رامزايدىڭ باسىنان كەشكەندەرى
(ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق)
ءى. تولەش، قىلارقان جانە رامزاي
قىس بويى قىزىلشۇناعى ۇرىپ تۇراتىن ەرتىس بويى شىلدە تۋىسىمەن شىبىن جاندى ءاي ءبىر كەپ قۋىرادى-اۋ، وزەن قايناپ جاتادى دەسەم، تاعى دا وتىرىك دەيسىڭ عوي، مەيلى، ساعان وتىرىك بولسا دا ماعان شىن، ءداپ سول كەزدە سۋداعى بالىقتى دا سۋىرىپ جەي بەرەتىنبىز. بالىق دەمەكشى، تولەش مارقۇم بالىق جەگەن جۇرتتى جاۋىنان بەتەر جەك كورۋشى ەدى.
— نەمەنە، ءىشىڭدى جىلان جايلاپ بارا ما؟! ەزۋىنەن جىن بۇرىككەن كۇل ۇستىندەگى كارى اتانعا ۇقساپ!.. باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقانى مالجانداعانشا قۇمالاعىڭدى قاجامايسىڭ با! — دەيتۇعىن.
ايتقان ءسوز، باقىرعان بالاعات تۇسامىس بولا ما، تولەشتىڭ جالعىز كوزىن الا بەرە وزەنگە زىتامىن. ارتىمنان قۋا جەتەدى. بىرەۋگە ات قويىپ ءمىن تاعۋعا كەلگەندە بىزدەن شەبەر ەشكىم جوق، قارماق سالىپ وتىرعان وڭشەڭ قارا بوربايلاردىڭ ءبىرى:
— ءاي، شويىنقۇلاق، قارا ديۋ كەلىپ قالدى، — دەپ ايعاي سالادى.
تۋمىسىنان تەنتەك ادام مارقۇمنىڭ ءبىر كوزى جاس كەزىنەن-اق توبەلەستەن كەتكەن ەكەن. قولىنداعى قوزى كوشكە كەرمە بولۋعا جەتەتىن قىل ارقان، جىن قاققانداي توڭقاڭداپ ۇشىپ كەلە جاتادى. ەڭكەيىپ جۇرەتىن ادەتى ەدى، سودان با، اعامنىڭ ەكى قولى ماعان ەرەپەيسىز ۇزىن كورىنەتىن، جەردەگىنى تىزەسىن بۇكپەي-اق ءىلىپ اكەتىپ، نامازعا جىعىلعاندا ەكى قولى جاينامازعا تىزەسىنەن بۇرىن تيەتىن.
— ءاي ناقۇرىس! شىق بىلاي!
شاقار ادامنىڭ داۋىسى قاشاندا قۇلاقتان ەمەس شەكەڭنەن تيەتىن ادەتى عوي، اعامنىڭ ايقايىنان مەن تۇگىلى سۋداعى بالىق تا تىم-تىراقاي بەزىپ-ۇرىپ جوعالادى. تۇقىمنان وزىپ قايدا باراسىڭ، باس تەرىسى، بار پاگونايى پريمەرنو ماعان تارتقان ەدى، ايىرماسى — جالعىز كوزى شاقىرايىپ وڭمەنىڭنەن تەسكەندە تۇلا بويىندا تىنتكىلەپ، باقايىڭنان ءبىر-اق شىعاتىن.
ەرتىستىڭ سۋىن تەرىس اعىزىپ جىبەرەتىندەي ەنتىگىپ جەتكەنىمەن قىرىپ تاستايتىنى شامالى، كەلە-سالا قىلارقاندى بەلىمە تاس قىلىپ كۇرمەپ بايلايدى دا
— بار، ەندى بالىق بوپ كەتسەڭ دە ەركىڭ، — دەيدى.
قۇددى مەن ءبىر سۇيرەپ قاشاتىنداي ارقاننىڭ ەكىنشى باسىن بىلەگىنە ورايدى دا قىستىكۇنگى سەنەبالدان تۇسپەيتىن كارى توبەتتەي جار جاعاسىندا شوڭقيىپ وتىرعانى. قىلارقان تۇندە قاراكەر بيەنىڭ اياعىنان، كۇندىز مەنىڭ بەلىمنەن بوسامايدى، دۇنيەنىڭ ءتورت قۇبىلاسىن وسى ارقانمەن بايلاپ الاتىنداي، وسى ارقانمەن بۇكىل جاۋىن سويىپ سالاتىنداي قىمس ەتسە ارقانعا جۇگىرەتىن ادەتى. بۇكىل جاتاق جولىنان ىعىسىپ ۇركىپ تۇراتىن ەدى. بۇگىن ويلاپ وتىرسام، قورىققانى ەمەس، سىيلاعانى ەكەن دە... قىسقا كۇنى مەنى قىرىق دومالاتسا دا، شەشەم بايقۇس قوي دەپ قولىنان العان جوق-تى. استاپىراللا! قارا جەر حابار بەرمەسىن، ارۋاققا شەت بولىپ قايتەمىن، نە نارسەنى ءبۇلدىرىپ تاستاساڭ دا تۇششى ەتىمە اششى تاياق تيگىزگەن ەمەس، ەسەسىنە ءتىلى تاياقتان بەتەر، ۋسويقىداي ويىپ تۇسەتىن، نەبىر جاقسىمىن دەپ شىرەنگەننىڭ جاعاسىنان قىلشىق تاۋىپ، توركىنىنە اپارىپ-اق تاستايتىن...
...سودان كۇن بەسىنگە قۇلاعانشا وتىرادى. ابدەن كوگەرىپ، اكىم بوپ كەتكەنشە مەندە سۋدان شىقپاي قويامىن. (اكىم ءتارازيدىڭ قۇرداستارى قويعان ءبىر اتى — كوك).
— ءاي كوكباقا! اكەڭ سۋدان ولگەن جوق ەدى عوي! جۇمىس قالىپ بارادى!
كوشەدە بىرەۋمەن كەتىسىپ قالسا دا مەنەن كورەتىن ادەتى بويىنشا، كۇنى بويى سارىلىپ وتىرعانى ەسىندە جوق، ەندى كەلىپ بۇزاۋى جامىراپ كەتكەندەي ماعان تيىسەتىنىن قايتەرسىڭ.
— ءتۇۋ، ءزانتالاق!.. كۇرەسىندە قاپ كەتكەن ولەكسەنىڭ كون تۋلاعىنداي ءتۇرىڭدى قاراشى، — دەپ تايتەرىسىن يىعىما جابا سالادى. — اكەڭە تارتتى دەسەم تۇقىمعا تيەدى، سەن وسى كىمسىڭ؟!
سونسوڭ تاعى وتىرامىز. بوكسەنى جىلى قۇمعا تىعىپ قويىپ، الگىندە عانا اسىعىپ ەدى، ەندى ەرتىستىڭ ارعى بەتىندە الدەبىر ارمانى قاپ كەتكەندەي ءسۇزىلىپ، تىرس ەتپەستەن، دىم سىزباي وتىرىپ الاتىنى بار. الدەن ۋاقىتتا:
— ءاي، سەن وسى اكەڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەيدى.
— جوق.
— ءوي، ءتۇرىڭدى!.. اكەڭ ولگەندە جەتى جاستا ەدىڭ، مىنا كەيپىڭمەن جەتپىسكە كەلگەندە مەنى دە تانىماي قالاتىن شىعارسىڭ. ءوي ءتۇرىڭدى!.. موينىنا بۇرشاق سالىپ، قۇدايدان تىلەپ العان بالانىڭ ءسوزىن قارا!..
مەن دە اقىماقپىن عوي، جەتپىسكە جەتكەنشە تولەش ءتىرى تۇراتىنداي-اق سوعان اجەپتاۋىر شامىرقانۋشى ەدىم.
...جەتى جاستا ەكەنىم راس ەدى. «مىناۋ سەنىڭ اكەڭ» دەپ قولىمنان جەتەلەپ اكەلىپ ءولىپ جاتقان بىرەۋدى كورسەتتى. قاپەرىمە ەشتەڭە كەلگەن جوق. «اكەڭە توپىراق اكەل» دەپ قابىر باسىندا اپانداي كۇرەكتى الدىما توسا قويدى. سالدىم. قاپەرىمە ەشتەڭە كەلگەن جوق. «مىناۋ سەنىڭ شەشەڭ» دەپ ۇيگە الىپ كەلگەن سوڭ ادەمىشە كەلگەن قايداعى ءبىر بوتەن ايەلدىڭ قولىنا تابىس ەتتى. قاپەرىمە ەشتەڭە كىرگەن جوق. مەن دە اقىماقپىن، سوندا سۇراسامشى: «اۋ، بۇل مەنىڭ قايداعى شەشەم، اناۋ ءولىپ قالعان قايداعى مەنىڭ اكەم؟» دەپ. سول سۇراماعان قالپىم، ءومىر-باقي سۇراسپاي كەتتىك-اۋ. ايتەۋىر، اكەمنىڭ ايىپ، شەشەمنىڭ ءجاميلا ەكەنىن قىرىق جاسقا كەلگەنشە مويىنداماي كەلىپپىن. انام دۇنيە سالار الدىندا عانا «اپا» دەگەن ءسوزدى ەلۋدەگى ۇلىنان تۇڭعىش رەت زورعا ەستىپ ەدى...
