شىعاناق تاريحىنا قاجەت ماتەريالدار
(حيكايات)
لەيتەنانت جەرەبسوۆ قارابۇعاز جاعالاۋىن 1847 جىلى اينالىپ شىققان.
كونە رەسەي ءوز بايلىعىنا ىنتا-ىقىلاس قويماعان ەل. تەك 1897 جىلى ساۋدا مەن ونەركاسىپ مينيسترلىگى ازەر دەگەندە نايقالىپ، قارابۇعازعا گيدرولوگ شپيندلەر باستاعان ەكسپەديسيانى اتتاندىرادى. ەكسپەديسيا شىعاناقتىڭ گلاۋبەر تۇزىنىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلى باستاۋى ەكەنىن انىقتايدى.
مىنە سول كەزدەن-اق شىعاناقتىڭ الا-قۇلا تاريحى باستالادى. ول ەش جەردە جازىلماعان. ونى گەولوگتاردىڭ ماقالالارى، تەڭىزشىلەر مەن قايىقشى-تۇرىكمەندەردىڭ اڭگىمەلەرى ارقىلى، ەكسپەديسيالار باستىقتارىنىڭ باياندامالارى، ۇمىت قالعان جوبا-جوسپارلار، پاروحودتاردىڭ كەمە جۋرنالى جانە باسقا دا ءارى از عانا، ءارى قاراما-قايشى باستاۋلار ارقىلى قالپىنا تۇسىرۋگە تۋرا كەلەدى.
قارابۇعاز توڭىرەگىندە "التىن بەزگەگى" قايناپ جۇرە بەردى. XIX عاسىردىڭ اياعىندا پەتەربۋرگتە بۇكىلالەمدىك گەولوگيالىق كونگرەسس شاقىرىلدى. سول كونگرەسس كەزىندە گەولوگتار تۇڭعىش رەت قارابۇعازدىڭ قازىناسى تۋرالى ەستىپ ءبىلدى.
بۇكىل ەۋروپا مەن امەريكا ول كەزدەرى، تاپ قازىردەگىدەي، جاساندى سۋلفاتتى (سۋدان اجىراتىلعان ميرابيليت ءداپ وسىلاي اتالادى) پايدالاناتىن. سۋلفاتتى دايىنداۋ ءۇشىن مىڭداعان زاۋىتتار سالىندى. سول سەبەپتى دە قارابۇعاز جونىندەگى مالىمەتتەر سۋلفات ءوندىرۋشى — كاسىپكەرلەر توبىن اۋىر دا ۋاتقىش سناريادتاي بولىپ ءبىر سوعىپ ءوتتى. سو مەزەتتە چەلەكەن ارالىندا الەمدىك حيميالىق كومبينات سالۋدىڭ جوباسى جاسالدى. كومبينات قارابۇعاز سۋلفاتى نەگىزىندە جۇمىس ىستەۋى كەرەك ەدى. كومبيناتقا فرانسۋز، اعىلشىن مەن بەلگيا كاپيتاليستەرى باسشىلىق ەتەتىن بولدى.
ءبىراق پاتشا ۇكىمەتى قارابۇعاز بەن چەلەكەندى كونسەسسياعا بەرۋدەن باستارتتى.
ساۋدالاسۋ ءۇش جىلعا سوزىلدى، ءبىراق ودان ەشتەڭە ونبەدى.
1909 جىلى كنيازيەۆا دەگەن كوپەس ايەل قارابۋعازدا ءوز ەكسپەديسياسىن جىبەرەدى. ماڭعىستاۋدىڭ تەجەۋسىز يەسى زاحاريي دۋبسكييدىڭ بايلىعى وسىناۋ كۇنشىل ايەلگە تىنىشتىق بەرمەيدى. البەتتە، اجەپتاۋىر اقشا تولەنسە، قارابۇعازدى كنيازيەۆانىڭ يەلىگىنە "قوسا سالۋعا" كەلىسە كەتەتىن مەيىرباندى ينجەنەرلەر دە تابىلدى، ءسويتىپ ولار ايەلدىڭ اتىنان شىعاناقتىڭ كۇللى باتىس جانە وڭتۇستىك-باتىس جاعالاۋىنا تاپسىرىس الدى.
