بيىكتەن تابا الماساڭدار، ىزدەڭدەر تەرەڭدىكتەردەن...
...تەرەزە سىرتىندا — الابۇرتقان كوكتەم. بىردە سىبىلىقتاپ، بىردە سىرعاقتاتىپ، ەندى بىردە ساي-سۇيەگىڭدى سىزداتارداي ەگىلىپ قويا بەرەتىن ءساۋىردىڭ بۇلتى. جۇمادا جاۋسا، جۇماعا اۋماي قويماۋ الماتى جاڭبىرىنىڭ ادەتى ەمەس پە. قوڭىر بولمەدە، قوبىراعان قاعازدار اراسىندا كەيدە قوڭىلتاقسىپ، كەيدە الدەنەگە جاس بالاشا قۋانعىسى كەلەتىن كوڭىلدى قايدا قوياسىز. ءبىرى شارۋاسىمەن، ءبىرى ساۋعاسىمەن، ءبىرى جاي عانا امانداسىپ كەتۋ ءۇشىن كىرىپ-شىعىپ جاتاتىن ادامدار. سونىڭ كوبى — اقىن. كەتەدى — ارتىندا قاعازى قالادى. سونىڭ كوبى — ولەڭ ەمەس. ءبىرىنىڭ كوڭىلىن قيمايسىڭ — كەمدى دەۋگە، ءبىرىنىڭ ءومىرىن قيمايسىڭ — ءولدى دەۋگە. ءجا... قالىڭ قاعازدار ىشىنەن قولىما مىنا ءبىر ولەڭ ءتۇستى:
«...جان-جاعىڭ قۇز، قىزىل شاتقال،
ورلەپ كىمدەر جەتىپ ەدى؟
كۇنگەي جارتاس بيىگىڭنەن
ەڭلىك تەرە كەتىپ ەدى،
ورالدى ما سوناۋ جاقتان،
شىق كەشكەندەر تولارساقتان؟..
الدە قىران قياسىنا،
قيانات قىپ ۇياسىنا،
وق اتتى ما جاڭعىرىقپەن،
قاراۋ نيەت قورامساقتان؟!
شاتقال بيىك، بيىك شاتقال،
كۇن قاقتاعان، مۇز ساقتاعان،
بىلەتىندەر دەۋشى ەد سەنى،
جاڭعىرىقتان ءۇزىپ الىپ،
ۇزىك-ۇزىك ءۇن ساقتاعان...
بيىك شارلاپ كەلگەندەر كوپ،
قيال كەزىپ ولگەندەر تەك...
نە دەپ ەدى اقىرعى رەت،
ساقتالدى ما ناق سولاردان،
قۇزار شىڭدا اقىرعى لەپ؟
مەن دە ءبىرى ەدىم سونىڭ،
بولار دەگەم، بولار جولىم،
ءوز ءۇنىمدى قالدىرايىن،
شىڭ قۇلاعىن تۇندىرايىن،
ول دا شىقتى، دەرسىڭ شىڭعا،
شاشى اعارعان ءبىر مۇڭلىعىڭ —
جىر جولىندا جەگەن ۋايىم!..»...
كوز الدىما كومەسكىلەنىپ، كولبەۋ تارتىپ، كەشە ءوزىمىز «كلاسسيكالىق»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى» اتاپ جۇرگەن جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى، ونىڭ ورتا شەنىندەگى اقىندار كەلىپ، سول اقىنداردىڭ تالىپ، تالىقسىپ، ءتىپتى اپ-انىق قۇلاققا جاتتالىپ قالعان تانىس داۋىستارى ساڭقىلداپ ەستىلگەندەي بولدى. ماحابباتىما اينالعان ماعجان-عۇمىر، وزەگىمنەن ءىزى وشپەس ىلياس-ولەڭ، قانىمدا قالعان قاسىم-تاعدىر. ولەڭنىڭ تابيعاتى ۋاقىتقا باعىنا بەرمەيدى ەكەن-اۋ. ولەڭنىڭ اۆتورى — قالامپىر كەنجەعالي قىزى ەكەن. توپتاما ولەڭىن تاعى ءبىر قاراپ شىقتىم، ءتاۋىرى از ەمەس. ءداۋىرى باسقا بولسا دا داۋىلى باسىلماعان جيىرماسىنشى عاسىرمەن ەنشىلەس، تامىرلاس دۇنيەلەر ەكەن. داۋىس سەمگەنمەن، جاڭعىرىعى ولمەيدى. پوەزيا — جاڭعىرىقتار الەمى. مىنا دۇنيەگە شاعىلىسىپ، اباي ايتقان «جارتاسقا» ۇرىنىپ، قايتا ورالىپ جاتاتىن جاڭعىرىقتار. ءوزى ايتقانداي، قالامپىر كەنجەعالي قىزى دا — جاڭعىرىق پەرزەنتى.
