InfoHub Logo

(حيكايات)

مەن جەرەبسوۆ عۇمىرىنا قاتىستى قۇجاتتاردىڭ جوعالىپ كەتكەنىنە قىنجىلامىن، ال ونىڭ بىزگە جەتكەن جۇرناعى ۇزىك-سوزىق تا ماردىمسىز.

اسكەري قىزمەتىنەن بوساعان جەرەبسوۆ جولى بولىپ، تاپ ولەرىنىڭ الدىندا جازۋشى ەۆسەەنكومەن تانىسادى. سو ءبىر جازۋشى "نيۆا" مەن "رودينا" جۋرنالدارىنا اڭگىمەلەرى مەن حيكاياتتارىن ىنتالى ۇقىپتىلىقپەن جەتكىزىپ تۇرادى. ونىڭ بوس ۋاقىتى ەتە كوپ وقىرماندارعا، كوبىنەسە ساياجايشىلارعا ارنالىپ جازىلاتىن قارا-دۇرسىندەۋ دۇنيەلەرىنەن تالانتتىڭ ءىزى جىلت ەتىپ تە كورىنبەيتىن.

ەۆسەەنكو بىردەڭەنى ويلاپ تابا قوياتىن دارىننان قۇر الاقان ەمەس ەدى، ءبىراق ءوزىنىڭ كوپتەگەن زامانداستارى سياقتى، (گاپ وتكەن ءجۇزجىلدىقتىڭ 90-شى جىلدارىنا قاتىستى بولاتىن)، جۇرتتىڭ كوڭىل كۇيىن اۋلاۋ قۇمارلىعىنىڭ جۇقپالى دەرتىنە ۇشىراعان ەدى. ول تابيعاتتىڭ، ادامداردىڭ، جانۋارلاردىڭ، ءوز باسىنىڭ كوڭىل كۇيىن، ءتىپتى تۇتاس ءبىر قالالار مەن ماسكەۋ تۇبىندەگى ساياجاي ورىندارىنىڭ كوڭىل كۇيلەرىن سيپاتتايتىن.

سول ورىنداردىڭ بىرەۋىندە ول جەرەبسوۆپەن دە تانىسىپ، ءوزىنىڭ تاجىريبەلى كوزىمەن ول وسىناۋ قاۋساپ تۇرعان قايىرىمدى تەڭىزشى جادىندا ايتەۋىر ءبىر ادەبي سيۋجەتتى مىندەتتى تۇردە ساقتاپ جۇرگەن شىعار دەپ ويلاعان، ءسويتىپ ول سو سيۋجەتتى ءىلىپ اكەتۋ ىسىمەن اينالىسادى. سيۋجەت قولعا ىلىنبەيدى، ءبىراق ول اڭگىمەنى ءبىر جازۋىن جازادى دا باستىرىپ ۇلگىرمەيدى، ويتكەنى قۇرت اۋرۋى اسقىنىپ كەتەدى، سوسىن ونى يالتاعا اتتاندىرادى، اقىرى سو جاقتا ءولىپ تىنادى. ونىڭ اڭگىمەسىنىڭ قولجازباسى مەنى قارابۇعاز شىعاناعىن العاش رەت زەرتتەگەن جەرەبسوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى جايلى دەرەكتەر بولعانى سەبەپتى عانا قىزىقتىرعان، اسا قاجەتتى قىسقارتۋلار جاساپ، ەندى مەن سونى وسى اراعا كەلتىرىپ وتىرمىن. اڭگىمەنىڭ اتى "زاۋالدى قاتە".

