InfoHub Logo

شەراعاڭنىڭ شەكپەنى
تەنتەكتىدە سىيلاعان،
تەلىنى دە سىيلاعان.
تالانتى ەگەر بار بولسا،
تەپكىلەۋگە قيماعان!

(جۋرناليستىك فولكلوردان)

 

​​ءور التاي تابيعاتىنىڭ ۇلى جىرشىسى، زاڭعار جازۋشى – ورالحان بوكەي ءباسپاسوزدىڭ شەبەرى مەن شەرىسى شەراعاڭنىڭ شەكپەنىندە ەركىن كوسىلىپ، كەربۇعىداي كەرىلە جازعان باسىلىمداعى العاشقى قادامدارى جۇرتشىلىق تاندانىسىن بىردەن تۋدىردى. بوزبالانى سول كەزدەگى رەسپۋبليكالىق «لەنينشىل جاس» گازەتى شيراتىپ، قىرانعا ايدالدىردى. شىڭعىستايدىڭ توپىراعىندا ءجۇرىپ-اق اۋداندىق «اراي» گازەتىندە كاسىبي جولىن باستادى. ناتيجەسىندە شەرحان مۇرتازانىڭ نازارىنا ىلىكتى. 1967 جىلدان باستاپ ءاعالى-ىنىلى قارىم-قاتىناستارى ءوربىدى. كەيىننەن قىر بالاسى ستۋدەنت شاعىندا زور جاۋاپكەرشىلىككە يە بولا ءبىلدى. ماقالا، وچەركتەرىندە ادەبي سارىننان بولەك الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەدە قوزعالدى. بۇركەنشىك ەسىمدەردى پايدالانىپ، قاراشى حالىقتىڭ تۇرمىسىن اشىنا جەتكىزدى. جالپى، 1960-1967 جىلدار ارالىعىندا 6 ماقالاسى «يساقانوۆ، ورال-احمەتحان، ابدۋل-حاميتوۆ» بۇركەنشىكتەرمەن جاريالانعان.

تاپتىم جۇزىك قونىسىنان بابامنىڭ،
تاتتانعان.
«سان اياقتار» تاپتاعان.
قايعىسىنداي عالامنىڭ،
جۇزىكتە ماڭگى ساقتالعان

– دەپ، العاش رەت  «ورال-احمەتحان» ەسىمىمەن «جۇزىك» ولەڭى «ەڭبەك تۋى» اۋداندىق گازەتىندە «بولشەنارىم باسپاحاناسىنان» باسىلىپ شىقتى. شۋماقتارى ۇلتىمىزدىڭ باسىنا تۇسكەن ءناۋباتتى سۋرەتتەيدى. تاريحىمىزداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى، 1930 جىلداعى گەنوسيد، زيالىلارعا تاعىلعان «ۇلتشىل» جالاسى تارماقتاردىڭ ءار سوزىنەن انىق بايقالادى. ءبىراز جىلدان سوڭ «ءبارى دە مايدان» پوۆەسى جارىق كوردى. تۋىندى كوممۋنيستتىك يدەولوگيانىڭ كەمشىل تۇستارىن، قازاق باسىنداعى تراگەديانى اسەرلى بەينەلەيدى. وسى «جۇزىكتىڭ» جالعاسى:

ومىرگە كەلدىم مەن،
اتام كەتتى.
كارىلەر شەتىنەن
دانا بوپ تۋسا نەتتى
– دەپ الدىنعى بۋىن وكىلدەرىنە نالاسىن بىلدىرە وتىرىپ:
و، جاس ۇرپاق جەتىلگەن،
تالپىنايىق تەگىندە،
ادالدىققا ازىردەن