توقتاردان تاراعان ۇرپاق شۇعايىپ، ايىپ، تولەش — ءۇش اعايىندى ەكەن. ايىپتىڭ كوپكە دەيىن بالاسى توقتاماي، تۋا سالىپ شەتىنەپ كەتە بەرىپتى دە ءبىر نارەستەگە ابدەن زار بولعان سوڭ: «ەي، اللا ءبىر ۇلدى ماعان قي دا سول كۇنى قۋ جانىمدى الا عوي!» دەپ جالبارىنسا كەرەك. ءسويتىپ جۇرگەندە مەن تۋىپپىن. قىرقىمنان شىققان سوڭ جاستايىنان قايتىس بولىپ كەتكەن اعاسى شۇعايىپتىڭ جەسىرى — بوتەشتىڭ باۋىرىنا سالىپتى. زارى قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، مەن جەتىگە جەتكەندە دۇنيە سالعان ەكەن. جەتىگە جەتكەنشە اكە-شەشەنىڭ بەت-جۇزىن كورمەي، امەڭگەرلىك بويىنشا باتەشكە ۇيلەنگەن تولەشتىڭ قولىندا ءوسىپپىن. شۇعايىپ اقىن، سەرىلەۋ كىسى بولعان دەسەدى، ايىپتىڭ كىم بولعانىن قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر تولەشتىڭ كىسىنىڭ ماعان كوبىرەك سىڭگەنى راس. ونىڭ ۇستىنە ءۇش بىردەي وتباسى سونىڭ قولىنا قاراپ قالعان سوڭ، ءبىز دە ونىڭ اۋزىنا قاراۋدان جازعامىز جوق. باقىرعانى بولماسا، باسىمىزدان سيپاعان ەمەس، اسىراپ وتىرمىن دەپ استامشىلىق جاساپ، اۋىرتپاشىلىعىمىزدى ايتسا ناعىلسىن. جىپكە دەيىن تەڭ ءبولىپ جاپسىرىپ، جىلىنشىكتىڭ مايىنا دەيىن قىلداي جونىپ اۋزىمىزعا توستى.
«سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەيدى عوي. ماعان بىتكەن مىنەز بولسا، قاسىنا ەرىپ كوپ جۇرگەن سوڭ با، تولەشتەن قونسا كەرەك. ايىپ كوڭىلشەك، ەسىك كوزىنە كەلگەن قايىرشىعا ۇستىندەگى جالعىز جەيدەسىن سىپىرىپ بەرگەن قايىرىمشىل جان ەدى دەسەدى. الدىنداعى اعاسى قايتىس بولعان سوڭ ارتىنان ەرگەن جالعىز ءىنىسى تولەشتى جانىنان تاستاماي، وزەنگە شومىلسا دا بەلىنە ارقان بايلاپ ءوزى جاعادا كۇتىپ وتىرادى ەكەن. ايىپتىڭ تولەشكە ەتكەن بار ەڭبەگى وسى...
...وزەن بويى قاراقۇرىق تارتىپ، ارعى بەتتىڭ توعايىن كولەڭكە شالادى. كەشكى سالقىنمەن جارىسقان تارعاق پەن بودەنەنىڭ بىتپىلى جاتاقتاردىڭ ىرگەسىنە جاقىنداپ، كۇنى بويى شىلدەنىڭ اپتابىنان شارشاعان كەرەكۋدىڭ ءتۇتىنى جەر باۋىرلاپ، ايعاي-شۋى قۇمىعىپ، قالعىپ بارا جاتقانداي كورىنۋشى ەدى. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى — ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسىنان، سۋ استىنان تەسىپ شىققان ايدىڭ شارتاباعى، سۋ بەتىندەگى بىزگە قاراي اي جۇزىنەن جوسىپ تۇسكەن پروجەكتور... سوسىن تولەش. مەنى كىسىگە ساناماي، ءمىز باقپاي، دىم سىزباي وتىرعان تولەش...
— سويتكەن اعاعا نە جاقسىلىق كورسەتتىك؟! — دەپ كوزى جاساۋراپ ورنىنان تۇرادى دا توڭقاڭداپ ارقاندى سۇيرەتە جونەلەدى.
سۋ سىڭگەن قىل ارقاننىڭ ءبىر باسىن بەلىمنەن شەشە الماي، سىرگەسىنەن جەتەلەگەن تورپاقتاي سۇمەڭدەپ سوڭىنان مەن كەتەمىن.
ءيا، سويتكەن اعاعا نە جاقسىلىق كورسەتتىم؟!..
II. تولەش، قاراكەر بيە جانە رامزاي
كەرەكۋ شەتىندەگى بۇكىل جاتاقتاردىڭ ىشىندە كىسى تۇسەر جالعىز ءۇي تولەشتە ەدى. بۇكىل جاتاقتاردىڭ ىشىندە مال بىتكەنى جالعىز تولەش ەدى. ونىڭ ءوزى دە جالعىز قاراكەر بيە. ءۇي مەن ءۇيدىڭ اراسىنداعى بۇكىل سوقپاق ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋلاسىنان كەلىپ توعىساتىن. اتشاپتىرىم اۋلا قىسى-جازى اربا مەن شانادان بوسامايدى. سارىسى بار، بولىسكەيى بار، ءۇش ساماۋىر قىسى-جازى كىرگەن-شىققانعا جول بەرمەي ەسىك كوزىندە بوجىلداپ قاينايدى دا تۇرادى. تەگى ءۇش وشاقتىڭ ەنشىسىنەن جينالعان بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ ءۇي «زاەزجىي دوم» سياقتى، قىسى-جازى كىسى ارىلمايتىن، سىيعانى ىشىندە، سىيماعانى سىرتىندا، تۇزدى بالىقتىڭ بوشكەسىندەي سىعىلىسىپ كەپ جاتقانى. قىسى-جازى اۋلانىڭ ءىشى سىقىر-سىقىر، شيق-شيق: جاز بويى اربانىڭ دوڭعالاقتارى ىڭىرسىپ كىرىپ ىڭىرسىپ شىعىپ جاتادى، قىس بويى شانانىڭ تەمىر ۇلتانى بوزداپ كىرىپ بوزداپ شىعىپ جاتادى.
تىقىر ەستىلسە تۇرا شاباتىن مەن. كەلىمدى-كەتىمدىنىڭ ءجۇزىن كورمەي ۇيدە جاتىپ-اق جەتپىس جەتى اتاسىنا دەيىن ساناپ شىعاتىن تولەشتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كىرىپتار جۇرت مەنىڭ قولىما بىرنارسەسىن ۇستاتا قوياتىن ەدى.
— داراقى ءۇيدىڭ ءيتى وسىراق دەپ سەن-اق جەلپىلدەپ تۇرادى ەكەنسىڭ، — دەپ مەنىڭ سىباعامدى بەرگەن سوڭ جارامساقتارعا: — اتاسىنىڭ باسى وسى اۋلادا كومىلگەندەي توپىرلاپ قاڭعىرعان يتتەر-اق جاتپايدى ەكەن!، — دەپ امالسىز سىنعان بولادى.
— توكە-اۋ، سول قاڭعىرعان يتتەر ءوزىڭنىڭ قانجىعالى قۇديارىڭ عوي، — دەگەن سوڭ بارىپ ءجىبيدى دە وسىنداعى ايەل جۇراعاتى تۇگەل ەستىسىن دەگەندەي ايعايدى كەپ سالادى.
— ءاي، مىناۋ ساماۋىرعا تاس ءتۇسىپ كەتكەن بە؟! مەلشيىپ تۇر عوي، يت ىشكىرىڭ؟! كىسى كەپ قالعان جوق پا!..
...كالىكتىپ بولاسىڭ دەپ ءبىر عانا كەرەكۋدىڭ ماڭىنا جيىرما جەتى اۋىل قاماعان ەكەن، وتىزىنشىنىڭ اشتىعىندا سولار تۇگەل قىرىلىپ، بىرەن — ساراڭ قالا ساعالاعاندارى، اياعىنان جۇرە العاندارى التاي ولكەسىنە اۋىپ امان قالسا كەرەك. سولاردىڭ ىشىندە بىزگە ءۇش اتادان قوسىلاتىن اتاقتى ەستاي دا بار، اياۋلى قورلان اشتان ءولدى مە، اجالىنان ءولدى مە، ايتەۋىر سول جىلدارى ولىمتىگىن كورسەتپەي كەتتى. ءانشى مايرا وسىلاردى كورىپ وتىرىپ قۇسالىقتان ولگەندە كومەتىن ادام تابىلماي، كوشە سىپىراتىن ءبىر ورىس اپارىپ جەرلەگەن ەكەن، مارقۇم اپامىزدىڭ دەنەسى قولارباعا سىيماي ەكى اياعى جەر سىزىپ بارا جاتقانىن جات جۇرت تەرەزەدەن كورىپ تۇرىپتى...
كەرەكۋدىڭ جاتاعى سول قالىڭ ەلدەن قالعان جۇرتىنتىق. ءبىزدىڭ ۇيگە توپىرلاپ كەلىپ جاتاتىن جۇرگىنشى — ىشكى جاقتاعى ورىستارعا جالدا ءجۇرىپ ولمەي قالعان بىرەن-ساران اعايىن. تولەشتىڭ ايعايلاسا دا قۋىپ شىعا الماي، قارا سۋى بولسا دا قايناتىپ وتىراتىنى وسىدان ەدى. كەلىمدى-كەتىمدى بولماي قالسا تاعى دا جەر-كوككە سىيماي، اقىرى كۇنى ماعان تۇسەدى.