"ەگەر ءسىز، وقىرمان، كوركەمسۋرەت كورمەلەرىنە بارعام بولساڭىز، وندا شەت ايماقتىڭ قۇلقايىر قاپتاي وسكەن اۋلالارى بەينەلەنگەن سۋرەتتەردى ۇمىتپاعان شىعارسىز. ابدەن توزىعى جەتكەن، ءبىراق قابىرعالارىنا جاناما قۇجىرالار مەن قاناتشالارى سالىنعان جىلى ءۇي، تەرەزەگە تاياۋ وسكەن جوكە اعاشتارى (وندا ۇزاق قارعالار ۇيا سالادى)، اتكوپىر جاڭقالار ءۇستىن باسقان قالىڭ شەپ، جىپپەن بايلانعان قارا كۇشىك، تاقتالارى سىنعان كەتىك شارباق. شارباقتىڭ ار جاعى سۋرەتتەي سۇلۋ وزەننىڭ ايناداي ايدىنى مەن كۇزگى ورماننىڭ جالقىن سارى التىنى. قىركۇيەكتىڭ شاعىرماق جىلى كۇنى.

كونە ۇيگە جاقىن-جۋىق جەردەن زۋلاپ ەتىپ جاتاتىن ساياجاي پويىزدارى، سارعايا باستاعان ورمانىنا توزاڭدانا ءسىڭىپ جاتقان پاروۆوز بۋىنىڭ بۇلتى تابيعات سۋرەتىنىڭ اجارىن اشا تۇسەدى.

ەگەر ءسىز، وقىرمان، كۇزدى جاقسى كورەتىن بولساڭىز، وندا ءبىلىپ قويىڭىز، كۇز كۇنىندە سۋىق لەپتەن وزەندەر سۋىنىڭ ءتۇسى كوكپەڭبەك بولىپ، جالتىراپ كەتەدى. ال سول كۇنگى رۋ ايرىقشا ءبىر ءمولدىر كوك ءتۇستى تاپقان ەدى، ونىڭ بەتىندە توڭىرەگىنە ءتاتتى دىمقىل ءيىسىن سەۋىپ، تالدىڭ سارى جاپىراقتارى ءجۇزىپ ءجۇردى.

قايىڭداردىڭ ىلعال جاپىراقتارى سىزدەردىڭ باتىڭكەلەرىڭىزگە، ۆاگونداردىڭ تەپكىشەكتەرىنە، ۆاگونداردان ۇمسىنا قاراپ تۇرعان شەتايماق ادامدارىنا ءوز تاۋارلارىن ماقتاپ جاتاتىن ماسكەۋ كوپەستەرى سىرتىڭداعى ايلاپاتتاي تاقتاي قالقاندارىنا جابىسىپ جاتىر.

مىنە، وسىناۋ قالقاندار تۋرالى، اسىرەسە سولاردىڭ قالىڭ جۇرتتى كاتىكتىڭ شىلىمىن تارتۋعا شاقىراتىن بىرەۋى تۋرالى، سىزدەرگە، وقىرمان، ايتىپ بەرگىم كەلەدى.

ءوزىمىز الگىدە عانا ايتىپ وتكەن قىركۇيەك كۇنىندە، ءداپ وسىنداي، جاۋىن-شاشىن مەن كۇن وتىندە تۇرىپ كونەرگەن، جارنامالى ۇلكەن قالقان قاسىنان، مەن، كونەتوز تەڭىز شەنەلىن كيگەن شالدى كەزدەستىردىم. اسىرەسە، شالدىڭ سولتۇستىكتىڭ سامارقاۋ كۇزىندە سونشالىق توتىعىپ كەتكەنى، اپپاق شاشى مەن ساقالىنىڭ اياسىنان ايقىن كورىنىپ، كىسىنى تاڭعالدىرادى. شالدىڭ بەت-اۋزىنا ىستىق تەڭىزدەر كۇنى شۇعىلاسىنىڭ ءسىڭىپ كەتكەنى سونداي، ونىڭ ىزدەرىن ورتالىق رەسەيدىڭ جاۋىن-شاشىنى دا جويا الماپتى.

شال تاياعىنا سۇيەنىپ، كاتىكتىڭ تەك ءوزىنىڭ شىلىمىن عانا تارتىڭىز دەگەن ۇندەۋىن باسەڭ داۋىسپەن كەلەمەجدەي وقىپ تۇر ەكەن.

— كاززاپ! — دەپ ايقايلاپ، شال تاياعىن ءبىر سەرمەپ قالدى. — الاياق، ءبىراق باسى جۇمىس ىستەيتىن سۋبەكت.

