندەرىڭىزدىڭ... كەلىنىڭىزدىڭ، — دەي بەردى. — سىزدەرگە دەگەن سالەمدەمەسى بار ەدى.
ناۋان ابدىراپ سارعىش قاعازعا اسپەتتەي ورالعان نارسەنى جەڭگەسىنىڭ تارتىنشاقتانعانىنا قاراماي، ۇستاتا سالدى. ايەل قايدا دا ايەل ەمەس پە، سىرت اينالا، قاعازدى جازىپ جىبەرگەن اراسىنان سۋدىراعان كوگىلدىر جىبەك ماتا توگىلىپ كەتتى. كەلىنشەكتىڭ كوزى جالت ەتىپ، جايناپ جۇرە بەردى. ناۋان بۇل كەزدە بويىن جيىپ ۇلگەرگەن، اعاسىنا دا اق جىبەك جەيدە مەن قوڭىر گالستۋكتى، بالالارعا دا ءار ءتۇرلى كيىم، ءمامپاسيدى ۇلەستىرىپ جاتىر. تەگىندە ادام بويىنداعى ۇلكەن قاسيەت، ءلاززاتتى شاق توڭىرەگىندەگى جورا-جولداس، باۋىر ەتىڭدى قۋانتۋ ەكەن دە. ناۋان دا وسى ءقازىر جات، ءارى ەرەن ءتاتتى سول ءبىر سەزىم قۇشاعىندا.
ول تەك كۇمىس جۇزىك پەن ادەمى، بەتىندە ويۋ-ورنەگى بار تەمەكى قۇتىسىن قولىنا العاندا عانا ەزۋىن جيدى. ءسال ويلانىپ قالدى. الدەكىممەن كەڭەسكەندەي:
— مىنانى ايشانىڭ اكەسى مەن شەشەسىنە العانمىن، — دەدى.
— دۇرىس بوپتى، ناۋانجان. ەكى ءۇيمىز عوي. ءبىز دامەلەنبەسەك تە، ولار جوقتاي ما دەيمىن. ايشا كەتكەلى اناۋ... قارت ءسابي سياقتى، وكپەشىل-اق... ايشاجان بولەكشە بالا ەدى عوي. ەلگەزەك. قامقور. قولىم تيمەيدى دەگەندى بىلمەيدى. وعان كۇن مەن ءتۇن بىردەي؛ پالەن جەردە اۋرۋ بار دەسە، بولعانى، ماشينامەن تارتىپ وتىرادى. اۋداندا ءبىر-اق جىل ىستەپتى... ءقازىر ول ەل اۋزىندا قىرىق-ەلۋ جىل دارىگەرلىك قۇرعان ادامنان بەتەر قۇرمەتتى...
ناۋان قولىنا ۇستاپ تۇرعان كۇمىس جۇزىكتى، تەمەكى قۇتىسىن اشىق شامادان ىشىنە تاستاپ جىبەردى؛ كوز استىنان ۇرلانا اعاسىنا قاراعان، ول سۇرلانا، نالي سويلەپ تۇر. الگىندە عانا جۇزدەرىندە شۋاق نۇرى ويناعان جەڭگە دە، سابيلەر دە ءۇنسىز، تومسىرايا قالىپتى.
— مىناۋ قۇمنىڭ ىشىندە ءبىر شوپاننىڭ ايەلى بوسانا الماي، سوعان كەلىپتى. ايشانىڭ قولى جەڭىل دەيتىن. راس پا، قالاي. شوپاننىڭ ايەلى بوسانىپتى. ايەلى ۇل تاۋىپ، قول-اياعىن جيناعاسىن، الگى پاقىر ەسى شىعىپ ۇلان-اسىر توي جاسايدى. دارىگەردى «اكە، كوكە» دەپ جىبەرە مە. ايتسە دە، ايشا ەكىندىگە تالاس اۋرۋلار كۇتىپ قالار دەيدى دە، ماشينامەن ءجۇرىپ كەتەدى. ءشوپىرى ماس بىلەم، سوناۋ ءوزىڭ بىلەتىن «جالعىز اعاشتىڭ» تۇسىنداعى سايدا اۋدارىلىپتى. ءشوپىرى تۇسپەگىر امان. ايشاجان قازا بولدى.
ءىنىسىنىڭ نەگە ءۇنسىز تومەن قاراپ قالعانىن اعاسى اڭعارمادى. ءۇشى مەن جەتىسىنە عانا ەمەس، قىرقىنا دا، جۇزىنە دە ەلدىڭ كوپ جينالعانىن، اۋدان باسشىلارىنىڭ تۇگەلگە جۋىق كەلگەنىنە دەيىن ايتتى.
— بىلەم عوي، اعا...
— ءا.. سولاي ما ەدى... ءيا-يا، بىلەسىڭ.
— اقتورەجان انا جىلى كەلگەندە، ۇيلەرىنە كىرىپ، قايىرلى بولسىن ايتقان، — دەگەن-دى، سوندا جەڭگە ارا ءتۇسىپ...
ناۋان ورنىنان تۇرىپ، ءۇستىن قاقتى. ماناعىداي ەمەس، كۇننىڭ قىزىلى سەمىپتى. جيەك اق بەلدەۋلەنىپ تۇر. «ارادا تالاي زامان وتكەن. مەن دە بالا ەمەسپىن. بۇل كۇندە اكەمىن، ءۇي يەسىمىن. وتىزدىڭ تورتەۋىنە دە شىقتىم». ناۋان شوڭعالدان جۇگىرىپ تومەن ءتۇستى دە، سونادايدان وتى مىسىق كوزدەنە جىلت-جىلت ەتىپ تۇرعان اۋىلعا بەت الدى. ءانe، ول قىستاۋدىڭ سىرتىنداعى شاعىلعا بۇرىلدى.
شاعىلدىڭ تۇيەتايلى بەتىنەن كوتەرىلىپ باسىنا شىقتى. كوستيۋمىن لاقتىرىپ تاستاپ، سۋدىراعان اق شاعىلعا شالقاسىنان جاتا كەتتى. قيىرشىق سارى قۇم ساپ-سالقىن. الاۋلاعان الاقانىنا مامىقتاي جۇمساق تيەدى... «و، دۇنيە، قانداي راقات ەڭ! قياقتى ات قىپ تالاي توبەڭە شىقسام دا، قىزىعىڭا تويدىم دەيمىن بە؟ باياعى دۋمانىڭ قايدا؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ جاتىرقايسىڭ با؟ قاراشى... اسپانعا قاراشى... سەنىڭ اسپانىڭ دا جاقىن بىلەم. جۇلدىز اعىپ ءوتتى. كىمدىكى ەكەن. الدەبىر جان جارىق دۇنيەدەن ءوتتى-اۋ، ءا؟! انە، تاعى دا كەتتى... و، دارياعا، قۇس جولى قانداي اشىق، ادەمى! مىناۋ نە؟ «قىرۋ-قىرۋلاپ» قۇس ۇشىپ بارادى عوي. اپىر-اۋ، تۇندە دە قۇس ۇشۋشى ما ەدى؟ ءيا-يا، بالا كۇنىمدە ەستىگەن سياقتىمىن. «بالا كۇنىمدە...» ءبالى، مەن ءوزى ناعىز قالا ادامدى بولىپپىن-اۋ. ءبارى تاڭسىق. باسقا ءبىر پلانەتادان كەلگەندەيمىن بە، قالاي؟ ءيا .. كورسەتشى قىزىعىڭدى، تۋعان جەر... «اپىر-اي، بۇل جەردە مىناۋ ەكى ءۇي نەمەن كۇن كورەدى؟ قايتىپ تىرلىك قۇرادى؟» — دەمەيمىن. ونداي وي مەندە جوق. سەنى بىلەم، ەت ۇيرەنسە، كورسەتەرىڭ كوپ. ءيا، سوناۋ ءبىر جاستىق، البىرت شاق ءالى ەستە... ايشانى بىلەمىسىڭ؟ وسى جەردە مەن ونى تۇڭعىش رەت ءسۇيدىم. ءيا-يا، سولاي...
ول اۋناپ ءتۇستى. سالقىن شاعىلدى قۇشاقتاي ەمىرەنىپ:
— سەن ماۋەدەي ءتاتتى سەزىمدى سىيلاعانداي ەڭ، ىلە جۇلىپ اكەتتىڭ-اۋ، — دەدى. — بىلەمىسىڭ؟ وندا دا سەن وسىلاي موپ-موماقان جاتقانسىڭ. مەن ۇمىتتى دەيسىڭ، ءا؟ جوق، دوستىم... ۇمىتقانىم جوق. ءبارى دە كۇنى كەشەدەي كوز الدىمدا. راس، كىنا سەنەن ەمەس... وزىمنەن. مەنى قارا باستى... ايشا الدىندا...
— ناۋاش... اينالايىن ناۋاش، سالقىن ءتيىپ قالار. تۇر، - دەگەن داۋىس ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
باسىن كوتەرىپ العان، نار وركەش بيىك شاعىلدىڭ ەتەگىندە تۇرعان قاساندى كوردى. ايدىڭ جارىعىندا ول شوپاننان گورى قۇم ىشىندە جالعىز قالعان تاس ءمۇسىن ءتارىزدى ەكەن: وڭ جاعىنا كولەڭكە ءتۇسىپ، ونى مۇلدە قۇپيالى، سۋىق جايعا اينالدىرعانداي. الگى ءبىر ءۇننىڭ يەسى دە بۇل ەمەس سياقتى. بۇعان دا ناۋان قاتتى تاڭداندى. اعاسىنىڭ ءوزىن ءقادىر تۇتاتىنى، ءىنىم كەلدى دەپ قۋانىپ، توبەسى كوككە جەتكەندەي بوپ جۇرگەنى ويىنا ورالىپ، ءبىر ءتۇرلى جانىن سەرگىتتى؛ ال ورنىنان سەرپىلە تۇردى. پەنجەگىن سىلكىپ ءبىر يىعىنا ءىلدى دە، شاعىلدىڭ تىك قاباعىنان بالالىعى ۇستاپ كەتتى مە قۇيرىعىمەن سىرعاناپ ءتۇستى.
— ناۋاش، كەلىن-بالانى نەگە اكەلمەدىڭ؟ — دەدى اعاسى قولتىعىنان دەمەي، تۇرعىزىپ جاتىپ.
— ول جۇمىستا عوي، اعا.
— ءا... سولاي ما ەدى. كوردىڭ بە اعارعان ءىشىپ، بوي جازاتىن ءساتى كەلمەگەنىن.
— مەن دە، اعا، اياق استىنان جينالدىم دا، تارتىپ وتىردىم. ىلعي ءبىر جۇمىس. قال تيمەيدى. تالاي ۋاقىت ءوتتى ەمەس پە.
باسىن تومەن سالىپ ءۇنسىز كەلە جاتقان اعاسىنىڭ جۇزىنە ول ۇرلانا قاراپ قويدى. مەن نە ايتسام دا، ءقالى جىبەرمەيدى. ىنتى-شىنتىسىمەن تىڭدايدى — دەپ ويلادى ناۋان.
— تۋعان جەرگە اڭسارىم اۋىپ، وي ءبىر جۇلىنىپ شىعارمىن-اۋ دەپ ءجۇرۋشى ەم. ايتپەسە، ءوزىڭىز بىلەسىز، عىلىم جۇمىسى دا ينەمەن قۇدىق قازعانداي تىرلىك قوي.
— تۋ، نە دەگەنىڭ، بىلەم قاراعىم... بىلەم عوي...
قاساننىڭ بىلەتىنى راس. قازىرگى ۇلكەن قۋانىش تا وسى كىسىنىكى. ناۋان سوناۋ ستۋدەنت كەزىندە دە بۇعان ەرەن اقىلدى، زەرەك كورىنەتىن. بەرتىن كەلە وعان ءوزى دەن قويىپ، سەنىپ كەتتى. جازعى دەمالىسقا قارسى ىنىسىنە اقشا جىبەرگىشتەپ، شاقىرعىشتاپ بىتەتىن. ناۋاننىڭ حاتىن ايدالادا كەز كەلگەن شوپانعا وقىپ، ءار ءسوزىن التىنعا بالاپ، عاجاپ قان وتىراتىن. ەل دە اعا ءىسىن ەرسى كورمەي، تالاسا دا قويمايتىن. كەيىن عىلىم كانديداتى اتاعىن الىپتى دەگەندى ەستىگەندە قاساننىڭ جۇرەگى جارىلا جازدامادى ما؟ وسى جەردە كىشىگىرىم توي جاسادى: ونىسىن ءۇش كۇن بويى ويلانا ءجۇرىپ، داپتەر پاراعىنا ساندەي تولتىرا جازىپ، حات سالعانى بار.
