دارىندى بالالاردى انىقتاۋ جانە ۇيىمداستىرۋ جولدارى
«دارىندى بالالاردى انىقتاۋ جانە ۇيىمداستىرۋ جولدارى»
«قازاقستان ۇلى دەرجاۆادا بولۋى ءۇشىن بىزگە كۇش قۋات، قاجىر قايراتى مول، اقىلدى دا ويلى، دارىندى جاستار كەرەك» (ن. ءا. نازاربايەۆ)
دارىندى بالالارمەن جۇمىس ءبىلىم مەكەمەلەرى مەن مەملەكەت قولداۋىن قاجەت ەتەتىن ۇزدىكسىز پروسەسس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا مەملەكەتتىك ساياسات نەگىزىندە «ءار بالانىڭ جەكە قابىلەتىنە قاراي ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن جانە ادامنىڭ دارىندىلىعىن دامىتۋ» سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر ەنگىزىپ وتىرعانى بەلگىلى.
تاريحتا، حالىققا باسشىلىق ەتىپ، ءار سالادا جاڭالىقتار اشىپ، تاڭداۋلى شىعارمالار مەن قىزمەتتەر ۇسىنعان دارىندى قابىلەتتەر ءارقاشان جوعارى باعالانعان. قاي مەملەكەتتىڭ دە نەگىزگى تىرەگى - ءبىلىمدى دە، ىسكەر دە بەلسەندى ادامدار. سوندىقتان قوعام تالابىنا ساي ول قوعامدى كوركەيتەتىن، دامىتاتىن جاستار تاربيەلەۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى داۋسىز. دارىندى بالالارعا ءبىلىم بەرۋ ءار عىلىمنىڭ بۇگىنگى دامۋ دارەجەسىنە سايكەس جۇرگىزۋ ءبىر جاعىنان قوعامعا تالانتتى ماماندار دايارلاۋدا ءتيىمدى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەرەكشە بالالاردىڭ تەك ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن قاناعاتتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
دارىن دەگەنىمىز ادام بويىندا نەگىزىنەن انا سۇتىمەن، اتا تەگىمەن داريتىن قۇبىلىس ەكەنىن ءومىر تاجىريبەلەرى دالەلدەپ وتىر.
دارىندىلىق - بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارعى دەڭگەيى.
“دارىندىلىق” ۇعىمى “سىي” (“دار”) دەگەن سوزدەن شىققان، دامۋدىڭ قولايلى ىشكى العىشارتتارىن بىلدىرەدى.
ن. وجەگوۆتىڭ سوزدىگىندە دارىندىلىق “تابيعاتتان بەرىلەتىن ەرەكشە قابىلەت”دەپ تۇسىندىرىلەدى.
دارىندىلىق پەن قابىلەتتىلىك ۇعىمدارى وتكەن عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارىندا پسيحولوگ ب. تەپلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە تولىعىراق زەرتتەلدى. ونىڭ دالەلدەۋىنشە، بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋدا قابىلەتتىلىكتىڭ ءبىر عانا ءتۇرى جەتكىلىكسىز، سوندىقتان بىرنەشە تۇرلەرىنىڭ جيىنتىعى قاجەت بولادى. بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتىڭ ۇتىمدى ورىندالۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى قابىلەتتىلىكتىڭ ەرەكشە ساپالىق جيىنتىعىن دارىندىلىق دەيدى عالىم.
كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بالالىق شاقتا بايقالاتىن، تابيعي نىشانداردىڭ ويداعىداي قيىسىپ كەلۋىنەن تۋىندايتىن قابىلەتتىڭ جوعارعى ءتۇرى “دارىندىلىق”دەپ اتالادى. قابىلەتتىڭ وسى ءتۇرىنىڭ سىرى عىلىمدا ءالى تولىق اشىلماعان. دەگەنمەن دارىندىلىقتىڭ جوعارى جۇيكە قىزمەتىنىڭ تۋما تيپىنە بايلانىستى بولىپ كەلەتىن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى بەلگىلى بولىپ وتىر.
