بيلەر بولعان ەل بيلەگەن
تاقىرىبى: بيلەر بولعان ەل بيلەگەن
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك - كەڭ جازيرا قازاق دالاسىنىڭ اتاقتى بيلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ۇلىلاردىڭ ءومىرى جانە ەرلىك ىستەرىمەن تانىسۋ، ەل قامىن ويلاپ، «تۋعان جەر» - دەپ وتكەن بيلەر تۋرالى سىر شەرتۋ.
دامىتۋشىلىق - وقۋشىلاردىڭ ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە، جەكە تۇلعالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، شىعارماشىل ىزدەنىسكە باعىتتاۋ، ىزدەنىمپازدىق وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك - بولاشاق ۇرپاقتى ىزگىلىككە، ادامگەرشىلىككە، ەلجاندىلىققا، ۇلى بيلەردىڭ ءومىرىن، ەڭبەگىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە، مەيىرىمدىلىككە، ادىلدىككە، ادالدىققا، ەرلىككە، ەلىنىڭ ادال پەرزەنتى بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىرتالاس ساباعى.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ پورترەتتەرىمەن، اقىل دا دانا سوزدەرى جازىلعان پلاكاتتار.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءانۇرانىن ورىنداۋ
- وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
- كەزەكشىمەن سۇحبات، وقۋشىلاردىڭ زەيىنىڭ ساباققا بەيىمدەپ، ساباقتىڭ ماقساتىنا، كۇتىلەتىن ناتيجەگە توقتالىپ ءوتۋ.
ءىى. كىرىسپە ءبولىمى. 1. ءتىل دامىتۋ كەزەڭى. (ءمۇعالىم تاقىرىپتى اشۋ باعىتىندا قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتەدى)
بي - بىرىنشىدەن، كوپتى كورگەن، ياعني، «كورە - كورە كوسەم بولعان»، كونەنى عانا ءبىلىپ قويماي، بولاشاققا دا بولجام جاساي الاتىن بولعان.
بي – ايتار ءسوزىن بىردە استارلاپ، بىردە مىسقىلداپ، ەتتەن وتكىزىپ، سۇيەككە جەتكىزگەن. قاجەت جەرىندە قارا تاستى قاق ايىرىپ تۇسەتىن وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەن بولعان. بيلەردىڭ ءادىل سوزدەرى ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە جەتكەندە، وعان اتا جاۋدىڭ ءوزى دە قىلىش كوتەرمەگەن. بيلەر ەل مەن ەل اراسىنداعى قوعامدىق ءمانى زور ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدە حان - سۇلتانداردىڭ نەگىزگى تىرەگى، كەڭەسشىسى بولعان.
بي ادامنىڭ جان - دۇنيەسىن، مىنەز - قۇلقىن ءبىر كورگەننەن - اق تاپ باسىپ تانيتىن ادەپتى پسيحولوگتا بولعان.
2. سۇراق - جاۋاپ كەزەڭى.
- قازاق ەلىنىڭ اتاقتى بيلەرىن اتايىق؟
- ۇلى جۇزدە - تولە بي، ورتا جۇزدە – قازىبەك بي، كىشى جۇزدە - ايتەكە بي، سونداي - اق، ساققۇلاق بي، باپان بي، سىرىم بي، بايدالى بي، موڭكە بي.
- بيلەرگە ءتان باستى قاسيەتتەردى اتا؟
- ادىلدىك، شىنشىلدىق، باتىلدىق، اقىندىق، شەشەندىك، ادەپتىلىك، كورىپكەلدىك، بولجاي ءبىلۋ.
- بيلەردىڭ باتىرلىعى نەدە؟
- ولاردىڭ قولدارىنا قارۋ الىپ جاۋ شابۋدا ەمەس، دۇشپان الدىندا يمەنبەي، وتكىر تىلمەن تۋراپ تۇسەتىن ادىلەتتى ءسوز ايتۋىندا.
- بيلەر كىمدەرگە كەڭەسشى بولعان؟
- بيلەر حان - سۇلتاندارعا كەڭەسشى بولعان.
3. «بىلگەنىڭ ارتىق بولماس...» كەزەڭى. / كلاسس وقۋشىلارى ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، ارالارىنان بيلەر تاعايىندالادى، ءار ءجۇزدىڭ تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ ماقتانىشى تۋرالى مالىمەت ايتىپ بەرەدى. /
ءى - توپ.
ۇلى ءجۇز – ءازىز تولە بي حVءىى - حVءىىى عاسىرلارداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا «جەتى جارعى» اتتى زاڭ جوباسىن جازىپ بۇكىل الاش حالقىنا ايگىلى بولعان. ابىلاي حاننان باستاپ، بوگەنباي باتىرعا دەيىن اقىل، كەڭەس بەرىپ كەلگەن اتاقتى بۇقار جىراۋ دا تولە ءبيدى حالىققا ۇلگى، ونەگە ەتىپ جىرلادى.
