ءداۋىر داۋسى
وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن نيۋ-يورك قالاسىنداعى ءبىزدىڭ مەكتەپ-ينتەرنات سەكىلدى ءبىر مەكتەپتەگى كەزدەسۋدە، مەنىڭ بالالار جۋرنالىندا ىستەيتىن ادام ەكەنىمدى ەستىگەن بە — ماعان قويعان سۇراقتارى ەسىمدە قالىپتى. ول مەكتەپتىڭ ىشىندە بالا باقشاسى بار ەكەن جانە ونداعى سابيلەر مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ پەرزەنتتەرى بولىپ شىقتى. اكەسى بەلگىسىز نەمەسە بەلگىلى بولسا دا، ءسابيدىڭ اناسىمەن نەكەلەسپەگەن؛ 16،17، 18 جاستارداعى قىزدار سول مەكتەپتە تۇرادى، وقيدى، وزدەرى ساباقتا بولعان كەزدە، كىشكەنتايلارىن باعاتىن تاربيەشى بار. مۇنداي مەكتەپتەر، كوپ بولماسا دا، امەريكا قالالارىندا كەزدەسەدى ەكەن.
— سوۆەت وداعىندا وسى بىزدىكىندەي، بالاسىن باعىپ، انالارىن وقىتاتىن مەكتەپتەر بار ما؟
— ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، ءسىزدىڭ ەلدە بالا دا، ۇلكەن دە تەك نۇسقاۋمەن جۇرەتىن كورىنەدى. ەگىن دالاسىندا جۇمىس ىستەڭدەر دەيدى — ەگىن ەگەدى؛ مال باعىڭدار دەيدى — مال باعادى. شىنىمەن وسى راس پا؟ — دەپ تاڭدانادى توعىزىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى يسپان تەكتى قاراتورى بالا.
سوڭعى جىلدارى بىزدە دە جەتىم بالالار ءۇيىنىڭ بوساعاسىندا قارا كوزى جاۋدىراعان سابيلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانى ەسىمە ءتۇسىپ، وسى ساتتە كوڭىلىم قاتتى بۇزىلدى.
بىرەۋلەر جاستىقپەن بالا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، ءسابيلى بولادى، ەندى بىرەۋلەر ومىرلىك جولداس بولار جاننىڭ رەتىن تاپپاي ۋاقىت وتكىزىپ الادى دا، كەيىن قالعان عۇمىردىڭ قىزۋى مەن قىمباتىن، تىم بولماسا، پەرزەنت ءوسىرۋ جولىنا باعىشتاسام دەپ ادەيى ۇمتىلادى.
بۇلاردىڭ ەكەۋىن دە ايىپتاۋعا حاقىمىز جوق. سەبەبى ءبىز بالا تاربيەسىندەگى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرىمىزدىڭ تامىرىن ءۇزىپ الدىق تا، ار-ۇيات، ينابات پەن ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىن سۋساعان قۇمعا ءۇي تۇرعىزعانداي تىڭنان باستادىق.
ءبىز بالالى بولىپ قالعان قىزداردى ايىپتاۋعا بەيىمبىز. مەن بۇل قاعيداعا قوسىلمايمىن. ۇل مەن قىزدىڭ ەكەۋى بىردەي جاۋاپتى ەكەنىن، ادامدىق تازالىقتىڭ دۇنيەدەگىنىڭ بارىنەن بيىك ەكەنىن ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە سىڭىرە المادىق. جالپى قازاق سەمياسىندا، مەكتەپتەردە ايەل ادام مەن ەر ادامنىڭ اراسىنداعى سەزىم جاراسىمى، ادامدىق قارىم-قاتىناس جايلى اڭگىمە تۇگىلى، سونىڭ العاشقى الىپپەسىن ۇيرەتۋدىڭ ءوزى ۇمىت قالدى. حالىقتىق ءداستۇردىڭ جاقسىسى تەز جوعالادى دا، جەلىمدەي جابىسقان جامانى جالعاسى بەرەدى عوي دەيمىن. اتا-بابامىزدىڭ تاربيە تاريحىندا «ۇيتپە، بۇيتپە» دەپ اشىقتان-اشىق اقىل ايتۋ تاجىريبەدە جوق؛ قازاق مۇنىڭ ءبارىن ۇرپاعىنىڭ بويىنا ءوز ۇلگىسىمەن ءسىڭىرىپ كەلگەن. سوندىقتان ەر بالا مەن قىز بالاعا بۇل تۋرالى اشىق اڭگىمە ايتۋ ۇيات، ەرسى دەگەن جەلەۋ ءالى قالماي كەلەدى. ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىزدىڭ وقۋ جوسپارلارىندا شەگەنى قالاي قاعىپ، بالتانى قالاي ۇستاۋدى ۇيرەتۋ بار دا، ادامگەرشىلىككە، سەزىمگە، سەزىنە، تۇيسىنە بىلۋگە تاربيەلەۋ مۇلدە جوق. بۇل جاناشىر، سەزىمتال ازامات بولماي-اق قويسىن، بالعا مەن بالتانى ۇستاي بىلسە، جەتىپ جاتىر دەگەن پيعىلدان با ەكەن دەپ ويلايمىن كەيدە.