— ءاي، ەكەۋمىز وسى ۇيدەن كەتسەك قايتەدى؟ — دەيتۇعىن.
— قاتىندارمەن قازاننىڭ قۇلاعىنا تالاسىپ ابىروي تاپپايسىڭ!..
سونان قاراكەر بيەنى قاناتتى تراشپەڭكەگە جەككەنشە سيىر ساسكە بولادى. پرۋجيناسى ىرسيعان قايداعى ءبىر تراكتىردىڭ جۇلىم-جۇلىم كوپشىگىن كەندىرمەن شاندىپ قارا تەرگە تۇسەدى دە:
— قازىنا جاساعان مۇلىك ءقايبىر وڭعان ەدى، — دەپ سوۆەت وكىمەتىن ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايدى.
مارقۇمنىڭ ولە-ولگەنشە وكىمەتپەن تۇزى جاراسپاي-اق كەتتى. ەرتەڭگىسىن راديو سويلەي باستاسا-اق:
— ءاي، سارناتپاي قۇرتىڭدار اناۋ وتىرىكشىنى! — دەپ تۇكپىردە تۇرماي جاتىپ ايعاي سالادى. — مەزگىلسىز شاقىرعان تاۋىقتاي قيقىلداتىپ كەڭىردەگىن كەسەر مە ەدى!..
الدەكىمنىڭ جانازاسىندا ستالينگە ءتىل تيگىزەمىن دەپ جىلعا جۋىق تۇرمەگە وتىرىپ شىققانى بار. ايداپ بارا جاتقاندا دا قىڭق دەپ ارتىنا ءبىر بۇرىلماپ ەدى، بوساپ كەلگەندە دە باسىمىزدان سيپاپ تىرس ەتىپ ءتىل قاتقان جوق. تۇرمەدەن بار تاپقان پايداسى ء-وزىنىڭ اباجاداي پورترەتىن ارقالاپ قايتتى. «اعا، مىنانى كىم سالعان؟»، — دەگەنىمىزدە:
— ە، ونى ۇرامىسىڭ! — دەپ قولدى ءبىر سىلتەدى. — ونەرلى ادامنىڭ ءبارى اباقتىدا وتىراتىن كورىنەدى عوي...
...شاندىما كوپشىكتى كولدەنەڭ توسەپ مەنى قاسىنا شاقىرادى دا حاننىڭ پاۋەسكەسىن ايداعانداي ايبارلانىپ جان-جاعىنا قاراپ الادى، شىرت تۇكىرىپ، ورنىنان قوزعالا بەرە دەلبەنى شىرەنە تارتىپ تاعى توقتايدى.
— ءاي، ءبىز كەتىپ بارامىز عوي!..
ونىڭ قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن وزىنەن باسا ەشكىم بىلمەيدى دە. ايتەۋىر قاسىنان مەنى تاستامايدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ، اربانىڭ كوپتىگىنە بايلاعان قارا ماي شەلەك سەكىلدى سالاقتاپ سوڭىمنان قالمايسىڭ، — دەپ قىجىرتىپ كەپ وتىرعانى. قاقپا الدىنا جەتىپ ءبىر توقتاپ، قاقپادان شىعا بەرىپ جانە توقتاپ، بىرەۋگە شالاپ قۇيعان جانتورسىعىن الدىرىپ، بىرەۋدى بيشىگىنە جۇمساپ، قاجىعا جۇرەتىندەي بۇكىل ءۇيدى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ بارىپ شاڭقاي تۇستە شىبىنمەن تالاسا شىعادى-اۋ. ۇساق-تۇيەككە مەنى جۇگىرتسە دە بولۋشى ەدى:
— جەلپىلدەمە، — دەپ يىعىمنان باسىپ وتىرعىزىپ قويادى. — بۇل قاتىنداردىڭ شارۋاسى!، — دەيتۇعىن.
قىسى-جازى تۋىرىلىپ تۇراتىن قاراكەر بيەنىڭ تاكاپپارلىعى تولەشتەن جامان. ارپانى بيدايدان ەكشەپ جەيتىن دە وسقىرىنىپ شەلەككە قاراماي، سۋدى ءجۇزىپ ىشەتىن ەدى. ايتەۋىر تولەش ات ۇستاپ وتىر دەگەن اتاعى بولماسا، نە ءوسىم بەرىپ، نە كىرەگە جەگىلىپ قارق قىلعان ەمەس. اندا-ساندا قىرعا ءبىر شىعىپ، ءوز ءشوبىن ءوزى سۇيرەپ قايتادى. ال ازابى مەنىڭ ءبىر باسىما جۇك: ەكى مەزگىل ەرتىسكە جەتەلەپ، استىن تازالاپ، اقىرعا شوپ سالۋ، اتدوربانى ونىڭ كيگەنىنەن مەنىڭ ارقالاعانىم كوپ، كەشكىلىك ىمىرت ۇيىرىلگەنشە جەلدەتىپ، وتتاتىپ قايتامىن دەپ ماساعا تالانىپ قىزىلشاقا قوتىر بولدىم. سوندا دا ماعان العىس بۇيىرعان ەمەس. تولەش قاراكەر بيەنىڭ كۇتىمىن قاباعىنان تانىسا، قاراكەر بيە مەنىڭ ۇستىمنەن وسەك ايتىپ تۇراتىنداي كورىنەتىن.
جاتاقتار جىلقى ۇستاماق تۇگىلى، شايلىق ەشكىنىڭ ءوزىن جىلاپ ءجۇرىپ باعادى. قاراكەردىڭ جىل سايىن قىسىر قالۋىنىڭ ءبىر كىلتيپانى دا وسىندا. اتىنىڭ شىن ەكەنىن، وتىرىك ەكەنىن كىم ءبىلسىن، قىسى-جازى سۋ تاسيتىن تراقاي دەگەن كىسى بولدى. سونىڭ جيرەن ماستەك ايعىرىنان باسقا بيەگە وقىراناتىن قىلقۇيرىق جاتاقتارعا بىتكەن جوق.
— تراقايدىڭ ەسەگىنەن قودىق العانشا قاراكەردىڭ باسىن شاۋىپ تاستامايمىن با، — دەپ تولەش بيەسىن ماستەككە توسۋعا نامىستانىپ، تۇلان ءتۇتىپ وتىراتىنى بار. — قىمىز ءىشىپ، قىزىلدان كەكىرىپ وسكەندەي-اق بۇلاردىڭ اقشىلىن كورمەيمىسىڭ، — دەپ بىزگە دە بۇيىدەي ءتيىسىپ قويادى.
...قايران ەرتىستىڭ بويى ەرتەگى ەدى عوي. شىعى بۇرشاقتاي، بۇرشاعى بۇلدىرىقتاي شالعىنعا تۇيە ءتۇسىپ كەتسە وركەشى كورىنبەيتىن جايىلمانىڭ بودەنەسىن ۇركىتىپ پىشەن وراعىندا بۇكىل ءوڭىر بال تاتىپ تۇراتىن. ارينە شالعى تارتاتىن تولەش، مەن ءتورت اياقتاپ جاتىپ بۇلدىرگەن تەرگەننەن قولىم دا، اۋزىم دا بوسامايدى. شالعىنىڭ ءجۇزىن بويايتىن باداناداي قىپ-قىزىل جيدەككە ءولىپ بارا جاتسا دا قول سوزبايتىن اعام:
— ءاي قاراشەلەك! قايراقتى اكەل! — دەپ تۇرعىزىپ الادى.
قايراقتا كىسى جۇمسايتىن جەردە ەمەس، اياعىنىڭ استىندا جاتادى. مەن سونى ادەيى بارىپ قولىنا ۇستاتۋىم كەرەك، سونىڭ وزىنە دە رازى بولماي:
— بالشىقتان شاتپاقتاپ، بويىنا ناسوسپەن ۇرلەپ جان بىتىرگەن قۋىس كەۋدە، — دەپ جەتىستىرىپ تاستايدى. — اكەڭدى تىلدەي الماي، وزىڭە تيىسە الماي قور بولدىم-اۋ، اتتەڭ!..
ارۋاقتان قورىقسا دا اعاسىن تىلدەي المايدى. اتىمنىڭ رامازان بولعانى دا تولەشكە ەداۋىر سەس. ءبىراق ەسەبىن تاۋىپ ەسەسىن جىبەرمەۋشى ەدى. مەنى سوككەندەگى ەڭ جاقسى كورەتىن ماتەلى: «باتىردان — بي، بيدەن — ۇرى، ۇرىدان — قارى، قاردان — ءبارى تۋادى». جالتىر باتىر بولعان ەكەن. ونىڭ ۇرپاعى ارىستان بي بولىپتى، ارىستاننان تۋعان توقتار باۋكەسپە ۇرى اتانعان ەكەن؛ ۇرى بولىپ تا ءقايبىر وكىمەتتى قۇلاتىپ تاستادى دەيسىڭ، ايتەۋىر بىرەۋدە كەتكەن اقىسىن بىرەۋدەن قايتپاعان بوقىسىن بارىمتالاپ كۇن كەشكەن تىرلىك تە، «وزگە توقتاسا دا توقتار توقتاماس» دەگەن ەل ىشىندەگى ءسوز سودان قالعان دەسەدى: ءبىر ۇرلىعى شىعىپ قالىپ، ايىپ تولەگەندە تۋعان بالاسىنىڭ اتىن ايىپ قويىپ، تاعى ءبىر تولەمىن وتەگەندە ەكىنشىسىنىڭ اتىن تولەش قويسا كەرەك. تولەش ءوزىن «قارىسىنا» بالاعاندا، مەنى «ءبارىسىنىڭ» بىرىنە ساناپ تۇرعانداعىسى.
