حاننىڭ تۇبىنە جەتەتىن – قاسىنداعىلار
قايرات الىمبەكپەن سۇحبات.
— فاريزا اپاي، حالىق ءسىزدى قاي كەزەڭدە دە اقيقاتتى بەتكە ايتاتىن ازامات اقىن رەتىندە جاقسى بىلەدى جانە جاقسى كورەدى. جاستاردىڭ اپتالىق باسىلىمى ءسىزدى اشىق اڭگىمەگە شاقىرىپ وتىرۋى دا سودان. ونىڭ ۇستىنە، قوعامداعى ساياسي حال-احۋال دا بۇرىنعىدان مىقتاپ وزگەردى. جاسىراتىنى جوق، مۇنى كوپشىك ءسوز دەپ ويلاماي-اق قويىڭىز، بۇرىندارى حالىق مۇڭىن اشىق ايتاتىن ءوزىڭىز سەكىلدى ساناۋلى-اق ادامدار بار ەدى، ءقازىر «ۇلتىم» دەپ ەڭىرەپ، ۇپاي جينايتىن باقاي ەسەپتىڭ ادامدارى قاپتاپ كەتتى. الايدا، شىن كوڭىلدەن شىقپاعان ءسوز الىسقا ۇزاماسى انىق. ولار ءوز الدىنا، «التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەمەكشى، وزىڭىزبەن اڭگىمەلەسۋگە جەتەلەگەن دە سول — ءسىزدىڭ ءومىر بويى ۇستانىپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ جوعى. ەندەشە بۇگىنگى اڭگىمەڭىزگە دە وسىنى ارقاۋ ەتسەڭىز. اپاي، وتكەندى ويشا شولعاندا، ءوز باسىڭىز حالىقتىڭ مۇڭىنا ۇكىمەت شىنداپ دەن قويعان كەزەڭ قاي تۇس دەپ ويلايسىز؟
— قايراتجان، نيەتىڭە قۇلدىق! «قارا باسىن قامداماي ءومىر بويى قارا قىلدى قاق جارىپ ادىلدىگىن ايتىپ كەلەدى-اۋ» دەپ سوزىمىزگە نە وي-پىكىرىمىزگە قۇلاق سالىپ جاتقان بي-بولىستى كورمەدىك قوي... سوندا دا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ورتاڭنان جۇگەن ءۇزىپ كەتە المايدى ەكەنسىڭ: ساياساتقا نەمەسە بيلىكتى توپقا جاقىن-جۋىقتىعىڭ، ەل تىزگىنىن ۇستانعانداردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالايىنشى دەگەن قۇلقىڭ بولماسا دا، حان سارايىنان قانداي اۋا تاراپ جاتقانىن كورىپكەلدەي سەزگىش بولىپ الدىق.
حالىقتىڭ مۇڭى ءۇشىن بە، ءوز بيلىگىنىڭ قۇدىرەتىن كۇشەيتۋ ءۇشىن بە — ول جاعىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسى جىلعى تامىز وقيعاسى ۇلتتىق رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبارىن تاۋەلسىزدىككە، ءوز حالقىنىڭ تۋىن جەكە كوتەرۋگە بەت بۇرعىزدى عوي. قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى، ءبىزدىڭ سۇيىكتى باۋىرىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى وزگەلەردەي «وداقتان بولىنەم، ات قۇيرىعىن ۇزسەم» دەپ جاريا ەتپەسە دە، ەلدىڭ رۋحاني تىرلىگىن، ەڭسەسىن كوتەرەر ىستەر ىستەپ جاتىر عوي.
كولبيننىڭ قوجالعىنان ەسەڭگىرەپ، نۇرسۇلتان العاش تاققا وتىرعاندا «ءوز پەرزەنتىمىز ۇكىمەت باسىنا كەلدى-اۋ» دەپ جۇرەگى جارىلا قۋانعان بەينەتقور حالقىمىز سول تامىز وقيعاسىنان كەيىنگى ءىس-قيمىلىنا دا ريزا سەكىلدى. حالىق شىركىن جاقسىلىق ۇمىتتەن كۇدەر ۇزبەيدى عوي.
