بولماشى بىردەڭە سياقتى
(اڭگىمە)
ءاربىر جازۋشىنىڭ دەرلىك ءوز شابىتتاندىرۋشىسى، قايىرىمدى دانىشپانى بولادى، ادەتتە، ول دا جازۋشى بولىپ كەلەدى.
ونىڭ كىتاپتارىنان تەك قانا بىرنەشە جولىن وقىساڭىز بولدى — سو زاماتتا ءوزىڭنىڭ دە جازعىڭ كەلىپ كەتەدى. كەيبىر كىتاپتاردان اشىتقىنىڭ ءسولى شاپشىپ شىعا كەلەتىندەي-اق، ءبىزدى ماس قىلىپ، "دەرتىن" جۇقتىرىپ، قولىڭا قالام الۋعا زورلاپ كوندىرەدى.
ءبىر عاجابى، سونداي جازۋشى، قايىرىمدى دانا كوبىنەسە ءوز شىعارماشىلىعىنىڭ سيپاتى، مانەرى مەن تاقىرىپتارى جونىنەن بىزدەن قاشىق تۇراتىن بولىپ شىعادى.
مەن ءبىر ادەبيەتشىنى — مىقتى رەاليستى، تۇرمىس تاقىرىبىنا جازاتىن، اسا سالاۋاتتى جانە بايسالدى كىسىنى بىلەمىن. ول ءۇشىن اعىپ تۇرعان قيالشى-فانتاست الەكساندر گرين سونداي قايىرىمدى دانا بولىپ تابىلادى.
گايدار ءوزىنىڭ دەم بەرۋشىسى دەپ ديككەنستى اتايتىن. ال ماعان كەلسەك، مەنىڭ ءوزىم ستەندال پروزاسىنان مۇلدە الىس جاتقان زاتتاردى جازسامداعى، ستەندالدىڭ "ريمنەن جىبەرىلگەن حاتتارىنىڭ" كەز كەلگەن بەتتەرى مەنى دەرەۋ جازۋعا كىرىسۋگە شاقىرادى، بۇل مەنىڭ ءوزىمدى دە تاڭعالدىرادى. ءبىر كۇنى كۇزدە، مەن ستەندالدى وقىعاننان كەيىن، "كوردون-273" — پرە وزەنى بويىنداعى قورىق ورمانى تۋرالى اڭگىمە جازدىم. ول اڭگىمەدەن ستەندالمەن ورتاق ەشتەڭەنى دە تابۋعا بولمايدى.
مەن بۇل جايت جونىندە ءتىپتى دە ويلانباعانىمدى مويىنداۋىم كەرەك. مەنىڭ بۇنى ەسكە الىپ وتىرعان سەبەبىم، ۇستىرتتەۋ قاراعاندا، جازۋشىلاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە جاردەم بەرەتىن، ەلەۋسىز بولىپ كورىنەتىن كوپتەگەن جاعدايلار مەن ۇيرەنشىكتى ادەتتەر تۋرالى سويلەگىم كەلىپ كەتكەنى.
پۋشكيننىڭ بارىنەن دە گورى كۇزدە جاقسى جازاتىنى ەل-جۇرتقا بەلگىلى نارسە. "بولدينو كۇزىنىڭ" تاڭعالارلىق جەمىستى شىعارماشىلىقتىڭ قوسالقى اتى بولىپ كەتكەنى تەگىننەن-تەگىن ەمەس.
"كۇز جاقىنداپ كەلەدى، — دەپ جازدى پۋشكين پلەتنيەۆكە. — بۇل-مەنىڭ جاقسى كورەتىن كەزىم. — ادەتتە دەنساۋلىعىم جاقسارا تۇسەدى، مەنىڭ ادەبي ەڭبەگىمنىڭ كەزەڭى كەلە جاتىر".
بۇل اراداعى ءىستىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنۋ، تەگىندە، قيىن ەمەس.
كۇز — بۇل مەلدىرلىك پەن سۋىقتىق، الىس شالعايى اپ-انىق بولىپ كورىنىپ، تىنىسى اڭقىلداپ تۇراتىن "قوشتاسار ساتتەگى سۇلۋلىق". كۇز تابيعاتقا ساراڭدىقپەن ءوز سۋرەتىن سالادى. ورماندار مەن توعايلاردىڭ جيرەن قىزىلى مەن التىنى ساعات ساناپ سيرەي تۇسەدى دە بۇتاقتاردى جالاڭاشتاپ، ولاردىڭ سىزىقتارىن ادىرايتىپ كورسەتە باستايدى.
كىسى جانارى كۇز پەيزاجىنىڭ ايقىندىعىنا ۇيرەنە تۇسەدى. وسىناۋ انىق ايقىندىق بىرتە-بىرتە جازۋشىنىڭ وي-ساناسىن، قيالىن، قولىن بيلەپ الادى. پروزا مەن پوەزيانىڭ بۇلاعى تاپ-تازا مۇزداي سۋىن سىلدىراتىپ اعادى، وندا تەك وقتا-تەكتە مۇز سىنىقتارى اندەتىپ قويادى. باسىڭ جاڭارىپ، جۇرەگىڭ ءبىر قالپىندا دۇرسىلدەي سوعادى. تەك ساۋساقتارىڭ عانا ءسال جاۋراعانداي بولادى.
كۇزدە ادام ويىنىڭ ەگىنى تولىسىپ پىسەدى. بۇل تۋرالى باراتىنسكيي جاقسى ايتقان: "ەگىن پىسەدى تولىسىپ ساتىمەنەن، اقىل-وي داندەرىنەن سەن ونى جينايسىڭ دا، ادامداردىڭ تاعدىرىن تولىق ءتۇسىنىپ".
پۋشكين، ءوزىنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ءاربىر كۇز سايىن قايتادان گۇلدەيدى ەكەن. ءاربىر كۇزدە جاسارىپ وتىرعان. اسىلىندە، گەينەنىڭ كەمەڭگەرلەر ءومىرىنىڭ ونە بويىندا ءجاسوسپىرىم شاعى بىرنەشە رەت قايتىپ ورالىپ وتىرادى دەگەن ءسوزى دۇرىس بولسا كەرەك.
كۇزدىڭ سونداي ءبىر كۇنىندە پۋشكين پوەتيكالىق شىعارماشىلىقتىڭ كۇردەلى ءۇردىسىن كوز الدىڭا ەلەستەتەتىندەي عاجاپ بەينەلەيتىن ءبىر ولەڭ جازدى.
مەن الەمدى ۇمىتام ءتاتتى تىنىشتىققا بولەڭىپ
قيالىما ەلىكتەپ قالعىپ كەتەم ءىشى-باۋىرىم ەلجىرەپ،
سو ءبىر ساتتە كەۋدەمدەگى پوەزيا وياناد:
ليريكالىق تەبىرەنىستەن جانىم تىنىم تاپپايدى:
تىپىرلايدى، داۋىستايدى، ىزدەيدى ءتۇس كورگەندەي،
ەمىن-ەركىن توگۋ ءۇشىن سىر-جىرىن —
سو مەزەتتە ماعان قاراي كەلە جاتاد كورىنبەيتىن
ءىر ءۇيىرى قوناقتىڭ،
تانىستارىم باياعى، ارمانىمنىڭ جەمىستەرى.
باسىمداعى باتىل ويلار تولعانادى — تولقيدى،
ىرعاقتارىم جەپ-جەڭىل بوپ سولارعا قاراي جۇگىرەد،
ەندى مەنىڭ ساۋساقتارىم قالامعا، قالامىم قاعازعا قاراي ۇمتىلاد.
سالدەن كەيىن — ولەڭ كەتەدى ەمىن-ەركىن اعىنداپ.