— اعا، كەلگەلى بەرى سۇراپ المادىم... ءوز شارۋا-جايىڭىز قالاي؟ — دەدى ناۋان قىستاۋعا تاياپ قالعاندا.
قىستاۋدان ءسال ارىرەك ءجۇز قادامداي جەردە وتىرعان جالعىز كيىز ءۇي ايشانىكى. جاتىپ قالعان با، شام جوق، قاراۋىتىپ تۇر.
— شارۋا بيىل جاقسى. قىستان شىعىنسىز وتتىك. ءجۇز ساۋلىقتان ءجۇز الپىس قوزى الدىم. جامان ەمەسپىز. ناۋاشجان. — قاسان كۇلىمدەپ ىنىسىنە بۇرىلدى. — ءتورت بولمەلى توبەسى شيفەرلانعان ءۇي، قورا-قوپسى سالىپ بەرەمىز دەپ وتىر.
— دۇرىس....قۇتتىقتايىم، اعا.
— ءسويتىپ ەكى ءۇيىمىز تىرلىك ىستەپ جاتامىز. وتكەن جىلى وردەن بەردى. ەستىگەن شىعارسىڭ؟.. ە، قۇتتىقتاپ ءبىر شەرە اپورت الما جىبەردىڭدەر عوي. ءيا-يا... جەڭگەڭ دە، بالالار دا ماز-مەيرام بولدى. ءجۇر، ناۋانجان، ۇيگە كىرەلىك. تاماق دايىن دەگەن.
— ءقازىر، اعا... ءسال تۇرا تۇرايىقشى.
— جارايدى، قاراعىم، — دەدى قاسان قولىنا العان شي قالپاعىن باسىنا قايتا كيىپ. قۋانىشتى ادام قاشان دا جاي، تىنىش تۇرا ما؛ قاسان تاعى دا سويلەپ كەتتى. - قارتتار سەنىڭ سالەمدەسىپ كىرىپ شىققانىڭا اسا رازى. توبەلەرى كوككە جەتكەندەي بوپ وتىر.
— وزدەرى ابدەن شارشاپ قالىپتى عوي.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، اينالايىن... ايشانىڭ ءولىمى قاۋساتىپ جىبەردى.
— ايشادان كەيىنگىسى قايدا؟
— ءنازيرا ما؟
— ءيا...
— ول وقىمادى عوي. قالادا ساۋدا ورنىندا ىستەيتىن بip جىگىتكە كۇيەۋگە ءتيدى. ونان كەيىنگى ەستيارى جانارجان عوي.
— اناۋ كوزى قاپ-قارا، سارى قىز با؟ بەلشەسىنەن توپىراققا كومىلىپ وتىراتىن، سول ما؟
— ءيا-يا، ءدال ءوزى. كەلەسى جىلى مەكتەپ بىتىرەدى. ەتى ءتىرى، ىزەتتى بالا. ءبىر اينالايىن ءوزى...
«ءبىر اينالايىن ءوزى...» بۇل كىمنىڭ ءسوزى ەدى؟ قانداي قۇلاققا جىلى، تانىس ءۇن، — دەپ ويلادى ناۋان. — ءيا، بۇل... بۇل اپامنىڭ ءسوزى. ءجيى ايتاتىن». ناۋان جۇرەك تۇكپىرىنىڭ سىزداپ جۇرە بەرگەنىن سەزىندى. اكە مايداندا قازا بولدى. ونى ەمىس-ەمىس قانا بىلەدى، ال انا ءالى كوز الدىندا. سوعىستىڭ اۋىر جىلدارىندا ءبىر ءۇزىم ناندى اۋزىنان جىرىپ، وسى ەكى ۇلىنا بەرەتىن؛ ءوزى قاشان دا كۇلىمدەي: «مەن جەدىم. سەندەرگە قويعانىم عوي»، — دەيتىن.
— ناۋاشجان، ۇيگە كىرەلىك. ءتۇن سالقىن بوپ بارادى، — دەپ قاسان ءىنىسىنىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى. قامقورلاي جاۋىرىنىنان قاعىپ، قولتىقتاپ الدى...
استان كەيىن ناۋان توسەكتى قىستاۋدىڭ ىرگەسىنە، جازىقتاۋ شاعىلدىڭ ۇستىنە سالدىردى؛ باياعى ءبىر بالا داعدىسىنشا ءوزىن اينالا شەڭبەر سىزدى؛ ونىسى جىلان، ءبۇيى كەلمەسىن دەگەنى. سونان كادىمگىدەي كوڭىلى جايلانعانداي.
اي سۇتتەي جارىق. توڭىرەك تىپ-تىنىش. سانسىز جۇلدىز، تۇڭعيىق، قارا تەڭىز بەتىندە ءجۇزىپ جۇرگەن كۇمىس شاباقتاي جىلت-جىلت ەتىپ، جىمىڭ قاعادى. قولىڭدى سوزساڭ ۇستاپ الاتىن دا سياقتىسىڭ. «شايقاپ ۇركىتىپ جىبەرسە قايتەر؟ قورقار ما ەدى؟ — دەپ ويلادى. ناۋان اسپانعا قيالدانا قاراپ... — اي قورىقپاس-اۋ... جەڭىل جۇزەدى بىلەم».
ناۋان كوكىرەگىن كەرە تىنىستادى. «قانداي عاجاپ اۋا»، — دەدى كۇبىرلەپ. قالا ادامى دالاعا شىققاندا الدەنەشە ءلاززاتتى اڭساپ، سونىمەن ءوزىن الدارقاتادى: مايى الىنباعان ايران، سارى قايماقتانعان قىمىز بەن مىناۋ تىنىشتىق، سالقىن تازا اۋا. قالانىڭ قاپىرىق ىستىعى مەن ماشينا يىسىنەن قۇتىلعانىنا سابيشە قۋانادى.
ناۋاندا دا ءقازىر قالا ادامىنا ءتان ءبىراز مىنەز بار. و دا الگىندە ەتكە سىلقا تويسا دا، ەكى كارلەن كەسە قىمىزدى ءوشى قالعانداي زورلانا ءىشتى؛ كەلگەلى توسەكتى دالاعا سالعىزىپ جاتۋى دا سونان.
— ناۋاشجان! — دەدى ەر ادامنىڭ جارىقشاق داۋسى قىستاۋدىڭ تەرەزەسىنەن.
— اۋ...
— تاعى دا ءبىر جامىلعى كورپە الساڭشى. ءتۇن سالقىن بولار.
— شىلدەنىڭ ءتۇنى عوي. ءالى-اق وتە شىقپاي ما، اعا؟!
— قاراشى... اۋىلدى ۇمىتپاپتى. «تۋعان جەردىڭ توپىراعى دا ىستىق» دەگەن ءوزى ىپ-راس-اۋ، ءا؟ — دەپ سۇيسىنگەن ماقپالداي جۇمساق اعا ءۇنى جۇرەك ءتۇبىن جىلىتتى.
«وعان مەن باياعى ءسابي قالپىمدامىن. قالاداعى جولداستارىم مۇنى ەستىسە، كۇلەر ەدى-اۋ. سەنىڭ ماعان دەگەن جانىڭدى تۇسىنبەيدى عوي. ارينە، ولار بىلمەيدى». ناۋان ويىنا سوناۋ ءبىر سۇراپىل سوعىستان كەيىنگى اۋىر تۇرمىس ورالدى. اناسى دۇنيە سالعان. قاسان كولحوز ورتالىعىندا جۇمىستا. ۇيگە ەكىندىگە تالاسا قايتادى. ناۋان ءۇشىنشى كلاستا وقيدى.
ءالى ەسىندە، بىردە باسقارما كەلدى. «قاسان بالالىق ىستەمە، ناۋاندى «بالالار ۇيىنە» بەر. ونداعى تاربيەشىلەر سەنەن گورى ءبىلىمدى. كۇتەدى، باعادى. ءوزىڭ جۇما سايىن بارىپ تۇراسىڭ»، — دەدى. قاسان كونبەدى. «جالعىز باۋىرىمدى بەرمەيمىن. ءۇيىمنىڭ ءتۇنىنىڭ سوندىرمەيمىن»، دەپ كادىمگى ءبىر ەستيار، ۇلكەن كىسىدەي-اق قاباق شىتتى. ءقازىر ناۋان ويلاسا، سول كەزدە قاسان ون جەتىدە ەكەن.
قارا كۇز ەدى. وتىن تاپشى. دالا ۇلىعان جەل. ناۋان توسەك تارتىپ جاتقالى ءۇشىنشى كۇن. ءتۇن بولسا ءۇيدىڭ ءىشى ونان ءارى سۋىتىپ كەتەدى. ءقازىر دە سول ازىناپ تۇر. كارىسىننىڭ تاپشىلىعىنان شام ەرتە سوندىرىلگەن؛ جەر يىستەنگەن بولمە الا كولەڭكەلەنە ىزعىرىق اتادى. ۇرى مىسىقتاي سۇعاناق جەل قارا باقايداي سۋىق ساۋساعىن جۇگىرتىپ، ىشكويلەكتى كەۋلەي؛ كوكتەي ءوتىپ تە ۇلگەرگەن ەدى؛ ناۋان تىسى-تىسىنە تيمەي قالتىراپ، ءبىر ۋىس بوپ جيىرىلا ءتۇستى؛ سورلى اعا نە ىستەرىن بىلمەي، ءوز ۇستىندەگى بار كيىمىن شەشىپ، سونىمەن قىمتاي جاۋىپ ءجۇر. انە، ول كۇندەگىسىنشە ءىنىسىن تۇنىمەن ءوز قىزۋىمەن جىلىتقالى تاس قىپ جاۋرىنىنان قۇشاقتاي جاتتى. «مەن اۋىرسامشى... ماعان تيسەشى سول سالقىن سەنەن گورى»، — دەپ جىلىمسىراي كۇبىرلەيدى. ىلە ىستىق دەمىمەن ءىنىسىنىڭ قۇلاعىن شارپي: «ءالى-اق جازىلاسىڭ، ناۋاشجان. ەرتەڭ باسقارما وتىن بەرەتىن بولدى. سوندا ءبىر ورتەپ جاعارمىز-اۋ. ەستيمىسىڭ؟ ەكى پۇت بيداي الام. قويۋ كوجە ىستەيمىن...»
ءيا، سوندا وسى موماقان قۇم ىشقىنا ءىشىن تارتىپ ۇلىپ تۇرعان؛ سايالى باۋ-باققا بولەنگەن جايىق بويىنان كەلگەن ولارعا قىر كورسەتكەندەي دە ەدى-اۋ. كوز اشتىرماي ۇيىتقي كەيدە سۋىرتپاقتاپ سوققان سۋىلداق سۋسىما سارعىش توپىراق قاساندى دا، ونى دا ۇيگە قۋالاپ تىققان. كۇزدىڭ قارا سۋىعى جۇتىنا، جۇقا كيىمنەن كوكتەي ءوتىپ قالتىراتسا، قۇم قۇلاق-مۇرنىن، اۋزىن بىتەپ ەكى جاستىڭ ەسىن شىعارىپ جىبەردى: «مالدان مۇلدە ايرىلدىم. قۇرىدىق-اۋ، ناۋانجان»، — دەپ قورعان كورەر اعاسىنىڭ قازاندىق، اۋزىندا قالشىلداي وتىرىپ جىلاعانىن دا ۇمىتقان جوق. «اعاسىنىڭ» كوزىنە جاس العانىنان جۇرەگى ۇشىپ، ونان ءارى زارەسى كەتكەن؛ سويتسە ول كەزدە قاساننىڭ ءوزى تىم شيكى، ورىمدەي جاس بولاتىن. نە ىستەرىن بىلمەي تۇيىققا تىرەلىپ وتىرعاندا بىرەۋ ەسىكتى ايقارا اشىپ كىرىپ كەلدى. قازاندىقتان تۇسكەن ساۋلەدەن كەلگەن ادامنىڭ ۇستىندە برەزەنت پلاششى بار موسقال جان ەكەنىن اڭدادى.