وسىلايشا ءبىزدىڭ جاس وركەندەرىمىز ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرۋگە ەشبىر دايىندىقسىز وسەدى. تىرشىلىكتىڭ كىتاپتاعىدان باسقالاۋ اعىستارىنا تاپ كەلگەندە، شىعار جول تاپپاي، بىردەن نە ماڭدايىن جارعا سوعادى، نە الگى العاشقى تولقىندى اعىسقا تۇنشىعادى. شىنايى سەزىم مەن كورسەقىزارلىقتىڭ اراسىن اجىراتا الماۋ دا ءسابيدى كىشكەنتاي كۇنىنەن ۇستامدىلىق، بايسالدىلىققا، جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الۋعا باۋلىماعانىمىزدان با دەگەن وي كەلەدى.
تاربيەدەگى، تۇرمىستاعى كەسەپاتقا جەتكىزەر قىرسىقتاردىڭ كوبى اراق-شاراپ ىشۋدەن ءوربيدى.
سوندىقتان حالقىمىز تولىققاندى ۇرپاق ءوسىرسىن، ەلدىگىن جوعالتپاسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن شاراپ ءىشۋدى قىلمىس، كۇنا دەپ تۇسىنەتىن جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. ونداي جاعدايدى بىرەۋ كەلىپ جاساپ بەرەدى دەپ كۇتپەي، ساياسي ۇيىمداردى نەمەسە وكىمەتتى كىنالاماي، ءار ادام، ءار سەميا، ءار اۋىل وزدەرى قولعا الماسا، جۇرەككە شىم-شىمداپ سىڭىرمەسە، جينالىسقا سالىپ، قاۋلى شىعارعاننان ەشتەڭە شىقپايدى.
مۇمكىن، كوزىن اشقالى كورگەنى ىردۋ-دىردۋ، اراق-شاراپ ءىشۋ، ەستىگەنى دارىلداعان، جارىقشاقتانعان ماس داۋىس بولىپ كەلگەن حالىق تۇگەلىمەن ءبىر كۇندە نەمەسە بەس جىلدا بۇل زالالدى سىرقاتتان جازىلا دا قويماس. ءبىراق، «ۇرا بەرسە قۇداي دا ولەدى» دەپ، جالپىحالىقتىق ماقساتقا اينالدىرسا بىرتە-بىرتە اتا-بابا داستۇرىنە دە ورالاتىنىمىز كامىل.
وتكەن جىلى تۇركيادان كەلىپ جۇرگەن ەكى-ۇش باۋىرىمىز سالەم بەرۋگە ۇيگە كەلدى. بارىمىزدى داستارحانعا قويىپ، قوناق ەتىپ جاتىرمىز. «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» قاستارىنداعى الماتىلىقتاردان ىڭعايسىزدانىپ، شاراپ قويىپ ەدىك، «مىنا اپايىمىزدىڭ دا ءجايى بەلگىلى بولدى»، — دەگەندەي، قاباقتارى ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقاپ قالدىم.
نەكە بۇزۋ، ىشىمدىك زارىنە ۋلانۋ — كۇنادان قورقاتىن ءمۇسىلمان اتاۋلىنىڭ قاس دۇشپانى. حالقىمىز ۇرپاعىن وسىنداي ءداستۇر بويىنشا تاربيەلەگەن.
وسى تاربيە زاڭدىلىقتارىن «ءدىني كوزقاراس»، «ومىردە قالىس قالۋ» دەگەن قاعيدا ۇرانىنىڭ سوڭىنان لاپ بەرىپ ەردىك تە، تامۇقتىڭ تار قاقپاسىنىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىققانىمىزدى بىلمەي قالىپ وتىرمىز. نەكە بۇزعان بالا، ءسابيىن كۇلگە تاستايتىن انا قايدان شىقتى دەپ بۇگىن بىرىمىزدەن-بىرىمىز كورىپ، دال بولامىز. ىنساپ پەن ۇيات، ار مەن نامىس ادام بالاسىنا و باستان اعىل-تەگىل بەرىلە سالمايتىن بولسا كەرەك. ءسابيدىڭ بويىنداعى تابيعي قاسيەتتەردى تاربيەمەن باپتاماسا، مىنا جىن ۇرعانداي الاساپىران زاماندا جاقسى قاسيەتتەر جەل ايداعان قاڭباقتاي جوعالارى ءسوزسىز.