ءبىراق كنيازيەۆا كەشىگىپ قالعان ەدى. تەمەكى قابىن شىعاراتىن فابريكانت كاتىك پەن "ايۆاز" اكسيونەرلىك قوعامى جاعالاۋدىڭ داۋىل ءميرابيليتتى بارىنەن دە كوبىرەك لاقتىرىپ تاستايتىن ەڭ ءبىر تاڭداۋلى بولشەكتەرىن باسىپ قالعان ەدى. ولار شىعاناقتىڭ تابيعي بايلىعىن وڭدەپ شىعارۋ ءۇشىن، بانكتەردىڭ قوڭىنان ءوز كەرەگىن قاربىتا ويىپ العان ەدى. بۇل اقشالار بيرجالىق ايلا-شارعىعا جۇمسالىپ كەتكەندى. كوز بوياۋ ءۇشىن وندىرىلگەن ءميرابيليتتىڭ بولماشى مىڭ پۇتى الىس جاعالاۋدا تاس مەتىن بولىپ قاتىپ جاتتى.
كوپەس ايەل كنيازيەۆانىڭ ەكسپەديسياسىنان بەلگى بولىپ، قارابۇعاز جاعاسىندا قۇمعا كومىلىپ، تۇزعا مۇجىلگەن جاسىل قايىقتار قالدى.
سول ەكسپەديسيانىڭ باستىعى شىعاناقتا ءجۇزۋ ءۇشىن باكۋدەن تايىز تاباندى پاروحودتاردى ىزدەدى. ونداي پاروحودتار ەكەۋ عانا ەدى. سونىڭ بىرەۋى "مانچجۋريا" اتتى كۇماندى پاروحود كومپانياسىنىڭ يەلىگىندە بولاتىن، ەكىنشىسى بۇلاردان دا وتكەن پىسىقاي كاسىپكەر اعايىندى اشۋروۆتاردا بار ەدى. "مانچجۋريا" مەن اشۋروۆتار كنيازيەۆانى ءبىر جۇندەپ قالعىسى كەلىپ، پاروحودتاردى ارەنداعا بەرۋ ءۇشىن، كىسى قيالى جەتە بەرمەيتىن باعانى ايتتى. شىعاناققا لوسمان رەتىندە كوپتى كورگەن قازان تاتارىن جالداپ، تۇرىكمەن قايىقتارىمەن بارۋعا تۋرا كەلدى.
كنيازيەۆا ەكسپەديسياسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى — ستۋدەنتتەر — قايىقتارمەن شىعاناقتى بىرنەشە باعىتتا كەسىپ وتەدى. ولار كۇكىرتتى سۋتەگىمەن ۋلانعان جاعالاۋدا دەمىگىپ ءجۇرىپ، توبىقتان كەلەتىن سۋدى كەشىپ، شىعاناقتىڭ تايىز جەرلەرىن ارالاپ شىعادى، ءبىراق ءميرابيليتتى تابا المايدى: بۇكىل ميرابيليت جىلى سۋدا تۇگەلدەي ەرىپ كەتكەن ەدى.
الايدا كنيازيەۆانىڭ اقشاسى ارقاسىندا جۇرگىزىلگەن ەكسپەديسيا شىعاناقتىڭ سۋىنا باتقان ءاربىر زاتتىڭ ءميرابيليتتىڭ كريستالدارىمەن قابىرشاقتانىپ "كيىنەتىنىن"، ول تەك قىستى كۇنى مولىنان سۋ تۇبىنە شوككەن كەزدەرى بولاتىنىن انىقتادى. ەكسپەديسيا، وچدەرىيىڭ وي-پىكىرىنشە، شىعاناق تۇبىنەن ميرابيليت ءوندىرۋدىڭ ەڭ جەتىلگەن ءادىسىن — ونى قاراپايىم قاپتارمەن ءسۇزىپ الۋ جولىن ۇسىندى، ءسويتىپ كيازيەۆانىڭ يەلىگىندەگى جەردى قازىقتار قاعىپ، قورشايدى دا كەتىپ قالادى.