«داۋىل دا، داۋىڭ دا، تايتالاس،
جاۋىن دا، جاۋىڭ دا، باعىڭ دا،
تاعىڭ دا — ءبارى دە،
ءبارى دە وتكىنشى!
وتكىنشى دەگەنگە كونبەسەڭ،
جاعالاس،
مايدان اش! —
ونىڭ دا وتكىنشى!» — دەيدى اۆتور. الايدا، سول وتكىنشى دۇنيەنى ولەرمەندىكپەن سۇيە بىلەدى. سۇيگەندە، اقىنشا سۇيەدى. «ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك» پالسافاسىمەن سۇيەدى:
«باعىنبايتىن ەرەجەگە،
جالتاقتاماس دارەجەڭە،
جۇرەك ءىسىن تىيا المايمىن —
بولشەكتەنىپ سۇيە المايمىن!».
ەرەجەگە مويىنسۇنا بەرمەيتىن، دارەجەگە باس ۇسىنا المايتىن اقىندىقپەن سۇيەدى ەكەن. مىنا الەمدى تۇتاس قابىلدايدى. بۇل دۇنيەنىڭ ءوزى تولقىنىندا اسىر سالىپ، جاعالاۋىندا سايرانداعان قيعاشىنان باستاپ،
«ەرتەگىلەر ەلىنەن،
ەرتە ورالعان بالالىق...
ەرتىپ اپارشى، بالاقان،
ءجۇرشى، ۇيىڭە بارالىق...» (قايىر سۇراعان بالا) قايىر سۇراعان بالاعا، «جانىعىپ اربا سۇيرەگەن ۇلعا» جانى اۋىرادى، تىم بولماعاندا جىرمەن جاردەمشى بولعىسى كەلەدى.
«ءبىر بۇيىردەن سوعىپ تۇردى جەل وكپەك،
ۇشىپ ءجۇردىم جەردى اينالىپ، وبەكتەپ.
تاڭىرىمە جالبارىندىم تۇسىمدە:
«جەر-اناعا جەدەل جاردەم كەرەك!» دەپ» دەيتىن ونىڭ جۇرەگى ەندى بىردە
«امازوندىقتار شەرۋى — امانات» دەگەن ولەڭىندە
«ورمان جاتىر وتالىپ،
الاڭقايلار كەڭەيىپ...
......................................
جاتىر دەيدى ادامزات،
امازوندىق اعاشتى
مۇقتاج بولىپ سۇراتىپ...
قاجەتتىلىك قويسىن با؟
ادام قولى جايپايدى
جاسىل ورمان ءومىردى،
بورەنە عىپ سۇلاتىپ» دەپ كۇيىنەدى.
ۋاقىتىندا «جەر — بىرەۋ عانا» اتتى قوزعالىس بولعان ءبىزدىڭ الەمدە. اۆتور ءوز اتىنان عانا ەمەس، ۇلتىنىڭ، ارىسى ادامزاتتىڭ اتىنان سويلەيدى. بۇل — ۇلكەن جۇرەكتىڭ ءىسى.
«ەلەۋسىزدەۋ ءبىر شوقى،
تاۋ دەۋگە دە بولادى،
الاسارتقان ادامعا —
قوڭىرايعان ءبىر توبە،
شاۋ دەۋگە دە بولادى...
دارمەن جيىپ باردىم دا،
كۇنگەيىنە سول تاۋدىڭ
قاداپ كەلدىم قوس شىبىق،
مۇنار باسقان شوقىعا،
جان ءبىتىرىپ، قوسشى عىپ» دەيدى ەندى ءبىر ولەڭىندە. قوس شىبىقتىڭ ءبىرىن — ءمان، ءبىرىن — ءسان دەپ بىلەتىن قالامپىر كەنجەعالي قىزى ءوز ولەڭدەرىندە دۇنيەنىڭ سىرتقى ءسانى مەن ىشكى مانىنە كوبىرەك ۇڭىلەتىنىن اڭدادىق. ولەڭدەرىنەن جۇمەكەننىڭ كەڭ قۇلاشتىلىعى مەن مۇقاعاليدىڭ كەڭ تىنىستىلىعى سەزىلەدى.
