InfoHub Logo

“گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك. گازەت - جۇرتقا قىزمەت ەتەتىن نارسە، گازەت ارقىلى حالىققا جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەۋگە بولادى. گازەت - حالىقتىڭ داۋشىسى. «جۇرتىم» دەپ ءاربىر ازامات حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، قارعاعا كوزىن شۇقىتپاسقا تىرىسادى” – دەپ ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتىپ وتكەندەي قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تەرەڭدە بويلاپ جاتىر. وسى تاريح قويناۋىندا كوپتەگەن قايراتكەرلەر مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەشتەڭەدەن حابارى جوق قاراپايىم حالىقتىڭ ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي، ءعىلىم-بىلىم جولىندا ءبىراز تەر توكتى. وعان دالەل رەتىندە ريەۆوليۋسيالىق تولقۋلار كەزەڭىندەگى باسپاسوزدەردىڭ قارىشتاۋىن ايتساق بولادى. ريەۆوليۋسيا 1905-1907 جىلدار ارالىعىندا بولىپ، حالىقتىڭ باسىنا ناۋبەت قيىن كەزەڭدەردى باستان وتكەرۋىنە ءماجبۇر ەتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە كوپتەگەن باسىلىمداردىڭ نەگىزى قالانا ءتۇستى. مىسالعا بولشيەۆيكتىك “ورال” گازەتى. بۇل باسىلىم 1907 جىلدىڭ 4 قاڭتارىنان 27 ساۋىرىنە دەيىن ورىنبور قالاسىندا جارىق كورىپ تۇردى. رەداكتورى بولشيەۆيك حۋساين ياماشيەۆ بولدى. باسىلىم سول زامانداعى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى ونىڭ ىشىندە ءدىن، ەكونوميكا، ساياساتتى دا قاراستىرىپ ولاردىڭ شەشىمىن تابۋدى ماقسات ەتتى. ەڭ وزەكتى جازىلعان ماسەلە 2 مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋى مەن ەڭبەكشىلەردىڭ جۇمىسى بولدى. ياعني شارۋالار قوزعالىسىنا ءوز ىقپالىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلعان ليبەرالدى بۋرجۋازيانى جاقتاعانداردىڭ سىرىن اشتى. جۇرتتىڭ ولارعا دەگەن نارازىلىعىن تۋدىردى. ال ەڭبەكشىلەردى سانالىلىققا تاربيەلەپ ساياسي بوستاندىق پەن 8 ساعاتتىق جۇمىستىڭ، جەردىڭ قايتارىلۋىنا قارسى كۇرەس وتكىزۋ كەرەك دەگەن ۇراندى العا تارتتى.

باسىلىم ماسەلەلەردى تەك ماقالادا عانا جاريالاماي رەسەيگە اشىق حاتتاردا جىبەرىپ وتىردى. ال ول حاتتا “قىرعىز ۋپولنوموچنىيى” دەگەن قول قويىلىپ وتىردى. حاتتى كىمنىڭ جازعانى بەلگىسىز بولعاندىقتان ونىڭ ىشىندە بارلىق ماسەلەلەر ەش بوياۋسىز اششى شىندىقتا جازىلۋى ءتيىس ەدى. سونىڭ ەڭ اۋىرى قازاقتاردىڭ اتا قونىس جەرلەرىنەن ايىرىلىپ ءوز مەكەندەرىندە بوتەن جۇرتقا اينالۋى بولدى. قازاق ءۇشىن جەردىڭ، ءتورت تۇلىك مالدىڭ ماڭىزى بارىنەن دە قىمبات. سول ءۇشىن دە بۇل ونىڭ جاندى جەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سوندىقتان دا ورال گازەتى باسىمدىلىقتى جەر ماسەلەسىن حالىقتىڭ مۇددەسىنە ساي شەشۋدى تالاپ ەتتى. ايتسە دە اۆتور بۇل ماسەلە پاتشا ۇكىمەتى جويىلمايىنشا ەش ناتيجە بەرمەيتىنىن اشىپ ايتتى. كەيىننەن پروفەسسور ب. كەنجەبايەۆ بۇل حاتتىڭ اۆتورى باقىتجان قاراتايەۆ دەگەن بولجام شىعاردى. وعان سەبەپ باقىتجان قاراتيەۆتىڭ دۋمادا قاراستىرعان ماسەلەسى اشىق حاتتاعى سوزدەرمەن ۇندەس كەلۋىندە بولعان. باقىتجان قاراتايەۆ حالقىنىڭ اۋىر كۇيىنە بەي-جاي قاراي المادى. دۋمادا 10 مينۋت سويلەپ، ونىڭ ىشىنە بۇكىل ماسەلەلەردى سىيدىرىپ ناعىز ەرجۇرەكتىك تانىتتى. الايدا پاتشا ۇكىمەتى اشىق حاتتاردى وقىعان سوڭ دەرەۋ گازەتتى جابۋعا بۇيرىق بەردى. وسىلاي “ورال” گازەتى دە ءومىر ءسۇرۋىن 31 نومەردەن كەيىن توقتاتتى.

قورىتىندىلاي كەلە، بۇل باسىلىمدار قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە جارىق كورسە دە مىنا ءبىز ءۇشىن ۇمىتىلمايتىن قۇندى مالىمەتتەردى قالدىرا ءبىلدى. مەن قازاق باسپاسوزىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى وسىنداي رۋح بەرەتىن باسىلىمدار ارقىلى وياتا ءتۇستىم. كىم بىلەدى بۇل گازەتتەردىڭ ءبىز بىلمەيتىن قۇپيا جاڭالىقتارى ءالى بار شىعار. ەندى ولاردىڭ اشىلۋى ۋاقىت پەن ۇرپاق ساناسىنىڭ ەنشىسىندە دەپ ويلايمىن. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى 

1. قوزىبايەۆ س، رامازانوۆا ا، اللابەرگەن ق  الەم ءباسپاسوزى تاريحىنان- الماتى "سانات" 1998- 253 بەت 

2. بەكحوجين. ق "قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى" (مونوگرافيا) -الماتى 1964- 265بەت 

3. اتابايەۆ ق. قازاق ءباسپاسوزى قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى (1870-1918) (مونوگرافيا)- الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2000-358 بەت 

4. "Massaget" سايتى

ساتىبالدى اسىلزات داۋلەت قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 1 كۋرس

---