جوقشىلىق پەن تاپشىلىق تا سەمياداعى، دەمەك جالپى قوعامداعى دا، تاربيە جۇمىسىنىڭ وركەن جايۋىنا كەدەرگى ەكەنى تۇسىنىكتى ءجاي. ايدىڭ اياعىنا قاراي بىر-بىرىنەن قارىز سۇراپ، تاماق ىزدەپ، ەبىل-سەبىل بولىپ جۇرگەن اتا-انانىڭ سابيىنە جان-جاقتى تاربيە بەرۋگە كوڭىلى اۋسا دا، مۇمكىندىگى بولا بەرمەيتىنى بەلگىلى.
جەرىنىڭ كەڭدىگى دە، بايلىعى دا قازاقستاننان ەداۋىر از كۋۆەيت ەلىندە ومىرگە كەلگەن سابيگە تۋۋ تۋرالى كۋالىگىمەن قوسا وكىمەت قورىنان بەلگىلى مولشەردە اقشا بەرىلەدى ەكەن. سەبەبى، ولار اتا مۇرا جەرىنىڭ ءاستى-ۇستىنىڭ بايلىعىنا وزدەرى عانا قوجا. كۋۆەيت حالقى شەت ەلدەرگە تىكەلەي شىعىپ، ءوز بايلىعىنىڭ راحاتىن وزدەرى كورىپ وتىر. ەگەر ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزداعى تەك قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىنىڭ جەر استى كەندەرىن شەتكە شىعارىپ ساتۋعا قۇقىمىز بولسا، بۇكىل ەلدى ءدال بۇگىنگىدەي كەدەيلىك قۇنداعىندا ۇستاماعان بولار ەدىك.
ءبىراق، تاربيە، تاعىلىم، حالقىمىزدىڭ وزىنە عانا ءتان پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر مەن ۇعىمدار جاڭا ءبىر كورىنىس تاۋىپ تۇلەمەسە، ۇرپاق تاربيەسىندەگى جىرتىقتار بۇتىندەلە قويۋى قيىن-اۋ.
— قايتا قۇرۋدان كەيىن «يمانى بار ادام»، «يمان ءجۇزدى» دەگەن تىركەستەردى حالىق الدىندا ءوزىنىڭ بەدەلسىماعىن ويلاپ ايتا باستاعان كەيبىر قىزمەتكەرلەر ۇيىنە بارىپ، نەمەرەسىمەن، بالاسىمەن ورىسشا سويلەسەدى. «مولدانىڭ ىستەگەنىن ىستەمە — ءسوزىن تىڭدانىڭ» كەرى.
ءبىز ءدال قازىرگىدەي ورىس ءتىلى «اقسۇيەكتەرىمىزدىڭ» ءتىلى، قازاق ءتىلى — قارا حالىقتىڭ ءتىلى بولىپ تۇرعان جاعدايدا، بالانىڭ دا، كارىنىڭ دە كوكىرەگىندە ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق ءقادىر قاسيەت قالعىپ، اعىلشىن مەن فرانسۋزدى كورسەك بۇگەجەكتەپ، ءوزىمىزدىڭ تومەنگى ساتىلاردا جۇرگەن، شاشىراڭقى حالىق ەكەندىگىمىزدى سانامىزبەن دە، كورگەندىلىك، ءبىلىمپازدىق توپىراعىمىزعا ءتان تاربيە جۇيەلەرىن قاپەلىمدە قالىپقا سالا المايمىز.
قازىرگى جەتىم سابيلەر ۇيىندە تاربيەلەنۋشى قازاق بالدىرعاندارىنىڭ كوبى — ءتىرى جەتىمدەر. كوبىسى اكە-شەشەسى ماسكۇنەمدىك جولعا ءتۇسىپ كەتكەندەردىڭ بالالارى.
ولار: «ۇكىمەت نە بىتىرەدى — اسىراپ، ءوسىرىپ بەرسىن»، — دەپ، ءناپسىنىڭ ق ۇلى بولعان، قۋ تاندەرىنىڭ ءلاززاتىنا ۇرپاعىن ايىرباستاپ، سۇيتە تۇرىپ ءوزىنىڭ «دۇرىس» ىستەگەنىن دالەلدەگىسى كەلەتىندەر.
