InfoHub Logo

«جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ №1 قازاق تىرەك مەكتەبى (ر.و) كمم
5 «ب» سىنىپ وقۋشىسى تۇرسىنبەكوۆ ەرالى
جەتەكشىسى: تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى جەتپيسبايەۆ ەركين راحىمبايەۆيچ

بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى — XVIII عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ول ۇزاق ءومىر ءسۇرىپ، كوپتەگەن تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان قازاق جىراۋى، مەملەكەت قايراتكەرى 1668 جىلدار شاماسىندا تۋعان. ۇقاردىڭ ارعى تەگى ارعىن، ونىڭ ىشىندە ءتورتۋىل قارجاس. بۇقاردىڭ اكەسى قالقامان جاۋگەرشىلىك زاماندا ەرلىگىمەن اتى شىققان باتىر بولعان. بۇقار جىراۋدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى ارقا وڭىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ءبىراق تا جاستىق شاعى، قانداي ءومىر وتكەلدەرىنەن وتكەندىگى، تۋعان، ولگەن جىلدارى جايىندا ناقتى دەرەكتەر جوق. بۇقار جىراۋ ەرتە كەزدەن كوزگە ءتۇسىپ، تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا-اق (1781 جىلى ولگەن) قابىرعالى بي بولعان دەسەدى. ءبىراق ابىلايعا دەيىنگى بيلەپ كەلگەن حانداردىڭ ەشقاسايسىمەن ءتىل تابىسا المايدى. تەك ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا جىراۋدىڭ جۇلدىزى تاعى دا جانادى، ءسويتىپ ول حان ورداسىنا ورالىپ، قالعان ومىرىندە مەملەكەتتىك ىستەرگە تىكەلەي ارالاسادى. بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى قاراعاندى وبلىسى بۇقار جىراۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى دالبا تاۋىنىڭ ءبىر سىلەمىندە جەرلەنگەن. بۇقار جىراۋدىڭ شىعارمالارى فيلوسوفيالىق-ديداكتيكالىق تولعاۋ تۇرىندە بىزگە جەتكەن. ولار بەينەلى سۋرەتتەرگە باي، ۇلتتىق بوياۋعا قانىق، كوركەمدىگى كەمەل. جىراۋ حالىقتىڭ ءداستۇرلى اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن شەبەر پايدالانا بىلگەن. "ءوز زامانىنداعى جاندار بۇل كىسىنى كومەكەي اۋليە دەسەدى ەكەن. قارا ءسوز بىلمەيدى، تەك سويلەسە كومەكەيى بۇلكىلدەپ جىرلاي باستايدى ەكەن " دەپ جازادى بەلگىلى عالىم، فولكلورشى، جىراۋدىڭ تۇڭعىش بيوگرافى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ. بۇقار جىراۋ شىعارمالارىنىڭ باستى تاقىرىبى — حالقىنا، وتانىنا دەگەن ىستىق ماحابباتى. ول وتاندى سۇيۋگە، ءبىر ورتالىققا باعىنعان ىرگەلى ەل بولۋعا ۇندەيدى. كورەگەن اقىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بىرلىگى قاجەت ەكەندىگىن ايقىن ءتۇسىنىپ، بۇل تۇرعىدا ابىلايدى بىرلىك يدەياسىن جۇزەگە اسىرا الاتىن قايراتكەر رەتىندە جىرىنا قوسادى، سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەستە قازاق جۇزدەرىن بىرىكتىرەر قولباسشى، كوزسىز باتىر رەتىندە سۇرەتتەيدى. ال ەگەر ونىڭ ىس-ارەكەتى حالىق مۇددەسىنە كەرەعار كەلسە قورىقپاي-ۇرىكپەي سىن تەزىنە سالادى. جىراۋ شىعارماشىلىعىنداعى باسقا ءبىر ماڭىزدى تاقىرىپ ادام تابيعاتىنىڭ وزگەرۋى، دۇنيەنىڭ ءبىر ورنىندا تۇرمايتىندىعى. بۇقار ءومىردى كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ، ادامنىڭ جاسى ونىڭ ساناسىن، مىنەز-قۇلقىن، كوڭىل كۇيىن، كۇش-جىگەرىن قالاي وزگەرتەتىندىگىن كورسەتەدى. ونىڭ پوەزياسىنىڭ حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراپ، عاقليا، ناقىل، افوريزمدەرگە اينالۋى، ماقال-ماتەل بولىپ جەتۋى دە كوركەمدەۋ ءتاسىلىنىڭ كەرەمەتتىگىندە. بۇقار جىراۋ كالقامان ۇلى شىن مانىندە كونە قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ تۇلعالى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. 1993 جىلى جىراۋدىڭ 325 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتىپ. جىراۋدىڭ ماڭگى ەستە قالدىرۋ جونىندە ايتارلىقتاي قادام جاسالدى دەۋگە بولادى. بۇرىنعى ۋليانوۆ ماماندىرىلعان بىرلەستىگى مەن وزەرنوە سەلوسىنا بۇقار جىراۋ ەسىمى بەرىلگەن. كەيىن، 1997 جىلى ۋليانوۆ جانە تەلمان اۋداندارى بىرىكتىرىلگەندە، اۋدان ۇلى ابىزدىڭ اتىمەن اتالدى.