— ءسىز كىمدى ايتىپ تۇرسىز؟

— كاتىك تۋرالى، مەيىرىمدى مىرزا، فابريكانت تۋرالى ايتىپ تۇرمىن، — دەدى شال بۇعان ىقىلاس ءبىلدىرىپ. سويلەسكىسى كەلىپ تۇرعان سەكىلدى.

مەن ودان: "كاتىك نەلىكتەن الاياق جانە كاززاپ؟" — دەپ سۇرادىم.

— بۇل ءوزى تىم ۇزاق تاريح. ءجۇرىڭىز، ودان دا بىزدىكىنە بارايىق — مەن وسى جاقىن جەردە تۇرامىن، — شاي ىشەيىك. مەن سوسىن رەت-رەتىمەن سىزگە كاتىك جونىندە دە ايتىپ بەرەيىن.

شال مەنى جوعارىدا ايتىلعان شاعىن اۋلاعا ەرتىپ اكەلدى، ءىشى مۇنتازداي تازا بولمەگە كىرگىزدى. تەكشەلەردە قاۋىرسىندارى قىزعىلت، اياقتارى سىيديعان ۇزىن قۇستاردىڭ تۇلىپتارى تۇر. قابىرعالارعا قىزىل قارىنداشپەن سىزىلعان كوپتەگەن تەڭىز كارتالارى جانە جاسىل دا داۋىلدى تەڭىزدىڭ قۇلازىعان بوس جاعالاۋىن بەينەلەيتىن اكۆارەلدەر دە ءىلىنىپ قويىلىپتى. ۇستەل ۇستىندە مۇقيات رەتتەلگەن ەسكى كىتاپتار جاتىر. مەن ولاردىڭ اتتارىنا كوز جۇگىرتتىم — ولار ءار ءتۇرلى تەڭىزدەردىڭ گيدروگرافياسى جونىندەگى جانە ورتا ازيا مەن كاسپيي تەڭىزىنە جاسالعان ساياحاتتار جونىندەگى ەڭبەكتەر ەكەن. كىشكەنە قىزبالا، قوجايىننىڭ قىزى ساماۋرىندى قويعانشا، شال فەودوسيالىق سارى تەمەكىنىڭ قۇتىسىن اشىپ، جۋان ەتىپ شىلىم ورادى.

— ەندى، اكەتايىم مەنىڭ، — دەدى ول تەمەكى تۇتىنىنە ورانىپ جاتىپ، — بارىنەن بۇرىن تانىسالىق، كانە. مەنى يگناتيي الەكساندروۆيچ جەرەبسوۆ دەپ اتايدى. مەن قىزمەتتى قويعان تەڭىزشىمىن، گيدروگرافپىن، كاسپيي تەڭىزىنىڭ كارتالارىن قۇراستىرۋشىمىن. ءوزىڭىز كورىپ وتىرعانىڭىزداي-اق، سەكسەنگە كەلگەن كىسىمىن. ءسىز كاتىكتىڭ جايىن سۇرادىڭىز. ەندەشە مەنىڭ سىزگە ايتاتىنىم، كاتىك، مەنىڭ جاس كۇنىمدە، كاسپيي تەڭىزىمەن ءجۇزۋ ساپارىمدى ەندى عانا اياقتاعان كەزدە، جىبەرگەن قاتەمدى مۇلدە ءساتسىز تۇزەتىپ كەلەدى. مەنىڭ قاتەمنىڭ ءتۇيىنى مىناداي ەدى — سو تەڭىزدەگى قارابۇعاز شىعاناعىن، — ءسىز ول جونىندە ەسىتتىڭىز بە، جوق پا، بىلمەيمىن، — مەن ونى زەرتتەگەن ءبىرىنشى كىسىمىن جانە سونى ەشقانداي تابيعي بايلىعى جوق بولعاندىقتان دا مەملەكەتكە ەشبىر پايداسى جوق دەپ تاپقان سابازبىن. ءبىراق، بۇعان قوسا ءبىر ايتايىن دەگەنىم، شىعاناقتىڭ ءتۇبى تۇزدان تۇراتىنىن مەن تاپقان ەدىم، كەيىن ونىڭ گلاۋبەر تۇزى ەكەنى انىقتالدى.