ءىى - توپ.
ورتا ءجۇز – قازىبەك كەلدىبەك ۇلى 1667 جىلى تۋىپ، 1764 جىلى قايتىس بولعان. ولدا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» ادەپ - عۇرىپ زاڭ جوباسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى. قازىبەك ءبيدىڭ بەدەلى مەن ىقپالىنا قازاق حاندارى عانا ەمەس، ۇلى يمپەريالاردىڭ اكىمشىلىكتەرى دە سۇيەنگەن، اتاپ ايتساق 1761 جىلى جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ ەلشىلىگى، 1762 جىلى ورىس مەملەكەتى اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى وعان ارنايى كەلىپ كەڭەس الىپ قايتقان.
ءىىى - توپ.
كىشى ءجۇز – ايىر ءتىلدى ايتەكە بي ارتىندا اتالى ءسوزى قالعان، ەسىمى ەل جادىندا ساقتالعان قازاقتىڭ كەلەلى، شەشەن بيلەرىنىڭ ءبىرى. جوڭعار - قالماق شاپقىنشىلىعىنا قارسى حالىق مايدانىن قۇرۋعا ات سالىسىپ، ۇلەس قوسقان قوعام قايراتكەرى. ايتەكەنىڭ ەسىمى ەلگە ەڭ الدىمەن ءتىلمار شەشەندىگىمەن، تاپقىر بيلىگىمەن ءمالىم.
ءىىى. بەكىتۋ ءبولىمى. كوپدەڭگەيلى تاپسىرمالارمەن جۇمىس.
ءماتىندى ءوز ويىنشا جالعاستىر:
بىردە قازىبەك ءبيدىڭ الدىنا ءبىر بالا ءۇشىن داۋلاسىپ ەكى ايەل كەلەدى.
ايەلدىڭ ءبىرى:
- مەن بالامدى جاس كۇنىمدە جوعالتىپ الدىم، ال مىنا ايەل ونى اسىراپ وسىرگەن. بۇگىن تاۋىپ، قايتار دەسەم، بەرمەيدى - دەيدى.
ەكىنشى ايەل:
- مەن بۇل بالانى تۋماسام دا تۋعانىمداي باقتىم، ەشكىمگە دە بەرمەيمىن - دەيدى.
سوندا قازىبەك ەكى ايەلدى اسىقپاي تىڭداپ، ءبىراز ويلانىپ، شىندىقتى انىقتاۋ ءۇشىن. بالانىڭ ەكى قولىنان ەكى ايەلگە ۇستاتىپ، بالتانى كوتەرىپ، بىلاي دەگەن ەكەن:
- ەندەشە ەكەۋىڭە قاق بولەيىن.......
2. ءماتىندى قازىرگى كەزەڭمەن ۇشتاستىرۋ.
قازاق رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرعان جانە تۋىسقان قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز حالىقتارىن وداقتاستىرىپ، جوڭعار - قالماق شاپقىنشىلىعىنا قارسى حالىق مايدانىن قۇرعان تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى – ايتەكە بي بولعان.
3. بەرىلگەن سوزدەرمەن سويلەم ويلا.
كوسەم، شەشەن، ۇرپاق، حالىق قامىن ويلاعان، ەل نامىسى، دۇشپان، حالىق مايدانى.
ءىV. قورىتىندى ءبولىمى. «بيلەر» تاقىرىبىنا سەنكۆەين جازۋ.
1 - زات ەسىم. / ايتەكە بي /
2 - سىن ءىسىم / اقىلدى، ءادىل. /
3 - ەتىستىك / ويلايدى، بولجايدى، شەشەدى./
سويلەم / ايتەكە بي كىشى ءجۇزدىڭ كورىپكەل بيلەرىنىڭ ءبىرى. /
V. باعالاۋ ءبولىمى. / ءسوز ءار ءجۇزدىڭ بيلەرىنە بەرىلەدى، ولار ساباقتان العان اسەر، بىلىمدەرىن ايتىپ ورتاعا سالادى، قورىتىندى جاسايدى. سونداي - اق، ءوز جۇزدەرىندەگى جاقسى، بەلسەندى جۇمىس جاساعان حان، سۇلتانداردى اتاپ ءوتىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا باعا بەرەدى.
Vءى. ءۇي تاپسىرماسى ءبولىمى. «ەگەردە مەن بي بولسام....» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك - كەڭ جازيرا قازاق دالاسىنىڭ اتاقتى بيلەرى تۋرالى ماعلۇمات بەرۋ، ۇلىلاردىڭ ءومىرى جانە ەرلىك ىستەرىمەن تانىسۋ، ەل قامىن ويلاپ، «تۋعان جەر» - دەپ وتكەن بيلەر تۋرالى سىر شەرتۋ.