– دەگەن جولدارمەن تۇيىندەيدى. سول زاماندا تاپتىق كوزقاراستىڭ زالالىنان ەكىنىڭ ءبىرى ساۋات اشا المادى. كۇن كورىستىڭ قامىمەن ادامدىق پەن ادالدىقتان اتتاپ، ۇرلىق-قارلىقپەن تۇرمىسىن تۇزەپ، ءومىرىن تەرىس جولعا بۇرعاندار دا از ەمەس. سوندىقتان كەلەشەگىمىز – بىلىمدىلەردىڭ قولىندا ەكەنىن جاناشىر اۋەلدەن سەزىپ، ۇعىندىرۋعا ۇمتىلدى. كەيىننەن تاعى اۋداندىق گازەتتىڭ بەتىندە «وناشا ويلار» اتاۋىمەن قىسقا ولەڭدەرى بەرىلدى:

بەيبىت كۇندە كەمىرسەڭ تاس تا جاقسى،
بەيبىت كۇندە قانجارلى قاس تا جاقسى.
تىنىشتىقتىڭ اۋاسىن جۇتا تۇرىپ،
بەيبىت كۇندە جىلاساڭ جاس تا جاقسى.

بۇگىندە ءبىز ەڭسەسى بيىك، الپاۋىتتارمەن تەرەزەسى تەڭ، زايىرلى، ەڭ باستىسى – تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر سۇرەمىز. جەتپىس جىل جاۋتەڭ قاعىپ، ءدىنىمىز بەن ءتىلىمىزدى ءوز دارەجەسىندە قولدانا الماي، وتارشىلدىقتىڭ ەزگىسىندە كۇن كەشتىك. راس، كەشەگى كۇندەرى وزگە مەملەكەتتەردە سوعىس باستالىپ، حالىق بوسىپ كەتتى. ۇيلەرىن تاستاپ، باس ساۋعالار جەر تاپپاي، اۋرۋحانا مەن ارنايى مەكەمەلەردەگى اناسىن ىزدەپ، كوزى قۇرعاماعان سابيلەر بولاشاقتا «ازاتتىقتىڭ» باعاسىن بىلەرى انىق. سوعىستىڭ زاردابى – ءدىني دوگمالار، تۇمشالعان جانە تالقىعا تۇسكەن تاعدىر، بوسقىندىق، اشتىق. بەيبىتشىلىك پەن بىتىمگەرلىكتىڭ اسپانى – اشىق، حالقى – ەركىن.

جىلايسىڭ نەسىنە،
«وتكىنشى» ءوتتى عوي.
كوكتەمنىڭ كەشىندە،
«جىل قۇسىڭ» كەپتى عوي.
جىلىنساڭ كەلەتىن،
مۇزداساڭ كەتەتىن،
«اققۋىڭ» ارتىق پا؟
بىردە بار، بىردە جوق،
وسى دا باقىت پا؟
ەز بولعان قىسى-جازى ادامدارعا،
بولسامدا وكىنبەيمىن قارا قارعا

– دەيدى «ورال-احمەتحاننىڭ» ءبىر ولەڭى. ورالحان ءوز تۋىندىلارىندا تابيعات سۇلۋلىعىن تامسانا جىرلاۋمەن بىرگە، ادامنىڭ سەزىم بۋىرقانىسىن سول تابيعاتپەن استاستىرا سۋرەتتەۋدىڭ شەبەرى. قۇبىلىس پەن ادام جانىن ەگىزدەي كورىپ، بىر-بىرىنەن بولەكتەمەي سەزىنەدى. بىردە جۋرناليست «مەنىڭ شىعارمالارىمنىڭ قاي جەرى بىرەۋگە ارتىق-اۋىس كورىنسە، ءدال سول جەردە مەن بارمىن» دەپتى. وسى ساتتە ديداحمەت ءاشىمحان ۇلىنىڭ: «… ويلاپ كەتسە – دانا، ويناي قالسا – بالا مىنەزىمەن ءومىر ءسۇردى»دەگەن ەستەلىگى ەسكە تۇسەدى. بۇل سوزدەن تۇلعانىڭ تالانتىنان بولەك، ەشكىمگە ۇقسامايتىن بولمىسى مەن مىنەزىن بايقاۋعا بولادى.​