اۋاسىنىڭ قۇرعاقتىعى، سۋىنىڭ جەبىر دە قويۋلىعى، قۇلازىعان بوستىعى جانە ەڭ سوڭىندا، شالقىعان كەڭدىگى جونىنەن قارابۇعاز مۇلدە توتەنشە جەر. ونى قۇم شاعىلدارى قورشاپ جاتىر. سونىڭ سۋىندا جۇزگەن ساپارىمنان كەيىن مەن تىنىس بۋىلاتىن تۇنشىقپا دەرتىنە ۇشىرادىم. تەك وسى ماڭدا، تەرىسكەيدە عانا، سول اۋرۋدان ارەڭ قۇتىلدىم، ايتپەسە، اكەتايىم، ءتۇن قۇرعاتپاي تۇنشىعىپ، ءولىپ قالا جازدايتىنمىن.

ءوزىمنىڭ اقىماقتىعىمنان مەن شىعاناقتىڭ قىل موينىنان بۋىپ، بوگەپ، تەڭىزدەن ءبولىپ تاستاۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاساي جازدادىم ۇكىمەتكە.

نەگە، دەپ سۇرايسىز عوي؟ ايتايىن، ونىڭ كاسپييدىڭ قيساپسىز كوپ، ءۇيىر-ۇيىر بالىعىن ۋلاڭقىرىپ جاتقان سۋىنىڭ سۇمدىق زياندى ەكەنىنە انىق كوزىم جەتكەن ەدى. مۇنىڭ ۇستىنە سو جىلدارى تەڭىزدىڭ جۇمباقتى تۇردە تايىزداپ كەتكەنىن، مەن كاسپيي سۋىن شىعاناقتىڭ تويماي دا قويماي جۇتىپ جاتقانىنان دەپ پايىمدادىم. سۋدىڭ شىعاناققا بار پارمەنىمەن اعىنداپ كەلىپ، قۇيىپ جاتاتىنىن سىزگە ايتۋعا ۇمىتىپ كەتىپپىن. مەن ەگەر شىعاناقتى بوگەپ تاستاسا، وندا تەڭىزدىڭ دەڭگەيى جىل سايىن ءبىر ۆەرشوكتاي (4،4 سم.) كوتەرىلە باستايتىنىن ەسەپتەپ شىعارىپ تا قويدىم. مەن بوگەتكە شليۋزدەر ورناتىپ، تەڭىز دەڭگەيىن كەمەلەردىڭ ءجۇزۋ قاجەتىنە قاراي رەتتەپ وتىرۋ جايىن كۇنىلگەرى ويلاستىردىم. ءبىراق ماركۇم گريگوريي سيلىچ كارەلين مەنى سو ءبىر ەسۋاستىق جوبانى جاساماۋعا ۇگىتتەپ كوندىردى.

سو ءبىر، شىن مانىندە توتەنشە جوبانى، شالدىڭ نەلىكتەن ەسۋاستىق جوبا دەپ اتاعانىن بىلگىم كەلدى.

— بايقايسىز با، اكەتايىم، شىعاناق ءتۇبىنىڭ گلاۋبەر تۇزىنان تۇراتىنىن مەن الگىدە ايتتىم عوي. عالىمداردىڭ بولجاۋىنا قاراعاندا، شىعاناقتىڭ سۋىندا جىل سايىن سو ءبىر تۇزدىڭ ميلليونداعان پۇتى شوگەدى. گلاۋبەر تۇزىنىڭ بۇكىل الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كەن ورنى دەپ ايتۋعا بولاتىن وسىناۋ شىعاناق وزگەشە بايلىق كوزى — مىنە وسىنىڭ ءبارى كەنەت ءبىر عانا سوققىدان جويىلىپ كەتەر ەدى.