دامىتۋشىلىق - وقۋشىلاردىڭ ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە، جەكە تۇلعالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋ، شىعارماشىل ىزدەنىسكە باعىتتاۋ، ىزدەنىمپازدىق وي - ءورىسىن كەڭەيتۋ، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ.
تاربيەلىك - بولاشاق ۇرپاقتى ىزگىلىككە، ادامگەرشىلىككە، ەلجاندىلىققا، ۇلى بيلەردىڭ ءومىرىن، ەڭبەگىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋگە، مەيىرىمدىلىككە، ادىلدىككە، ادالدىققا، ەرلىككە، ەلىنىڭ ادال پەرزەنتى بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: پىكىرتالاس ساباعى.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ پورترەتتەرىمەن، اقىل دا دانا سوزدەرى جازىلعان پلاكاتتار.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءانۇرانىن ورىنداۋ
- وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
- كەزەكشىمەن سۇحبات، وقۋشىلاردىڭ زەيىنىڭ ساباققا بەيىمدەپ، ساباقتىڭ ماقساتىنا، كۇتىلەتىن ناتيجەگە توقتالىپ ءوتۋ.
ءىى. كىرىسپە ءبولىمى. 1. ءتىل دامىتۋ كەزەڭى. (ءمۇعالىم تاقىرىپتى اشۋ باعىتىندا قىسقاشا مالىمەت بەرىپ وتەدى)
بي - بىرىنشىدەن، كوپتى كورگەن، ياعني، «كورە - كورە كوسەم بولعان»، كونەنى عانا ءبىلىپ قويماي، بولاشاققا دا بولجام جاساي الاتىن بولعان.
بي – ايتار ءسوزىن بىردە استارلاپ، بىردە مىسقىلداپ، ەتتەن وتكىزىپ، سۇيەككە جەتكىزگەن. قاجەت جەرىندە قارا تاستى قاق ايىرىپ تۇسەتىن وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەن بولعان. بيلەردىڭ ءادىل سوزدەرى ەتتەن ءوتىپ سۇيەككە جەتكەندە، وعان اتا جاۋدىڭ ءوزى دە قىلىش كوتەرمەگەن. بيلەر ەل مەن ەل اراسىنداعى قوعامدىق ءمانى زور ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدە حان - سۇلتانداردىڭ نەگىزگى تىرەگى، كەڭەسشىسى بولعان.
بي ادامنىڭ جان - دۇنيەسىن، مىنەز - قۇلقىن ءبىر كورگەننەن - اق تاپ باسىپ تانيتىن ادەپتى پسيحولوگتا بولعان.
2. سۇراق - جاۋاپ كەزەڭى.
- قازاق ەلىنىڭ اتاقتى بيلەرىن اتايىق؟
- ۇلى جۇزدە - تولە بي، ورتا جۇزدە – قازىبەك بي، كىشى جۇزدە - ايتەكە بي، سونداي - اق، ساققۇلاق بي، باپان بي، سىرىم بي، بايدالى بي، موڭكە بي.
- بيلەرگە ءتان باستى قاسيەتتەردى اتا؟
- ادىلدىك، شىنشىلدىق، باتىلدىق، اقىندىق، شەشەندىك، ادەپتىلىك، كورىپكەلدىك، بولجاي ءبىلۋ.
- بيلەردىڭ باتىرلىعى نەدە؟
- ولاردىڭ قولدارىنا قارۋ الىپ جاۋ شابۋدا ەمەس، دۇشپان الدىندا يمەنبەي، وتكىر تىلمەن تۋراپ تۇسەتىن ادىلەتتى ءسوز ايتۋىندا.
- بيلەر كىمدەرگە كەڭەسشى بولعان؟
- بيلەر حان - سۇلتاندارعا كەڭەسشى بولعان.
3. «بىلگەنىڭ ارتىق بولماس...» كەزەڭى. / كلاسس وقۋشىلارى ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، ارالارىنان بيلەر تاعايىندالادى، ءار ءجۇزدىڭ تۇرعىندارى وزدەرىنىڭ ماقتانىشى تۋرالى مالىمەت ايتىپ بەرەدى. /
ءى - توپ.
ۇلى ءجۇز – ءازىز تولە بي حVءىى - حVءىىى عاسىرلارداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. ول تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا «جەتى جارعى» اتتى زاڭ جوباسىن جازىپ بۇكىل الاش حالقىنا ايگىلى بولعان. ابىلاي حاننان باستاپ، بوگەنباي باتىرعا دەيىن اقىل، كەڭەس بەرىپ كەلگەن اتاقتى بۇقار جىراۋ دا تولە ءبيدى حالىققا ۇلگى، ونەگە ەتىپ جىرلادى.