و، ءومىر انا كەشىر مەنى
يگەرە الماي ءجۇرمىن عوي،
سەن بەرگەن نەسىبەنى

– دەپتى، 1965 جىلى «شۋماقتار» تۋىندىسىندا. ورالحان تابيعاتتى سۋرەتتەۋدەن وزگە ءومىر شىندىعىن ونەر شىندىعىنا اينالدىردى. جازۋشىلىق دارىنىن دارالاعان دا، وزىندىك قولتاڭباسىن قالىپتاستىرعان دا، سۋرەتكەرلىك ونەرىن تانىتقان دا – وسى شىندىعى. بالالىعى مەن ارمانى استاسىپ، الىپ شاھارعا شىڭدالىپ، ادەبيەتتىڭ قازانىندا قاينايمىن دەپ كەلگەندەگى ۇزىلگەن ءۇمىتى باياندالعان – «بۇل دا ءبىر سىرى ەدى» دەگەنى اقيقاتتى نۇسقايدى. ەڭسەنى ءتۇسىرىپ، جانىڭا قاياۋ سالاتىن – ادىلەتسىزدىك. الماتى تالايدىڭ جۇلدىزىن جاقسا، ەندى بىرەۋلەردىڭ تىلەگىن اياقاستى ەتتى. قالامى قولىنان تۇسپەگەن، ەكى جىلدىق «تراكتور» كۋالىگى بار ورالحان شىڭعىستايدىڭ باۋرايىنان الاتاۋدىڭ ەتەگىنە كەلەدى. ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ قارا شاڭىراعى – كازگۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسۋگە نيەتتى ەدى. قۋلىق پەن سۇمدىقتان ادا اۋىل بالاسى تاتەسى بەرگەن سوم اقشانى كەرەكتە ەتپەگەن. جەمە-جەمگە كەلگەندە مۇرات دەگەن ابيتۋرەنت دوسى قىزىعىن كورەدى. ۇيدە وسكەن بۇزاۋ تۇزدە وگىز بولماسى انىق. ەكى ساعات ىزدەپ، رەكتورتتى ارەن تاۋىپ، يمەنە باسىپ، قاراشاڭىراقتىڭ تابالدىرىعىن اتتايدى. چايكوۆسكيي جاتاقحاناسىندا جاتىپ، ەكى اپتا ادەتتەگىدەي كىتاپ ءمۇجىپ، كوزى قارۋىتسا دا، تەسىلە وقىپ، ەمتيحانعا دايىندالدى. استە، 14 كۇندىك ەڭبەك تەككە كەتپەدى. تاپسىرۋشىلاردىڭ اراسىندا ۇزدىكتەر قاتارىنان كورىندى. ارقاسىنان اۋىر جۇك ءتۇسىپ، بولاشاق جۋرناليست تاقتاعا قاراي ۇمتىلدى. ءتىزىمنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاراپ، قانشا وقىسا دا، «ورالحان بوكەي» دەگەن جازۋدى كورمەدى. مۇڭى مەن نالاسى استاسىپ، جاستىق ەموسياسى قوسىلىپ، فاكۋلتەتتىڭ قابىلداۋشىسىنا بارعانىمەن، تالاپتى تۇلعانىڭ باقىلاۋشى يىعىنان يتەردى. سالى سۋعا كەتىپ، ەكى جەتى تانىس، وزىنەن از ۇپاي جيناعان مۇرات دوسىنا كەلسە، ول وقۋعا ءتۇسىپتى. وزەگى ورتەنىپ، ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولىپ، شىڭدىعى تاپتالعان ورالحان شىعىسقا كەتەدى. مىنە، وسى ادىلەتسىزدىك وقيعاسى اتالعان تۋىندى جارىققا شىعادى.  كەيىننەن كوك-توبە ونى ءوزى قايتا شاقىرادى. 