— ءاي، بالام، مالىڭ قايدا؟ — دەدى ول كۇلىمدەي.
كەيىن بىلسە كورشى شوپان، ايشانىڭ اكەسى. «جاس شوپانعا باس-كوز بولعايسىڭ، تاجىريبەسىز بالا ەدى»، — دەپ باسقارما قاساندى سىرتتاي تاپسىرىپتى.
مىنا بۇگىنگىدەي داۋىلدا مالىنان كوز جازىپ، جەر ساباپ قالارىن سەزىپتى دە، اتىنا مىنە سالىپ بەرى تارتىپتى.
— قويلارىڭ امان. ايداپ اكەلىپ، قامىس اۋلاعا كىرگىزىپ قامادىم. باعىڭ بار بالا ەكەنسىڭ. وتارىڭ تۋرا الدىمنان كەزىكتى. ايتپەگەندە وسى ىقتاعان بەتىندە قۇم اراسىندا قاسقىرعا جەم بولاتىن ەدى، — دەدى ول ۇستىندەگى برەزەنت پلاششىن شەشىپ جاتىپ.
— قۇم بورانى قارلى داۋىلدان دا، ۇسكىرىك ايازدان دا جامان. قار كەتەر، اياز سىنار. قۇم — ءىز جاسىرادى، كەتپەيدى. مال كومىلسە، تابىلمايدى. قۇم استىندا ماڭگى قالعانى. كانە، باستارىڭدى كوتەرىڭدەر، قامىقپاڭدار...
— اعاتاي، سىزگە دەگەن العىسىمدى قايتىپ جەتكىزەرىم...
— جۇنجىمە، بالام. شاي قوي. ءال جيالىق.
— راقمەت، سىزگە اعا.
— ءجا، بولدى. قوي ەندى. مەن مىنا ەكى قىردىڭ استىندامىن. كەلىپ تۇر. بىلمەگەنىڭ بولسا سۇرا. نامىستانبا. يە، قاراعىم-اي، سەنىڭ بىلمەسىڭ ءبىر باسىڭا جەتەرلىكتەي كوپ قوي. تىم شيكىسىڭ، قايتەيىن.
قالبالاقتاپ قازانعا سۋ قۇيىپ، جۇگىرگىشتەي باستاعان قاساندى ەتەگىنەن تارتىپ:
— وتىر، — دەدى، قاسىنان ورىن نۇسقاپ. — سەنىڭ ەسىمىڭ كىم؟ باسقارما ايتىپ ەدى، ۇمىتىپ قالىپپىن.
— قاسان...
— مىنا بالا شە؟
— جالعىز ءىنىم، اعا. اتى — ناۋان.
— وقىماي ما؟
— وقيدى. ەكى اي كەشىكتى. بىرەر كۇندە ينتەرناتىنا اتتاندىرام عوي. كوشى-قونمەن قول تيمەگەنى، — دەدى قاسان نالىپ.
— ەرتەڭ كۇن اشىلسا، ءوزىڭ اپارىپ سال. مەن باس-كوز بولا تۇرايىن وتارىڭا، — دەپ موسقال ادام جان قالتاسىنان تەمەكى شىعارىپ، گازەت قيىندىسىنا وراپ جاتتى. اسىقپاي قازان استىنان ءبىر قامىستىڭ تالىن الىپ تۇتاتىپ بۇرقىراتا سورعان: قىزىل جالىندانعان شىلىمنىڭ ۇشىنان تاراعان ساۋلەدەن قالىڭ، جەبەلى مۇرتى، قۇس تۇمسىعى شالىندى. ناۋاننىڭ ءجىتى كوزى قارت جانارىنىڭ قيىعىنا شوعىرلانعان مول بالاپان ءاجىمدى دە قازاندىق اۋزىنان تۇسكەن كومەسكى ساۋلەدەن كورىپ وتىرعان.
قاسان ءلام-ميم دەمەدى. ورنىنان تۇرىپ، قازاننان ساماۋرىنعا سۋ قۇيدى. جەتىلىك ماي شام جاعىلدى. داستارقان جايىپ، شاي قامىن ىستەدى. ماناعىداي ەمەس، «جالعىز قالام-اۋ!» — دەپ مەنى قيماي، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. «وقىتپاي بولمايدى. نە ىستەيىم؟» — دەيتىن دە ءتارىزدى.
شاي ۇستىندە كورشى شوپان تاعى دا اقتارىلا سويلەپ:
— قۇم — سىرلاسقان ادامعا جاقسى. سىرىن ۇعۋعا تىرىس. كەي مىنەزى كوشپەلى قازاققا ۇقسايدى. قۇمدار دا كوشەدى. كەشەگى مال ءورىسىڭ، ءبىر كۇنگى داۋىلدا قۇم استىندا قالاتىن كەزى بولادى. سوندايدا ەكىنشى ءبىر جەردەن، شاعىل اراسىنان جايىلىم تابىلا كەتەدى. وندايدى نازارىڭنان تىس قالدىرما، بەلگىلەپ وتىر، — دەدى ول تەرشىگەن ماڭدايىن كولدەي اق ورامالىمەن قايىرا ەكى مارتە ءسۇرتىپ. — ءيا، قۇر قول ەمەسسىڭ، ءبىر مايا پىشەنىڭ بار ەكەن. «قار ءتۇستى-اۋ»، — دەپ مالىڭدى جەر قارادان قوراعا قاماما. قۇمداعى قار جۇقا بولادى، ءارى قاتىپ جارىمايدى. قوي تەبىندەپ جايىلا بەرەدى. ءشوپ قىس ورتاسىندا، كوكتەمدە، مال تولدەگەندە قاجەت. سوعان ساقتاۋعا تىرىس. قىستا توپىراق بورانى سيرەك. ەڭ ءبىر جاقسى ۋاقىت. ءوزىڭ ءالى-اق كورەسىڭ.
ال قازىرگى كەزدە قۇم داۋىلى ءقاۋىپتى. سونسىن كوكتەمدە قيىن. ءالى قىستاۋدى دا جارتىلاي كومىپ سالادى. ءجا-جا، ەكەۋىڭنىڭ كوزدەرىڭ اتىزداي بوپ شىعىپ بارادى عوي. ۇرەيلەنبەڭدەر...
— قورقىپ وتىرعانىمىز جوق، اعا. اڭگىمەڭىز قىزىق سوعان تاڭبىز، — دەدى قاسان، ناۋان الدىندا ۇلكەندىگىن سەزدىرىپ، «ءىنىمنىڭ جۇرەگى ۇشپاسىنشى»، — دەگەنى دە سياقتى.
— ە، باسە، سويتىڭدەر. جىگىتسىڭدەر عوي. ناۋان قاراعىم، وتتىق اكەلشى، شىلىم شەگەيىن. قاسان، ەندى قۇيما. بولدىم. قاندىم.
كورشى شوپان جەبەلى مۇرتىن، تەكە ساقالىن سيپاپ قويدى. داستارقاننان كەيىن ىعىستاپ، اس قايىرا بەتىن سيپادى دا، جانقالتاسىنان شىلىم شىعاردى. ناۋان اكەلگەن سىرىڭكەنى شاعىپ، تەمەكىسىن تۇتاتتى. بوزعىلت ءتۇتىندى قوس تاناۋدان بۇرقىراتا ءتۇسىپ، ءسال جوتكىرىنىپ تە جىبەردى.
— قىستاۋدى قۇم باسىپ تاستاسا ءقايتىپ كۇن كەشەمىز، اعا؟
— ەي، قاسانجان-اي، ونىڭ جاراسى جەڭىل. تەرەزە تۇسىن ارشى دا قوي. جەلدىڭ-سال بەتى اۋسا، قۇمنان ءبىر تۇندە ءوزى-اق ارشىلادى. شاعىل اراسىن قۋالاي سوعار قۇيىن اپ-ساتتە قۋىپ اكەتەدى. ەندى سەن قۇمنىڭ اراسىندا قانداي ءشوپ وسەدى، بىلەمىسىڭ؟ بىلمەيسىڭ. كوكتەمدە اق سەلەۋ، بوز جۋسان، قارا جۋسان، ەبەلەك، ەركەك، قۇمارشىق شىعادى. شوڭعالدىڭ ەتەگىندە قياق، اق شي دە مول. جىلقى مەن سيىرعا و دا ازىق. قىستان ارىپ شىققان وتاردى قالىڭ قۇمارشىققا قاپتاتىپ ءبىراز بوكتەرگەيسىن، ءارى سالعاندا ءۇش اپتادا مالىڭ ەتەيىپ شىعا كەلەدى. بۇنى دا ەسكەر. ابدەن ءبۇر جارىپ، ءپىسىپ كەتكەن قۇمارشىقتىڭ ءنارى شامالى. ءدانى توگىلىپ قالادى. كۇن مەن جەلدىڭ دە ىڭعايىن ب ا ق. جەل باتىسقا اۋسا ۇزاق سوعادى. كۇن زارىنەن ايرىلىپ، سارى ۋىزدانىپ تۇرسا، داۋىل جاقىن دەگەن ءسوز. ءبارىن بىردەي بىلە بەرۋ قيىن، ارينە. دەي تۇرعانمەن كوڭىلىڭە كورگەنىڭدى، ەستىگەنىڭدى توقي بەر. مال باققان ادامعا ءبارى كەرەك. ءتىسىمىز وسى قۇممەن سارعايسا دا، ءبىزدىڭ دە بىلمەسىمىز كوپ. مەن سەنى جاستىعىڭا قاراپ، اڭعال بولماسىن دەپ ايتىپ جاتىرمىن. تەك ابدىراما، اينام. ۇيرەنە بەر. ال ەرتەڭ ساسكەدە ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىڭدەر. قوناق ەتەيىن، اپالارىڭمەن تانىستىرايىن، — دەگەن ەدى-اۋ ول سوندا.
ايتقانى كەلدى. باستان قانشا داۋىل ءوتتى. بۇل قۇمنىڭ كورسەتەرى كوپ ەكەن عوي. ءۇش-تورت كۇن قاتارىنان سوققان قۇم داۋىلىنان اسقان توزاق جوق. اينالا سارعىش تۇتەك، پەردە تۇتىپ تاستاعانداي كوز اشتىرمايدى. جەگەن تاماعىڭدى دا، ىشكەن شاي، سورپاڭدا دا توپىراق ءتىستىڭ اراسىنا كىرىپ قاشىر-قاشىر ەتەدى. ىلكىدە جيرەنسە دە، بەرتىن كەلە وعان قاسان دا، ناۋان دا ۇيرەندى. قوس جانارىڭ دا سول داۋىلدان كەيىن اي، اپتالاي، ۋداي اشىپ جۇرگەنى. قوينى قونىشىڭ، توسەك-ورنىڭ دا قۇم. سوندايدا ناۋان تەزىرەك اۋدان ورتالىعىنداعى ينتەرناتىنا قايتىپ كەتكەنشە اسىعاتىن. بالالىقتان با، «اعام قاساندى قالدىرىپ بارام-اۋ»، — دەپ ويلامايتىن. تەگى، جانى اشىپ، كۇيزەلمەگەن دە سياقتى. نەگە؟ ول بولسا «ناۋانجان» دەيدى دە وتىرادى. قاقاعان قىسقى بوراندا دا ينتەرناتقا ارتىنان ىزدەپ كەلىپ، قورجىن باسىن تولتىرا پىسكەن ەت اكەلىپ تاستايتىن. كيىم السام با دەپ جيناعان ازىن-اۋلاق تيىن تەبەنىن دە بەرىپ كەتەتىن. «قۇدايىم، وندا نە تۇر؟ اعا پارىزى ەمەس پە؟ ارادا تالاي جىلدار وتكەندە ەندىگىم نە كۇيزەلىس؟» — دەپ ويلادى ول. — «مەن ەڭ ارعى توركىنى وسىنى دا ۇمىتتىم-اۋ. استاناعا كەل، ۇيىمە قوناق بوپ كەزدەسەم قايتەتىن ەدى. ىرىسىمدى ىشپەيدى عوي. ەرىن ۇشىمەن بىلدىرگەن ەمەۋرىن سياقتاندىرىپ «بىزگە دە كەلىڭدەر» دەيمىن. ءيا... اسىلى، مەن قاتتىمىن...»