«...سالماقسىزدىق — ويسىزدىق،
قويسا قۇدىرەت ويسىز عىپ.
ويلىلاردى سىناۋعا
عاجاپ قۇرال — ويسىزدىق!» دەگەنى دە سونى اڭعارتسا كەرەك-تى.
«جۇرەگىڭ الىپ-ۇشىپ،
سابىرمەن تايتالاسىپ،
ءبىر ەسىم ءتىل ۇشىندا
دەپ تۇرسا، قايتالاسىن!
قايتالاسىن!
جانىڭ تەك سونى قالاپ،
اقىلمەن مايدان اشىپ،
قايراتىڭ ءادىرا قاپ،
وزىڭە نە ايتا الاسىڭ؟
نە ايتا الاسىڭ؟!» دەپ الاسۇرعان جۇرەك اسپانىنداعى جەتى قۇبىلعان كەمپىرقوساق ىسپەتتەس سەزىمدەر دۇنيەسىنە ىڭكارلىگىن، ىنتىقتىعىن ايتىپ،
«وسىلاي جىرلاپ وتسەم قالعان عۇمىر،
دەگەندەر دەسە، دەسىن: «مىناۋ — عاشىق» دەپ، سۇيە بىلەتىندىگىمەن بيىك تۇرۋعا ۇمتىلسا دا، قالامپىر كەنجەعالي قىزى ويدىڭ ادامى.
«قارا ەرتىس ءتۇن بالاسى كوز ىلمەگەن،
مۇندا دا تاۋسىلعانداي ءتوزىم دەگەن.
تۇبىندە ءيىرىمى تىمىپ اعار،
ىشىمنەن وي مۇجىگەن ءوزىم دەر ەم!» دەگەنى دە سول — «بيىكتەن تابا الماساڭ، ىزدەڭدەر تەرەڭدىكتەردەن...» دەيتىن ومىرلىك كرەدوسىن اشىپ تۇرعان سەكىلدى.
ولەڭمەن قاتار، قارا سوزگە دە ءباسى جوق ەمەس. ەكىنشى كىتابىنا ەنگىزگەلى وتىرعان «ورىكتىڭ نازىك بۇتاعى»، «اتاقاز»، «دجەنتەلمەن بولعىم كەلمەيدى»، «ازات اكەنىڭ «اعاتتىعى» سەكىلدى نوۆەللالارى مەن الەۋمەتتىك ەتيۋدتارى كاسىبي ءجۋرناليستىڭ كوركەم ءسوز دۇنيەسىنە جاساعان ءساتتى ساپارى سەكىلدى. سونىڭ بىرىندە: «...يا، جاراتىلىس سۇلۋلىققا دا، قايىسپاس مىقتىلىققا دا ۇلەس بەرۋگە جومارت-اق! تەرەزەنىڭ سىرتىندا شىقىلىق اتا «شۇيىركەلەسكەن» توپ تورعاي قوناقتاعان جاپىراقسىز ورىك تالدىڭ نازىك بۇتاقتارىنا اجار ويلانا قاراپ وتىر. جەمىس بەرۋگە جاراتىلعان، وزەگىندە ءنارى بار تىرشىلىك كوزى — قايىسپايتىن نازىك بۇتاقتار قاقاعان قىستا دا شوكىمدەي-شوكىمدەي توپ تورعايعا تالعاجاۋ بولىپ ءارى ايالاي تەربەتىپ تۇر» دەيدى. قالامگەرلىكتىڭ دە باستى مۇراتى وسى ەمەس پە — جاپىراعى تونالعان جۇرەگىڭنىڭ وزىمەن جەر-دۇنيەنى جىلىتۋعا ۇمتىلۋ.
ولاي بولسا،
«اي تولعاندا كەلگەن جىر،
ايتولدىدان قالعان جىر،
ايان بولىپ تۋعان جىر،
ار بوپ بەتىم جۋعان جىر،
اق نيەتپەن تيگىزىپ،
ساجدەگە باسىم يگەن جىر» دەيتىن قالامپىر كەنجەعاليقىزىنا قۇبىلاڭ — اشىق، تەمىرقازىعىڭ — ايقىن بولسىن دەۋدى ءبىز دە ءجون سانادىق.
اقىن عالىم جايلىباي
You Might Also Like
-
3،5 مىڭعا جۋىق تالاپكەر قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ ءۇشىن ارنالعان گرانتتاردىڭ يەگەرى اتاندى.