مەنىڭ ەكىنشى قاتەلىگىم وسى سولتۇستىك تۇراعىمىزدىڭ كىناسىنەن پايدا بولدى. مەنىڭ ءوز باسىم كالۋگالىقپىن، ال ون بەس جىل ۋاقىتىمدى كاسپيي تەڭىزىندە وتكىزدىم. و جاقتا — ەگەر ءسىز و جاققا بارعان بولساڭىز، بىلۋگە ءتيىستىسىز — جابىرقاۋشىلىق تا، شاڭ-توزاڭ دا، ىشقىنعان جەل دە، قۋ مەكيەن ءشول دە سوندا، ءبىراق ءشوپ-بۇتا دا، اعاش تا، تاپ-تازا اعىن سۋ دا جوق — قارابۇعازدىڭ سارقىلماس مول بايلىعى جونىندەگى كۇماندى وي باسىمدا تۋىسىمەن، مەنىڭ سول ىسپەن بىردەن اينالىسۋىم كەرەك ەدى، ەرعارا عالىمداردى سوعان جۇمىلدىرۋعا ءتيىس ەدىم، ءبىراق مەن سونىڭ بارىنە قولىمدى ءبىر-اق سىلتەپ، تەزىرەك ۇيگە، جيزدرانىڭ ورماندارىنا قايتۋدى عانا ويلادىم. ماعان كۇللى تۇزىمەن قوسا قارابۇعازدىڭ ءوزى دە كەرەك بولماي قالدى. كالۋگانىڭ الاڭدارى ارالاس شوق-شوق توعايلارىن، مەن، قارابۇعازدىڭ ونشاقتىسىنا ايىرباستاماس ەدىم. بىلەسىز بە، سوناۋ ءبىر بارماقتاي بالا كەزىمدە باستان كەشكەن كۇندەردى اڭساپ، ساڭىراۋ قۇلاق ءيىسى اڭقىعان اۋامەن تىنىستاپ، جاۋىن استىڭدا جامىراپ قويا بەرەتىن جاپىراقتار شۋىلىن تىڭداعىم كەلدى.

ءبىزدىڭ ءالسىز اۋەستىگىمىز اقىلدىڭ امىرىنەن دە كۇشتى بولاتىنى تۇسىنىكتى عوي. مەن اتاق-داڭقتان باس تارتىپ، ادامزات تەگى الدىندا قىلمىس جاسادىم دەۋگە دە بولادى، ءسويتىپ جيزدرا تۇبىندەگى ۇيىمە كەتىپ قالدىم — جانە باقىتتى دا بولدىم. ال ءبىراق سو كەزدەرى لەيتەنانت جەرەبسوۆ شىعاناقتان ونىڭ ءتۇبى تاڭعالارلىق تۇزدان قۇرالعانىن تاۋىپتى دەگەن سىبىس عالىمدارعا دا جەتەدى. شىعاناققا تۇرىكمەندەردى جۇمسايدى. ولار سۋدى شىنىلارعا قۇيىپ اكەلەدى. سوسىن وعان تاجىريبە جاساپ كورەدى، سويتسە ول تازا گلاۋبەر تۇزى بولىپ شىعادى، بۇنىسىز اينەك جاساۋ دا، باسقا دا كوپتەگەن ءوندىرىستىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس كورىنەدى.

ءدوپ سو تۇستا الاياق كاتىك سۋماڭ ەتىپ شىعا كەلەدى. شىلىم مەن بايگە اتتارى از بولعانداي-اق، ول ەندى شىعاناقتان تۇز وندىرۋگە بەل بايلايدى، ءبىر جاقسى جەرى — قىستا تولقىن ونى جاعالاۋعا تاۋ-تاۋ ەتىپ لاقتىرىپ تاستايدى. بۇل ءۇشىن ول قولما-قول اكسيونەرلىك قوعام قۇردى، جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ باسىن اينالدىردى؛ تۇزدى تاسىپ جاتپايدى، قارابۇعازدى ۇكىمەتتەن تولىق كۇيىندە دەرلىك ءوز يەلىگىنە الادى. مىنە سول سەبەپتى دە ءسىزدىڭ كاتىگىڭىز — ناعىز سۇرقيا.