​تۋعان مەكەنىندە ءجۇرىپ، بۇرگەنشىك ەسىمدەرمەن شەڭدىلەردى اياۋسىز سىنادى. 20 جاستان ەندى اسقان «يساقانوۆتىڭ» وچەركتەرىنە وزبىر باسشى، پايداسىز اكىم كەيىپكەر بولدى. «اسۋدا» ەڭبەگى «ەڭبەك تۋى» مەرزىمدى باسىلىمىندا 1967 جىلى باسىلدى. وچەركتە «قوعام دەپ ۇران تاستاي تۇرىپ، «ءوزىم» دەسە ەزەۋرەپ تۇرادى. ءيا، ول الگى «قوعام» دەگەن ءسوزدى «ءوزىم» دەگەن ءسوزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن پايدالاندى» دەيدى. وسىندايدا «ءوزىم دەگەندە وگىزدەي كۇشىم بار» دەگەن ماقال ەسكە تۇسەدى. ءححى عاسىردا دا ورالحان سۋرەتتەگەن باسشى ءار اۋىلدا ياكي قالادا كەزدەسەدى. ۇرىمتال ساتتە قالتاسىن قامپايتىپ، ىشكى ەسەبىنە عانا تۇگەلدەنىپ، پايداسى ءۇشىن پاراقور بولۋدان ارلانبايتىندار قاسىمىزدا دا بار. وسى جۇيەنى ءتۇپ تامىرىمەن جويۋعا كەيدە قازاقي بوساندىعىمىز بەن كەنپەيىلدىگىمىز، كەيبىردە سەلقوستىعىمىز اسەر ەتەدى. 

​«ابۋل-حاميتوۆ» بۇرگەنشىك ەسىمىمەن ورالحان بوكەي 1967 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگى كۇنى «ون «تۇڭعىشقا» ون اۋىز سوزدەن» ماقالاسىن جاريالايدى. تالانتتاردىڭ: ورازباي بايباقوۆ «تاڭعى شىق»، قابدەش ءجۇمادىلوۆ «جاس داۋرەن»، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ «كارى شەڭگەل»، سەيسەن مۇحتار ۇلى «ءبۇلدىرشىن»، باقتىبەك قوزىكەيەۆ «تۇنگى ب ا ق»، ابۋباكىر نىلبايەۆ «تاڭعى تىنىس»، مەشىتباي قۇتتىقوۆ «قۇس جولى»، كەڭەسجان شالقاروۆ «شۋاق»، نۇرحان جانايەۆ «قۇستار ۇشىپ كەلەدى»، سادىقبەك حانگەلدين «پەرنەلەر» ەڭبەگىنە از-ماز پىكىر ءبىلدىرىپ، «سىناۋدان بۇرىن قولداۋ ماڭىزدى» دەپ جازادى. ءيا، ىنىگە «ورەكەڭ» بولعان پۋبليسيست وعلانداردى نازاردان تىس قالدىرمادى. كەيىننەن زامانداستارى اسىپ تۇسپەسە، كەم قالمادى. 

تۇر انە، ۇلى لەنين قولىن سەرمەپ،
حالقى دا الديلەيدى ۇلىن تەربەپ،
وزەك ەتىپ جىرىما ءاربىر ءسوزىن
قۋات الام، جىرىما شابىت كەرنەپ.