جارىقتىق، ءبىر نارسەنىڭ سوڭىنا تۇسسە ءتۇبىن تەسپەي توقتامايتىن ولەرمەن ەدى. ىمىرت تۇسەدى. قاس قارايادى. اق تەر كوك تەر بولىپ، وزەن بويىنىڭ بۇكىل پىشەنىن ارقالاپ كەتەتىندەي ارپالىسىپ، جانتورسىقتاعى شالاپتى باسىنا كوتەرگەنشە ءبىر تىنبايدى-اۋ. قاراڭعى تۇسسە-اق مەنىڭ جاتقاندا دا قىڭق دەپ ارتىنا ءبىر بۇرىلماپ ەدى، بوساپ كەلگەندە دە باسىمىزدان سيپاپ تىرس ەتىپ ءتىل قاتقان جوق. تۇرمەدەن بار تاپقان پايداسى — ءوزىنىڭ اباجاداي پورترەتىن ارقالاپ قايتتى. «اعا، مىنانى كىم سالعان؟»، — دەگەنىمىزدە:
— ە، ونى ۇرامىسىڭ! — دەپ قولدى ءبىر سىلتەدى. — ونەرلى ادامنىڭ ءبارى اباقتىدا وتىراتىن كورىنەدى عوي...
...شاندىما كوپشىكتى كولدەنەڭ توسەپ مەنى قاسىنا شاقىرادى دا حاننىڭ پاۋەسكەسىن ايداعانداي ايبارلانىپ جان-جاعىنا قاراپ الادى، شىرت تۇكىرىپ، ورنىنان قوزعالا بەرە دەلبەنى شىرەنە تارتىپ تاعى توقتايدى.
— ءاي، ءبىز كەتىپ بارامىز عوي!..
جاتاقتار جىلقى ۇستاماق تۇگىلى، شايلىق ەشكىنىڭ ءوزىن جىلاپ ءجۇرىپ باعادى. قاراكەردىڭ جىل سايىن قىسىر قالۋىنىڭ ءبىر كىلتيپانى دا وسىندا. اتىنىڭ شىن ەكەنىن، وتىرىك ەكەنىن كىم ءبىلسىن، قىسى-جازى سۋ تاسيتىن تراقاي دەگەن كىسى بولدى. سونىڭ جيرەن ماستەك ايعىرىنان باسقا بيەگە وقىراناتىن قىلقۇيرىق جاتاقتارعا بىتكەن جوق.
— تراقايدىڭ ەسەگىنەن قودىق العانشا قاراكەردىڭ باسىن شاۋىپ تاستامايمىن با، — دەپ تولەش بيەسىن ماستەككە توسۋعا نامىستانىپ، تۇلان ءتۇتىپ وتىراتىنى بار. — قىمىز ءىشىپ، قىزىلدان كەكىرىپ وسكەندەي-اق بۇلاردىڭ اقشىلىن كورمەيمىسىڭ، — دەپ بىزگە دە بۇيىدەي ءتيىسىپ قويادى.
...قايران ەرتىستىڭ بويى ەرتەگى ەدى عوي. شىعى بۇرشاقتاي، بۇرشاعى بۇلدىرىقتاي شالعىنعا تۇيە ءتۇسىپ كەتسە وركەشى كورىنبەيتىن جايىلمانىڭ بودەنەسىن ۇركىتىپ پىشەن وراعىندا بۇكىل ءوڭىر بال تاتىپ تۇراتىن. ارينە شالعى تارتاتىن تولەش، مەن ءتورتاياقتاپ جاتىپ بۇلدىرگەن تەرگەننەن قولىم دا، اۋزىم دا بوسامايدى. شالعىنىڭ ءجۇزىن بويايتىن باداناداي قىپ-قىزىل جيدەككە ءولىپ بارا جاتسا دا قول سوزبايتىن اعام:
— ءاي قاراشەلەك! قايراقتى اكەل! — دەپ تۇرعىزىپ الادى.
قايراقتا كىسى جۇمسايتىن جەردە ەمەس، اياعىنىڭ استىندا جاتادى. مەن سونى ادەيى بارىپ قولىنا ۇستاتۋىم كەرەك، سونىڭ وزىنە دە رازى بولماي:
— بالشىقتان شاتپاقتاپ، بويىنا ناسوسپەن ۇرلەپ جان بىتىرگەن قۋىس كەۋدە، — دەپ جەتىستىرىپ تاستايدى. — اكەڭدى تىلدەي الماي، وزىڭە تيىسە الماي قور بولدىم-اۋ، اتتەڭ!..
جارىقتىق، ءبىر نارسەنىڭ سوڭىنا تۇسسە ءتۇبىن تەسپەي توقتامايتىن ولەرمەن ەدى. ىمىرت تۇسەدى. قاس قارايادى. اق تەر كوك تەر بولىپ، وزەن بويىنىڭ بۇكىل پىشەنىن ارقالاپ كەتەتىندەي ارپالىسىپ، جانتورسىقتاعى شالاپتى باسىنا كوتەرگەنشە ءبىر تىنبايدى-اۋ. قاراڭعى تۇسسە-اق مەنىڭ قۇتىم قاشا باستايدى. بۇلدىرگەن جايىنا قالىپ، قورىققانىمنان تولەشتىڭ ىعىنا تىعىلامىن، ءدال سول كەزدە:
— بار، اتتى الىپ كەل!، — دەپ قاساقانا جۇمسايتىنى بار.
قاس قىلعانداي تۇساپ تاستاعان قاراكەر بيە قايداعى ءبىر بىتقىلعا جايىلاتىن ادەتى. ءار بۇتانىڭ تۇبىنەن الباستى اڭدىپ تۇرعانداي جىلاي-جىلاي كەتە بەرەمىن. ارتىمنان:
— ءاي قاراشەلەك، — دەگەندە كوزىم تاس توبەمنەن شىعادى. — سەنى الباستى باسپايدى، جىلاماي بار، جىلاماي!
قۇدايدىڭ قۇدىرەتى قاراڭعىدان قورقاتىنىم سونشالىق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇيدە كىسى بولماسا، شام اتاۋلىنىڭ ءبارىن جاعىپ، ادام تۇرماق تىشقان سىيمايتىن ديۆاننىڭ استىنا دەيىن ءتىنتىپ شىعاتىن ادەتىم. ال ەرتىستىڭ بويىندا ول كەزدە ارىستان جۇرمەسە دە اتجالماننىڭ بار ەكەنى راس. مەنى قورقىتۋ ءۇشىن ءتۇن بالاسىندا سول دا جەتەدى. بىردەڭە باقىلدايدى، بىردەڭە ساقىلدايدى، سونان سوڭ ءشوپ ارتقان اربانىڭ ۇستىنە شىققاندا قۋ جانىمدى قويارعا جەر تاپپايمىن-اۋ.
— ءاي، ولمەيمىن-اۋ، ولسەم قايتىپ كەلمەيمىن-اۋ، كەلسەم كورەر ەدىم-اۋ مەنسىز كۇنىڭدى! — دەپ تولەش مارقۇم وسىعان دا كۇيىپ-پىسەتىن.
ءشوپتىڭ ۇستىنە شىعىپ العان سوڭ كوڭىلىڭ كوك تىرەپ، الباستى تۇرماق ارىستان شاپسا دا قىڭق ەتپەيسىڭ. كەڭسىرىك جارعان پىشەننىڭ جۇپار ءيىسى، تەڭسەلگەن اربانىڭ بەسىكتەي ىرعاعى جانىڭدى جايلاۋعا، ويىڭدى ون ساققا شىعارىپ تاستايدى-اۋ. سول كەزدە ءتۇننىڭ دە قورقىنىشتان باسقا سان راحاتى بار ەكەنىن سەزىنەسىڭ. ارينە، قاسىمدا تولەش وتىرعان سوڭ عوي. ايتپەسە ۇڭىرەيگەن توعايدان ۇيالماي-قىزارماي جالاڭ بۇت قاشپايمىن با... جۇلدىز ساناپ جاتىپ، جاي وتىرعان ادامنان انانى-مىنانى سۇراپ قاجايتىنىمدى قايتەرسىڭ.
— اتاڭنىڭ باسى! — دەيتۇعىن.
جارىقتىق، عۇمىرىندا ءجون ايتپاعان كىسى ەدى. ءوزىڭ تاپ، ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭ تاپقان ءومىر-باقي ەسىڭنەن كەتپەيدى دەيتۇعىن. ءبىر ءۇيدى وشارلى جان بولىپ ونىڭ كوڭىلىن تاپتىق پا، تاپپادىق پا، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر ماعان ۇرىسقاندا:
— ادام بولمايسىڭ عوي، ادام بولمايسىڭ! — سەن ادام بولساڭ مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن! — دەيتۇعىن.
ادام بولدىم با، بولمادىم با وعان الپىسقا جەتسەم دە سەنىم جوق. ايتەۋىر تولەش مارقۇمنىڭ مۇرنى و دۇنيەگە ساۋ كەتكەنى راس.