بۇل شىعارماشىلىقتى قايران قالارلىق نازىكتىكپەن تالداۋ. بۇنى تەك ادام جانى جاڭعىرىپ، شىرقاۋ بيىككە شىققاندا عانا جاساۋعا بولار ەدى.
پۋشكيننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى بولىپتى. ول ءوز نارسەلەرىن جازعاندا، شىعارا الماي قويعان جەرلەرىنە ەشقاشان دا ايالداماعان، ولاردى وتكىزىپ جىبەرىپ، ءارى قاراي جازا بەرەتىن بولعان. سوسىن كەيىنىرەك ول ءوتىپ كەتكەن جەرلەرىنە قايتا ورالىپ وتىرعان، ءبىراق تەك شابىتتى شاقتارىندا عانا، ونى ول ەشقاشان دا زورلاپ شاقىرماۋعا تىرىسقان.
مەن گايداردىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن كوردىم. بۇل ادەتتە جازۋشىلاردىڭ قالاي ەڭبەك ەتەتىنىنە مۇلدە ۇقسامايتىن بىردەڭە ەدى.
ءبىز ول كەزدە مەشەر ورمانىندا، دەريەۆنيادا تۇرىپ جاتتىق. گايدار سەلو كوشەسىنە قاراعان ۇلكەن ۇيدەن قونىس تەپتى، ال مەن باۋدىڭ تۇكپىرىندەگى بۇرىنعى اياداي مونشاعا بارىپ جايعاستىم.
گايدار ول ۋاقىتتا "بارابانشىنىڭ تاعدىرىن" جازىپ جۇرگەن بولاتىن. ءبىز تاڭەرتەڭنەن تۇسكە دەيىن، ءبىر-بىرىمىزدى بالىق اۋلاۋمەن قىزىقتىرماي، ادال، اق پەيىلمەن جۇمىس ىستەمەكشى بولىپ كەلىستىك.
ءبىر كۇنى مەن مونشاسىماعىمدا اشىق تەرەزە الدىندا جازىپ وتىرعان ەدىم. ءالى پاراقتىڭ تورتتەن ءبىرىن دە جازىپ ۇلگىرمەي جاتىپ، گايداردىڭ ۇلكەن ۇيدەن شىعىپ، مۇلدە بەيقام جانە ەنجار پىشىنمەن مەنىڭ تەرەزەمدى جاناي ءوتىپ كەتكەنىن كوردىم.
مەن ونى بايقاماعان سىڭاي تانىتتىم. گايدار وزىنشە بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ، باۋ ىشىمەن ءبىراز ءجۇردى دە تاعى دا مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىنان وتە بەردى، ءبىراق ماعان تيىسپەك بولعانى انىق كورىنىپ تۇردى. ول باياۋ ىسقىرىپ، كولگىرسىپ جوتەلدى.
مەن ءۇن قاتپادىم. سول-اق ەكەن، گايدار مەنى جاناي ءۇشىنشى رەت ءوتتى دە ماعان ىزالانا ءبىر قاراپ قويدى. مەن ۇندەمەي وتىرا بەردىم.
گايدار بۇعان شىدامادى.
— ءاي، — دەدى ول، — اقىماقسىعانىڭدى قوي! سەنىڭ سىدىرتىپ تەز جازاتىنىڭ سونداي، ەڭسەڭدى ءسال عانا كوتەرۋىڭە بولادى عوي. ءبالسىنۋىن، بوبورىكيندەي بولىپ! مەن تاپ وسىلاي جازار بولسام، وندا مەنىڭ ءجۇز ون سەگىز تومدىق تولىق شىعارمالار جيناعىم بولار ەدى.
بۇل سيفر وعان قاتتى ۇناپ قالسا كەرەك. ول شىن كوڭىلدەن:
— ءجۇز ون سەگىز تومنان! ءبىر تومى دا كەم ەمەس! — دەدى قۇشىرلانىپ.
— كانە، ايتا قويشى: ساعان نە كەرەك ءوزى؟ — دەدىم.
— ماعان سەنىڭ، مەن ويلاپ تاپقان بىرەر ءسوزدى، تىڭداعانىڭ كەرەك.
— قانداي ءسوز؟
— مىنە، تىڭدا: "شال بايعۇس كۇيزەلدى كەلىپ، كۇيزەلدى كەلىپ!" — دەستى جولاۋشىلار. جاقسى ما؟
— مەن ونى قايدان بىلەم! ونىڭ قاي جەردە تۇرعانىنا، نەگە قاتىسى بار ەكەنىنە قاراسايشى، — دەدىم مەن.
گايدار قاتتى اشۋلاندى.
"نەگە قاتىسى بار"، "نەگە قاتىسى بار!" — دەپ ول مەنى كەكەتىپ الدى. كىمگە، نە كەرەك بولسا، سوعان قاتىسى بارداعى! ەندى قاسىڭنان شايتان تابىلسىن! ومالىپ وتىرعىن دا، شىعارمالارىڭدى سۋسىلداتىپ جازا بەر. مەن بارىپ، وسى ءسوز تىزبەگىن جازامىن.
ءبىراق ۇزاققا شىدامادى. جيىرما مينۋتتان كەيىن ول قايتادان مەنىڭ تەرەزەمنىڭ تۇبىنە كەلىپ، سەندەلىپ ءجۇرىپ الدى.
— كانە، تاعى قانداي كەمەڭگەرلىك ءسوزدى ويلاپ تاپتىڭ؟" — دەدىم مەن وعان.
— تۇر قۇلاعىڭدى، بۇرىن مەن سەنى، وسى شىركىن، ىبىلجىعان زيالى ءارى ازىلكەش پە دەپ ءشۇبالانا قاراۋشى ەدىم ساعان. ەندى بۇعان انىق كوزىم جەتتى. سوندا بار عوي — كۇيىنىشپەن كوزىم جەتتى — دەدى گايدار.
— تايىپ تۇر بۇل ارادان! راقىم ەت، كەدەرگى جاساما! — دەدىم مەن.
— قانداي لاجەچنيكوۆ، قاراي گور! — دەدى گايدار، ايتەۋىر ءبىراق كەتىپ قالدى.
اراعا بەس مينۋت سالىپ، ول قايتا كەلدى، الىستان ماعان جاڭا ءسوز تىزبەگىن ايقايلاپ ايتتى. ونىسى توسىن جانە جاتىق ەكەن. مەن ونى ماقتاي قويدىم. گايدارعا كەرەگى دە سول ەدى.
— مىنە! مەن ەندى ساعان قايتا كەلمەيمىن. ەشقاشان دا! سەنىڭ كومەگىڭسىز-اق بىردەڭە ەتىپ، جازارمىن، — دەدى ول
جانە كەنەت كىسى شوشىرلىق فرانسۋز تىلىمەن:
و ريەۆۋار، مەسە، ل، ەكريۆەن ريۋس سوۆەتيك! — دەدى بىلدىرلاپ.
سو كەزدەرى ول فرانسۋز تىلىنە ىنتىق بولىپ، ونى ەندى عانا وقىپ، ۇيرەنە باستاعان ەدى.
گايدار تاعى بىرنەشە رەت باۋعا قايتا ورالدى، ءبىراق ماعان بوگەت جاسامادى، ارىرەكتەگى جولمەن بىردەڭەنى كۇبىرلەپ ايتىپ ءجۇردى.
ول سولاي ءجۇرىپ، ءسوز تىزبەگىن ويلاپ تاباتىن دا سوسىن ونى قولما-قول جازاتىن، سوسىن تاعى ويلاپ تاباتىن. ول كۇنى بويى ۇيدەن باۋعا كەلەتىن. مەن بۇعان تاڭعالىپ، گايداردىڭ حيكاياتى ارەڭ-ارەڭ ءىلبىپ كەلە جاتىر دەپ ويلادىم. ءبىراق كەيىن ونىڭ قۋلىق جاساعانى، جازعانى ءبىر-بىر سوزدەن ەمەس، ودان الدەقايدا كوبىرەك جازاتىنى انىقتالدى.