— ءوزىڭىز ۇزاق جىلدار بويى پارتيا قاتارىندا بولدىڭىز. كومپارتياعا دەگەن ەندىگى كوزقاراسىڭىز قالاي؟
— كوممۋنيستىك پارتيانى كەيبىرەۋلەردەي قارعاپ-سىلەمەيمىن. ونىڭ و باستاعى يدەياسى، توقتار مەن اشتاردى تەڭەستىرۋگە دەگەن پرينسيپتەرى دۇرىس. ءبىز كىشكەنە كەزىمىزدەن كۇنى كەشەگە دەيىن «پارتيا» دەگەن ءسوزدى ادىلەت، شىندىق دەپ ۇعىنىپ وستىك، ءادىل بولۋعا، الا ءجىپتى اتتاماۋعا، بىرەۋلەردىڭ كوزىنە ءشوپ سالماۋعا ۇمتىلعانىمىز — سول كومپارتيانىڭ تاربيەسى.
ال حالىقتىڭ سەنىمى مەن ادال دا اڭعال نيەتىن پايدالانعان ادامدار كومپارتيا دەگەن ءقادىرلى ۇعىمدى بىلعادى، ابدەن بىلىقتىردى، ءوز مانساپارىنىڭ تۇعىرىنا اينالدىردى. مۇنىڭ ءبارى — بيلىك دەرتىنەن تۋعان زاۋال. ال ول زاۋالدىڭ تاقسىرەتىن حالىق تارتىپ جاتىر. قاراپايىم كوممۋنيستەردى ايىپتاۋعا بولمايدى. بۇل — قاتەلىك، ءتىپتى قىلمىس.
— «باسشىسىز ەل — باسسىز ەل» دەگەن بار. حالقىمىزدىڭ تاعدىر — تالايى كوپ جاعدايدا تىكەلەي باسشىعا بايلانىستى. وسى تۇستا الداعى ايدىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ بۇكىلحالىقتىق سايلاۋىمەن انىقتالاتىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزگە كانديدات نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۋراسىنداعى پىكىرىڭىز قانداي؟ ءوزىڭىز ول كىسىمەن بەتپە-بەت اڭگىمەلەسىپ كوردىڭىز بە؟ جالپى، باسشى قانداي بولۋى كەرەك؟
كولبين «كوكەمىزدىڭ» كەزىندە:
قابانبايلاردىڭ ۇرپاعى،
قاراگەر اتقا قونباس پا،
ەمەننەن سويىل جونباس پا،
باتىس پەن شىعىس، تۇستىگىم —
قازاقى جەردىڭ ءۇش قىرىن،
قىران كوزىمەن شولماس پا،
جاقسىسىن ەرتىپ جولداسقا،
قاجىعان قايران قازاقتىڭ
قامىن دا جەسە بولماس پا؟! — دەپ ارمانداپ ەدىك. «جامان اقىن ءوزىن-وزى ماقتايدى» دەمەكشى، ءوز جىرلارىمنان مىسال كەلتىرگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن.
اقىلسىز باسشى — سور ەلگە:
تىلسىمدا جۇرتى تال قارمار.
ماڭىراپ حالقى كوگەندە،
تاقسىر بوپ ءوزى تالتاڭدار.
باقىتى تايعان سورلى ەلگە،
بۇيىرماس باسشى ءبىر تۋار.
كىسىلىكتىڭ قۇنى جوق جەردە،
اكىمدىككە ادام ۇمتىلار، —
دەپ تە جازعانمىن. وسىلاي ارمانداپ جۇرگەندە، نۇرسۇلتان ەل باسىنا كەلدى — ولگەن اكەمىز تىرىلگەندەي قۋاندىق. ەڭسەمىز كوتەرىلىپ، قىبىرلاپ جۇرگەن اياعىمىزدى نىق باساتىن بولدىق. قازاق دەگەن اتى بارلاردىڭ ءبىرى كەلسە قايتەر ەدىك، حالىقتىڭ ءانىن سالىپ، دومبىراسىن شەرتەتىن، كولبەڭدەپ كوزگە ءتۇسۋ ءۇشىن ءىس ىستەمەسە دە، ءسوز سويلەپ مىنبەگە جۇگىرۋدى و باستان ۇيات سانايتىن قازاق جانىن تۇسىنەتىن، تۇيسىنەتىن ازاماتىمىز اتقا قوندى دەپ قۋاندىق.