ءىى - توپ.
ورتا ءجۇز – قازىبەك كەلدىبەك ۇلى 1667 جىلى تۋىپ، 1764 جىلى قايتىس بولعان. ولدا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعى» ادەپ - عۇرىپ زاڭ جوباسىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى. قازىبەك ءبيدىڭ بەدەلى مەن ىقپالىنا قازاق حاندارى عانا ەمەس، ۇلى يمپەريالاردىڭ اكىمشىلىكتەرى دە سۇيەنگەن، اتاپ ايتساق 1761 جىلى جۇڭگو يمپەرياسىنىڭ ەلشىلىگى، 1762 جىلى ورىس مەملەكەتى اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى وعان ارنايى كەلىپ كەڭەس الىپ قايتقان.
ءىىى - توپ.
كىشى ءجۇز – ايىر ءتىلدى ايتەكە بي ارتىندا اتالى ءسوزى قالعان، ەسىمى ەل جادىندا ساقتالعان قازاقتىڭ كەلەلى، شەشەن بيلەرىنىڭ ءبىرى. جوڭعار - قالماق شاپقىنشىلىعىنا قارسى حالىق مايدانىن قۇرۋعا ات سالىسىپ، ۇلەس قوسقان قوعام قايراتكەرى. ايتەكەنىڭ ەسىمى ەلگە ەڭ الدىمەن ءتىلمار شەشەندىگىمەن، تاپقىر بيلىگىمەن ءمالىم.
ءىىى. بەكىتۋ ءبولىمى. كوپدەڭگەيلى تاپسىرمالارمەن جۇمىس.
ءماتىندى ءوز ويىنشا جالعاستىر:
بىردە قازىبەك ءبيدىڭ الدىنا ءبىر بالا ءۇشىن داۋلاسىپ ەكى ايەل كەلەدى.
ايەلدىڭ ءبىرى:
- مەن بالامدى جاس كۇنىمدە جوعالتىپ الدىم، ال مىنا ايەل ونى اسىراپ وسىرگەن. بۇگىن تاۋىپ، قايتار دەسەم، بەرمەيدى - دەيدى.
ەكىنشى ايەل:
- مەن بۇل بالانى تۋماسام دا تۋعانىمداي باقتىم، ەشكىمگە دە بەرمەيمىن - دەيدى.
سوندا قازىبەك ەكى ايەلدى اسىقپاي تىڭداپ، ءبىراز ويلانىپ، شىندىقتى انىقتاۋ ءۇشىن. بالانىڭ ەكى قولىنان ەكى ايەلگە ۇستاتىپ، بالتانى كوتەرىپ، بىلاي دەگەن ەكەن:
- ەندەشە ەكەۋىڭە قاق بولەيىن.......
2. ءماتىندى قازىرگى كەزەڭمەن ۇشتاستىرۋ.
قازاق رۋلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرعان جانە تۋىسقان قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز حالىقتارىن وداقتاستىرىپ، جوڭعار - قالماق شاپقىنشىلىعىنا قارسى حالىق مايدانىن قۇرعان تاۋكە حاننىڭ كەڭەسشىلەرىنىڭ ءبىرى – ايتەكە بي بولعان.
3. بەرىلگەن سوزدەرمەن سويلەم ويلا.
كوسەم، شەشەن، ۇرپاق، حالىق قامىن ويلاعان، ەل نامىسى، دۇشپان، حالىق مايدانى.
ءىV. قورىتىندى ءبولىمى. «بيلەر» تاقىرىبىنا سەنكۆەين جازۋ.
1 - زات ەسىم. / ايتەكە بي /
2 - سىن ءىسىم / اقىلدى، ءادىل. /
3 - ەتىستىك / ويلايدى، بولجايدى، شەشەدى./
سويلەم / ايتەكە بي كىشى ءجۇزدىڭ كورىپكەل بيلەرىنىڭ ءبىرى. /
V. باعالاۋ ءبولىمى. / ءسوز ءار ءجۇزدىڭ بيلەرىنە بەرىلەدى، ولار ساباقتان العان اسەر، بىلىمدەرىن ايتىپ ورتاعا سالادى، قورىتىندى جاسايدى. سونداي - اق، ءوز جۇزدەرىندەگى جاقسى، بەلسەندى جۇمىس جاساعان حان، سۇلتانداردى اتاپ ءوتىپ، ولاردىڭ جۇمىسىنا باعا بەرەدى.
Vءى. ءۇي تاپسىرماسى ءبولىمى. «ەگەردە مەن بي بولسام....» تاقىرىبىنا ەسسە جازۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: قۇقىق پانىنەن قايتالاۋ (پرەزەنتاسيا)