ەكى اپتادان كەيىن ول "بارابانشىنىڭ تاعدىرىن" ءبىتىردى دە مونشاسىماقتاعى ماعان ءجۇزى جايناپ، جايدارى كۇيدە كەلگەن ول:
— قالاساڭ، مەن ساعان حيكاياتتى وقىپ بەرەيىن، — دەدى.
ارينە، مەن ونى شىن ىقىلاسپەن تىڭداعىم كەلدى.
— ەندەشە، تىڭدا! — دەدى گايدار بولمەنىڭ ءداپ ورتاسىنا بارىپ، قولىن قالتاسىنا سالدى.
— قولجازباڭ قايدا؟ — دەدىم مەن.
كورىسكەنشە، ورىس-سوۆەت جازۋشىسى مىرزا.
— تەك شالا-شارپى ديريجەرلەر عانا، — دەدى گايدار اقىلدىمسىپ، — پارتيتۋرانى الدىنا، پيۋپيتر ۇستىنە قويادى. ماعان قولجازبانىڭ قاجەتى قانشا! ول ۇستەل ۇستىندە تىنىعىپ جاتىر. سەن تىڭدايسىڭ با، جوق پا؟
سوسىن ول ماعان حيكايانى ءبىرىنشى جولىنان باستاپ، ەڭ سوڭعى جولىنا دەيىن جاتقا ايتىپ بەردى.
— دەگەنمەن دە سەن بىردەڭەنى ءبىر جەرىندە شاتىستىرىپ جىبەردىڭ، — دەدىم مەن كۇماندانىپ.
— ءباس تىگەم! — دەدى گايدار داۋىستاپ. — قاتەلەسۋ وننان اسپايدى! ەگەر سەن ۇتىلىپ قالساڭ، ەرتەڭ ريازانعا جونەلەسىڭ دە، سونداعى باراحولكادان ماعان باعى زاماننىڭ بارومەترىن ساتىپ اكەلەسىڭ. مەنىڭ وعان نازارىم بىردەن اۋعان. انە ءبىر، جاڭبىر كەزىندە باسىنا اباجۋر كيەتىن كەمپىر بار ەدى عوي، ەسىڭدە مە؟ ءقازىر مەن قولجازبانى اكەلەمىن.
ول قولجازبانى اكەلدى جانە حيكاياتتى ەكىنشى رەت جاتقا وقىپ شىقتى. مەن قولجازبا ارقىلى وكشەلەپ وتىردىم. ول تەك بىرنەشە جەردە عانا قاتەلەستى، ونىڭ ءوزى دە بولار-بولماس. سول ءۇشىن ءبىز — گايدار باستەسۋدە ۇتتى ما، الدە ۇتىلدى ما — دەپ بىرنەشە كۇن تالاسىپ-تارتىسۋمەن بولدىق.
قالپى، مەن ونى ماز-مەيرام ەتىپ قۋاندىرىپ، بارومەتردى ساتىپ الىپ بەردىم. سو ءبىر قولاپايسىز جەز دوڭبەكپەن ءبىز ءوزىمىزدىڭ بالىق اۋلايتىن تىرشىلىگىمىزدى سايكەستەپ، رەتتەمەكشى بولدىق، ءبىراق ءا دەگەننەن "باسى — باپان، اياعى — ساپان" حالگە ۇشىرادىق، بارومەتر "ۇلى قۋاڭشىلىق" بولجاعانىنان كەيىن، ءۇش كۇن بويى سىلپىلداپ جاڭبىر جاۋىپ، ءبىز سۋعا مالىنىپ قالدىق.
سول ءبىر ءازىل-قالجىڭىمىز، ويىن-كۇلكىمىز، ادەبيەتپەن، كولدەر مەن كونە وزەن ارناسىندا ءۇزىلىپ قالعان قاراسۋلاردان بالىق اۋلاۋ تۋرالى داۋ-شارىمىز ءبىر ءۇزىلىپ كورمەگەن كەرەمەت جاقسى ۋاقىت بولاتىن. مىنە، وسىنىڭ ءبارى بىزگە ءوزىمىز دە سەزبەيتىن ءبىر عاجايىپ جازۋىمىزعا جاردەمدەسىپ تۇردى.
فەدين ءوزىنىڭ "توتەنشە جاز" رومانىن جازا باستاعان كەزدە، مەنىڭ ونىمەن بىرگە بولۋىما تۋرا كەلدى.
مەنىڭ سول تۋرالى جازعانىمدى فەدين كەشىرە جاتار. ءبىراق ماعان ءاربىر جازۋشىنىڭ، اسىرەسە فەدين سياقتى شەبەردىڭ، جۇمىس ىستەۋ مانەرى، تەك جازۋشىلار ءۇشىن عانا ەمەس، ادەبيەتتى سۇيەتىن بارشا ادامدارعا قىزىقتى دا پايدالى بولادى دەپ ويلايمىن.
ءبىز سوندا گاگرادا، ءداپ تەڭىز جيەگىندەگى شاعىن ۇيدە تۇرىپ جاتتىق. ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى ارزانقول "جيھازدى" ۇيلەر سەكىلدى، سو ءبىر ءۇي دە الا كوبەڭ ۇڭگىر الپەتتەس ەدى.
داۋىل كوتەرىلگەن كەزدە، ول جەل مەن تولقىندار سوققىسىنان سىقىرلاپ، شاتىرلاپ، كوز الدىڭدا كوبەلەرى سوگىلىپ، جالپ-جالپ قۇلايتىنداي بولىپ سەزىلەتىن. وتپەلى جەلدەن قۇلىپتارى جۇلىنىپ الىنعان ەسىكتەر جايىمەنەن ىزعارلانا اشىلىپ بارىپ، بىرنەشە سەكۋند ويلانىپ تۇراتىن دا، كەنەت تارس ەتىپ قاتتى جابىلاتىنى سونداي، ءۇي توبەسىنىڭ سىلاعى قوپسىپ تۇسەتىن.
جاڭا جانە كونە گاگرالاردىڭ بۇرالقى توبەتتەرىنىڭ ءبارى وسى ءۇيدىڭ ايۆانى استىڭدا تۇنەيتىن. كەيدە ءۇي يەلەرىنىڭ ۋاقىتشا جوقتىعىن پايدالانىپ، ولار بولمەلەرگە كىرىپ، كەرەۋەتتەرگە شىعىپ، الاڭسىز قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتاتىن.
سوندا ءسىزدىڭ كەرەۋەتىڭىزدى باسىپ العان توبەتتىڭ مىنەز-قۇلقىن باجايلاپ جاتپاي-اق، بولمەگە سەسكەنە، ابايلاپ كىرۋ كەرەك بولاتىن. ۇياتى بار، يمەنشەك توبەت بولسا، دەرەۋ اتىپ تۇرىپ، جانۇشىرا شاڭقىلداپ سىرتقا تۇرا قاشاتىن. ەگەر ءسىز اڭلاماي ونىڭ جولىنا تۇرىپ قالساڭىز، ول قورىققاننان ءوزىڭىزدى قاۋىپ الۋى دا مۇمكىن ەدى.
ەگەر توبەت تاسىر دا تاجريبەلى بولىپ كەلسە، ول كەرەۋەتتە جاتقان كۇيى، سىزدەن ءزارلى كوزىن جازباي باقىلاپ، كارلەنە ىرىلدايتىنى سونداي، كومەككە كورشىلەردى شاقىرۋعا تۋرا كەلەتىن.