III. تولەش، ءبىر كەسە ماي جانە رامزاي
بۇل كۇلماشكەننىڭ ادەمى بوپ كەتكەنى ماعان تيگەن سوڭ عوي، ايتپەسە تاناۋىنىڭ قاسپاعى تومارداي تاڭقيعان پۇشىق قارا قىز ەدى. وسىنىڭ بەتىنەن اي كورىنىپ تۇرعانداي-اق:
— قاعازداي اپپاق قىز ەكەن، قاتىن بولۋعا جارايدى، ادام بولام دەسەڭ وسىدان ايرىلما، — دەپ قويماعان تاعى دا تولەش.
اۋەلدە كەلىپ كەتىپ ءجۇرۋشى ەدى، كەيىن ءبىزدىڭ ۇيدە تۇرىپ وقىدى دا قايتىپ شىققاندى قويدى. اپام وبرابوتكا جاسادى ما، الدە ءوزىنىڭ دە كوڭىلى بولدى ما، قىز دەگەن سۇمىراي عوي، ايتەۋىر ۇي-ىشىنە جاعىنىپ الدى. الدىمەن مەنىڭ كوزىمە تۇسكەنى — اياعى. قاشان كورسەڭ دە ۇرتىن ىرسيتىپ جىرتىق باتەڭكە كيىپ جۇرگەنى. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا، پريمەرنو مىناداي اڭگىمە بولدى:
— سەنىڭ اياعىڭ نەتكەن جەمىر، باتەڭكە شاق كەلمەيدى ەكەن؟
— جىرتىپ قويماسام اكەم جاڭاسىن اپەرمەيدى.
— ەرتەڭ بايعا تيگەندە قايتەسىڭ؟
— بايىم اپەرەدى دە.
— وماي، شىركىن، اپتاسىنا ءبىر اياق كيىم جەپ قوياتىن جەمىر قاتىن كىمگە كەرەك؟!
— قورىقپاي-اق قوي، ساعان تيمەسەم دە الاتىن بىرەۋ تابىلار.
تولەش ايتقان سوڭ امال جوق، ءبىراق تولەش ايتپاسا دا الۋعا بولاتىن ءتاتتى قىز ەكەن، ارينە ونى كەيىن بىلدىك قوي. بار ايتقانىم، باتىڭكەڭدى ءوزىڭ تاۋىپ كيەسىڭ، — دەدىم. سودان بەرى ءپاشتي قىرىق جىل بولدى. ءوز باتىڭكەسىن ءوزى تاۋىپ كيىپ ءجۇر. مەيلى، قانداي باتىڭكە كيمەسىن مىڭ ادامنىڭ ىشىنەن كۇلماشكەندى اياعىنان تانىپ الامىن...
...كەرەكۋدىڭ قاقاعان قىسىندا وسى بورانعالي اياق استىنان قاتىن الاتىن بوپ قالدى. ىرزابايەۆتى ايتىپ وتىرمىن دا. وقۋدى جاڭا ءبىتىرىپ بارعان كەزىم، ەكەۋمىز وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىندە قىزمەت ىستەيمىز. مىناۋ رامازان سبەجيي جىگىت قوي، وسى تامادا بولسىن دەستى. قالپاعىم قوپا قارداي بولىپ ۇيگە ءبورتىپ كەلمەيمىن بە: وسىلاي دا وسىلاي دەپ.
— ءجاميلا، مىنا ۇلىڭ بۇگىن ۇلى تاققا وتىرادى ەكەن، ءبىر كەسە ماي ىشكىزىپ جىبەر، -دەدى تولەش اپاما.
— ماي ىشكىزگەنى نەسى؟
— بوتەن جۇرتتىڭ ورتاسىندا ماس بولىپ ىرباڭداپ جۇرمەسىن، ماي ىشسە ىشىنە مايەك بىتەدى دە.
سونىمەن ءبىر كەسە مايدى توڭكەرىپ الىپ كۇلماشكەندى قولتىقتاپ شىرەنىپ تويعا بارمايمىن با. ول كەزدە جاس تۇگىلى جاس ەمەستىڭ ءوزى باسپاناعا جارىعان با، بورانعالي بىرەۋدىڭ جالعىز بولمەسىندە پاتەردە تۇراتىن ەدى. كورپە توسەگەن تاقتايدان ورىندىق جاساپ بۇكىل رەداكسيا ءبىر ستولدىڭ باسىنا سيىپ-اق كەتتى. قاق توردە مەن، تامادا بولعان سوڭ ءتامام جۇرتتىڭ توبەسىنەن قاراپ ومىرىمدە بىرىنشە رەت جانە ءبىر-اق رەت ايعايشىنىڭ بيلىگىن قولىما الدىم-اۋ. ىشىمنەن: بۇلاردى ءبىر قاتىرايىن دەپ وتىرمىن. ماي ىشكەن باسقانىڭ باسىن اياسىن با. اندا-سانداعى شاراپ بولماسا، اراق دەگەن انتۇرعان ءيتىڭدى كىم تاتىپ كورگەن، كازىر عوي ادامشا ءىشىپ جۇرگەنىمىز، وسىنىڭ وزىندە دە ءبىر ليتر، ەكى ءليتردى تاستاپ العان سوڭ «قاماجايعا» باساتىندى شىعارىپ الىپپىز.
ءجا، سونىمەن توي باستالدى. ايعىر ستاكاندى تولتىرىپ الدىمەن تامادانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن تاستاپ جىبەرىڭدەر، — دەدىم. تاستاپ جىبەرىستى. ەندى تامادا سويلەيدى، ايعىر ستاكاندى تولتىرىپ تامادانىڭ ءسوزى ءۇشىن تاستاپ جىبەرىڭدەر، — دەدىم. تاستاپ جىبەرىستى. سونان سوڭ... ءبىر ۋاقىتتا كوزىمدى اشسام جان-جاعىم تولعان اياق... بۇيەن بالتىر، شيتيگەن بالتىر، قيسىق بالتىر، قاپتاپ كەتكەن بالتىر. ستولدىڭ استىندا ەت بەتىمنەن ءتۇسىپ جاتىر ەكەنمىن. ولاي قارايمىن، بىلاي قارايمىن، كۇلماشكەننىڭ اياعى جوق. ءبىزدىڭ كۇلماشكەننىڭ بالتىرىن قۇشاقتاپ جاتۋدىڭ ءوزى ءلاززات قوي... سونان اقىرىن جىلجىپ ورنىما شىعايىن. جۇرت ءالى تاستاپ وتىر ەكەن. مەنىڭ بارىم دا، جوعىم دا بىرەۋىنىڭ كاپەرىنە كىرەتىن ەمەس. اكاۋ، كۇلماشكەن قايدا دەپ ۇرعاشى اتاۋلىنى تۇگەل تۇگەندەپ شىعايىن. جوق... ءىشىم قىلپ ەتە قالدى دا جۇرتقا بىلدىرمەگەن بولىپ ستولدىڭ استىنا قايتا ءتۇستىم. بىرەۋدىڭ بالشىق اياعىن، بىرەۋدىڭ بالپاناقتاي بالتىرىن سۇزە-مۇزە ەڭبەكتەپ سەنەككە شىقتىم -اۋ ايتەۋىر. قولىما ىلىككەن داڭعاراداي بورىكتى، كولدەي پالتەنى كيە سالىپ ۇيگە تارتتىم.
— وۋ، مىنانى الباستى قۋعان با، — دەدى تۇرىمنەن تۇڭىلگەن تولەش.
— ءوزىڭ عوي ماي ىشكەن ماس بولمايدى دەپ...
— وي، ءپارۋايىڭدى!.. مەن مۇنى وقۋ بىتىرگەندە ادام بوپ قالدى ما دەسەم، ءاي ناقۇرىس، مەنى اۋليە دەپ پە ەدىڭ؟! ءۇش ءجۇز الپىس بەس كۇننىڭ بىرەۋىنە عانا ساۋەگەيلىگىم جۇرەتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟! تفۋ!..
كۇلماشكەنىم تەرىس قاراپ پىرس-پىرس مىرسىلداپ جاتىر ەكەن. ءاي ماس بولعان مەن، ساعان نە جەتتى، — دەيمىن عوي.
— ءبىر ساعات بويى فلوبەر، فلوبەر دەپ...
— ءيا سوسىن؟..
— ءبىز دە قاتىن العانبىز، ءبىز دە قىزىعىن كورگەنبىز دەپ...
قۇدانىڭ قۇدىرەتى، ادامنىڭ ەرسىلىگى ءومىر-باقي ەستەن كەتپەيدى ەكەن عوي. تويعا بارسام دا، سارى ماي كورسەم دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىرىق جىل بۇرىنعى قىلىعىم ەسىمە تۇسەدى دە بەتىم دۋ ەتە قالادى. ءتىل كوزىم تاسقا، ايىبى ۇرعاشى دەمەسەڭ، ءبىزدىڭ كۇلماشكەن اقىلدى عوي، قانشاما ساۋدايىلىق جاساسام دا كەشىرىپ كەلەدى، تەك ونىڭ الدىندا وڭباي ءبىر وماقاسا قۇلاعانىم وسى شىعار. بۇگىندە اندا-ساندا فلوبەردىڭ ورنىنا «قاماجايعا» باسىپ قوياتىن كەزدەرىم دە بولادى. سول ساتتە ستول استىنان تورموز بەرەتىن دە كۇلماشكەننىڭ اياعى...