وسىناۋ ەكسپەديسيانىڭ جۋرنالىندا تۇڭعىش رەت شىعاناقتىڭ شىعىس جاعالاۋىنان ەلۋ شاقىرىمداي جەردە، ءتاۋىر قىر تاۋىنىڭ ەتەگىندە تاس كومىردىڭ كەنى بار دەپ ايتىلعان ەدى.
كوپ ۇزاماي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى دا قارابۇعاز ۇمىتىلىپ قالدى. ونىڭ قورعاسىن تۇستەس داۋىلدى كەڭىستىگىندە قىس ايلارىندا كوشپەلىلەر سيرەك تە بولسا توبە كورسەتىپ تۇرعان. ءبىراق ولار دا ونىڭ تۇنەرگەن قۋمەكيەن جاعالاۋىندا تۇراقتاماي، ودان ءارى كراسنوۆودسكىگە كەتىپ قالاتىن.
شىعاناق جالعىز-جارىم كۇيىندە بۋىرقانىپ جاتاتىن. تۇرىكمەندەر قىستاۋدارىنداعى جۇرت — ورىستار ونىڭ قارعىس اتقان سۋىنان شوشىپ، جولاماي قويىپتى، ودان پايدالى ەشتەڭە تابا الماپتى دەگەندى ايتا باستايدى.
1920 جىلى ۆلاديمير يليچ لەنين قارابۇعاز بايلىعىن پايدالانۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى. ەكسپەديسيانى جابدىقتاۋعا التىنمەن قىرىق مىڭ سوم اقشا بولىنەدى. ول اۋەلى ءميرابيليتتى ءوندىرۋ ادىستەرىن انىقتاۋى كەرەك، سودان كەيىن دەرەۋ ونى وندىرۋگە كىرىسۋى قاجەت ەدى.
ەكسپەديسيا باسىندا گەولوگ پودكوپايەۆ تۇردى. وسى ءبىر ەكسپەديسيانىڭ عىلىمي ماڭىزى وراسان زور بولدى، ءبىراق ءىس جۇزىندە ەشبىر ناتيجە بەرە المادى. تاجىريبەسىز ينجەنەر استراحاننان بالا-شاعاسى كوپ وتباسىلارىن تاڭداپ الىپ، ولاردى قارابۇعاز شولىنە الىپ بارادى. ازىق-تۇلىك قورى از بولدى. كەن ءوندىرۋدى جولعا قويىپ ۇلگىرگەنشە، ونى سىپىرىپ جەپ قويادى.
جۇمىسشىلار تۇس-تۇسقا قاشىپ كەتەدى.
پودكوپايەۆ ەكسپەديسياسىنىڭ عىلىمي بولەگى شىعاناقتا ءۇش جىل جۇمىس ىستەيدى. ولار شىعاناققا "نيجنيي نوۆگورود" پاروحودىمەن بارادى، ال ەكى اسكەري باركاس: "شاۋميان" مەن "پەرەبوينا" پاروحودپەن بىرگە جۇرەدى.
شىعاناقتا ميرابيليت قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا كريستالدانا باستايدى، ال مارتتىڭ ورتاسىندا كريستالدانۋ توقتاپ قالادى دا كەرى پروسەسس — ءميرابيليتتىڭ سۋدا ەرۋى باستالادى. مىنە، وسىعان بايلانىستى ميرابيليت "ماۋسىمدىق مينەرال" دەپ اتالادى.
قارابۇعازدان ميرابيليتتەن باسقا، قىرۋار حلورلى ماگنيي مەن حلورلى ناتريي (كادۋىلگى اس تۇزى) كەنىن تابادى.