وسىدان 200 - جىلداي بۇرىن گەرمانيادا “كريستيان فون شەناح جازىپ العان ليۋبەكتىك ءتورت جاسار دارىندى بالا كريستيان گەنريح حەينەكەننىڭ ءومىرى، ءىس - ارەكەتى، ساياحاتى مەن ءولىمى” دەگەن كىتاپ جارىق كوردى. دارىندى بالالار جونىندە جازىلعان العاشقى كىتاپ وسى بولاتىن. تۋعانىنا ون اي تولماي جاتىپ گەنريح سۋرەتتەگى زاتتاردى ايىرىپ اتاي الدى، ءۇش جاسقا كەلگەندە ەرتەگىلەردى ءوزى وقىپ، اريفمەتيكانىڭ ءتورت امالىمەن ەسەپ شىعارۋدى، كوپ ۇزاماي فرانسۋز ءتىلىن ۇيرەنۋدى مەڭگەرىپ، گەوگرافيادان جاقسى مالىمەتى بولدى، مىڭنان استام لاتىن ماقالىن ءبىلدى. گەنريحتىڭ داڭقى الەمگە جايىلىپ، ونى دانيا كورولى قوناققا شاقىرادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ءسابي ءتورت جاستان ءتورت اي اسقاندا قايتىس بولادى. بۇرىن دا ءقازىر دە مۇنداي بالالار ومىردە كوپتەپ كەزدەسىپ وتىرادى.
بۇگىنگى تاڭدا دارىندى بالالار ماسەلەسىن زەرتتەۋگە قاتىستى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، ادىستەمەلىك ادەبيەتتەر جيناقتالعان. ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ەرتە كەزدەن باستاپ زەرتتەلىپ كەلەدى.
ەرتەدەگى قىتايدا دارىندى بالالاردى “شەن تون”، ياعني كيەلى بالا دەپ اتاعان. باتىس حان پاتشالىعىندا جالپى دارىندىلاردى ىرىكتەپ تاربيەلەيتىن ادىستەمەلىك “توڭسزىكە” دەپ اتالاتىن ارنايى ەرەجە بولعان جانە ول ارنايى ءبولىمنىڭ قىزمەتىن اتقارعان.
الەم جانە قازاق تاريحىنان ءبىز، موسارت، رافاەل، پۋشكين، شوقان ءۋاليحانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى دارىندى ادامدار وتكەنىن بىلەمىز. قازىرگى كەزەڭدە دە تالاي تالانت يەلەرىنىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى ماتەريالداردا جارىققا شىعىپ جاتىر.
«قازاقستان ۇلى دەرجاۆادا بولۋى ءۇشىن بىزگە كۇش قۋات، قاجىر قايراتى مول، اقىلدى دا ويلى، دارىندى جاستار كەرەك» (ن. ءا. نازاربايەۆ)
دارىندى بالالارمەن جۇمىس ءبىلىم مەكەمەلەرى مەن مەملەكەت قولداۋىن قاجەت ەتەتىن ۇزدىكسىز پروسەسس. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا مەملەكەتتىك ساياسات نەگىزىندە «ءار بالانىڭ جەكە قابىلەتىنە قاراي ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن جانە ادامنىڭ دارىندىلىعىن دامىتۋ» سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر ەنگىزىپ وتىرعانى بەلگىلى.
تاريحتا، حالىققا باسشىلىق ەتىپ، ءار سالادا جاڭالىقتار اشىپ، تاڭداۋلى شىعارمالار مەن قىزمەتتەر ۇسىنعان دارىندى قابىلەتتەر ءارقاشان جوعارى باعالانعان. قاي مەملەكەتتىڭ دە نەگىزگى تىرەگى - ءبىلىمدى دە، ىسكەر دە بەلسەندى ادامدار. سوندىقتان قوعام تالابىنا ساي ول قوعامدى كوركەيتەتىن، دامىتاتىن جاستار تاربيەلەۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەنى داۋسىز. دارىندى بالالارعا ءبىلىم بەرۋ ءار عىلىمنىڭ بۇگىنگى دامۋ دارەجەسىنە سايكەس جۇرگىزۋ ءبىر جاعىنان قوعامعا تالانتتى ماماندار دايارلاۋدا ءتيىمدى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەرەكشە بالالاردىڭ تەك ءوزىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن قاناعاتتاندىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
دارىن دەگەنىمىز ادام بويىندا نەگىزىنەن انا سۇتىمەن، اتا تەگىمەن داريتىن قۇبىلىس ەكەنىن ءومىر تاجىريبەلەرى دالەلدەپ وتىر.
دارىندىلىق - بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەت سالاسىندا ەرەكشە جەتىستىككە جەتكىزەتىن ادام قابىلەتى دامۋىنىڭ جوعارعى دەڭگەيى.