* * *
P.S. بىردە جاقسى جۇرەمىز، بىردە جا... رامزايدى ەپتەپ جاقسى كورەتىنىم راس. وندا دا ءوزىن ەمەس، ءومىربايانىن... «اقسۋ - جەر جانناتىندا» ازداپ ۇرلاعانىمدى وقىعان جۇرت بىلەتىن دە شىعار.
مەن كورگەن تولەش، توپىراعىڭ تورقا بولعىر، سونشا تەنتەك تە ەمەس، ءبىراق وعاش قىلىق، وعاش ءسوزدى اندىپ وتىراتىن سىنشىل، كىرپياز ادام سياقتى ەدى.
ءجاميلا شەشەمىز جايدارى، اڭگىمەشىل كىسى بولدى. كەرەكۋدەن قالعان ادەت بولار، قاشان كەلسەك تە ساماۋىرى بۇرقىلداپ قايناپ تۇراتىن.
— ءاي، كۇلمايرا، قازانىڭدى كوتەرسەڭشى، كىسى كەپ قالدى عوي، — دەپ كوكنارعا جۇگىرەتىن ەدى. كۇلماشكەندى كۇلمايرا دەيتۇعىن. ءبىر قويمامدى اشىپ قويا ما دەگەندەي وسى رامزاي: «تاناۋىڭ ءبىزديىپ، سەن-اق كەمپىرلەردىڭ وسەگىن تىڭداۋعا قۇمار ەكەنسىڭ!» دەپ مەنى كوكناردان قۋالاپ شىعاتىن.
كۇلماشكەندى دە جاقسى... قوي قۇرىسىن، كۇلماشكەننىڭ ءوزى تۇگىلى بالتىرىن جۇرتتان قىزعاناتىن اناۋ ءيتتىڭ ءتىلىن شىعارىپ قايتەم...
ەل شەتىندەگى ەكى كۇن
التايدىڭ تەرىسىنە، تەرىستىڭ نۋ تايگاسىنا ۇيرەنگەن باسىم ۇلى تاۋدىڭ كۇنگەيى قۇم ەكەن-اۋ دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن سۋرەت. قارا ەرتىس ءوزىنىڭ تومەنگى ساعاسىنان ۇلكەن دەسەم بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. قارا ەرتىستى قارا قۋ جايلايدى ەكەن، قارا ەرتىستىڭ بالىعى ءالى دە تايداي تۋلايدى ەكەن دەسەم... ءاي، كىم ءبىلسىن، سەنە قويار ما ەكەن؟.. «جاعالاپ قارا ەرتىستى ەستاي اقىن، دەپ سالعان جايقوڭىر دەپ ءاننىڭ اتىن...» ءاننىڭ اتى نەگە جاي، نەگە قوڭىر بولدى ەكەن؟.. جايلاپ باستالىپ، قوڭىر ءۇننىڭ قۇمىعىپ بارىپ باسىلاتىن اۋەنىندە مە ەكەن؟..ءاي، قايدام. اقىن اعام ءاننىڭ ىرعاعىن ەمەس، باسقا ءبىر نارسەنى مەڭزەگەن بولار-اۋ. ايتپەسە، «بارقىراپ كوپ ىشىندە قاقساۋ قيىن» دەپ نەگە تارتىندى؟ وسى اندە ساركىدىر تارتقان اقىننىڭ سارى جۇرتتا وتىرىپ مۇڭدانا سالعان ءبىر وكىنىش، ءبىر قاپاسى بار سياقتى.
ۇلى تاۋدىڭ كۇنگەيى كۇن مەن جەلدەن توزعان سياقتى: كولەڭكەسىن بۇقتىرما مەن قاتىن وزەنىنە بەرىپ، قىر جەلكەسىن اششى كۇن مەن اڭىزاققا توسا - توسا سارى جۇرت بولىپ قاجىپ وتىر؛ اۋىلىما بارعاندا اسپانىنان اي مەن كۇننەن باسقانى اسىرمايتىن، ايدارى جىعىلماعان تاكاپپار مۇزارتتى كورۋشى ەدىم، جەلكەسىنەن مىج-مىج بولىپ ەزىلىپ كەتكەن كاپ-كارى لاقسانى كوردىم. سارى دالا، سارى بەل، سارى تاۋ — سارى جۇرت. ەلى قوڭىر. توعايى تۇنىپ، تورعايى ۇشپاي، قارا ەرتىستىڭ ايدىنى دا تاستاي قاتىپ اقپاي قالعان سەكىلدى، ءبارى جاي، ءبارى قوڭىر...جاي...قوڭىر... وسىنى ەستاي اعامدا كورگەن شىعار-اۋ... اقىندى قايتا ءبىر وقىپ، «جايقوڭىردى» قۇلاقپەن ەمەس، كوكەيمەن قايتا ءبىر ىڭىلداپ وتىر ەدىم...
— كەلىپ تە قالدىق — دەپ ماشينانىڭ بوكسەسىن مايىستىرىپ جاتقان كوكەمىز باسىن كوتەرىپ الدى. «مىناۋ تاي جۇتقان بورىدەي، دۇڭكيىپ جاتقانىڭ كىم؟» — دەپ قىرعىز دوسىمنىڭ قاعىتقان ءازىلى جيىرما جىلدان سوڭ تابان استىندا ەسىمە تۇسكەنى. جيىرما جىلدا كوكەمىز تولماسا سولعان جوق.
— نەمەنەگە ىرجىڭداپ قالدىڭ؟ — دەدى. سوندا دا بەت-اۋىزى بۇلك ەتكەن جوق. جازىعى قاعىر، قىراتى تاز، تاۋى قۇم، ءشوبى جۋسان مىناۋ ولكەنىڭ قاراتاۋدىڭ باۋرايىنا ۇقسايتىنى راس، ءبىراق، كوكەمىزدىڭ ءدال وسى جەردە تۋىپ، ءدال وسى جەردە مىڭ جىلدان بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانداي شىرەنۋى جانعا باتتى. قىزعانادى ەكەنسىڭ!..
پۇشىق تاناۋ وڭكيگەن «ۋازيك» زاستاۆانىڭ جۇلدىزدى قاقپاسىنا توڭقاڭداپ كەلىپ توقتادى. ءومىرى ساپقا تۇرىپ «ايت-دۆانى» ەستىمەگەن، وڭ اياق پەن سول اياقتى اجىراتىپ كورمەگەن كوكەمىز شەكاراشىلاردىڭ ورتاسىندا بالىقشا جۇزگەندە جاعامدى ۇستادىم. بىرەۋدى «كىپيتان» دەپ، بىرەۋدى «مايۇر» دەپ، ءار قايسىسىنىڭ شەنىن جىكتەپ، شىرەنە ءتىل قاتقانىمەن سولاردىڭ داراجاسىن تانىپ تۇرعانىنا ءداپ كۇنى-كوزىرگە دەيىن سەنبەيمىن. ايتەۋىر، ءبىر جىل بۇرىن كەلىپ كەتكەن، كورىپ كەتكەن ءجۇز تانىستىعىن بۇلداپ، انشەيىندە دە «سەنەن ون جاسى كىشى، ەكى سانتيمەتر بيىكپىن» دەپ زورلىقپەن العان ۇزىندىعىن بويعا ساناپ تۇرعانى دا. ايتپەسە، اكىم تارازيدىڭ بۋىنسىز قالىپتان شىققان تۇپ-تۇتاس تۇلعاسى مەن بەت-جۇزىندە اسكەر بالاسىنا جۇعا قوياتىن تانامداي ىرىم دا جوق ەدى. زاپاستا جۇرسەم دە اعا لەيتەنانت دەگەن اجەپتاۋىر شەنىم بولا تۇرا زاستاۆانىڭ قاقپاسىنان كوكەمىزدىڭ قاقپاقتاي جاۋىرىنىن الدىما سالا كىردىم...
...توبەدەن قاراعاندا بۇقتىرما مەن قاتىن تاياقتاستام جەردە. بۇقتىرما مەن قاتىندا قار جاتىر. مەنىڭ اۋىلىم اق كورپەسىن ەلدەن بۇرىن جامىلىپ الىپتى. بۇل جاقتا ءالى جاز. ءبىراق، تاۋ سۋىق. تاۋ ىزعارلى، ىزعار تاۋدان ەمەس، جىرتىپ تاستاعان بورازدانىڭ ار جاعىنان، شىجىمداپ تاستاعان تىكەندى تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ەسكەندەي. بورازدانىڭ ار جاعىندا شەكارا، تەمىر توردىڭ ار جاعىندا بوتەن ەل. كورشى دەسەك تە، تۋىسقان دەسەك تە بوتەننىڭ اتى بوتەن؛ بوتەننەن قاشاندا بوي تارتىپ، ىزعارىنان دەنە تۇرشىگەتىن ادەت.
اسكەر تىلىندە «سيستەما» دەپ اتالاتىن باعانالى تەمىر تور يت ارقاسى قيانعا ورمەلەپ بارادى، ءار باعانانىڭ باسىنداعى تەمىر توردى تىستەپ تۇرعان اعاش تيەك ساپتاعى سولداتتاردىڭ قالپاعى سياقتى، جاي قالپاقتا ەمەس، ەستيتىن، تىڭدايتىن، قاۋىپتى جاعداي تۋسا جار سالىپ حابار بەرەتىن ەستى قالپاقتار. جىپ-جىلماعاي بورازدانى الدە ءبىر اشا تۇياق شيىرلاپ تاستاپتى. يت جەتەلەپ قارسى جولىققان سەرجانت پەن قاتاردا جاۋىنگەر ءتارتىپ بۇزعان تەنتەكتىڭ بۇعى ەكەنىن زاستاۆا ناچالنيگى كاپيتان پەركوۆكە تاپتىشتەپ بايانداپ شىقتى.