70 جىلدىق بوداندىعىمىز تابىنۋشىلىققا الىپ كەلدى. ەگەمەندىككە دەيىن تۋىپ، ەس بىلگەن ءار قازاق «لەنين ءبىزدىڭ اتامىز» دەپ ۇرانداتتى. ءوز اتاسىنان ارتىق كورمەسە، كەم كورمەدى. ءتىپتى ءساۋىردىڭ سوڭعى اپتاسىندا سەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىلىپ، جاپپاي ناۋقاندار ءوتتى. العاشقىدا «تۋعاندا ۇلى لەنين كوكتەم ەدى» ولەڭىنىڭ شۋماعىنان تابىنۋشىلىقتىڭ ەسكەگى ەسىپ تۇرۋى مۇمكىن. ءبىراق «الدانعان ۇرپاقپەن» تانىس ءاربىر ادام بۇلاي ويلاماسا كەرەك. «ءستاليننىڭ ءولىمى ءدۇيىم رەسپۋبليكانى قارا جامىلتۋى قاجەت» دەگەن ساياسي رەفورمانى اجۋالاپ، استارلاپ بەرىلگەن شىعارما 1950 جىلداردا جازىلسا، جوعارىداعى ولەڭ 1962 جىلى قالىڭ جۇرتشىلىققا ۇسىنىلدى. وسى سەبەپتى بويۇسىنۋدان الىس، ساركازم مەن يرونياعا باعىتتالعان بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

ونىڭ گازەت  بەتتەرىندە جاريالانعان كەز كەلگەن وچەركتەرى مەن پروبلەمالىق ماقالالارىنان جۇرەك ءلۇپىلى، كوڭىل تارازىسى، سەزىم ارپالىسى انىق بايقالادى. كەيىننەن ماسەلەلى ماقالالارى: «ءوزى سۇيگەن ونەرگە ۇلىن باۋلۋدا» (1960)، «جەمشوپ بار، مال ارىق...» (1965)، «جاڭالىق كەلەدى»(1965)، «جۇلدىزدار سونبەيدى: اۋىلدا ابزال ادام بار» (1967) گازەتتەردە باسىلدى.

​​ادەبيەت پەن جۋرناليستيكانى تەڭ ۇستاپ، 25 جىل قولىنان قالامى تۇسپەي، قارىمدى ويلارىمەن ورالحان جازۋشىلار ورتاسىنان دا قالىس قالمادى. ءبىر سۇحباتىندا شاكىرتىنىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارداعى قىزمەتىنەن بولەك، جازۋشىلىق قابىلەتىن تۇنشىقتىرماعانىن شەراعاڭ «گازەت جۇمىسى – ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ دوسى. ەل كورەسىن، جەر كورەسىن، سان ءتۇرلى ادامدارمەن كەزدەسەسىن. شىعارماعا جەم تابىلادى.  گازەت – ءبىر جاعىنان جازۋشىنىڭ جاۋى. ويىندا جۇرگەن، كوكىرەگىندى كەرنەگەن دۇنيەنى الانسىز وتىرىپ جازا المايسىڭ. ال ورالحان قاربالاس جۇمىستى ىستەي ءجۇرىپ، «قۇم مىنەزى» دەگەن پوۆەست جازدى. مىنە، جازۋ! جازساڭ – وسىنداي جاز» دەپ ماقتان تۇتادى. قاپىدا ۇزىلگەن قىسقا عۇمىرىندا التاي بالاسىنىڭ ەسىمىن ءيىسى قازاق قاستەر تۇتار كيەلىنىڭ بىرىنە اينالدى. ۋادەسىندە تۇرىپ، «حالقىڭ قالقان قىلماي»، ءوزى ۇلتىنا قالقان بولدى. جازبالارى ارقىلى ەلدىڭ اياعىنا ۇزەڭگى بولىپ، ەڭسەسىن كوتەردى. ۇلى ىستەردى ۇندەمەي تىڭدىرىپ، كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسىمەن جۇرتىنىڭ جاعدايىن جەتكىزدى. كەسەك تۇلعانىڭ مەزگىلسىز قازاسى – اسەم ونەردى باعالايتىن ءار جاننىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، كوڭىلىنە قاياۋ سالدى. ونىڭ جانى شىڭدىق جولىندا بەزەك قاعىپ، تازالىعى مەن ىزدەنىمپازدىعى – بيىككە جەتكىزدى.

احينا نۇريللا ەلەۋسىز قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى، باسپا ءىسى، 4-كۋرس

---