فەدين تۇرعان بولمەنىڭ تەرەزەسى تەڭىز جاقتاعى ايۆانعا شىعاتىن. بۋىرقانعان داۋىل كەزىندە ايۆانداعى ورىلگەن كرەسلولاردى شاشىراندى سۋدان ىلعالدانىپ قالماسىن دەپ، سول تەرەزەنىڭ الدىنا ءۇيىپ تاستايتىن. سو كرەسلولار ءۇيىندىسىنىڭ ۇستىندە ءاماندا توبەتتەر جايعاسىپ الىپ، ۇستەل قاسىندا جازىپ وتىرعان فەدينگە جوعارىدان تومەن قارايتىن. توبەتتەر بۇنىڭ جارىق تا جىلى بولمەسىنە كىرۋدى اڭساپ، باياۋ ۇلىپ قوياتىن.
اۋەلگى كەزدە فەدين توبەتتەردەن زارەسى ۇشىپ، قورقاتىنىن ايتىپ شاعىناتىن. ول قولجازباسىنان باسىن كوتەرىپ، تەرەزەگە ويلانىپ تۇرىپ، ءبىر قاراسا بولعانى، ونداعان يتتەر كوزىنىڭ وزىنە وت شاشىپ، كەكتەنە تەسىرەي قالاتىنىن كورەتىن. ول بۇدان، ءوزىنىڭ جىلى جەردە وتىرىپ الىپ، قاعاز بەتىنە قالام ۇشىن سىدىرتىپ، ءمانسىز ءبىر ىسپەن شۇعىلداناتىنى ءۇشىن ايىپتى كىسىدەيىن، كادىمگىدەي ىڭعايسىزدانىپ جۇرگەنىن سەزەدى.
بۇل، ارينە، بەلگىلى ءبىر مولشەردە فەديننىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەدەرگى جاسادى، ءبىراق ول ءبىرازدان كەيىن بۇعان بويى ۇيرەنىپ، يتتەرگە كوڭىل اۋدارمايتىن بولدى.
ءسىرا، ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزدىڭ قاراپايىمدىعى مەن جايسىزدىعى ونىڭ ەسىنە سيا قاتىپ قالاتىن بولمەدە تەرەزە الدىندا وتىرىپ، كەز كەلگەن جاعدايدا جازا بەرەتىن جاستىق شاعىمىزدى ەسىنە ءتۇسىردى عوي دەپ ويلايمىن.
جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى ەرتەڭگىلىك، كەيبىرەۋى كۇندىز دە، ال ءبىرازى — تۇندە جازادى.
فەدين تاۋلىكتىڭ كەز كەلگەن ساعاتىڭدا جۇمىس ىستەي بەرەتىن، ءجيى-جيى سولاي ەتەتىن دە. تەك اندا-ساندا، دەم الۋ ءۇشىن ءۇزىلىس جاسايتىن.
ول تۇندە، تەڭىزدىڭ مىگىرسىز گۋىلىن ەلەمەي جازا بەرەتىن. سو ءبىر ۇيرەنشىكتى شۋىل وعان ەشبىر بوگەت جاسامايتىن، ءتىپتى، جاردەمدەسەتىن دە ەدى. وعان، قايتا، تىنىشتىق كەدەرگى كەلتىرەتىن.
بىردە جەتى تۇندە فەدين مەنى وياتىپ، تولقىپ تۇرىپ:
— بىلەسىڭ بە، تەڭىز ۇندەمەي قالدى. ءجۇر ايۆانعا شىعىپ تىڭدايىق، — دەدى ول.
جاعالاۋعا جاسىرىنىپ كەلىپ، ءتۇپسىز تەرەڭ، عالامشارلى تىنىشتىق ايالداعان ءتارىزدى. ءبىز قاراڭعىدان تىم بولماسا، تولقىننىڭ ءالسىز شىلپىلىن ەسىتەمىز بە دەپ ءۇن-تۇنسىز تۇرا قالدىق، ءبىراق قۇلاعىمىزداعى شۋدان وزگە، ەشتەڭەنى ەستىمەدىك. ول قانىمىزدىڭ اۋەنى ەدى. عالامنىڭ سوناۋ شىرقاۋ بيىك-تۇنەگىندە جۇلدىزدار كۇڭگىرتتەنە جىلتىرايدى. تەڭىزدىڭ ۇزىلمەيتىن شۋىلىنا ادەتتەنىپ كەتكەن ءبىز، ءتىپتى مىناداي تىنىشتىقتان كوڭلىمىز كادىمگىدەي باسىلىپ قالعان ءتارىزدى. فەدين سول ءتۇنى جۇمىس ىستەمەدى.
ەركىمنەن تىس فەديندى سىرتىنان باقىلاپ ءجۇرىپ، مەنىڭ بىلگەنىم، ول، كەزەكتى تاراۋى ابدەن ويلانىلىپ، جان-جاقتى تەكسەرىلىپ، وي-تولعانىستارىمەن، ەستەلىكتەرىمەن بايىتىلعان، ساناسىندا ءاربىر ءسوز تىزبەكتەرىنە دەيىن تۇزىلگەن جايتتا عانا جازۋعا وتىرادى ەكەن.
فەدين تەك ءوزى انىق كورگەن نارسەنى عانا جانە ول تۇتاس دۇنيەسىمەن جىمداسىپ، بايلانىسىپ جاتسا عانا جازاتىن.
فەديننىڭ ايقىن دا ورنىقتى اقىلى مەن ءجىتى كوزى ويجوبا مەن ونى ىسكە اسىرۋدىڭ بوساڭسىپ كەتۋىمەن استە كەلىسپەس ەدى. فەديننىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، پروزا دالدىكتىڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەنشە وڭدەلىپ-جوندەلىپ، الماستاي قاتتى بولعانىنشا شىڭدالۋعا ءتيىس.
فلوبەر بۇكىل عۇمىرىن ءسوز ساپتاۋدى جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ ازاپتى جولىنا باعىشتادى. پروزاسىن كريەتالداي تازالىققا جەتكىزۋ ىسىندە ول كەيدە توقتاي الماي قالاتىن، ءباز ءبىر كەزدەرى قولجازبانى وڭدەۋ ول ءۇشىن پروزانى جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ جولى ەمەس، وزىندىك دەربەس ماقساتقا اينالىپ كەتەتىن. ول نارسەنى دۇرىس باعالاۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ، شارشاپ-شالدىعىپ، جانى تورىعىپ، ءوز دۇنيەلەرىن جانسىزداندىرىپ، ولەكسەنىڭ كۇيىنە جەتكىزەتىن، ياعني گوگول ايتقاندايىن، "سۋرەتتى سالا-سالا سۇمىرەيتىپ قوياتىن".
فەدين وماندا ءدال مەرزىمىندە توقتاي الادى. ونىڭ كوكىرەگىندەگى سىنشى ەشقاشان قالعىمايدى، ءبىراق جازۋشىنى باسىپ تاستامايدى.
ادەبيەت تەورياشىلارى "پەرسونيفيكاڭيا" دەپ اتايتىن جازۋشى قاسيەتى، قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، ءوز كەيىپكەرىنىڭ تۇرپاتىنا ەنىپ، تۇرلەنۋ قابىلەتىنىڭ فلوبەرگە ەتەنە ءتان قاسيەت بولعاندىعى سونداي، ولارعا باسىنان كەشىرىپ جاتقان نارسەلەردىڭ ءبارىن، جازۋشى ءوز باسىنان وتكەرگەندەيىن، كۇيىپ-جانىپ وتىرادى ەكەن.