“دارىندىلىق” ۇعىمى “سىي” (“دار”) دەگەن سوزدەن شىققان، دامۋدىڭ قولايلى ىشكى العىشارتتارىن بىلدىرەدى.
ن. وجەگوۆتىڭ سوزدىگىندە دارىندىلىق “تابيعاتتان بەرىلەتىن ەرەكشە قابىلەت”دەپ تۇسىندىرىلەدى.
دارىندىلىق پەن قابىلەتتىلىك ۇعىمدارى وتكەن عاسىردىڭ 40 - 50 جىلدارىندا پسيحولوگ ب. تەپلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە تولىعىراق زەرتتەلدى. ونىڭ دالەلدەۋىنشە، بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋدا قابىلەتتىلىكتىڭ ءبىر عانا ءتۇرى جەتكىلىكسىز، سوندىقتان بىرنەشە تۇرلەرىنىڭ جيىنتىعى قاجەت بولادى. بەلگىلى ءبىر ءىس - ارەكەتتىڭ ۇتىمدى ورىندالۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى قابىلەتتىلىكتىڭ ەرەكشە ساپالىق جيىنتىعىن دارىندىلىق دەيدى عالىم.
كەيبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، بالالىق شاقتا بايقالاتىن، تابيعي نىشانداردىڭ ويداعىداي قيىسىپ كەلۋىنەن تۋىندايتىن قابىلەتتىڭ جوعارعى ءتۇرى “دارىندىلىق”دەپ اتالادى. قابىلەتتىڭ وسى ءتۇرىنىڭ سىرى عىلىمدا ءالى تولىق اشىلماعان. دەگەنمەن دارىندىلىقتىڭ جوعارى جۇيكە قىزمەتىنىڭ تۋما تيپىنە بايلانىستى بولىپ كەلەتىن كەيبىر ەرەكشەلىكتەرى بەلگىلى بولىپ وتىر.
وسىدان 200 - جىلداي بۇرىن گەرمانيادا “كريستيان فون شەناح جازىپ العان ليۋبەكتىك ءتورت جاسار دارىندى بالا كريستيان گەنريح حەينەكەننىڭ ءومىرى، ءىس - ارەكەتى، ساياحاتى مەن ءولىمى” دەگەن كىتاپ جارىق كوردى. دارىندى بالالار جونىندە جازىلعان العاشقى كىتاپ وسى بولاتىن. تۋعانىنا ون اي تولماي جاتىپ گەنريح سۋرەتتەگى زاتتاردى ايىرىپ اتاي الدى، ءۇش جاسقا كەلگەندە ەرتەگىلەردى ءوزى وقىپ، اريفمەتيكانىڭ ءتورت امالىمەن ەسەپ شىعارۋدى، كوپ ۇزاماي فرانسۋز ءتىلىن ۇيرەنۋدى مەڭگەرىپ، گەوگرافيادان جاقسى مالىمەتى بولدى، مىڭنان استام لاتىن ماقالىن ءبىلدى. گەنريحتىڭ داڭقى الەمگە جايىلىپ، ونى دانيا كورولى قوناققا شاقىرادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي ءسابي ءتورت جاستان ءتورت اي اسقاندا قايتىس بولادى. بۇرىن دا ءقازىر دە مۇنداي بالالار ومىردە كوپتەپ كەزدەسىپ وتىرادى.
بۇگىنگى تاڭدا دارىندى بالالار ماسەلەسىن زەرتتەۋگە قاتىستى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، پەداگوگيكالىق، ادىستەمەلىك ادەبيەتتەر جيناقتالعان. ادامنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ەرتە كەزدەن باستاپ زەرتتەلىپ كەلەدى.
ەرتەدەگى قىتايدا دارىندى بالالاردى “شەن تون”، ياعني كيەلى بالا دەپ اتاعان. باتىس حان پاتشالىعىندا جالپى دارىندىلاردى ىرىكتەپ تاربيەلەيتىن ادىستەمەلىك “توڭسزىكە” دەپ اتالاتىن ارنايى ەرەجە بولعان جانە ول ارنايى ءبولىمنىڭ قىزمەتىن اتقارعان.
الەم جانە قازاق تاريحىنان ءبىز، موسارت، رافاەل، پۋشكين، شوقان ءۋاليحانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سىندى دارىندى ادامدار وتكەنىن بىلەمىز. قازىرگى كەزەڭدە دە تالاي تالانت يەلەرىنىڭ قاسيەتتەرى تۋرالى ماتەريالداردا جارىققا شىعىپ جاتىر.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