قارابۇعازعا ەتەنە كىرۋ پودكوپايەۆقا وتە قيىن بولادى. شىعاناققا كىرەر جەردى تۇگەلدەي قورشاپ تاستاعان كىرپياز قۇم قايران كەسىرىن تيگىزدى. الا قۇيىن كەزىندە قايراڭ ۇستىندە اق كوبىكتى، بيىك تولقىندار بۋىرقانىپ-بۋسانىپ جاتادى دا، تىنىش كەزدە تەڭىز سۋىنىڭ قۇمدى قايراڭنان شىعاناق تەرەڭىنە ەكپىندەپ قۇلاپ جاتقانى ايقىن كورىنەدى. قۇم قايراڭدا سۋدىڭ ءتۇسى كۇرت وزگەرەدى: كوكپەڭبەك تەڭىز سۋى بالقىعان قورعاسىنمەن ۇلاسىپ كەتەدى.
"پەرەبوينا" باركاسى ءوزىنىڭ جاۋجۇرەك كومانداسىمەن قىرسىق قايراڭنان ءبىر بۇيىردەن ءجۇزىپ وتە شىعادى دا شىعاناقتىڭ سولتۇستىك جاعاداۋىن سول ەكپىنىمەن جەدەلدەتە شولىپ شىعادى.
ەكسپەديسيا نەپ-پەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. باكۋدە سودانىڭ جۇزدەگەن توننالارىن ساتىپ الىپ جاتىر ەكەن دەگەن قاۋەسەت تارايدى. شىعاناقتا توسىننان-توسىن قاندالاداي جاتاعان، ىس پەن كۇيەدەن ابدەن قارايىپ كەتكەن ءبىر كەمە پايدا بولادى. ونىڭ كونە لاقسا ماشيناسى شاقىر-شۇقىر ەتىپ، قازاندارى بۋىنىڭ جارتىسىن ءراسۋا ەتىپ، اۋاعا تاراتادى.
بەيمالىم كەمەنىڭ ەكەستى كومانداسى ەلىرىپ، تۇرىمىنە ءسۇلفاتتى تولتىرا ءۇيىپ تاستاپ، جابايى قازداردى جاپپاي قوسىرەيلەنە اتقىلاعاننان كەيىن، شىعاناقتى تاستاپ، باكۋ قالاسىنا تايىپ تۇرادى. وندا ءسۇلفاتتى سودا دەپ ساتىپ جىبەرەدى، پىسىقاي تەڭىزشىلەردى تاباندا سوتقا تارتادى، ءسويتىپ بەيتانىس كەمەنىڭ بۇل ساپارى ونىڭ ەڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ سوڭعى ساپارى بولىپ اياقتالادى.
1923 جىلى كۋرگۋزۋلل مۇيىسىندە بۇل قازاقشا "قيتار قىز" دەگەن ءسوز — جىرتىق تۇجىركەلى ستۋدەنت باسقارعان ءبىر قاۋىم جۇمىسشىلار پايدا بولادى.
بۇلاردى "داعىستان وتتارى" دەپ اتالاتىن اينەك زاۋىتى جىبەرگەن ەدى. زاۋىت ءسۇلفاتتىڭ جوقتىعىنان توقتاپ قالادى، ال ونىڭ سارقىلماس كەنى قول سوزىم جەردە، قارابۇعازدا جاتقان ەدى.
بەكداش مۇيىسىنەن زاۋىت كەمەجاي مەن تاستان ءۇي سالدىرادى. كۋرگۋزۋللدان كەمەجايعا ءسۇلفاتتى تۇيەمەن، تۇرىكمەن قايىقتارىمەن تاسىپ جەتكىزەدى دە پاروحودقا تيەيدى.