ناۋان كوڭىلى الەم-جالەم: الدەنەگە وز-وزىنەن وكىنىپ الدەكىمگە دەگەن ءبىر كۇيزەلىسى بار دا ءتارىزدى. «ول نە؟ نەگە جۇدەدى؟ نە جەتپەيدى؟ عىلىم كانديداتىمىن. بەلەستەن استىم. ىستەگەنىم دە از ەمەس سياقتى. قانشاما كىتاپ وقىلىپ، گازەت تىگىندىسى اۋدارىلدى. مەن ءقازىر عانا دەم الىپ ءجۇرمىن. ايتپەسە، ورتالىق كىتاپحانادان شىعۋشى ما ەدىم. تالاي، كۇن، اي، جىل سابىلمادىم با؟ مۇمكىن، ءالى سول عىلىمنىڭ تەك كانديداتى ەكەنىم، ءوزى ەمەستىگىن جانىمدى جۇدەتە مە، — ناۋان ىڭىرسي اۋناپ ءتۇستى. كوزىن جۇمدى. — ۇيىقتاۋ كەرەك... اۋىلعا وسى ءۇشىن كەلگەنىم جوق قوي. ماعان نە كورىندى دوڭبەكشىپ».
ناۋان بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە قاسان شوپان بوپ، قاراۋىنا مال الدى. قۇمعا كوشتى. ناۋان ينتەرناتقا ورنالاستى. جاز ايلارىندا اعاسىنىڭ جانىندا، كومەكشى. ونان بىردە ايشانىكى كوشىپ كەلدى. ءبىر وتار قويدى سونىڭ اكەسى باعىپ، قاسان كومەكشىلىكتە قالدى. «جاسسىڭ»، — دەيدى. «الدىمداعى مالىمدى الدى»، — اعاسىنىڭ وعان قاتتى رەنجىگەنى دە ەسىندە. «ەندەشە قالاعا كەتەلىك، اعا. زاۆودقا ورنالاسارسىز»، — دەگەنى بار ناۋاننىڭ جۇباتىپ، اعاسى ونى قول كورمەدى. كەيىن ءوزى قىزىل شىرايلى، قارا بۇيرا ماڭداي شاشى وڭ كوزىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ تۇراتىن تالدىرماش قىزدى تۇڭعىش رەت ينتەرناتتا كەزىكتىردى. اتى — ايشا، اكەسى شوپان ەكەندىگىن بىلگەندە: «ەندى كانيكۋلعا بىرگە شىعىپ، بىرگە قايتاتىن سەرىك تابىلدى»، — دەپ اعاسىنىڭ قالاعا كەتپەگەنىنە ىشتەي قانداي قۋاندى دەسەڭشى.
ءبارى دە كۇنى كەشەدەي. بەرتىن كەلە ايشا تارانىپ، بوي تۇزەدى. كەلتە مۇرنىنىڭ ۇشى شىعىپ، ۇيالى قارا كوزدىڭ استىنا ۇلبىرەگەن ماقپالداي كولەڭكە ءتۇستى. جاۋرىنى كۇرجىكتەۋ سياقتى ەدى؛ ءقازىر ءجۇرىسى كەربەز، شالقاق. ەرنى ءىس ۇلبىرەپ، كۇمىس شىقتانادى دا تۇرادى. بۇرىنعىداي كىسىگە تىكتەنە قارامايدى؛ كۇلسە دە سول تەز ەزۋىن جيىپ، اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەي قويادى. كوزىنىڭ استىنان كۇلىمدەي «سەن ءوزى قالايسىڭ، ەي» دەپ سىنايتىن دا ءتارىزدى، ەندى بىردە ناۋاننان ىرگەسىن اۋلاق ساپ، سىرعاقسيتىندى تاپتى. مۇنىڭ بىرىنە دە تۇسىنە الماي، ناۋان رەنجىمەپ پە ەدى؟ «كورمەگەنىم سەن بولسىن، پالدەنەدى عوي»، — دەدى. ايتسە دە، ءوزى پالدەنە المادى. ىلعي سونى ويلايدى. قۇدىققا سۋعا بارعانىن توريتىندى شىعاردى. بىتىرەرى دە شامالى. كورمەسپىن دەسە دە، كورەدى، كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ قايتادى. وندا دا ساي جيەگىندەگى بۇيرا باس قىزىل جىڭعىلدى بوي تاسالاپ قارايتىن. ءوزىن كورمەگەنىنە ەمەس، ءوزى كورگەنىنە ءماز. عاجاپ... سوندا ول بۇرىن قۇشاقتاپ، قالاي الىسىپ-جۇلىسىپ ءجۇردىم دەپ ويلامايتىن. ۇيىنە تالاي رەت سۇراۋسىز-ساۋالسىز جەتىپ بارىپ، ايشانىڭ كوزىنشە تەرلەپ-تەپشىپ، ىسىلداپ-پىسىلداپ شايعا تارى ساپ ءىشىپ تە ەدى-اۋ. اۋزىنىڭ اينالاسى جىلتىراعان اعال-جاعال ماي بوپ، سورپالى اشقىلتىم قۋىرداقتى باس كوتەرمەي سوعاتىنى قايدا؟
ءيا، ونان بەرى تالاي زامان ءوتتى. ايتسە دە، ون جىلدىقتى ءبىتىرىپ، كامەلەتتىك اتتەستات الىپ، وسى اۋىلعا كەلگەندەرى ەسىندە؛ ايلى تۇندە قۇم اراسىندا ايشا ەكەۋى وڭاشا سۇقباتتاساتىن ەدى عوي. ايشا بىلەكتەي جالعىز بۇرىمىن وڭ يىعىنان اسىرا ويناقى سەرپىپ تاستايتىن... جالاڭ باس، جالاڭ اياق شاعىلعا شىعىپ وتىراتىندارى قايدا؟! ناۋان دا باتەڭكەسىن شەشىپ، قولىنا الاتىن. كەيدە باتەڭكە مەن ءتۋفليدى بىرىنە-بىرىن ايقاستىرا بايلاستىرىپ، ناۋان يىعىنا ىلەتىن: وندايدا ايشانى جالىندىرماي ءتۋفليىن بەرمەيدى.
— ايشا، — دەدى ول وسىنداي شىلدەنىڭ اشىق، ايلى ءبىر تۇنىندە جۇرەگى لۇپىلدەي.
— ءيا...
— سەن وقۋعا ءتۇسىپ، مەن قۇلاپ قايتسام...
— قۇلامايسىڭ، ناۋان. ولاي دەمە، — دەپ ايشا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى. — مەن قۇلاسام، وزگەلەردەي كۇڭىرەنبەيمىن. اۋىلعا كەپ فەرمىگە ورنالاسام. كەلەسى جىلعا دايىندالام. دارىگەرلىكتەن باسقاعا تۇسپەيمىن. سونى سۇيەم.
— وعان تۇسە الماساڭشى؟
— بەتىمنەن قايتپايمىن. ەندى ءتۋفليىمدى بەر. كەتەيىن. اپام ۇرسار. كەش قالدىم. ناۋان.. ونىڭ نە، قويشى. جىبەرشى.
ناۋان جۇرەگى لۇپىلدەپ قىز ەرنىنەن ەبەدەيسىز ءسۇيدى. بۇلت ەتىپ قۇشاعىنان شىعىپ كەتكەن:
— ايشا، — دەدى ۇمتىلا ءتۇسىپ.
— ناۋان، قويشى. ايتپەسە، رەنجيمىن. بولدى ەندى.
ءتۋفليىن قولىنا الىپ، جۇگىرە باسىپ كەتىپ بارا جاتقان اق كويلەكتى قىز سوڭىنان تەلمىرە قاراپ ناۋان تۇرىپ قالاتىن.
«تىپتەن بالا ەكەنمىن-اۋ»، — دەپ ويلادى ناۋان جامىلعى كورپە استىنان قولىن شىعارىپ. كوكەيىندە «سول ءبىر داۋرەن قايتا اينالىپ سوعار بولسا، ماندىلەۋ وتكىزەر ەدىم-اۋ» دەگەندەي شولاق وكىنىش جوق ەمەس.
«ايشا بىلگەندەي ايتىپتى. مەن دە، و دا وقۋعا تۇستىك. جاتاقحاناعا ورنالاستىق. كەي كۇندەرى جۇماسىنا ەكى-ۇش رەت كەزدەسىپ جۇردىك. كەيىن ەمتيحان جاقىنداپ، قارىم-قاتىناس سيرەپ كەتتى. ءارى اعامنان كەلگەن حاتتار دا بۇعان سەبەپكەر ەدى؛ ول ىلعي دا: «تۇندە جالعىز قىدىرما. قالالى جەر، بىرەۋ-مىرەۋ قاتە ىستەر. ساق بول. ساباعىڭدى ءبىل. مەنىڭ جاتسام-تۇرسام تىلەۋىم — سەنسىڭ. اناۋ «جالعىز اعاشتاعى» ناعاشىڭنىڭ بالاسىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟ سونى بۇزىقتار ساباپ كەتىپتى. بالنىستە دەيدى»، — دەپ جازاتىن.
وندايدا اعامنىڭ ءوزىن كورىپ وتىرعانداي بولاتىنمىن؛ اۋىلدى ساعىنىپ، ەلەگىزىپ بىتەتىنمىن عوي.
— سەن اۋىلدى ساعىنىپ ءجۇرسىڭ-اۋ شاماسى. كوپ ايتا بەرەسىڭ، ناۋاش. لەكسيادان تىس سپورتپەن شۇعىلدانساڭ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەيسىڭ. سونسىن تەاتر، مۋزەيلەردى ارالايىق، — دەگەنى دە بىردە ايشا. و دا مەنىڭ سۇلەسوق كۇيىمنەن سەكەمدەنگەن-اۋ، ءا؟
تەگىندە ادام ءوزىنىڭ قاتتى ءسۇرىنىپ، باقىتسىزدىعىنىڭ جاقىندىعىن سەزە مە دەيمىن؛ تابيعاتى ساقتاندىرعانداي كوڭىلىنىڭ قوشىن كەلتىرمەي، قاباعىنا كولەڭكە ۇيالاتىپ قوياتىن دا ءتارىزدى مە، قالاي. ناۋان سولاي دەپ ويلادى. ويتكەنى سول كەزدە قارادان-قاراپ ءجۇرىپ، وز-وزىنەن ءجۇنجىدى، تىپتەن ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى ەمەس پە؟!.
ۇمىتپاسا، ماي ايىنىڭ ءىشى. مەرەكە كۇنى. ايشا ەكەۋى قالا شەتىندەگى ءبىر كينوتەتردان كەلە جاتتى. ويىندا دانەڭە جوق. بەسىننىڭ شاماسى. ەل اياعى سيرەمەگەن شاق. كەنەت ەكى-ۇش جىگىت كولدەنەڭ كوشەنىڭ قالتارىسىنان شىعا كەپ، بۇلاردىڭ الدىن كەس-كەستەي بەردى. اسىرەسە، ءتورتباق، جاۋىرىندى كەلگەن، باسىندا كۇنقاعارى تىلدەي كەپكاسى بارىنىڭ ءتۇسى سۋىق. ۇستىندەگى قارا كوستيۋمى القا-سالقا، جانىنداعى ۇزىن تۇرا مۇرتتىعا يەك قاعىپ قويادى. و نە دەگەنى؟ «پىشاقتى سول بۇيىردەن سال مىناعان. كوشە جيەگىنە سۇلاتا سالايىق»، — دەيتىن ءتارىزدى. شيكىل سارى ءۇشىنشىسىنىڭ باسىندا قالپاق: الگىنى ماڭدايىنا، كوزىن جاسىرا، تۇسىرىڭكىرەي كيىپتى. ول ناۋاندى سىرت اينالىپ وڭ جاعىنان كەپ توقتادى. ناۋان بۋىن-بۋىنىن ۇساق ءبىر ءدىرىل بيلەپ الىپ بارا جاتقانىن سەزىندى: ءالى قۇرىپ، ايشانىڭ تاس قىسىپ وڭ قارىنان ۇستاپ الدى. «ءقازىر... ءقازىر ولتىرەدى. انە، كەپكالى، جاۋىرىندىسى قولىن جان قالتاسىنا سالدى. شىعارمايدى عوي. نەگە؟ نەمەنەگە جىلىمشى كۇلەدى؟ نە كەرەك وزىنە؟» ناۋان سۇراماق ەدى، تاماعى قۇرعاپ، دىبىسى شىقپادى.