قاراعاندىداعى ساۋلەتتى كوشەلەرىنىڭ ءبىرى بۇقار جىراۋ داڭعىلى دەپ اتالادى. مەرەيتوي سالتاناتى ۇستىندە وسى كوشەنىڭ بويىندا، تەمىر جول ۆوكزالى الدىنداعى كەڭ الاڭدا بۇقار جىراۋ ەسكەرتكىشى اشىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى — جەرلەس ءمۇسىنشى مۇرات مانسۇروۆ. ال، بۇقار جىراۋ جەرلەنگەن دالبا تاۋىنىڭ ەتەگىندە حالقىمىز اۋليە دەپ تانيتىن ۇلى ابىزدىڭ كەسەنەسى سالىنىپ، ول 1993 جىلى 21 تامىز كۇنى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. تابانى ءۇش تاعان بولىپ كەلەتىن، بيىكتىگى 12 مەترگە جەتەتىن بۇل عيمارات قازاقتىڭ ۇلتتىق باس كيىمىنە ۇقساس كەلەدى دە، كەزىندە ۇلى بابامىز اڭساپ كەتكەن ءۇش ءجۇزدىڭ، بۇكىل ەلدىڭ بىرلىگىن بەينەلەيدى. ابىلاي حان ءبىر جاققا جورىققا اتتاناردا ودان ايدىڭ، كۇننىڭ ءساتىن سۇرايتىن، كورگەن ءتۇسىن جورىتاتىن بولعان. ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، بۇقار جىراۋ ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا دا ورداداعى بەدەلدى بيلەردىڭ ءبىرى رەتىندە، ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان سەكىلدى. ونى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ: «كورىكتەي باسقان كۇپىلدەپ، كومەكەيىڭ بۇلكىلدەپ، سويلەر سوزدەن تايمادىڭ. تاۋكەنىڭ بولىپ جارشىسى، حالقىڭنىڭ بولىپ زارشىسى، بەلدى بەكەم بايلادىڭ» دەگەن سوزدەرى دە ايعاقتاعانداي. 18 ع. بولعان جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنىڭ مۇلدەم جويىلىپ كەتۋ ءقاۋپىن تۋدىرعانى بەلگىلى. وسى كەزدە «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعان ەلدىڭ باسىن قوسىپ، اتا جاۋعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنە جۇمىلدىرۋ بار عۇمىرىن حالقىنىڭ بىرلىك بۇتىندىگىنە ارناعان ۇلى جىراۋدىڭ باستى ماقساتىنا اينالادى. ونىڭ سوزدەرى وسى كەزدە ەلىنە ەستى كەڭەس، ەرىنە ءامىر بولىپ ەستىلەدى. حان دا، قارا دا تاريح كوشىنىڭ باعدارىن، شيەلەنگەن قيىننىڭ شەشىمىن بۇقاردان كۇتەدى. حالقىنىڭ اۋليە داناسى، دۋاگوي ءبىتىمشىسى، كورەگەن بولجاۋشىسى ساناتىنا كوتەرىلگەن بۇقار جىراۋدىڭ وسى تۇستاعى داڭقىن ورتا عاسىرداعى وعىز جۇرتىنىڭ اۋليەسى قورقىتپەن، 14 ع. نوعايلى ەلىنىڭ داناسى سىپىرا جىراۋمەن سالىستىرۋعا بولارداي.