مىڭ توعىز ءجۇز جيىرما ءۇشىنشى جىلدى قارابۇعاز بايلىعىن ىسكە قوسۋدىڭ ءبىرىنشى جىلى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. جىرتىق تۇجىركەلى ستۋدەنت بەكداشتاعى جاڭا ۇيگە كەلىپ كىرەدى، ءسويتىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارابۇعازدا تۇرىپ جاتىر.
ءسۇلفات — قۇرعاق گلاۋبەر تۋزى، ونىڭ اپپاقتىعى سونداي، جازدا، كۇن شاقىرايىپ تۇرعان كەزدە، كوزگە زاقىم كەلتىرەمىن دەپ قورقاسىز — وعان قاراۋعا بولمايدى. ميرابيليت — سول باياعى گلاۋبەر تۇزى، ءبىراق ول سۋعا ابدەن قانىققان. ميرابيليتتە بولشەكتىڭ وننان ءبىرى گلاۋبەر تۇزى-داعى، قالعان توعىز بولشەگى سۋ. ونەركاسىپكە ءسۇلفات كەرەك. ەندەشە ءميرابيليتتىڭ ءوزىن تاسۋدان ەش ءمانپاعات تاپپايسىز. ول تەك سۋدى تاسۋ بولىپ شىعادى.
سول سەبەپتى دە ءميرابيليتتى كەپتىرەدى نەمەسە حيميكتەر ايتاتىندايىن، ونى سۋسىزداندىرادى. قارابۇعازدىڭ ىستىق كليماتى، مىگىرسىز سوعاتىن اڭىزاعى كەپتىرۋ ىسىنە كومەكتەسەدى.
اۋەلى ميرابيليت ۇيىندىلەرىن قالىڭ ەتىپ جايىپ تاستايدى، ارادا ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن ونىڭ بەتىندە قايمىجىقتاي قۇرعاق ءسۇلفات پايدا بولادى. ميرابيليتپەن ارالاستىرىپ الارمىن دەپ قورىقپاي، ءسۇلفاتتى باتىل تۇردە كۇرەپ الا قويادى، ويتكەنى ءسۇلفات پەن ميرابيليت اراسىندا قاتتى قابىرشاق پايدا بولادى. سوسىن قابىرشاقتى قوپسىتىپ، جۇمسارتادى، ەندى ميرابيليت وزىنەن ءسۇلفاتتىڭ سونى قاباتىن ايىرىپ شىعارۋ ءۇشىن، قايتادان كەبە باستايدى.
مۇنداي كەپتىرۋ ءىسى ۇزاققا سوزىلادى جانە ول قارابۇعازدىڭ كىرپياز قىرسىق مىنەزىنە كىرىپتار. جەل قاتتىراق سوقسا بولدى، ءسۇلفات بۇرقىراپ، جالتىلداعان اششى توزاڭ بۇلتى تارىزدەنىپ، اينالاسىنىڭ ءبارىن كۇرگەيلەپ، شولگە قاراي ماڭىپ كەتەدى.
حوش، سونىمەن ستۋدەنت سۋلفاتتى دەربەنتكە تاسىپ جاتقان كەزدە، قارابۇعازدىڭ جاڭا قوجايىنى — "كيركۋۋليسول" دەگەن پايدا بولادى. بۇل ۇيىم قارابۇعاز بەن تەڭىز اراسىندا جاتقان وراسان زور كەرمەك سور — قۇلىكولدە اس تۇزىن ازىرلەۋ ىسىمەن جانە جول-جونەكەي قارابۇعاز ءسۇلفاتىي وندىرۋمەن دە اينالىسادى.