«مىنay مۇرتتىسىنىڭ وڭ جاق كوزىنىڭ استىندا كوك جولاق تىرتىق، جارا ءىزى بار. پىشاقتان... ءيا-يا، پىشاقتىكى. ناۋاننىڭ جانى تۇرشىكتى. ايشا دا سەكەمدەنە ىعىسقاندا، ناۋان تىپتەن قالتىراپ كەتتى.
— بالاقاي، بيكەشىڭدى اعاڭا تاستاپ كەتسەڭ قايتەدى، ءا؟ — دەدى الگى ءتورتباق قىرىلداي سىبىرلاپ.
— ءاي، سۇمەلەك ەستيمىسىڭ؟ ساعان ايتادى. — دەپ مۇرتتى يىعىمەن قاعا ءتوندى. — كانە، جالتىرات تابانىڭدى!
— ايتپەسە...
كەپكالى كوزىن سىعىرايتا كەۋدەلەپ كەپ قالدى. وسىندايدا جاناسا بەرە ىشتەن تارتىپ جىبەرەدى ەكەن دەگەندى ناۋان تالاي ەستىگەن: سونان دا جۇرەگى سۋ ەتتى. ءوزىنىڭ ايشانى تاستاپ، قالاي زىتا جونەلگەنىن اڭدامادى.
— ناۋان! — دەگەن ايشا داۋسىنا دا قايرىلمادى-اۋ. وھ، سۇمدىق-اي!
ءبىر كوشە اينالا بەرە ءوزىنىڭ قاس ماسقارا بولعانىن سەزدى؛ جالت بۇرىلىپ، كەيىن جۇگىردى. كەشىگىپتى... ايشا قارسى كەزىكتى. تىستەنە تۋرا قاراپ:
— سورلى! — دەدى دە، ءوتىپ جۇرە بەردى. قايرىلىپ ارتىنا قارامادى. ناۋان قالشيىپ قاتتى دا قالدى.
ايشادان كەيىن ەكى جىگىت ءوتتى. الدەكىمگە كۇلىپ بارادى.
— قىز وجەت-اق ەكەن! اناۋ ءۇش سۇمەلەكتى سۇلاتتى-اۋ، ءا؟
— مۇرتتى ۇزىندى اعاشپەن جاۋىرىنىنان قالاي قونجيتتى.
— اعاشتى قايدان الدى؟
— بىلمەيمىن.
— كەپكىلى الاسا بويلىسىن سەن دە ادەمى ۇردىڭ.
— ويناپ ەدىك، — دەيدى ازاردا-بەزەر بوپ...
ناۋان جاتاقحاناسىنا قاس قارايا جەتتى. توسەگىنە شەشىنبەستەن ەتپەتتەي قۇلاپ، ەگىل-تەگىل دىبىسسىز جىلادى. ونان بەرى قۋانىش تا، كۇيىنىش تە بولدى. ايتپەسە دە ناۋان ءۇشىن باقىتسىز، ءومىرى ۇمىتىلماس كۇن سول. ايشا سونان كەيىن جىلى قاباق بىلدىرگەن ەمەس. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءتاتتى تىنىس وسىلاي ءۇزىلدى. ول وقۋ ءبىتىرىپ، ەلگە كەتتى. بۇل استانادا قالدى.
ءبىر جىلدان سوڭ ايشا قازاسىن ەستىدى. ناۋان كوپ كەشىكپەي ۇيلەندى. سوندا ول ومىردەگى قايعى-قاسىرەت ۇمىتىلادى، و دا جارا سياقتى ءبىتىپ كەتەر دەپ ويلاعان. قايتا اينالىپ سوقپاس دەگەن. سويتسە، جارانىڭ دا ءار ءتۇرلى بولاتىنىن بىتەۋ جارانىڭ دا سىزدايتىنىن كەيدە ءىسىپ، كەيدە باسىلىپ جازىلا قويمايتىنىن بىلمەپتى. ءتىپتى تىرتىق بوپ ءبىتىپ كەتكەن جاراقات ورنى ەكەش، و دا ادام قاتتى رەنجىپ، نە قىسىلعاندا قىزىل بەلدەۋلەنىپ، «مەن مۇندالاپ» شىعا كەلمەۋشى مە ەدى؟! جۇرەگىندەگى سونداي ءبىر ەسكى بىتەۋ جارانىڭ سىزداي باستاعانىن، الدەنەگە ىلعي الاڭداپ، كوڭىلىنىڭ حوشى جوقتىعىن دا ول ەندى تۇسىنگەن ءتارىزدى.
ايشانى ۇمىتا الماپتى. ناۋان ونى ەشقاشان ۇمىتا المايتىنىنا كوزى جەتتى. ومىرىنشە سول ءبىر السىزدىگىن وكىنىپ، جازا كەشىپ وتەرىن، ەش اقتالا الماسىن سەزىمىن جاتىر.
تاڭ ساز بەرە كوزى ءىلىندى. وندا دا كوپ ۇيىقتاي المادى. قويدىڭ ماڭىراعانى، تۇيەنىڭ بوتاسىن قيماي قايرىلا، ەكى قۇمنىڭ استىنان ۇزدىگە بوزداعانى وياتىپ جىبەردى.
كۇن بيىك شاعىلدىڭ ۇستىنە دوڭگەلەپ شىقتى. قىستاۋ مەن شوڭعالداردىڭ باتىس بەتىنە تىرمىسىپ، ءتورت تاعانداپ سۇلاپ جاتقان تەكەمەتتەي مول كوگىلدىر كولەڭكەلەر الگىندە عانا سىرعىپ، ءسال جىلىسقانداي ەدى؛ ەندى مىنە جىم-جىلاس جوق. بەينە ءبىر قۇدىرەتتى كۇش سىپىرىپ-سىپىرىپ، تاپ-تازا قىپ كەتكەندەي. ەكىندىگە تالاس قاۋقيىپ قالىڭ كورىنەتىن شوڭعال توبەسىندەگى ءشوپ تە وسى ءقازىر مول توگىلگەن كۇن شۇعىلاسىندا ءورت شالعانداي سيرەپ، سەلدىرەپ تۇر. شاعىل ەتەگىندە جايىلىپ جۇرگەن تۇيەلەر دە ءبىر ءتۇرلى، سيىقسىز-اق؛ تىرنانىڭ اياعىنداي سيراقتارى سويديىپ، ساعىم كولىندە قالقىپ بارادى. «عاجاپ»، — دەپ ويلادى ناۋان ءبىر ساتكە كوڭىل كىربىڭىن دە، شالا ۇيقىلىعىن دا مۇلدە ۇمىتىپ. سۇلەسوقتانا جاتا بەرمەي، ەرتە تۇرعانىنا دا رازى سياقتى؛ قارا شاشىن شالقالاي قايىرىپ، يەگىن سيپاپ قويدى. الدەقايدان قوڭىر سامال سوعىپ، ۇستىندەگى جەڭى شولاق اق جەيدەسىن جەلپىپ ءوتتى: دەنەسى سۋدىراعان ماتانىڭ جەڭىل ءبىر سالقىندىعىن سەزىنىپ، ول سەرگىپ قالعانداي بولدى.
— ناۋاش!..
ناۋان جالت قارادى. اعاسى قاسان ەكەن. ۇلكەن ۇلى ءومىرزاقتى قولىنان جەتەلەپ قىستاۋدان بەرى بەت الىپ كەلەدى.
— ءيا، اعا؟
— قالاي ۇيىقتادىڭ، ناۋاشجان؟ — دەدى قاسان، ءىنىسىنىڭ كۇن شالىپ، جەل قاقپاعان اق سۇر جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ. وڭ قولىن ونىڭ يىعىنا سالدى. — تاماق ىشپەدىڭ عوي. اۋىرىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟
— جوق... ءجاي، انشەيىن.
قاساننىڭ ۇستىندە قوڭىر كوستيۋم. اياقتا قولدان تىكتىرگەن باقا باس قارا ەتىك. شەتەن قالپاعىمەن جەلپىنىپ قويدى. قۇم قازاعىنىڭ قانداي شىلدەدە جىلى كيىنەتىن ادەتى؛ ولار ايتسا، كۇن جۇقا كيىنىپ، شىلتيگەندەردى سورلاتادى؛ قالىڭنان وتپەيدى.
— كۇن جاقسى-ە؟ — دەپ قاسان وز-وزىنەن تامسانىپ، قالپاعىن قايتا كيدى. ءوڭىر ىلگەگى اعىتۋلى؛ ۇتىكتەلمەگەن تازا، سارعىش كويلەگىنىڭ جاعاسى شيراتىلىپ، كوستيۋم استىنان شىعىپ تۇر.
پەنجەگىنىڭ ەتەگىنەن تاس قىپ ۇستاپ العان، بەس-التى جاستىڭ شاماسىنداعى سەكپىل بەت، سارى بالانى اڭدايتىن ەمەس. قولىن وڭدى-سول سىلتەپ، الدەنەنى ناۋانعا تاپتەشتەي ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
بالانىڭ ۇستىندە مول تىگىلگەن ۇزىن جەڭ اق كويلەك، سۇرعىلت شالبار. جالاڭ اياق. كويلەكتىڭ ساۋ ىلگەگى جوق، القا-سالقا. ىشقىرىن اۋىق-اۋىق كوتەرىپ قويادى. اكەسىنە قاراعاندا، ءالجۋاز، سىلانىپ-سيپانعان، اينالىپ-تولعانۋى از، مىناۋ سالقىن جىگىتتىڭ بار تىرلىگى وعان جات. ونىڭ اعاسىنا ۇقسامايتىنىنا ءومىرزاقتىڭ تاڭداناتىنى دا سونان. ماسەلەنكي تەتەلەس ءىنىسى وزىنەن اۋمايدى. قياقتى ات قىپ شاپقانى دا، ەڭ ارعى توركىنى سۇيەكتىڭ مايىنا اۋەستىگىنە شەيىن تارتقان. كوكەسى قۇلقىن سارىدە تۇرا سالا قىستاۋدىڭ سىرتىنا شىعىپ، ولاي-بۇلاي جۇلقىنبايدى، توڭقاڭدامايدى. ءۇيدى اينالىپ تا جۇگىرمەيدى. بەتىن اق كوبىك قىپ سابىندايدى دا، لىپ-لىپ ەتكەن وتكىر ۇستاراسىمەن قىرىنادى: سونسىن جۋىنىپ، سۇرتىنەدى دە، شايعا وتىرادى. مىنا كىسى جۋىنىپ، سۇرتىنگەننەن كەيىن بارىپ قىرىنادى. وندا دا ويىنشىق ماشينا سياقتى الاقانداي اق بىردەڭەنى بۇراپ-بۇراپ، ارا ءتارىزدى ىزىلداتىپ الادى دا سونىسىمەن ساقال-مۇرتىن ۇيكەلەي بەرەدى، ۇيكەلەي بەرەدى.
تومەننەن جوعارى، سول كوزىن قىسا وزىنە بالانىڭ تەسىلە قاراپ تۇرعانىن ناۋان جاڭا بايقادى.
— و، ءومىرزاق، سەن قايدان شىقتىڭ؟ — دەدى ناۋان ءسابيدىڭ قىلتاناقتاي قاتتى، تىكىرەيگەن شاشىنان كۇلىمدەي سيپاپ.
— مەنىمەن بىرگە مالعا بارام دەپ ساندالىپ تۇر دا. كۇن بولسا مىناۋ — شاقشيعان. ءالى-اق ىسيدى. زەرىگەدى عوي.