ۋ ءىشىپ ولەتىن ەمما ءبوۆاريدىڭ اجالىن سيپاتتاۋ ۇستىندە، فلوبەر وزىنەن دە ۋلانۋدىڭ بەلگىلەرىن انىق سەزەدى دە دارىگەردەن كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر بولادى.
فلوبەر شىن مانىندە ازاپكەر بولعان. ونىڭ وتە شابان جازاتىنى سونداي: "مۇنداي جۇمىس ءۇشىن، ءوز مۇرنىڭدى ءوزىڭنىڭ بۇزعانىڭ ءجون" — دەيدى ەكەن كۇيىنىپ.
بالزاك ءۇشىن دە، ءوز كەيىپكەرلەرى وزىنە تىم جاقىن ءتىرى ادامدار بولادى. ول كەيدە قاتتى اشۋلانىپ، ولارعا وڭباعاندار مەن اقىماقتار دەپ قارلىققان داۋىسپەن زەكىرسە، ەندى بىردە ولاردى كۇلكى ەتىپ، يىقتارىنان قاعىپ، قولپاشتاپ وتىرعان، ال تاعى بىردە ولار باقىتسىز ءبىر كۇيگە ۇشىراعاندا، ولاردى ەبەدەيسىز سوزدەرمەن جۇباتادى ەكەن.
ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ شىنايىلىعىنا جانە ولار تۋرالى جازعانىنىڭ اقيقاتتىعىنا بالزاكتىڭ قۇلاي سەنەتىنى فانتاستيكالىق دەڭگەيدە بولعان. بۇعان ونىڭ عۇمىرىندا كەزدەسكەن، بىلۋگە تۇرارلىق ءبىر جايت كۋا بولا الادى.
بالزاكتىڭ ءبىر اڭگىمەسىندە جاس سوپى قىز بار (ونىڭ اتى ەسىمدە قالماپتى، ءبىراق ونىڭ اتىن جاننا دەي سالايىقشى). ءادارياتتىڭ (موناستىر) ءبيبىسى جۋاس جاننانى سوپىحانانىڭ قايداعى ءبىر ءىسىن رەتتەۋگە پاريجگە جىبەرەدى. جاس سوپى قىز استانانىڭ كورۋگە كوز تالاتىن، جالت-جۇلت ەتىپ، جايناپ جاتقان الاساپىران ومىرىنە قايران قالادى. ول گاز شامداردىڭ جارىعىمەن دۇكەن جايمالارىنا قويىلعان ەل ەستىمەگەن بايلىقتارعا ساعاتتار بويى جاۋتاڭداپ قارايدى. ول جۇپار ءيىستى جۇپ-جۇقا كويلەكتەر كيگەن ايەلدەردى كورەدى. سو ءبىر كويلەكتەر الگى سۇلۋلاردى بەينە ءبىر شەشىندىرەتىندەي-اق، ولاردىڭ سىمباتتى ارقالارى مەن تىك اياقتارىنىڭ كىشكەنە ءسۇيىر كەۋدەلەرىنىڭ اسەمدىگىن اشىپ كورسەتكەندەي ەدى.
قىز ەركەكتەردىڭ كىسىنى ىشپەي ماس ەتەتىن عاشىقتىق لەبىزدەرىن، تۇسپالداپ ايتقان سوزدەرىن، كولگىرسىگەن سىبىر-سىپسىڭدارىن ەستيدى. جۇرەگى تۋلاپ، كەۋدەسىن تومپەشتەيدى. قايداعى ءبىر بەلگىسىز باۋ ىشىندە، شىناردىڭ قويۋ كولەڭكەسى اياسىندا، الدەكىمنىڭ مۇنى تۇڭعىش رەت زورلاپ سۇيگەنى، كۇننىڭ كۇركىرىندەي بولىپ، ونى اقىل-ەسىنەن تاندىرادى.
ول پاريجدە قالىپ قويادى. ول ءادارياتتىڭ كۇللى اقشاسىن شاشىپ، ءپاريجدىڭ ءازازىل سيقىرلى سۇلۋىنا اينالادى.
ءبىر ايدان كەيىن ول جەزوكشەلىك جولىنا تۇسەدى.
بۇل حيكاياسىندا بالزاك سول كەزدەرى تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ءبىر ايەل ءادارياتىنىڭ اتىن اتايدى. بالزاكتىڭ كىتابى ونىڭ بيبىسىنە كەزدەيسوق تاپ بولادى. ءداپ سول ءادارياتتا جاننا اتتى بالعىن سوپى قىز بار ەكەن. ءبيبى ونى وزىنە شاقىرىپ الىپ:
— بالزاك مىرزانىڭ ءسىز تۋرالى نە جازعانىن بىلەسىز بە؟ ول ءبىزدى ماسقارا ەتتى. ول ءبىزدىڭ عيباداتحانانى قارالادى. ول ءارى وسەكشى، ءارى قۇدايعا ءتىل تيگىزۋشى! وقىڭىز! — دەيدى قاھارلانىپ.
قىز اڭگىمەنى وقىپ، جىلاپ قويا بەرەدى.
— كىدىرمە! — دەپ ايقايلاپ جىبەرەدى ءبيبى. — كىدىرمەڭىز، جەدەل جينادىڭىز، پاريجگە اتتانىڭىز دا ودان بالزاك مىرزانى تاۋىپ الىڭىز، سوسىن ودان بۇنىڭ وسەك ەكەنىن، ونىڭ بۇرىن ءتىپتى پاريجدە ەشقاشان دا بولىپ كورمەگەن مۇنتازداي تازا قىزدى قورلاعانىن كۇللى فرانسياعا حابارلاۋىن تالاپ ەتىڭىز. ول ءبىزدىڭ ءادارياتتى، بارشا تاۋپيىقتى قاۋىمىمىزدى ماسقارالادى. مەيلى، ول ءوزىنىڭ ەسۋاس كۇناسىن جۋۋ ءۇشىن، تاۋبەگە كەلسىن. ءسىز بۇنى وعان جاساتپاي قويماڭىز. سولاي بولماعان كۇندە، مۇندا قايتىپ كەلمەگەنىڭىزدىڭ ءوزى جاقسى.
جاننا پاريجگە ءجۇرىپ كەتەدى. ول بالزاكتى تاۋىپ الادى، كوپ قيىندىقپەن ونىڭ قابىلداۋىندا بولادى.
ول ۇستىنە ەسكى حالات كيىپ، ازبان شوشقاداي بولىپ، القىنا دەمالىپ وتىر ەكەن. بولمەسى تەمەكىنىڭ كوك الا تۇتىنىنەن كورىنبەيدى. ۇستەل ۇستىندە اسىعىس جازىلعان قاعاز پاراقتارى ءۇيىلىپ جاتىر.
بالزاك قاباعىن شىتىپ وتىر. وعان ۋاقىت جەتپەيدى — ونىڭ عۇمىرى ەلۋدەن كەم رومان جازباۋعا كۇن ىلگەرى ەسەپتەلىپ قويىلعان. بالزاكتىڭ وتكىر كوزى الماستاي جالتىلدايدى. ول سول كوزىن جاننادان الار ەمەس.
جاننا ءموليىپ جەرگە قارادى، ءجۇزى دۋىلداپ، قۇدايدان جاردەم سۇراپ، بالزاك مىرزاعا ءادارياتتاعى كۇللى وقيعانى ايتىپ بەردى، سوسىن بالزاك مىرزانىڭ نەگە ەكەنى بەيمالىم نيەتپەن، مۇنىڭ پاكتىگى مەن قادىر-قاسيەتىنە تۇسىرگەن ماسقارا قورلىق كولەڭكەسىن الىپ تاستاۋىن سۇرايدى.