قايدان جيناپ العاندارى بەيمالىم "كيركۋۋليسولدىڭ" قىزمەتكەرلەرى شەتتەرىنەن قۋناق ىسكەر، سۇعاناقتىعى جانە بار ادامدار رەتىندە، اتاقتارى كۇللى جاعالاۋعا جايىلىپ كەتەدى. ولار پەرسياعا ەكسپورتتى تۇز دايىنداۋ ىسىمەن اينالىستى. كوزدەرى قىراعى كوشپەلى تۇرىكمەندەر ۇدايى تۇندەلەتىپ تۇز تيەپ جاتاتىن پارسىنىڭ فەليۋگالارىن — شاعىن كەمەلەرىن، كاسىپشىلىكتەردە كەنەتتەن پايدا بولىپ، كەنەتتەن ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتەتىن كۇدىكتى ادامداردى، كوك جيەكتەن ەشقاشاندا جاعالاۋعا جاقىندامايتىن پاروحودتار ءتۇتىنىن، تاعى باسقا كوپتەگەن تۇسىنىكسىز جايتتاردى كورە باستايدى. وسىنداي ءشۇبالى بەلگىلەرگە قاراپ، شەكارا ماڭىنىڭ تۇرىكمەن تۇرعىندارى قولما-قول: ولار تۇز ۇرلاپ ءجۇر -دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
وسىعان ىلەسە، اشىق تەڭىز ۇستىندە، تۇندە ءوز تۇرىنەن الىپ، پارسىنىڭ فەليۋگالارىنا تۇزدى قايتا تيەپ جاتقان "ارمەنيا" اتتى پاروحودتى ۇستاپ الادى. "كيركۋۋليسولدىڭ" قىزمەتكەرلەرى فانتاستيكالىق مولشەردە كونتراباندامەن اينالىسىپ كەلگەن بولىپ شىعادى. كونترابانداشىلار تۇگەل قولعا تۇسەدى.
"كيركۋۋليسولدىڭ" ماسقارا تاريحى وسىمەن اياقتالادى. ونىڭ ورنىن ەرجۇرەك تەڭىزشى بولونكين باسقارعان "كارابۋسول" باسادى. الگى "كيركۋۋليسول" سياقتانىپ، بۇل جاڭا "سول" دە الا تەپە دەگەن كولدەن اس تۇزىن ءوندىرۋ ىسىمەن اينالىسادى دا سۋلفاتتى ويلاپ باس قاتىرمايدى.
اقىرىندا، 1926 جىلدىڭ كۇزىندە شىعاناققا ۇكىمەت كوميسسياسى كەلەدى، ول قارابۇعازدىڭ بەرەكەسىن قاشىرعان قۇنتسىزدىقتى ءبىر-جولاتا جويادى. كوميسسيا شىعاناقتىڭ جاعالاۋىنان، شىعاناقتىڭ قاس قاعىمدا عايىپ بولعان كۇللى ءدۇدامال قوجايىندارى دايىنداپ كەتكەن ءجۇز ەلۋ مىڭ توننادان ارتىق ءسۇلفاتتى تاۋىپ الادى.
"تۋركمەنسول" اتتى جاڭا ۇيىمعا ەندى شىعاناقتىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنداعى ۋمچالل دەگەن ءمۇيىس جانىنا جەدەلدەتىپ، ءسۇلفات ءوندىرۋدىڭ جوسپارلى جۇمىسىن باستاۋ تاپسىرىلادى. ونى ءوندىرۋ ءىسى باستالىپ كەتتى دە، شاعىن مولشەردە بولسا دا ءونىمدى تاپسىرىپ وتىرۋ، شىعاناق بايلىعىن پايدالانۋ ءۇشىن، "قارابۇعاز ءسۇلفات" ترەسى قۇرىلعان 1929 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلەدى. ءسويتىپ شىعاناق ءومىرىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى زۋلاپ وتە شىعادى.
"قارابۇعاز ءسۇلفات" ترەسى بۇندا قولىندا تولىق بيلىگى بار قو جايىن رەتىندە كەلەدى. ول قارابۇعازدى شىعىس ايماقتاردى يندۋستريالاندىرۋدىڭ جالپى جوسپارىنا، ءشول دالانى باۋراپ الۋدىڭ ەرجۇرەك جوسپارىنا ەنگىزەدى.
اۋدارعان ءابىلماجىن جۇمابايەۆ
You Might Also Like