بۇدان ءارى قاراي ەۆسەەنكو ءوز حيكاياسىندا جەرەبسوۆتىڭ قوجايىننىڭ كىشكەنتاي قىزىمەن سويلەسەتىن قىزىقتى اڭگىمەلەرىن جانە سو ماڭايداعى بالالارمەن دوس بولعانىن ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن سىپاتتايدى. ولار ءۇشىن جەرەبسوۆ بالىق اۋلاۋ مەن كوگەرشىندەردى جاتتىقتىرۋ ماسەلەسىندە كۇمانسىز بەدەلدى كىسى بولعان. بالالاردى ول "تومپاڭ"، "قاندالا" دەپ اتايدى ەكەن.

مەيرامدار سايىن وعان ماسكەۋدەن قايتىس بولعان مەكتەپتەس جولداسىنىن ۇلى — تاماعىندا كۇمىس تۇتىگى بار بالا (وسىناۋ جولداسىنا جازعان حاتىن ءبىز ءبىرىنشى تاراۋدىڭ باس جاعىندا كەلتىرگەنبىز) كەلىپ كەتەتىن. ولار ەكەۋى بىرىگىپ، قۇستاردى ۇستايتىن تور نە قارماق جاسايتىن، نە بولماسا حيميالىق تاجىريبەلەر جاساۋمەن اينالىساتىن.

كەي كەزدەرى جەرەبسوۆ بالانى ۇيىندە قوندىرۋعا قالدىراتىن. سوندا ونىڭ بولمەسىندە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن ەكەۋىنىڭ كۇبىرلەسكەن اڭگىمەلەرى باسىلمايتىن. جەرەبسوۆ ءوزىنىڭ تەڭىزدە جۇزگەن ساپار-ساياحاتىن جىر ەتىپ ايتاتىن. وبالى نە كەرەك، بۇنىڭ ەشقاشان دا ءدال وسىنداي زەيىندى سۇحباتشىسى بولىپ كورمەگەن ەدى. بالا تىڭداۋىن تىڭداسا دا، سوسىن تەرەزەلەر سىرتىڭداعى جۇلدىزدارعا قاراپ، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المايتىن. ونىڭ ەسەسىنە ولار سوسىن بالاعا ۇقساپ، قاتتى ۇيىقتاپ قالاتىن. ءتىپتى قورازداردىڭ جاڭا، سۇرقاي كۇندى قۋانا قۇتتىقتاپ، قىرىلداپ شاقىرعانى دا ولاردىڭ ءتاتتى ۇيقىسىن بۇزا الماس ەدى.

ءبىر كۇنى تاپ وسىنداي تاڭەرتەڭگى شاقتا جەرەبسوۆ ويانباي قويادى.

ونى ورمان شەتىندەگى قۇلازىپ قالعان قورىمعا اپارىپ جەرلەيدى. جەرلەۋ راسىمىنە ساياجايدىڭ قوجايىنى — ماريا توعايىنداعى ەتىك ىسمەرحاناسىنىڭ يەسى، كۇمىس كومەيلى بالا، بىرنەشە كوگەرشىن وسىرەتىن بالالار مەن ەۆسەەنكو كەلەدى.

ارادا ءبىر اپتا وتكەننەن كەيىن مولانى جيرەن قىلقاندار باسىپ قالدى. سوسىن ۇزاق جاڭبىرلى تۇندەر مەن قىسقا سۋىق كۇندەر باستالادى دا جەرەبسوۆتى كۇمىس كومەيلى بالادان باسقا جۇرتتىڭ ءبارى ۇمىتىپ كەتەدى. ول سيرەك تە بولسا ماسكەۋدەن مولا باسىنا كەلەدى. كەلەدى دە بىرنەشە مينۋت ءۇنسىز تۇرادى، سودان كەيىن جاساندى ۇزىن جولمەن پاروۆوز بۋى بۇرقىراپ كوككە كوتەرىلىپ جاتقان ستانسياعا قاراي ءجۇرىپ كەتەدى.

ەندى ءقازىر جەرەبسوۆتىڭ مولاسىن تابۋ جونىندەگى ىس-ارەكەتتىڭ ءبارى دە اۋرەشىلىك بولىپ شىقتى.

اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ

---