بالزاك وسىناۋ ۇياڭ مىنەزدى، سۇلۋ سوپى قىزدىڭ وزىنەن نە تىلەپ وتىرعانىن تۇسىنبەگەنى انىق ەدى.
— قايداعى قورلىق كولەڭكەسى؟ مەن جازعان نارسەلەردىڭ ءبارى ءاماندا قاسيەتتى شىندىق بولىپ كەلەدى، — دەدى ول
جاننا ءوتىنىشىن قايتا ايتتى دا:
— مەنى اياڭىز، بالزاك مىرزا. ەگەر ءسىز ماعان كومەكتەسكىڭىز كەلمەسە، وندا نە ىستەيتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى باسەڭ ۇنمەن.
بالزاك ۇشىپ تۇردى. ونىڭ كوزى ىزالانا جالت ەتتى.
— قالايشا؟! — دەدى ول قىشقىرىپ. — ءسىز نە ىستەيتىنىڭىزدى بىلمەيسىز بە؟ سىزبەن بولعان جايتتاردىڭ ءبارى مەندە ايدان انىق ەتىپ جازىلعان عوي! ايدان انىق! ەندى قانداي كۇمان-كۇدىك بولۋى مۇمكىن؟
— ءسىز شىنىمەن-اق مەنىڭ پاريجدە قالۋىم كەرەك دەپ ايتقىڭىز كەلە مە؟ — دەدى جاننا.
— ءيا! ءيا، شايتان العىر! — دەدى ول ايقايلاپ.
— جانە ءسىز مەنىڭ اندا...
— جوق، شايتان العىر! — دەپ تاعى دا ايقاي سالدى بالزاك. مەن تەك مىنا ءبىر قارا قاپتال شاپانىڭىزدى شەشىپ تاستاۋىڭىزدى تىلەيمىن. ءسىزدىڭ جاندى ءىنجۋ سياقتى، تاڭعاجايىپ بالعىن دەنەڭىز قۋانىش پەن ماحابباتتىڭ نە ەكەنىن بىلسە ەكەن دەيمىن. ءسىزدىڭ قالاي كۇلۋدى ۇيرەنۋىڭىزدى قالايمىن. بارىڭىز ەندى! بارىڭىز. ءبىراق جەز وزەكشەلىك جولىنا ەمەس.
بالزاك جاننانىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ الىپ، شىعاتىن ەسىككە قاراي جەتەلەي بەردى.
— مەنىڭ ايتاتىنىمنىڭ ءبارى سوندا جازىلعان، — دەدى ول
— بارىڭىز! ءسىز وتە سۇيكىمدىسىز، جاننا، ءبىراق سىزگە بولا، مەن ءۇش بەت ءماتىندى جوعالتتىم. جانە قانداي ءماتىن دەسەڭىزشى!
جاننا ءادارياتقا قايتا ورالا المادى، ويتكەنى بالزاك مىرزا ودان قورلىق تاڭباسىن الىپ تاستاعان جوق. قىز پاريجدە قالىپ قويدى. ارادا جىل وتكەننەن كەيىن جۇرت ونى "كۇمىس تاڭ" دەپ اتالاتىن ستۋدەنتتەردىڭ شاعىن دۋمانحاناسىنان كورىپتى دەسەدى. ول وتە كوڭىلدى، باقىتتى دا ءايبات ەكەن.
جازۋشىلار قانشا بولسا، سونشا جۇمىس داعدىسى بولادى.
ريازاننىڭ تۇبىندەگى، ءوزىم جوعارىدا اتاپ وتكەن، ۇيدەن مەن ءبىزدىڭ بەلگىلى گراۆەرىمىز يورداننىڭ گراۆەر پوجالوستينگە جازعان حاتىن تاۋىپ الدىم (بۇل حاتتار تۋرالى دا اتاپ وتكەنمىن).
سول حاتتىڭ بىرەۋىندە يوردان ءبىر يتاليان كارتيناسىنىڭ كوشىرمەسىنە گراۆيۋرا جاساۋعا ەكى جىلىمدى جۇمسادىم دەپ جازادى. جۇمىس ۇستىندە ول ۇدايى قولىنا گراۆەرلىك تاقتانى ۇستاپ، ۇدايى ۇستەلدى اينالىپ، تىرپىلداپ جۇرە بەرەدى دە كىرپىش ەدەندە ايقىن ءىز قالدىرادى.
"مەن سىلەلەپ شارشايتىنمىن، — دەپ جازادى يوردان، — ءبىراق مەن ايتەۋىر ءجۇردىم عوي، قوزعالدىم عوي. ال كونتوركا (بيىك ۇستەل) قاسىندا تۇرەگەپ تۇرىپ جۇمىس ىستەپ ادەتتەنگەن نيكولاي ۆاسيليەۆيچ گوگول قالاي شارشاۋعا ءتيىس ەدى دەسەڭىزشى. انە، ءوز ءىسىنىڭ شىن مانىندەگى ازاپكەرى دەپ سونى ايتىڭىز".
ليەۆ تولستوي تەك ەرتەڭگىلىكتە عانا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ول ءاربىر جازۋشى كەۋدەسىندە ءوزىنىڭ مەنشىكتى سىنشىسى وتىرادى دەيدى ەكەن. ول سىنشى بارىنەن دە ەرتەڭگىلىك اشۋلانشاق بولادى، ال تۇندە ۇيىقتاپ قالادى، سول سەبەپتى دە جازۋشى تۇندە تولىعىنان ءوز بەتىمەنەن جىبەرىلەدى دە قاتاڭ باقىلاۋسىز جۇمىس ىستەپ، باسى ارتىق نارسەنى، جامان نارسەنى كوبىرەك جازادى. سوندا ول تەك ەرتەڭگىلىك قانا ەڭبەكتەنەتىن رۋسسو مەن ديككەنسكە ارقا سۇيەيدى ەكەن، جانە تۇندە جۇمىس ىستەۋدى جاقسى كورەتىن دوستويەۆسكيي مەن بايرون ءوز تالانتىنا قارسى شىعىپ، كۇنا جاساعان دەپ ەسەپتەيتىن بولعان.
دوستويەۆسكييدىڭ جازۋشىلىق جۇمىسىنىڭ اۋىرتپالىعى تەك تۇنەمەلىكتە عانا جۇمىس ىستەپ، جانە سول كەزدە ۇزدىكسىز شاي ءىشىپ وتىراتىندىعىندا عانا ەمەس. سايىپ كەلگەندە بۇل ونىڭ جۇمىسىنىڭ ساپاەىنا ونشا كوپ اسەر ەتپەگەن.
ونىڭ اۋىرتپالىعى — دوستويەۆسكيي ۇدايى اقشاسىزدىق پەن قارىزدان قۇتىلا الماعان، سوندىقتان دا ول ءاماندا لاجدىڭ جوعىنان كوپ جازاتىن جانە اسىعىس جازاتىن بولعان.
ول ۋاقىتى تىم از قالعاندا جازۋعا وتىرادى ەكەن جانە ءوزىنىڭ بىردە-بىر نارسەسىن جايباراقات وتىرىپ، بار كۇشىن تولىق جۇمساپ ىستەمەگەن. ول ءوز روماندارىن (جازىلعان بەتتەر سانىنا قاراي ەمەس، بايانداپ ايتۋىنىڭ كەڭدىگىنە قاراعاندا) جۇمباقتاپ، شالا-پۇلا جازعان. سول سەبەپتى دە قالامگەردىڭ ولارى ويلاعانىنان جانە بولۋعا ءتيىس دەڭگەيىنەن تومەن بولىپ شىعادى ەكەن. "روماندى جازعاننان گورى، ونى ارمانداعان الدە قايدا ارتىق" — دەيدى ەكەن دوستويەۆسكيي.