حالىق جادىندا ساقتالعان ءبىر اڭگىمەدە بۇقار جىراۋ اۋىرىپ جاتقاندا ابىلاي حاننىڭ الىستان كۇنى ءتۇنى اتتان تۇسپەي ءجۇرىپ كەلىپ، كوڭىلىن سۇراعانى ايتىلادى. بۇل تاققا يە بولعان ۇلى حاننىڭ باققا يە بولعان ۇلى جىراۋىنا دەگەن ىقىلاس نيەتى، ەرەكشە قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. زامانىندا وسىلاي حانى قادىرلەپ، حالقى ارداق تۇتقان جىراۋدىڭ مۇراسى حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاساي بەرمەك. بۇقار جىراۋ تولعاۋلارىندا ءوزى باستان كەشىرىپ وتىرعان الماعايىپ زاماننىڭ كەلبەتى بار بولمىسىمەن كورىنىپ، ءومىر قۇبىلىسى مەن دۇنيە زاڭدىلىقتارى، الەۋمەتتىك جاعداي مەن ادام تىرشىلىگى كەڭ تىنىسپەن جىرلانادى. ونداعى باستى سارىن ەلدىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن كۇشەيتۋ ماسەلەسى.
ول جان جاقتان اندىزداعان جاۋلاردان قورعانۋى ءۇشىن باستى شارت بىرلىك ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنەدى، اتا جاۋعا قارسى بىرىگىپ، تىزە قوسا كۇرەسكەن ەرلەردى وزگەلەرگە ۇلگى ەتەدى. «قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز، سولاردان شىققان ءتورت تىرەك» دەپ مايدان دالاسىندا كورسەتكەن ەرلىگىمەن بىرگە ەلدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، بىرلىكتىڭ تىرەگى بولىپ جۇرگەن ەرلەردى ماداقتايدى. سوندىقتان دا بۇقار جىراۋ جىرلارىن باسقىنشى جاۋمەن ۇزاق ارپالىسىپ، ەرلىك پەن ەزدىكتىڭ، پاراساتتىلىق پەن ازعىندىقتىڭ پارقى تارازىعا تۇسكەن سىندارلى شاقتا ابىلاي حانداي باسشىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ۇلى جەڭىستەرگە جەتىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن، بىرلىكتىڭ قۇدىرەتىن تانىتقان قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىن ايشىقتاي ورنەكتەگەن پوەزيا، ۇلى مۇرا دەپ بىلەمىز.

جىراۋ قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا، ەلدىڭ بولاشاعى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول الماعايىپ زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءوز جىرلارىمەن جاۋاپ بەرە بىلگەن. وسىنداي اۋىر ساتتەردە ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل - جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالعان. ءوزىنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك ءماندى جىر - تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالعان. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن - ءبىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ كالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتقان. ابىلاي حان دا سول بيىك تالاپتان تابىلىپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتكەن. جىراۋ سول ازاتتىق جولىندا ولىمگە باس بايلاپ، ەرلىكتىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن حان مەن ونىڭ باتىرلارىن جىرعا قوسىپ، ولاردىڭ وشپەس ادەبي بەينەلەرىن جاساعان. اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ كورەگەندىگى مەن دانالىعىن، اۋىر كەزەڭ، قيىن ساتتەردە ەل ۇيىتقىسى بولا بىلگەنىن اسقاق جىرلاعان.

ونىڭ «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «ال، ءتىلىمدى الماساڭ»، «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «قازاقتىڭ حانى ابىلاي»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام»، «باسىڭا بىتكەن كۇنىڭىز»، «اي، ابىلاي، سەن ون ءبىر جاسىڭدا»، «ال، ايتامىن، ايتامىن» اتتى تولعاۋلارىندا حاننىڭ سول كەزدەگى ۇستانعان ساياساتى مەن كورەگەندىگى، العىرلىعى مەن بىلگىرلىگى سيپاتتالعان.

---