— اياق-قولىنا تۇياق بايلاپ شەكارا بۇزعان شپيوندى كينودان كورىپ ەدىك، مۇمكىن، مىناۋ دا بۇعى ەمەس شىعار؟
اڭعالدىڭ دوعال سۇراۋى دەدى مە، كاپيتان بىزگە قاراپ كۇلدى. كاپيتان مەنەن شيرەك، كوكەمىزدىڭ جارتى جاسىنداعى جاس جىگىت ەدى، كوكەمىز كوكباقايلارعا ورىس تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەندە پەتكا پەركوۆ جورگەكتە جاتىپتى، مىناۋ ىرگەدەگى پىشپەكتە.
— تۇياق بايلاسا، كوپ بولسا بورازدانى عانا بۇزار، ال قانات بايلاماسا، مىناۋ سيستەمادان سەكىرىپ كەتە المايدى، — دەدى پەتر پەتروۆيچ. — سوسىن، بىزدە شپيون دەگەن ۇعىم جوق، شىرىق بۇزۋشى دەگەن بار. شەكاراشىنىڭ مىندەتى — بەيبىت جۇرتتىڭ قاپەرسىز تىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ، قاتەردەن ساقتاۋ.
— ونىڭ ءبارى دۇرىس-اۋ، ءبىراق، وتكەندەگى شىرىق بۇزۋشى قانات بايلاماسا مىنادان قالاي اسقان، جاي عانا شىرىق بۇزسا كىسى ءولىمى نەدەن بولعان؟..
— ول كۇنى اۋا رايى قۇبىلمالى ەدى، اتموسفەرادا قىسىم وزگەرسە، كەيدە سيستەمانىڭ قاس-قاعىمعا جۇمىس ىستەمەي قالاتىن ساتتەرى دە بولادى... تەحنيكانىڭ اتى تەحنيكا عوي، — دەپ كاپيتان كۇمىلجىپ قالدى. — ءبىزدى قاپى قالدىرعان سيگنال...
تەكشەنىڭ ءۇستى تىم-تىرىس، قىبىر ەتكەن تىرلىك جوق. تەكشەنىڭ ءۇستى تىپىرلاعان كوپ مايا، ءار شوشاقتىڭ توبەسىندە قوناقتاپ وتىرعان كۇزدىڭ كۇبىدەي توق قۇرلارى دا حاننان قاپەرسىز، قۇيرىعىنان قاۋىرسىن جۇلساڭ دا تىرپ ەتەتىن ءتۇرى جوق. كۇن جامباستا. قىردىڭ كولەڭكەسى زورايىپ، قويناۋ ءىشى سۋىق تارتىپ بارادى. يەك ارتپادا توبەسى القام-سالقام قوي قورا، جاپسىرما سەنەكتى قوس بولمەلى جاپىرايعان اعاش ءۇي الابوتا مەن قالاقايدىڭ قالىڭ ورمانىنا تىعىلىپ وتىر ەكەن؛ ۇڭىرەيگەن قوس تەرەزەنىڭ ار جاعى كوردەي، شاتىرىنىڭ ءبىر شەتى سنارياد جۇلىپ كەتكەندەي ىرسيىپ جاتىر. كوڭ-قوقىرعا كومىلگەن يەن جۇرتتان كوڭىرسىك ءيىس شىعادى. قىستاۋعا ادام اياعى باسپاعانىنا دا ءبىراز بولسا كەرەك، يەن ءۇيدىڭ ىزعارىنان دەنە تۇرشىككەندەي، كىرە بەرىس بوساعا مەن قابىرعانى شۇرىق-شۇرىق وق تەسكەن، قوپارىلىپ جاتقان كۇيەلەش پەشتىڭ مۇرجاسى ۇلىپ تۇرعانداي كورىندى...
كاتيپانىڭ اڭگىمەسى
تۇنگى ساعات وندا زاستاۆا كەزەكشىسى: قاقپا الدىنا ءبىر كەمپىر كەلىپ تۇر، ون ەكى شاقىرىمداعى شوپان قىستاۋىنان ەكەن، شەكارانى بۇزىپ وتكەن الدە كىم شالى مەن ەكى ۇلىن اتىپ تاستاپتى دەدى.
دەرەۋ كومانداتۋراعا تەلەفون شالدىم دا جاعدايدى كومەندانت دەمچەنكوعا بايانداپ، ءبىر توپ جاۋىنگەرمەن اتتانىپ كەتتىم. كەمپىر بايقۇستا ءوڭ-تۇس جوق، ءۇستى-باسى جۇلىم-جۇلىم، قالشىلداپ تۇر؛ ون ەكى شاقىرىمدى جولسىزبەن، قالىڭ جىنىستى قاق جارىپ كەلىپتى. كەمپىر بايقۇستىڭ وڭ-تۇسىندە ۇرەي دە جوق، قانى قارايىپ العان سەكىلدى، قالشىلداتقان قارا سۋىق ەمەس، ىزا مەن كەك سياقتى كورىندى. ادەتتە، ايەل جۇراعاتى قايعى ۇستىندە جىلاپ-ەڭىرەپ، ءسوزىن دە جۇپتاپ ايتا الماۋشى ەدى، مەنى تاڭ قالدىرعانى ەگدە ادامنىڭ قايسارلىعى مەن ۇستامدىلىعى. ءار ءسوزى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي، ءار قيمىلىندا قاجىعان ادامنىڭ كەيپى جوق: ولەر ادام ءولدى، ەندى وزگەنىڭ ومىرىنە قاۋىپ توندىرمەي تۇرعاندا، سىتىلىپ كەتپەي تۇرعاندا ۇستاپ الىڭدار دەدى.
شالى وسى ءوڭىردىڭ ەجەلگى شوپانى. ۇلكەنى اسكەردەن ەندى عانا كەلگەن، ەكىنشىسى اسكەرگە ەندى عانا جۇرەيىن دەپ وتىرعان ەدەل-جەدەل ۇلدارىمەن قوي قورالاپ بولا بەرگەندە قىر باسىنان الدە كىم قيالاپ ءتۇسىپتى. يىعىندا دورباسى، وڭىرىندە كولدەنەڭ اسقان ءبىر نارسەسى شوشايعان سوڭ ۇلكەن ۇلى: «مىنا كىسىنىڭ ءتۇرى بوتەن، ار جاقتان وتكەن بىرەۋ ەمەس پە؟» — دەپ كۇدىكتەنسە كەرەك. «قۇر اتىپ جۇرگەن بىرەۋ شىعار» — دەپ اكەسى وعان ءمان بەرمەپتى. شەكارانىڭ تۇبىنەن اڭ اۋلاپ، وق شىعارۋعا رۇقسات جوق، مىنانىڭ سۇرى ماعان ۇناماي تۇر دەگەن بالاسىنىڭ قارسىلىعىنا جانە يلانباپتى. ءجون سۇراي كەلسە دە ايدالاعا جالعىز ۇيگە سوقپايتىن ادام جوق، جولاۋشىنى كۇنشىلىكتەن جاسقاپ قايتەسىڭ، كەلەر، كورەرمىز دەپتى دە قويىپتى. كۇن ءالى بايىماعان، بەسىن شايىنىڭ مەزگىلى بولسا كەرەك، داستارحان جايىپ، جوزى باسىنا وتىرا بەرگەندە ەسىك اشىلادى. اۆتوماتتىڭ سوستيعان ستۆولىن كورە سالا ۇلكەن ۇل ءتور ۇيدەگى قوساۋىزعا ۇمتىلعان ەكەن، تابان استىندا سونى جايراتىپ، قالعان ەكى ەركەكتى وتىرعان ورنىندا سەسپەي قاتىرىپتى. مىلتىق كەزەنىپ وتىرىپ شاي ىشكەن، مىلتىق كەزەنىپ وتىرىپ تاماق ىستەتكەن. قازاقشا اجەپتاۋىر سويلەيتىن كورىنەدى. جوزىعا ەندى ءبىر اينالىپ قاراسا قالعىپ وتىر ەكەن. باس سالىپ مىلتىعىن تارتىپ الۋعا قايمىققان، تارتىپ العاندا قالاي اتۋدى بىلمەيتىن كەمپىر ەپپەن تىسقا شىعىپ، ەسىكتى سىرتىنان بەكىتىپ، ارتىمنان قۋىپ جۇرمەسىن دەپ ەكى اتتى بوساتىپ جىبەرىپتى دە زاستاۆاعا توتەسىنەن تارتسا كەرەك...