ال، اكە-شەشەسىنىڭ بىرەۋى ساۋ-سالامات جۇرگەن سابيلەردى پەرزەنتكە زارىققان باسقا ادامنىڭ اسىراپ الۋىنا حۇقى جوق. جەتىمدەر ۇيلەرىنە بارىپ كورسەڭىز، اعايىندى ءۇش-تورت نە ودان دا كوپ، جەتەلەسىپ جۇرگەن ءبىر ءۇيدىڭ سابيلەرىن كورىپ، جاعاڭىزدى ۇستايسىز. وسىنداي بىرنەشە ءسابيىن بىردەن جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزىپ تاستاپ، ءوزى جەر باسىپ جۇرگەن اكە-شەشەنى نە شەشەنى تاۋىپ، سەبەبىن انىقتاپ، حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ قالالىق سوۆەتتەرى پاتەر جانە باسقا كومەك بەرۋلەرى كەرەك-اق. جالپى، اتقا ءمىنىپ، ەل باسقارعاننىڭ نەگىزگى ازاماتتىق مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى — جەتىم سابيلەر ۇيىنە بارىپ، ونداعى جاي-كۇيدى ءبىلىپ، كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزىنە ءبىلۋى بولىپ تابىلالى. قوعامىمىزداعى جەتىمەكتەر جەرگە قاراپ جاسىن توگىپ وتىرعاندا، تەك ءوز بالامىزدىڭ اسقاق تا ادەمى بولعانىن ويلاۋ، حالىق بولار ۇرپاق تاربيەلەۋدە تاعى دا ءبىرجاقتىلىققا سوقتىرادى. حالىقتىق مۇرات، مۇددە ماسەلەسىنە كەلگەندە، «سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن، مەنىڭ اتىم جۇرە تۇرسىن» دەگەن قاعيدادان بويىمىزدى اۋلاق ۇستاپ ۇيرەنەيىك.
پرەزيدەنتتەن باستاپ، سەحتىق ۇيىمنىڭ حاتشىسىنا دەيىن، ءوز مىندەتىن اتقارۋدى اۋەلى جەتىمدەر ءۇيىنىڭ جۇمىسىمەن، جايىمەن تانىسۋدان باستاسىن. بۇل پارىز كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزعا، قانىمىزعا سىڭبەيىنشە، تولىققاندى، نامىستى، ەلىن، جەرىن سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس.
كوپ بالالى سەميالارعا ارناپ، ادەيى تۇرعىن ۇيلەر كۆارتالدارىن سالدىرۋ دا كۇن تارتىبىنە ەنبەي كەلەدى.
سابيلەرىن جالعىز ءوسىرىپ، تاربيەلەپ جۇرگەن انالارعا دا تۇرمىستاعى جەڭىلدىكتەر بەرىلەتىن قامقورلىق قاجەت-اق.
ءاربىر اۋداننان باستاپ، وبلىس ورتالىقتارىندا بالالار اۋرۋحانالارىن، رەسپۋبليكا استاناسىندا بالالار دەنساۋلىعىنىڭ ورتالىعىن ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا العان ءجون بولار ەدى.
سابيلەر، زاماننىڭ پىسىقاي مىنەز-قۇلقىن بويلارىنا سىڭىرمەي تۇرعاندا، قول جايىپ سۇراۋدى بىلمەي، كوڭىلىنىڭ ورتالىعىن كوزدەرىمەن ۇقتىرىپ تۇرعان كەزدە قامقورلىق جاسالماسا، قاتىگەزدىك پەن حارامدىقتان تاۋى شاعىلىپ، تىستەنىپ وسەدى، ەرتەڭ ازامات بولىپ جارىتپايدى.
ادامزات قوعامىنىڭ تاريحىندا ۇرپاق، ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ قامىن ويلاعان حالىقتار عانا قالاتىنى، بۇگىنگى كۇننىڭ قۇلقىنىنا قىزمەت ەتكەن مەملەكەتتەر كوزى تارتىلعان تەڭىزدەردەي ءىز-تۇزسىز جوعالاتىنى — دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات.
بۇل قولىندا بيلىگى بارلاردى دا، بيلىگى جوقتاردى دا بۇگىن ويلاندىرماسا، جۇرەك شەشىمىمەن ىسكە جۇمىلدىرماسا، ءبىزدىڭ ەلمىز، جۇرتپىز دەپ كوكىرەك كەرگەنىمىزدەن بولاشاققا بەرەر ءنار قالماس.
1989.
You Might Also Like
-
حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ءتىل، تاريح سەكىلدى رۋحاني عۇمىرىن جالعاستىرار تىرشىلىك ارنالارىنىڭ ۋاقىتتىڭ قۇمدى داۋىلدارىنان بىتەلىپ قالعان كوز قاينارلارى بىرتىندەپ ارشىلا باستاعانى كوڭىلدەر...