ول ءوزىنىڭ جازىلماعان رومانىن ۇدايى وزگەرتۋ جانە بايىتۋ ارقىلى ءارقاشاندا ونىمەن ۇزاعىراق بولۋعا تىرىسادى ەكەن. سول سەبەپتى دە جازۋدى بار كۇش-جىگەرىمەن سوزا بەرەتىن بولعان، — ويتكەنى ءار كۇن سايىن، ساعات سايىن جاڭا يدەيا تۋۋى مۇمكىن، سوسىن ونى بىتكەن رومانعا كەيىنگى كۇن ەسەبىمەن سىنالاپ ەنگىزە المايسىڭ عوي.
جازۋعا وتىراردا ول ءجيى-جيى روماننىڭ ءالى پice قويماعانىن بىلسە دە، قارىزدارى ونى اسىعۋعا زورلاپ كوندىرەتىن بولعان. رومان نە جازىلىپ بىتكەننەن كەيىن، جازۋشىنىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، نە تۇزەتىلمەيتىندەي بولىپ، بۇلىنگەننەن كەيىن بارىپ، تىم كەشىگىپ كەلگەن وي سالدارىنان، قانشاما ويلار، بەينەلەر ەگجەي-تەگجەي زايا كەتەتىنىن ايتساڭىزشى!
"كەدەيلىكتىڭ كەسىرىنەن، — دەيدى دوستويەۆسكيي ءوزى تۋرالى، — مەن لاجسىز اسىعامىن دا كەرەك-جاراق ءۇشىن جازامىن، دەمەك — ونى داۋسىز بۇلدىرەمىن".
چەحوۆ جاس شاعىندا ماسكەۋدەگى تار دا شۋلى پاتەرىندە تەرەزەنىڭ الدىنا وتىرىپ تا جازا بەرەدى ەكەن. "قورىقشى" اڭگىمەسىن سۋعا تۇسەتىن بولمەدە جازعان. ءبىراق جىلدار سارساڭىنان جۇمىستاعى مۇنداي جەڭىلدىگى جوعالىپ كەتەدى.
لەرمونتوۆ ءوز ولەڭدەرىن قولىنا تۇسكەن نارسەنىڭ بارىنە دە جازا بەرەدى ەكەن. ءبىر عاجابى، سو ولەڭدەرى ونىڭ وي-ساناسىندا بىردەن ءتۇزىلىپ، جان-جۇرەگىندە اندەتىپ تۇرعانداي-اق، ول سوسىن ولارىي ەش-بىر تۇزەتۋسىز، اسىعىس جازعانداي بولىپ كورىنەدى.
الەكسەي تولستوي، ەگەر الدىندا ءبىر بۋدا بولىپ، تاپ-تازا جاقسى قاعاز جاتسا عانا جازاتىن بولعان. ول ۇستەلگە وتىرعاننان كەيىن، نە تۋرالى جازارىمدى بىلمەي قالامىن دەپ، ءجيى-جيى مويىندايدى ەكەن.
ونىڭ باسىندا، ادەتتە، ءبىر ءايبات نارسەنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى كورىنىسى بولادى ەكەن. ول بىردەن سودان باستايدى ەكەن، سوسىن ول بىرتە-بىرتە بۇكىل حيكايانى، سيقىرلى ءجىپ ءتارىزدى، تىزبەكتەپ تارتىپ الىپ شىعادى ەكەن.
تولستوي جۇمىس احۋالىن، شابىتتى وزىنشە "ارىن" دەپ اتايتىن. "ەگەر ارىنداپ كەلىپ قالسا، مەن تەز جازامىن. ال، ەگەر ارىنىڭ باسىلىپ قالسا، وندا جازۋدى قويۋ كەرەك" — دەيتىن ول
البەتتە، تولستوي ەداۋىر دارەجەدە سۋىرىپ سالما قالامگەر بولاتىن. ونىڭ ويى قولىنان وزىپ وتىراتىن.بالكىم، جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە ءبىر سونى ويدىڭ نەمەسە سۋرەتتىڭ كىسى ساناسىنىڭ تۇڭعيىعىنان كەنەت جوعارىعا جارق ەتىپ شىعا كەلەتىن ءبىر عاجاپ جاي-كۇيدى جازۋشىلاردىڭ ءبارى دە بىلەتىن شىعار. ەگەر ولاردى سو مەزەتتە جازىپ ۇلگىرمەسەڭىز، ولار شىققانى سياقتى، زاماتىڭدا ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتەدى.
سول ويلاردا جارىق تا، جاننىڭ دا ءدىرىلى بار، ءبىراق ولار ءتۇس سياقتى تۇرلاۋسىز. ويانعاننان كەيىن سەكۋندتىڭ الدەبىر بولشەگىندەي ۋاقىت ەسىمىزدە ساقتايتىن تۇستەردى دە ءبىز بىردەن ۇمىتىپ قالامىز. سودان كەيىن ونى ەسىمىزگە تۇسىرمەكشى بولىپ، قانشا ازاپتانساق تا، تىرىسساق تا ەسىمىزگە تۇسىرە المايمىز. سول تۇستەردەن تەك، جۇمباق سياقتى، عاجايىپ، گوگول ايتقاندايىن "كەرەمەت ءبىر سەزىم ەسىمىزدە قالىپ قويادى".
سونى جازىپ ۇلگىرۋ كەرەك. سول مۇدىرسەڭىز بولدى، ويىڭىز جالت ەتىپ جوق بولادى.
سودان با، ايتەۋىر، كوپتەگەن جازۋشىلار، جۋرناليستەر سياقتى، تىلدەي ۇزىنشا قاعازعا، گرانكالارعا جازا المايدى. قاعازدان ءجيى-جيى قول ۇزۋگە بولمايدى، ويتكەنى سونداي بولماشى ءبىر ءساتتىڭ ءوزى ونى جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سانا جۇمىسىنىڭ، قيال سياقتى، تەز بولاتىنى انىق.
فرانسۋز اقىنى بەرانجە ولەڭدەرىن ارزانقول ءدامحانالاردا جازادى ەكەن. مەنىڭ بىلۋىمشە، ي.ەرەنبۋرگ تە ءدامحانادا وتىرىپ جازۋدى ۇناتادى ەكەن. بۇل تۇسىنىكتى دە. ەگەر ەشكىم دە، ەشتەڭە دە تىكەلەي سەنىڭ ويىڭدى ءبولىپ جىبەرمەسە، بايىپتى كوڭىلىڭدى بۇزىپ تاستاماسا، ارينە دابىرلاسقان توبىر اراسىندا جالعىز بولۋدان ارتىق نارسە جوق بولسا كەرەك.
اندەرسەن ءوز ەرتەكتەرىن ورماندا ءجۇرىپ شىعارۋدى قالايدى ەكەن. ونىڭ جانارى وتە ءجىتى، كورگىش بولىپتى. سول سەبەپتى دە ول ءبىر تۇتام اعاش قابىعىنا، نە قاراعايدىڭ ەسكى بۇرىنە قاراپ وتىرعاندا، ءداپ ءبىر ۇلكەيتكىش لينزا سياقتى، ونىڭ ءتۇپ-تۇقيانىنا دەيىن انىق كورەتىنى سونداي، سودان ەرتەگىلەرىن وڭاي قۇراستىرادى ەكەن.
جالپى العاندا ورمان-توعايداعى نارسەلەردىڭ ءبارى — ءاربىر مۇك باسقان كارى ءتۇبىر، ءجاسىل-مولدىر قاناتتى تيتىمدەي شىركەيدى، ءداپ ءبىر اسەم حان قىزىن الىپ قاشقانداي-اق، تارتىپ الا جونەلەتىن قاراقشى قۇمىرىسقا، — وسىنىڭ ءبارى ەرتەككە اينالىپ جۇرە بەرۋى مۇمكىن.