— سەن ونان دا، ءومىرزاق، ماعان ىلەس. جاڭا قۇدىقتى كورسەت. ەسكىسىن ءوزىم دە بىلەم. قاۋعا تارتىپ، استاۋدى تولتىرىپ قويمايمىز با؟ دىڭداي جىگىتپىز، نەمىز كەتەدى كومەكتەسكەننەن، — دەپ ناۋان ءسابي جۇزىنە ەلىكتىرە ءۇڭىلدى. — اعانىڭ وسىنشا ماقتانعان سۋ تارتاتىن موتورىن كورەلىك. توقتاپ قالعان ەكەن.
ءىنىسىنىڭ جەڭىل ازىلىنە قاسان كەڭكىلدەي كۇلدى؛ اسا رازى. كۇلىمدەپ بالاسىنا جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارايدى.
— «شوشىنبادىم» دەسەم، ءسىز... ءيا... اينام، سەنبەيسىز عوي، — دەدى ول. قىرسىق شالعاندا، ايشانىڭ وسى ءسىڭلىسىنىڭ اتى اۋزىنا تۇسپەدى.
— ناۋان اعا «ءسىز» دەمەي-اق، «سەن» دەي بەرىڭىز. اعاسىز عوي، — دەپ قالدى قىز بۇرىمىن قىلىقتى ءبىر نازبەن، اق بىلەگى جارق ەتە جاۋرىنىنا قاراي سەرپە تاستاپ. — مەنىڭ اتىم جانار...
— بىلەم... بىلەم جانار ەكەنىڭدى، — دەدى ناۋان ءوزى قۇرعان تورعا ءوزى شىرمالانعانداي ابىگەرلەنىپ.
جانار ءوزىن شاق ۇستاپ تۇر. كۇلكى قىسسا دا، شىداپ باقتى. ءجۇزى الاۋ تارتىپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشى دۋ-دۋ ەتكەندەي بولدى. بالكي، وزىنە سولاي كورىنگەن شىعار. مانادان جانىندا مولدىرەپ تۇرعان ەكى شەلەككە قارادى: جالاڭ اياق ەدى، ەندى سونىسىنان قىسىلدى. سۋ توگىلگەن ىلعالدى قيىرشىق قۇمعا باشپايىن تىعىپ، كىبىرتىكتەپ قالدى. ناۋان مۇنىڭ ءبىرىن دە اڭداماعان ءتارىزدى؛ بايقاسا دا، كورمەگەن جاننىڭ رايىن تانىتىپ، جەلدەي ەسىپ كەتتى. نەگە شوشىنعانىن دا جاسىرمادى. ءسال دە بولسا، جاناردىڭ قىسىلعانى الدەقانداي ءبىر ىڭعايسىزدىق سەزىنگەنى وزىنە قامشى بولعانداي ەكەن. سول ساتىندە ناۋان ءوزىنىڭ عالىمدىعىن، جاسى ۇلكەندىگىن، بويداق ەمەستىگىن — ءبارى-بارىن ۇمىتتى. دۇنيەدە ەكەۋىنەن وزگە تىرلىك، پەندە بار دەپ بىلمەدى. جانار دا اق جارقىن، اشىق اعانىڭ اڭقىلداپ، جان سىرىن اشىپ سالعانىنا، كىشىسىنبەي قاتارىنا تارتا سويلەگەنىنە ءدان رازى. و دا بۇ كەزدە قۇدىققا سۋعا كەلگەنىن، اكەسى، شەشەسى، سىڭلىلەرى بارىن، ءالى دە مەكتەپ بالاسى ەكەنىن، ون جىلدىقتى كەلەسى جىلى عانا بىتىرەرىن ۇمىتتى. كوز الدىندا جۇدەۋ ءوڭدى، اق سۇر جىگىت تۇر. سول الدەقايدا شاقىرعانداي، الديلەگەندەي دە بولادى. «ۇيات-اي، بويجەتكەن قىزدى سابيشە الديلەي مە ەكەن؟» — دەگەندەي جەڭىل ءبىر قىسىلىس بار. ايتكەنمەن، مىناۋ قۇم اراسىنداعى جالعىز قىستاۋدىڭ جانىنداعى قۇدىق باسىندا كەزدەسكەندەرىنە شۇكىرلىك ەتەدى. ەكەۋى دە دۇنيەدە باسى بوس ازات جاندار ەمەستىگىن؛ وزدەرىن ىزدەر، يەمدەنەر، جىبەرمەس كۇشتىڭ بارىن وسى ءقازىر ءبىر ساتكە ۇمىتتى. ايەل، بالا الدىنداعى پارىز، مىندەت دەگەن دە ادىرا قالدى. دۇنيەدە ەكەۋى عانا... مەكتەپ تە، اتا-انا دا جوق. تەك ەكەۋى... سونسىن تۇككە كەرەكسىز بوس ءسوز... ءسوز...
پارىز، مىندەت — اسۋى قيىن اسقار شىڭ. كەز كەلگەن وتەي المايدى. ال سول ءبىر پارىز، مىندەت اتاۋلىدان ءوتىپ، مىنا ەكى جان جول تاپسا قايتەر؟ جوق... ول مۇمكىن ەمەس. قازىرگى بۇعاناسى قاتپاعان ءبىر پاك سەزىمدى ارداقتاي الماي، جۇدەتىپ، ەسەيتىپ جىبەرەر ەدى.
— ناۋان، وسى ايتقانىڭىزعا سەنەسىز بە؟ — دەدى جانار تۇڭعىش رەت جىگىت جۇزىنە ىستىق قاراپ.
— بار بولعانى ءتۇس قوي.
— دەگەنمەن قىزىق ەكەن، ناۋان.
«تاعى دا: «ناۋان»، — دەدى. عاجاپ... ءۇنى دە سۇيكىمدى. ەت-جۇرەگىڭ ەلجىرەپ قويا بەرەدى. ماعان نە بولدى؟» ءبىر ىستىق جالىن شاپشىپ باسقا شىقتى. جىگىت وز-وزىنەن سەرگىپ، سەبەپسىز كەڭكىلدەي كۇلدى.
— ءيا، مەن ءوزىم دە سوعان تاڭمىن. سەنى... جانار، ناق وسىنداي ساسكەلىكتە، قۇدىق باسىندا كوردىم...
«نە دەپ تۇرمىن-ەي. ونى الگىندە عانا ايتپاپ پا ەدىم؟» — دەپ ويلادى ناۋان ىزىنشە.
— ءويبۇي، كىدىرىپ قاپپىن. اپام ۇرسىپ جاتىر-اۋ. كەتەيىن، — دەدى دە جانار ءيىناعاشىن جەردەن الىپ، ەكى شەلەكتى ونىڭ باسىنا ىلگەلى ەڭكەيدى دە، جەپ-جەڭىل، كوتەرىپ الدى.
— جانار...
— ءيا، اعا؟
— مەنى... مەنى ءبىر ادەپسىز جانعا سايماساڭىز، تاعى دا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسسەك قايتەدى؟
— اۋىل بۇعان نە دەيدى، اعا؟
— بوتەن كورمەس...
— بىلمەيمىن، اعا.
— جانار...
ەزۋ تارتقان قىز جۇزىنەن ول تاعى دا ءبىر ىستىق ىقىلاستى شالعانداي: مۇمكىن، وعان سولاي كورىنگەن دە بولار، كىم بىلەدى؟! يىناعاشپەن ەكى شەلەك سۋدى جەپ-جەڭىل كوتەرىپ، تالشىبىقتاي بۇرىلا باسىپ كەتىپ بارا جاتقان قىز سوڭىنان ءۇنسىز قاراپ قالا بەردى. ول بيىك شوڭعالدى اينالىپ كورىنبەي كەتكەندە عانا ءوزىنىڭ الدەنەگە جۇرەگى لۇپىلدەپ، القىنىپ تۇرعانىن سەزىندى.
سۋ تارتاتىن موتور دا ەسىنە ەندى ءتۇستى.
* * *
ءتۇن. اي سۇتتەي جارىق. جوتا-جوتا قۇم باسى اق سالدە تارتىپ العانداي ساۋلەلەنىپ جاتىر. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. تەك قىستاۋ ماڭىنان ماناۋراعان مىسىق كوزىندەي جىلت-جىلت جەتىم وت كورىنەدى.
— ارينە، الماتى اسەم قالا. قۇم ىشىندەگى اۋىل ەمەس. وندا ۋاقىت جۇردەك، — دەدى جىگىت تەرەڭ كۇرسىنىپ.
— مۇنداعى تىرلىك ءسىزدى جالىقتىرعان-اۋ، شاماسى.
— جوق، جانار... كەرىسىنشە، قىزىقتىردى.
— ەندەشە نەگە اسىقتىڭىز؟
— باسپاعا بەرگەن كىتابىم بار ەدى. سول كەتكەلى جاتسا كەرەك. سوعان شاقىرتقان سياقتى.
— ءا... ءوزىڭىز جازدىڭىز با، اعا؟
— ءيا... عىلىمي ەڭبەك قوي، — دەدى ناۋان كوستيۋمىن شەشىپ، جانىندا كەلە جاتقان جۇقا اق كويلەكتى جاناردىڭ جاۋىرىنىنا جاپقالى ىڭعايلانىپ.
— راقمەت، اعا... كەرەگى جوق. مەن توڭبايمىن. شىلدە ءتۇنى عوي.
ناۋان امالسىز پەنجەگىن ءوزى جامىلدى؛ قايتا كيىپ الۋدىڭ رەتىن تاپپادى؛ ءارى ىڭعايسىز كوردى.
— ءسىز ءوزىڭىز كەلدىڭىز بە، جوق الدە قاسان اعام شاقىرىپ كەل دەدى مە؟
— ءيا، اعا جىبەردى.
— مەن شاقىرسام، كەلمەيسىز عوي، شاماسى؟
— نەگە كەلۋگە ءتيىسپىن؟ — دەدى جانار.
— مەن دە اعا ەمەسپىن بە؟ اعا ءسوزىن تاستاماس بولار، جانار.
— ارينە. ەندەشە ءجۇرىڭىز.
ناۋان ءوز سوزىنەن تۇتىلىپ قالعانىن سەزىنىپ، جاناردان ايرىلار ءساتتىڭ تاياۋلىعىن دا ۇقتى. قىزدىڭ كولدەنەڭدەي الدىن وراپ، جولىن كەس-كەستەي بەردى.
— ءسال ايالداي تۇرالىقشى، جانار. مىناۋ ايلى ءتۇن... مەنىڭ ءتۇسىم سياقتى.
— تۇسىنبەدىم، اعا؟ — دەدى جانار جۇرە ءتۇسىپ.
— مەن ەرتەڭ جۇرەم.
— ەستىدىم قاسان اعادان.
«مىناۋ قىزعا دەگەن ىڭكارلىگىمدى سەزىپ، اعا تىلەۋلەس بوپ ءجۇر مە ەكەن؟ اپىر-اي، سوندا بۇل قالاي؟ جاناردىڭ دا ءۇيى سەزسە، ۇيات-اۋ». ناۋان كوڭىلى الابۇرتتى: اعا ىسىنە كوڭىلى وسسە، ەندى جاناردىڭ اكەسىنەن قىسىلدى.
— بۇل اۋىلدىڭ قوناعىن رازەزگە شىعارىپ سالاتىن مەن. ۇلكەندەردىڭ مالدان، قىستاقتىڭ وت-سۋى، ءشوبى دەگەننەن قولدارى بوسامايدى. ءارى ءسىز اياق استىنان كەتكەلى جاتىرسىز. ەرتەڭ مالدى كىرالەنگە توعىساتىن كۇن. ءومىرزاق رازەزدەن اتتى اكەلە المايدى عوي. كىشكەنتاي. سوندىقتان مەن بارام، — دەدى جانار ويناقى، كۇلىم-كۇلىم ەتىپ.
ول مۇنىڭ ءبارىن ناۋانعا ەمەس، تەڭىز تولقىنىنداي وركەش-وركەش قۇم مەن ايلى تۇنگە ايتقانداي ەدى. جىگىتكە تۋرا قاراماي، ءبىر قىرىن، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. ناۋان ونى ءوز پايداسىنا شەشتى: «كوڭىلى وسى ماعان بوتەن ەمەس-اۋ»، — دەپ ويلادى كادىمگىدەي سوعان مارقايىپ.