* * *
...ناۋرىزدىڭ قارا قاتقاعى مەن الاشابىرى ارالاس قارا سۋىعى قىسىپ تۇر. اي قورعالاپ قالعان. تاۋ جولىنىڭ شوقىراعى كوپ: ماشينا بىردە مەلشەسىنەن كىرىپ، بىردە شىنى تاپپاعانداي قاقتىڭ مۇزىن قاقىراتا جارىپ قىرىق گرادۋستىق قايقاڭعا قارىسىپ زورعا كەلەدى. ارت جاقتان ۇڭگىپ تۇسكەن ماشينا پروجەكتورى ءۇش جانىپ، ءۇش سونگەندە كاپيتان ءوزىنىڭ ءبىر جەردەن ءمۇلت جىبەرگەنىن سەزدى دە كىلت توقتاپ، موتوردى ءسوندىرتىپ تاستادى. ازىناعان داۋىس بۇكىل التايدى باسىنا كوشىرگەندەي ەكەن، كاپيتاننىڭ مۇلىگى دە وسى ەكەن. قۋىپ كەلە جاتقان مايور دەمچەنكو ەكەنىن ءىشى سەزگەن، ەڭ بولماعاندا ەسكەرتۋ الاتىن شىعارمىن دەپ ەدى، تىقىرىن بىلدىرمەي جاياۋ جەتكەن نيكولاي سەرگەيەۆيچ ەنتىگىن باسقان سوڭ دا ول جايىندا ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەمەدى.
— نەشەۋسىڭدەر؟
— ءبىر نارياد تۇگەل!
— رۋجە نا سپۋسكە! ينتەرۆال دەسيات شاگوۆ! — پەشوم پوريادكە! زا منوي!..
سىبىرلاپ ايتسا دا سۋىق ايتتى. ءبىر-بىرىنىڭ كوكجيەكتەگى توبەسىن عانا كورىپ كەلەدى. قاتقان جولدىڭ قابىرشاعىن سىندىرماستان ءبىر-بىرىنىڭ ءىزىن باسىپ كەلەدى. الدە بۇيرىقتىڭ ىزعارى، الدە ۇرەيدىڭ ىزعارى — بىرىندە ءتىل-اۋىز جوق. كەزەڭگە شىعا بەرگەندە ويدان جىلت ەتكەن وت كورىنىپ ەدى: ءۇش تەرەزەنىڭ ۇشەۋى دە باقىرايىپ تۇر ەكەن.
— كاپيتان!.. وستالنىم وستاۆاتسيا نا مەستاح!..
جۇگەنىن سىپىرىپ جىبەرگەن مايا تۇبىندەگى ەكى اتتان باسقا تىقىر جوق. ءۇي ىشىندە بىرەۋ جۇرسە دە ەڭ بولماسا كولەڭكەسى قوزعالار ەدى، بەدىرەيگەن ءۇش تەرەزە كىرپىك قاقپايدى.
— ايىرىلىپ قالدىق پا؟
مايور باسىن شايقادى. ءبىراق، ىشتەي ءدۇدامالى كوپ ەدى. شەكارانى نە ءۇشىن بۇزدى؟ نە ماقساتپەن كەلدى؟ ەگەر قۇپيا تاپسىرماسى بار جانسىز بولسا ايدالاداعى ادامدى اتىپ، شۋ شىعارىپ نەسى بار؟ اتقان ەكەن، قۇداسىنا قوناققا كەلگەندەي بەس ساعات بويى ءشانيىپ نەگە جاتادى؟ قاشقىسى كەلگەن ادام مىناۋ ەكى اتتىڭ بىرىنە ءمىنىپ كەتە سالماي ما؟.. جانسىز بولسا سالاقتاتىپ قارۋ اسىنبايدى. دەمەك...
— نە ادەيى كەلگەن ارانداتۋشى، نە ەسى دۇرىس ادام ەمەس، — دەگەندى مايور داۋىستاپ ايتتى. — قايسىسى بولسا دا وتە ءقاۋىپتى سۋبەكت!
— مۇمكىن، تەرەزەدەن...
— وق اتپاقسىڭ با؟ ول ارتىق شىعىن. مالشى بولعان سوڭ ءيتسىز وتىرمايدى. ءبىز جاقىنداعان سوڭ يت ۇرەدى، يت ۇرسە، بويىندا جانى بولسا شامدى وشىرەدى. ال، شام وشپەسە، كەتىپ قالعانى. مەگافون بار ما ەدى؟
— جوق.
— بالا سوققان پىشاقتىڭ باسى جارىق دەگەندى حالىق وسىندايدا ايتقان. مەيلى، مەگافوننىڭ ءرولىن يت اتقارادى. استە ءبىر جانسەبىل بولماسا قارۋىن تاستاپ شىعادى. بولماسا...
— قورشاۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
— چتو؟! ەتيح مالىپەي؟!. پودپۋليۋ؟!. نەت!.. پويدەم مى، س توبوي! ۆدۆوەم!.. ەتو — پريكاز!..
بالا ەكەندەرى راس ەدى. ون جىلدىقتى كەشە عانا بىتىرگەن. كەشە عانا اسكەر قاتارىنا الىنعان. كەشە عانا كەكىلى قيىلعان تاقىر باستىق شاشى دا جەتىلىپ بولعان جوق. بويداق پاتروننىڭ كۇر دارىسىنەن باسقا تاناۋلارىنا ءيىس تە بارماعان. كاپيتان ءمۇدىرىپ قالدى. ءبىر ويدان دۇرىس. ءبىر ويدان نامىس. كەشە كەلسە دە سولدات كاپيتاننىڭ سولداتتارى. مايور مۇنى دا سەزە قويدى.
— كەزدەيسوقتا ون بالادان ايىرىلساق، بۇل وپەراسيا قىمباتقا تۇسكەنى. ەكەۋىمىزدىڭ ءبىرىمىز ولسەك — ارزانداۋ. سولاي، كاپيتان! جامان ايتپاي جاقسى جوق! سەن وڭ جاقتان وراعىتىپ تەرەزەنى اڭديسىڭ! مەن سول جاقتان اينالىپ ەسىكتەن كىرەمىن! اباي بول! باسىڭدى قىلتيتا بەرمە، ەكەۋ ەمەس!..
اڭدۋ وڭاي. اندىپ جاتىپ قاعىپ تاستاۋعا بولادى. اندىپ جاتقان جاۋدى باس سالۋ ولىمگە باس تىككەنمەن بىردەي. تەرەزەنىڭ كوزى — نەعايبىل. ەسىكتىڭ كوزىندە ءولىم كۇتىپ تۇر. ەسىكتىڭ كوزى — تاۋەكەل. تاۋەكەلدەن ۇنەمى قايتىپ كەلە بەرمەيسىڭ. كاپيتان تاعى دا ءمۇدىرىپ قالدى. مايور تاعى دا سەزە قويدى.
— بۇيرىقتى ورىندا!
قوي قورانىڭ ىرگەسىنە جەتە بەرگەندە يت ءۇردى. سول-اق ەكەن، جالپ ەتىپ شام ءسوندى دە اۆتومات ساقىلداپ قويا ەردى. الدىمەن ءبىر تەرەزەدەن، سونان سوڭ ەكىنشىسى، سونان سوڭ ءۇشىنشىسى...
— كاپيتان! جاعداي وزگەردى. ەندى ول تەرەزەدەن قاشپايدى. قاشسا نە وققا ۇشارىن، نە جارادار بولارىن جاقسى بىلەدى. ەكەۋمىز دە ەسىككە بارامىز!
سەنەكتىڭ ەسىگى اڭىرايىپ جاتىر ەكەن. ار جاعى كوردەي. ار جاعىندا تاعى ەسىك بار. ول ەسىكتە قۇلىپ بار. كەمپىر بەكىتىپ كەتتىم دەگەن. ەندىگى قيىنى سول. كاپيتان تاسادان تۇرا بەرگەن.
— نە لەز!..
مايور يىعىنان تارتىپ قالدى. مايور بۇيىرىپ ايتقان جوق، ۇرسىپ ايتتى. بالاداي جاسقاپ، بالاداي قاقپايلاپ وتىرعىزىپ قويدى.
— ەگەر مەن ەسىكتەن كىرە الماسام تەرەزەدەن فۋگاس لاقتىر! ءتۇتىن مەن قاپىرىققا ءتۇنشىقتىرىپ ۇستا! تىرىدەي ۇستا!..
«كىرە الماسام» دەگەندى كاپيتان اۋەلدە تۇسىنگەن جوق ەدى.
ارتىنان بارىپ ۇقتى. ءبىراق، كەش ۇقتى... مايور سەنەككە كىرىپ تە كەتكەن ەدى. قاس-قاعىم ءساتتىڭ ۇنسىزدىگى كاپيتاندى قاجىتىپ جىبەردى. قاس-قاعىم ءسات جىلداي كورىندى. ۇڭىرەيگەن ەسىكتىڭ ار جاعى ءتۇپسىز سياقتى كورىنگەن... ىشكى ەسىكتىڭ ىلمەگى سالدىر ەتە قالدى دا ءىش جاقتان اۆتومات ىرىلداپ قويا بەردى. كاپيتان اتىلىپ سەنەككە كىرگەندە مايور جۇرەگىن باسىپ قابىرعاعا سۇيەنىپ وتىر ەكەن.
— تەزىرەك كەت بۇل جەردەن! بۇيرىقتى ورىندا!..
مايوردىڭ ەڭ سوڭعى ايتقانى وسى. وسىنى ايتتى دا سۇپ-سۇلىق قۇلاپ ءتۇستى...
...كاپيتان بۇيرىقتى ورىندادى. ءبىراق...
You Might Also Like
-
الداسپان جىردىڭ نار قىزى ايتتىم، سالەم، قالامقا-ا-ا-اس... ساعان قۇربان مال مەن باس!