مەن ءوزىمنىڭ جەكە باسىما ءتان ادەبي تاجىريبەم تۋرالى ونشا ايتقىم دا كەلمەيدى. بۇل بۇرىن جازىلعان جايتتارعا ەلەۋلى تۇردە تاعى بىردەڭەنى قوسا المايتىن دا شىعار. دەگەنمەن دە ءوز جانىمنان مەن دە وعان بىرەر ءسوز قوسقىم كەلەدى.
ەگەر ءبىز ادەبيەتىمىزدىڭ بيىك دارەجەدە گۇلدەۋىنە قول جەتكىزەمىز دەسەك، جازۋشىنىڭ قوعامدىق ءىس-قيمىلىنىڭ ەڭ جەمىستى ءتۇرى — ونىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كىتاپ شىققانعا دەيىن جۇرتتان جاسىرىن جۇرگىزىلەتىن جازۋشى جۇمىسى، كىتاپ شىققاننان كەيىن، جالپى ادامزاتتىق ىسكە اينالادى.
جازۋشىنىڭ ۋاقىتىن، كۇش-جىگەرى مەن تالانتىن قاسيەتتەي ساقتاپ، ولاردى ادەبيەت توڭىرەگىندەگى كىسىنى قاجىتاتىن ابىگەر ماجىلىستەرگە ايىرباستاماۋ كەرەك.
جازۋشى جۇمىس ىستەپ وتىرعان كەزدە، وعان جايما-شۋاق جاعداي كەرەك، مۇمكىن بولعانىنشا، ەشبىر قام-قارەكەتتىڭ بولماعانى ءجون. ەگەر ونىڭ، ءتىپتى شالعايدا جاتقان ءبىر رەنىشتى جايت كوڭىلىن الاڭ ەتسە بولعانى، وندا قولجازباعا كىرىسپەگەننىڭ ءوزى جاقسى. قالامۇش قولىڭنان ءتۇسىپ قالا بەرەدى نە ودان قينالىستان تۋعان جانسىز جولدار جورمەلەپ شىعا باستايدى.
ءبىر كۇنى قىس مەزگىلىندە، مەن، مۇلدە بوس تەپلوحودتا باتۋميدەن ودەسساعا بارا جاتتىم. تەڭىز سۇرعىلت تا سۋىق، تىپ-تىنىش. جاعالاۋدى كۇلگىن تۇنەك كۇرگەيلەپ تاستاعان. اۋىر قارا بۇلتتار الىستاعى تاۋ قىراتتارىنا جايعاسىپ الىپ، ۇزاق ۇيقىعا شومىپ كەتكەن ءتارىزدى.
مەن كايۋتادا جازىپ وتىرعانمىن، كەيدە تۇرەگەلىپ، يلليۋميناتورعا جاقىنداپ بارىپ، جاعاعا قارايمىن. تەپلوحودتىڭ تەمىر قاناسىنداعى قۋاتتى ماشينالار باياۋ اندەتەدى. شاعالالار شاڭقىلدايدى. جازۋىم جۇردەك. سۇيكىمدى ويلارىمدى بولەتىن ءتىرى جان جوق. ءوزىم جازىپ جاتقان اڭگىمەدەن وزگە ەشتەڭەنى، ءتىپتى ەش نارسەنى ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. مەن مۇنى اسا ۇلى باقىتىمداي سەزىنەمىن. اشىق تەڭىز مەنى كەدەرگى اتاۋلىدان قورعاپ كەلەدى.
بۇعان قوسا تەڭىز كەڭىستىگىندە مىگىرسىز قوزعالىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءبىلىپ، ءوزىمىز ايالداۋعا باراتىن پورتتى قالالار جونىندەگى بۇلدىر ءۇمىت، كىسىنى شارشاتپايتىن قىسقا كەزدەسۋلەردىڭ بولۋى مۇمكىن دەگەن ويلار دا جۇمىسىمدى دەمەپ-جەبەگەندەي بولدى.
تەپلوحود قۇرىش فورشتيەۆەنىمەن قىسقى اقشىل سۋدى كەسىپ، مەنى بولماي قويمايتىن ءبىر باقىتقا قاراي اكەتىپ بارا جاتقانداي.
ماعان بۇلاي بولىپ كورىنگەنى جازىپ وتىرعان اڭگىمەمنىڭ ساتىمەن شىققالى تۇرعانى انىق ەدى.
مەنىڭ تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى — دەريەۆنيا ءۇيىنىڭ مەزونينىندە كۇزدە وڭاشا، ماي شىراقتىڭ پىشىرلاعانىن تىڭداپ وتىرىپ، قۇلشىنا جۇمىس ىستەگەنىم.
قىركۇيەكتىڭ جەلسىز قاراڭعى ءتۇنى باياعى تەڭىز ءتارىزدى، مەنى كەدەرگىدەن قورعاپ، اينالا قورشاپ تاستاعان بولاتىن.
نەگە ەكەنىن ايتۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس، ايتەۋىر، ءۇي سىرتىڭداعى دەريەۆنيانىڭ ەسكى باۋى جاپىراقتارىنىڭ تۇنىمەن ساۋدىراپ ءتۇسىپ جاتقانىن وي-سانامەن سەزىنۋ جازۋعا كوپ كومەگىن تيگىزدى. مەن سو باۋدى ءتىرى جاندىك رەتىندە ويىما الىپ وتىردىم. ول ۇندەمەيدى، ءسىرا، مەنىڭ كەشىرەكتەۋ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا شاينەكپەن سۋ الۋ ءۇشىن قۇدىققا باراتىن كەزىمدى كۇتىپ تۇرعان بولۋعا ءتيىس. مۇمكىن، وعان ادامنىڭ شەلەكتى سالدىرلاتىپ، ادىمداي باسىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەننەن كەيىن، وسى ءبىر شەكسىز ۇزاق ءتۇندى وتكىزۋ جەڭىلىرەك بولاتىن شىعار.
ءبىراق دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتسا دا، سو ءبىر جالعىز-جارىم باۋدى جانە سەلو شەتىنەن ءارى قاراي ونداعان شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان سۋىق قارا ورماندى، ءداپ وسىنداي جەتى تۇندە، ارينە، بىردە-بىر ءتىرى جان بالاسى بولمايتىن جانە بولۋعا دا ءتيىس ەمەس، وعان تەك سوعان دەيىنگى جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار بۇرىن سو ءبىر مەڭىرەۋ توعاي كولىنىڭ بەتىندە جۇلدىزدار ساۋلەسى قالاي شاعىلىسىپ تۇرسا، تاپ سولاي شاعىلىسىپ تۇرعان شىعار دەگەن وي سەزىمى مەنىڭ جۇگىمدى جەڭىلدەتتى. اسىلىندە مەن سو ءبىر كۇز كەشتەرىندە شىن مانىندە باقىتتى بولدىم-اۋ دەگەندى اشىپ ايتا الامىن.
ەگەر سەنى الدىڭنان اسا قىزىقتى، قۋانىشتى دا جانىڭ سۇيەتىن جاقسى ءىس توسىپ تۇرسا، ءتىپتى الىس جاتقان كونە وزەن جيەگىندەگى قارا تال ساياسىندا وتىرىپ، بالىق اۋلاۋ سياقتى، بولماشى نارسەنىڭ ءوزى جازۋىڭا جول اشاتىنىن قايتەرسىڭ.
اۋدارعان ءابىلمىجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
-
ارادا تالاي زامان ءوتتى، ءبىراق قۇبا ءشول تاعى دا ءوزىن ەسكە ءتۇسىردى.