— سولاي دەڭىز...
— ءيا، اعا... سولاي، — دەدى جانار ىلگەرى جۇرە ءتۇسىپ. انە، ول اق ءتۋفليىن شەشىپ، ىشىنە تولىپ كەتكەن قۇمىن توگىپ جاتىر.
الدەقايدان اۋپىلدەي يت ءۇردى. تەرەڭ ءبىر قۇدىق تۇبىنەن شىققانداي قۇمىعىن بارىپ، و دا باسىلدى. تاعى دا توڭىرەك تىپ-تىنىش. سوناۋ باتىس جيەكتەن كۇمىس جەبەدەي اعىپ، جۇلدىز ءوتتى. سالدەن سوڭ بۇيىعى ءوڭىردى تىتىرەندىرە شىمىرلاتىپ ۇزىلتە تۇيە بوزدادى. ناۋان ەلەڭدەي قۇلاق تۇرە قالدى.
— ءبىز كوپ كەشىكتىك، اعا. كۇتىپ قالسا، ۇيات بولار، — دەدى جانار ناۋاننىڭ جاۋابىن توسپاي، ۇيگە بەت الىپ.
— قانداي تاماشا!
ناۋان تامسانا باسىن شايقادى.
— نەنى ايتاسىز، اعا؟
— ءتۇن... ايلى ءتۇندى ايتام.
— ءيا. ءسىز تۋعان جەرىڭىزدى ۇمىتپاپسىز.
— قايدان ءبىلدىڭ، جانار؟
جانار تاڭدانا قاسىن كەرىپ، جالت قارادى.
— ويناماڭىز، اعا.
— ويناسا شە؟
— ءسىز قۇدىقتان سۋ تارتاتىن موتوردى جوندەدىڭىز بە؟
— جوق... قولىمنان كەلمەدى. سۇراعىما جاۋاپ بەرمەدىڭ عوي، جانار؟ — دەدى ناۋان كۇمىلجي.
— تىڭداڭىزشى... — جانار قىستاۋ جاقتان ەستىلگەن دومبىرا ۇنىنە ەلىتە ىركىلە بەردى. ناۋان دا تىڭداي قالدى.
كۇيشى دە مىناۋ قۇم ىشىندەگى ەكەۋدىڭ جانىن ۇققانداي، تىنىشتىق ءتۇنىن بۇزباي، قوڭىر ءبىر اۋەن ويناپ وتىر. دومبىرانىڭ كومەيىن كۇمبىرلەتىپ اپتىقپاي، مايدا ءۇن تەرەدى؛ كوپ قىلعىنتپاي، ەكى شەكتىڭ ۇستىڭگىسىن دە ءجيى جەتەككە الىپ، سىپىرا شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرەدى. وندايدا دومبىرا يت بۇلكىلىنەن جاڭىلىپ، ويناقتاي، تازىنىڭ كۇشىگىندەي ارسالاڭداپ سەكىرەدى. «اپىر-اي، بۇ قاي كۇي؟ جانبوتا ما؟ جانبوتا... ءيا-يا، جانبوتا...»
— مەنىڭ كوكەم عوي تارتىپ وتىرعان، — دەدى جانار ەلپ ەتىپ.
ناۋان كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. و دا قۋاندى. نەگە؟ تەگىندە جاقسى ءان دە، كۇي دە، قۋانىش-اۋ ءوزى.
— ارقا ءانىن سۇيەدى. ءجيى تارتاتىن ءانى دە وسى.
— سەن شە، جانار؟
— مەن دە وسى ءاندى سۇيەم.
— دومبىرا تارتامىسىڭ؟
— ارينە.
— جانار...
— ءجۇرىڭىز، ۇيگە بارالىق، — دەدى جانار اياعىن اسىعا باسىپ.
ناۋان ءۇنسىز، الدەنەگە قۋانا ىلەستى.
* * *
تاڭ اق جالاۋلانا تۇرعان اعاسىنىڭ ءالى سول تىنىمسىز كۇيبەڭمەن اۋىلدان شىعانداپ، قوي سوڭىنان كەتە الماي جۇرگەنىن ناۋان اڭداپ وتىر. انە، ول قامشىسىن ەسىك قايرىلىسىنا تارس ەتكىزە تاستاپ، شي قالپاعىن قولىنا ۇستاپ ىشكە كىرىپ كەلەدى. جۇزىندە ءبىر كىرەۋكە بار. جالتاق-جالتاق قاراپ قويادى: ىنىسىنە ايتارى دا كوپ سياقتى. پالەندەي ەشتەڭە جوعىن، تەك جىبەرگىسى كەلمەي قيماي جۇرگەنىن ارينە ناۋان بىلەدى.
— كەلىننىڭ، كىشكەنتايلاردىڭ ساۋلىعىن حابارلاپ، ناۋانجان، تىلگىرام سال...
تەلەگراممانىڭ جاي حاتتان ايىرماسى شامالى. و دا قۇمداعى بۇل اۋىلعا ءۇش-تورت كۇنسىز جەتپەيتىنىن قاسان سەزەدى؛ ايتەۋىر كوڭىلدە بوتەندىك جوقتىعىن اڭداتۋ ەدى دە.
— جەر اياعى الىس قياندا جاتساق تا، كاكىر-شۇكىر، ونى-مۇنى جىبەرۋگە جارايمىن. قالادا ءبارى ساتۋلى. سورپا-سۋسىز وتىرما. حابار بەر... سوعىمدىعىڭ مەنەن بولسىن...
باۋىرمال اعا ءسوزىن ناۋان قۇلاعىنا دا ىلمەدى؛ ويى مىناۋ قاپىرىق قىستاۋدان ۇزاپ، جانارمەن بىرگە جۇرگەن، سونى كورۋگە اسىق، جۇرەگى ءلۇپىل قاعىپ، كەيىنگى كۇندەرى ساعىناتىندى تاپتى. ايتسە دە، سىر بەرمەي ورنىنان تۇردى؛ اعا ءسوزىن بولمەي ىلتيپاتپەن تىڭداعان راي تانىتىپ، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
— اعا، ۋاقىت تاۋىپ سىزدەر دە كەلسەڭىزدەرشى. ەل، جەر كورىپ كەتپەيسىزدەر مە؟ — دەدى ناۋان قاساننىڭ جاۋىرىنىنان قۇشاقتاپ.
ەكەۋى دە ءسال ءۇنسىز قالدى. ءومىرزاق وسى ءبىر جولى تىنىشتىقتى بۇزىپ:
— جارايدى دەسەيشى، كوكە، — دەدى. — مەن الماتىنى كورگىم كەلەدى.
— تىنىش...
— كوكە، مەن اعامدى رەزەزگە دەيىن شىعارىپ سالايىنشى، — دەپ ءومىرزاق ەسىك الدىندا بۇكىل وسى كورىنىسكە تەبىرىنە، سىلتىدەي تىنا قاراپ تۇرعان شەشەسىنىڭ جانىنان تومپالاڭداي جۇگىرە شىعىپ، اكەسىنىڭ شالعايىنا ورالا كەتتى.
— نيەتىڭنەن اينالايىن. ءومىرتايىم... ءالى تالاي شىعارىپ سالاسىڭ عوي. بۇعاناڭ قاتسىن تەك.
قاسان كۇرەڭىتىپ، تەرشي تۇسكەن ءاجىمدى ماڭدايىن جان قالتاسىنان العان كولدەي ورامالىمەن اسىقپاي ءسۇرتتى دە، شي قالپاعىن كيدى. تومسىرايىپ ۇندەمەي تۇرعان ءومىرزاقتىڭ بەتىنە ۇڭىلە ءسوزىن جالعادى:
— ءجا، رەنجىمە... رازەز قىرىق شاقىرىم. اتتى الىپ قايتۋ كەرەك. ول وڭاي شارۋا ەمەس، بالام. جانارجان شىعارىپ سالادى. اتتەڭ، بۇگىن الگى قويلاردى سۋعا توعىتاتىن ەدىك. ايتپەگەندە ناۋانجاندى ءوزىم-اق...
— قايتەسىز، اعا، سوعان بولا قىرۋار شارۋانى تاستاپ، — دەپ ناۋان اسىعا ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— جوق-اۋ، سونى ەرتەڭ دە بىردەڭە عىلار ەم. مال دارىگەرىمىز كەلەدى دەي مە.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، اعا. بارىسىمەن حات جازارمىن. بيىل بولماسا كەلەسى جىلى بىزگە سوعىڭدار.
ول جەڭگەسىنىڭ جالت ەتىپ، قۋانا قاسانعا قاراعانىن شالىپ قالدى. سارعىش گۇلدى، جۇقا كرەپ-جورجەت كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن سيپالاپ، ىلە ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. ناۋان وسى جەڭگەسىنىڭ اشىلىپ ءبىر سويلەگەنىن، نە داۋىس كوتەرىپ رەنجىگەنىن كورگەن ەمەس؛ وقىپ جۇرگەن كەزىندە، سونداي ءبىر اشىق، كۇلەگەش ەدى. ناۋاننان ەكى جىل بۇرىن ءبىتىردى؛ اۋداندىق كىتاپحانادا ىستەيتىن. ناۋان ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە قاساننىڭ ۇيلەنگەنىن ەستىگەن-دى؛ ونان سوڭ سول جىلى كانيكۋلعا كەلدى. ارادا تالاي زامان وتكەن سياقتى. ايتەۋىر عاجابى سول — بۇل كىسى جەڭگە بوپ ازىلدەپ، سىر تارتپايتىن. سابىرلى جان. ناۋاننىڭ قولىنان قانداي بازارلىق الماسىن، ازىرقانبايدى؛ جادىراي، سابيشە قۋانادى. ناۋان ءومىرى اقشا، نە كيىم سۇراتقان جوق. ايتسە دە ءدال ءبىر قىسىلعان شاقتا اقشا، كەيدە كويلەك-كونشەك كەلە قالاتىن. سونىڭ ءبارى مىناۋ جەڭگەنىڭ تىرلىگى. «جازدا كانيكۋلعا بارعاندا سۇرايىنشى. مەنىڭ تۇيىققا تىرەلگەنىمدى قايدان بىلەدى ەكەن»، — دەپ تالاي ازىلدەگەلى وقتالعان، رەتى كەلمەي-اق قويعانى. نە ۇمىتىپ كەتەدى.
— مەن سىزدەردى كۇتەم، اعا. الدا-جالدا ءوزىڭىز ۋاقىت تاپپاساڭىز، اپامدى ومىرزاقپەن جىبەرىڭىز.
— جارايدى، جانىم... مالدىڭ ءشوبىن جيناپ ۇلگەرىسىمەن، كۇزدە كورەرمىز، — دەدى قاسان ناۋاندى قۇشاقتاي ماڭدايىنان ءسۇيىپ. — امان بول... كۇن-تۇن قاتىپ ءالى وقىپ ءجۇرمىسىڭ؟ جۇدەۋسىڭ عوي. كۇتىن، جانىم. اۋىرىپ قالما. سەن وندا جالعىزسىڭ...
— جولداستارىم بار، اعا.
— دەگەنمەن دە ەلدەن جىراقتاسىڭ كىم بىلەدى، — دەدى قاسان ءۇنى بۇزىلىپ.
«ءوزى قارتايايىن دەگەن-اۋ شاماسى. تىم ەلجىرەۋىك بولىپتى-ەي. ءو نەسى، ءا؟» — دەپ ويلادى ناۋان اعاسىنىڭ ەلپىلدەپ، ءتۇسى قاشا، ۇزاق ساپارعا، جات ءبىر ەلگە اتتاندىرىپ جاتقانداي ابدىراعانىنا تاڭدانىپ...
ەندى مىنە جول ۇستىندە دە ەرىكسىز اعاسىن ەسىنە الادى. اۋىلدان شىققالى دا جارتى ساعات ۋاقىت ءوتتى. كۇن دە اجەپتاۋىر كوتەرىلگەن: كوز جەتەر ماڭ ساعىم ىشىندە بۇلدىراپ تۇر. اڭىزاق تا بەتتى قاري سوعىپ قالادى. ەرتەڭگىسىن شاعىلدىڭ ويىق جارلاۋ قاباعىندا تەبىنگىدەي-تەبىنگىدەي كولەڭكە بار-تىن؛ و دا كوكتەمگى قارداي ءجيدىپ، قۇمعا ءسىڭىپ، جىم-جىلاس جوعالعان سياقتى. سارى شاعىلدار عانا سول قالپى؛ جۋساپ جاتقان مىڭ سان الىپ نارلار ءتارىزدى: كەي تۇستا اسۋ بەرمەي وڭكيىپ، جولىڭدى كەس-كەستەيدى؛ بىتەر دە ەمەس، ەتەك-جەڭى كەڭ-اق ەكەن — كوسىلە تۇسەدى. «بۇل جەردىڭ قىسى دا جەڭىل. قار كوپ جاۋمايدى. تەز كەتەدى»، — دەپ ناۋان كۇبىرلەپ، وز-وزىنەن سويلەندى. «مالعا جايلى. تەك جەل جامان. سول عوي قۇمداعى اۋىلدىڭ قۇتىن قاشتىراتىن».
ناۋان استىنداعى شابدار كوكتىڭ تىزگىنىن بوساتىپ، كۇن قاعار كوزىلدىرىگىن كيدى. ەردىڭ ارتقى قاسىنا بايلاعان شامادانىن بۇرىلىپ، قولىمەن تۇزەتىپ قويدى. اعا دا، جەڭگە دە بىرتە-بىرتە ۇمىتىلا باستادى. قىناما بەل اق كويلەك كيىپ، قىزىل جىبەك ورامالدى تاماق استىنان وراي تارتقان جانار باكەنە جالدى تورىسىن سيپاي قامشىلاپ، قۇرىق سوزىم الدا كەتىپ بارادى. ناۋان ويىنا جاڭا، بۇدان جارتى ساعات بۇرىن، جاناردى رەنجىتىپ العانى ءتۇستى. اۋىلدان ءبىر بەل اسقاندا:
— جانارجان، ەلدى كوزدەن تاسامىز. رازەزدىڭ باسىندا قوشتاسا الماسپىز، — دەپ باتىلدانا ۇزەڭگى قاعىسا جاناستى دا قۇشاقتاي، قارسىلاسقانىنا دا قاراماي، ىستىق قىز ەرنىنەن ءسۇيدى.
ۇرلىق استاي ەش ءلاززاتسىز سۇيىستەن ناۋاننىڭ دا تاپقانى شامالى. جانار ەندى مىنە سويلەسپەي رەنجىپ كەلەدى. الاۋ ءجۇزى دە سۋىق تارتىپ، الدەقانداي ءبىر جيىركەنىشىن اڭداتادى.
— جانار، كەشىر مەنى... مەن...
— نە ءۇشىن؟
جانار سول ءبىر قىرىن قالپى، موينىن دا بۇرمادى. ءۇنى شىمىر.
— سۇيگەنىم ءۇشىن...
— ءسىز سۇيگەنىڭىز جوق.
— ا، ءيا... ارينە...
مۇنان ارعىنى ناۋان ويلاعىسى دا كەلمەدى. استىنداعى اتىن تەبىنىپ-تەبىنىپ جىبەردى. الگىندە ول اۋىلدى قيماي قاتتى تولقىدى؛ دەمالىسى بىتپەي تىم ەرتە كەتىپ بارا جاتقانىنا دا رەنجىدى. مۇمكىن و دا وسى قىزعا دەگەن ىڭكارلىكتەن تۋعان كۇيىنىش شىعار. «عىلىمي ەڭبەگىم عوي. ءايتپece... جو-جوق، اقتالۋدىڭ كەرەگى نە؟.. ءيا، ايشادان اۋمايدى. تاماق استىنان وراي تارتقاندا باستارى قۋىرشاقتاي بوپ قالادى. سونىڭ ءوزى كەلىستى، ادەمى. قالاعا بارسا، مىناۋ ورامال كوزدەن ءبىر-بىر ۇشادى، ارينە...» ناۋان جانارمەن ۇزەڭگى قاعىسا اتىنىڭ تىزگىنىن جينادى.
— وسىلاي رازەزگە دەيىن ۇندەمەيمىز بە، جانار؟
جانار ەزۋ تارتتى. جاۋاپ قاتپادى. ايتسە دە ناۋان موينىنان ءبىر ءزىل تۇسكەندەي جەڭىلدىكتى سەزىنىپ، جادىراپ سالا بەردى. قىزدىڭ كۇن قاقتى قوڭىر بىلەگى دە، جۇمىر يىعى دا ەركىنە قايتا تيگەندەي ۇرلانا ءالسىن-الى قاراپ قويادى. جاڭا بايقادى. جاناردىڭ قامشىسى بولەكشە ەكەن. قىزىل جىڭعىل ساپتىڭ ءار جەرىنە كۇمىس شەگە قاعىپ، سۇيەك جۇگىرتىپتى.
قىزدىڭ تولىقسىعان بويىنا كوزى ەرىكسىز ىركىلىپ قالعانىن دا ول ەندى عانا اڭداپ، ءجۇزىن تەز تايدىرىپ جىبەردى. سونان ناۋان ءوزىنىڭ وسى جولمەن تالاي ينتەرناتتان، كەيىن ينستيتۋتتان قايتقاندا جۇرگەنىن ۇلكەن ءبىر ساعىنىشپەن ايتتى. ويىنا ايشا ورالدى... ءسال بوگەلىپ قالدى. «نەسىنە جاسىرام؟ دوستىعىمىزدان بوتەن نە بار. اناۋ جايدى بۇل بىلمەيدى عوي. بۇعان ايتپاس، تەتەلەس ءسىڭلىسى ەمەس»، — دەپ ويلادى ناۋان.
قۇم دا ارتتا قالدى. جىرا-جىقپىل ءجيى ۇشىراپ، جەر اق تىقىرلانا باستادى. جانار ءالسىن-الى كۇلىمدەي جالت قارايدى. ناۋان كەيدە اسپانداعى كۇندى كۋاعا تارتقانداي، تىزگىنىن قويا بەرىپ، قوس قولىن كوككە كوتەرەدى. وندايدا ەكى بەتىنىڭ ۇشى ويماقتاي شۇقىرايىپ، مارجانداي ءتىسىن كورسەتە جانار سىڭعىرلاي كۇلەدى. انە، داريا بەتىندەگى جالعىز كەمەدەي جيەكتەگى ساعىم ۇستىندە قاراۋىتا قالىقتاپ، رازەزدىڭ جالعىز، قىزىل قىش تاستان سالىنعان ءۇيى دە شىعىپ كەلەدى. سالت اتتى ەكەۋ دە سوعان بەت تۇزەپ بارادى.
— ايشا اپام دا ءسىزدى سوڭعى جىلدارى ءجيى اڭگىمەلەيتىن، — دەدى جانار.
ناۋان ءتۇسى قاشىپ، ۇندەمەي قالدى. «نە دەدى ەكەن؟ ايتتى ما، جوق پا؟..»
— ءسىزدىڭ ءاندى سۇيەگىندىگىڭىزدى، جازدى كۇنى قۇم ىشىندە اداسقاندارىڭىزدى...
— ءيا، ول ءبىر داۋرەن ەدى عوي، — دەپ ناۋان ەرىكسىز كۇرسىنىپ، اتىن تەبىنىپ جىبەردى. — ستۋدەنتتىك ءومىرىمىزدى ايتىپ تا كۇلدىرگەن شىعار؟
جانار قاباعىن شىتىپ، ۇندەمەي سىرت اينالدى. سول ساتىندە ول وزگەشە سۇلۋ كورىنىپ كەتتى. ايەل ادامنىڭ كەيدە كەيىگەندە دە اجارلانىپ جۇرە بەرەتىنى بار. قازىرگى جانار سول ءبىر عاجاپ كۇيدە. ناۋان نە ىستەرىن بىلمەي ءوز دارمەنسىزدىگىنە ىزالاندى. جو-جوق، بۇل ايشادان دا سۇلۋ...
— ءيا، ناۋان اعا، ونى دا ايتقان. «ءسۇرىندى، — دەيتىن ءسىزدى. — ءوزىن-وزى جازالاپ بولدى. مەنىڭ بۇنىم قاتالدىق. ەندى كەشىرۋ ءجون»، — دەگەنىن دە ەستىدىم. ول مەنى بالاسىنباي قاتارىنا تارتا سىرلاساتىن. جازدىڭ قىسقا ءتۇنى قالاي اتقانىن دا سەزبەي قالۋشى ەك.
— سەن... سەن شە، جانار... كەشىرەر مە ەڭ؟
ناۋان قىل ۇستىندە تۇرعان جانداي ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۋارىپ، قىزعا تۋرا قارادى. اڭگىمە اياعىنىڭ وسىعان تىرەلەرىن بىلمەپتى. جانار كوز قۋانىشى عانا ەمەس، ناۋان ءۇشىن سوڭعى كۇندەرى ول ساعىنىش، ارمان ەدى. سونان ايرىلدىم با دەپ قورىقتى. ارادا تالاي جىل وتسە دە، سول ءبىر السىزدىك ۇمىتىلماعانى ما؟ ىلعي دا كەسە-كولدەنەڭ الدىنان شىعا كەلەتىندەي دە كورىنەتىن. ادام الدەقالاي ءبىر-اق رەت سۇرىنگەنىنەن ومىرىنشە وپىق جەمەسە كەرەك-تى. جانار نە دەر؟..
— مىنە رازەزگە دە كەلدىك، — دەدى جانار ات تىزگىنىن تارتىپ. ىلە قولىنداعى بارماق باسىنداي ساعاتىنا قارادى. — جيىرما مينۋتتان سوڭ پوەزد كەلەدى.
ناۋان اتىنان ءتۇسىپ، ەر قاسىنا ىلگەن شامادانىن شەشىپ الدى دا، جەرگە قويدى. اتىنىڭ شىلبىرىن جانارعا ۇستاتتى دا، ونان ۇزاق كوز الماي تۇرىپ قالدى. جايشىلىقتا بۇل ناۋان قولىنان كەلەر مە ەدى؟ جوق... ەندەشە بۇنىسى نەسى؟ جانكەشتىلىك پە؟ جانار ءجۇزىن جاسىرا سىرت اينالدى عوي.
— جانار، نەگە جاۋاپ بەرمەيسىڭ؟
ات باسىن كەرى بۇرا ءتۇسىپ، جانار ءسال ىركىلىپ قالدى.
— نە دەيىن، اعا؟
— كەشىرەر مە ەڭ سەن؟.. سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق قوي، — دەدى ناۋان اسىعا.
— جوق... كەشىرمەس ەم، اعا...
پوەزد ۇستىندە دە وسى ءبىر قىز ءۇنى قۇلاعىنان كەتپەي قويدى.
«و، تۋعان جەر، سەن شە؟ كەشىرەر مە ەڭ؟ يت تە بولسام، سەنىڭ باۋىرىڭدا ءوستىم عوي». دالا دوڭگەلەنە قالىپ جاتىر. و دا تەرەزە الدىندا تۇرعان مىناۋ اق سۇر جىگىت جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ، جالت بۇرىلىپ بەزىپ بارادى. پوەزدىڭ دوڭعالاعى دا ءبىر قالىپتى تاقىلداپ: «كەشىرمەس ەم... كەشىرمەس ەم»، — دەي بەردى.
ناۋان جولاۋشىنىڭ بىرىنەن شىلىم الىپ تۇتاتتى دا، بۇرقىراتا، قۇشىرلانا سوردى.
پوەزد زاۋلاپ كەلەدى.
1970 ج.
You Might Also Like
-
ونىڭ ءۇيى قالانىڭ ەڭ شەتىندە ورنالاسقان ەدى. ەكى بولمەلى، شاعىن عانا جەر ءۇي. كىشكەنتاي اۋلاسى بار. بۇل ءۇي ەلەۋسىزدەۋ بولعاندىقتان اۋلادان ەشكىم باسىن سۇعىپ قاراعان ەمەس. كورشىلەرى دە بۇل ۇيگە الدەبى...