ءوز باسىم نۇرسۇلتان باۋىرىمىزدى جاقسى كورەمىن: سەزىمتال، ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە ءتىلىن تاباتىن، شەشەن، ساعىزداي سوزعىلاماي شەشىم قابىلداي بىلەتىن، ادەبيەتتەن حاباردار قاسيەتتەرى ۇنايدى. رەسپۋبليكا مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى كەزىندە دە، پرەزيدەنت بولعاسىن (وسى بيىل) دا الدىندا بولعانمىن. ەكەۋىندە دە جەكە باسىما بىردەڭە سۇرايىن دەپ نەمەسە الىپ-ۇشىپ قۇتتىقتاپ كوزىنە تۇسەيىن دەپ بارعانىم جوق. ەل، جەر جايىن، قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەر جايىن ايتايىن دەپ جۇزدەستىم. ەكەۋىندە دە ۇزاق پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەستىك. شىعىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ ءبىرى قوجا حافيز:
پاتشاسىن اقىنى ىزدەسە،
ول ەلدىڭ ءومىرى سور بولار،
اقىنىن پاتشاسى ىزدەسە،
باقىتتى حالىق — سول بولار، —
دەگەن عوي. نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ەل باسشىسى بولعان كەزدە ءوزى شاقىرتىپ الىپ پىكىرلەسەتىن شىعار دەپ دامەتىپ ءجۇردىم. سوسىن ەلدىڭ جايى، حالىقارالىق جاعداي، ءوندىرىس، ەكونوميكالىق ماسەلەلەر، وسىنىڭ بارىنەن قولى تيە بەرمەيدى عوي دەپ ويلاپ، سۇرانىپ باردىم.
— باسشىلىقتىڭ كوڭىل اۋدارماي كەلە جاتقان قانداي سالالارى بار دەپ ويلايسىز؟ اقىن رەتىندە اشىعىن ايتىڭىزشى، ۇكىمەت تاراپىنان ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە دەگەن جاناشىرلىق كوڭىلىڭىزگە تولا ما؟
— ءتارتىپسىز، بەرەكەسىز ەلدىڭ ءىسى وڭعا باسپايدى. اتا-بابامىز قاعازعا جازباي قانعا سىڭىرگەن ۇيات، اردان اتتاماۋ، ءمانىس ءبىلۋ سەكىلدى دالا حالقىنىڭ زاڭدىلىقتارىنان سوۆەتتىك داۋىردە ايرىلىپ قالعان ءبىز ءقازىر دەموكراتيا دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، جۇگەنسىز كەتىپ بارامىز. پىسىقايلار مەن الىپساتارلاردىڭ، جەزوكشەلەر مەن جىلپوستاردىڭ كۇنى تۋدى. ولاردى كىمگە ايتىپ، نەمەن جاسقارىڭدى بىلمەيسىڭ. ءار ەلدىڭ، ءار حالىقتىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بولۋى شارت. بۇل — ءبىر.
قازىردە دە ءوزىنىڭ ءتىلىن دۇرىس بىلمەيتىن، ورەسى ساياز، كورگەندىلىگى دە، كورەگەندىگى دە جوق اكىم-قارالار قاۋلاپ كەتتى جانە شەتتەرىنەن شىرەنىسكەن مانساپقورلار. ولار قورىقپاسا، كىسى ەكەن دەپ قارامايدى. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بيلىك بولماسا دا، قارا حالىق جازعان-سىزعانىمىزدى وقيدى، اتىمىزدى ەستيدى. وزدەرى اقىن-جازۋشىنى سىيلاعاسىن، بۇلاردىڭ ءسوزى اكىمدەردىڭ بارىنە وتەدى دەپ ويلايدى دا، پرەزيدەنتكە جەتە الماي قابىلداۋ بولىمىندەگىلەردىڭ ارىزبەن كەلگەندەردەن ابدەن مەزى بولىپ تەزىرەك كەتسە دەگەن كەيىپتەرىنەن، شەكەسىنەن قاراي سويلەسكەندەرىنەن كوڭىلدەرى قالعاسىن بىزگە كەلەدى. مەنىڭ كوپ ۋاقىتىم سولاردىڭ مۇڭىن تىڭداۋمەن وتەدى.
ايتايىن دەگەنىم — تاعى دا كادر ماسەلەسى. قاشان دا حاننىڭ تۇبىنە جەتەتىن — قاسىنداعىلار. حان الدىندا قالبالاقتاپ، قارانى كورسە شىكىرەيگەن كەڭسە باققاندار كوبەيىپ كەتتى.
مادەنيەت، ادەبيەت، ونەر مەن عىلىم — ۇلتتىڭ رۋحاني تىرلىگى دەگەن وسىلار. ەكونوميكانى قانشاما شارىقتاتقانمەن، رۋحاني تىرلىك ءولى تكان بولسا، ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جاتىرمىز دەگەن ءسوز — قۇر دالباسا.
قازاق مەكتەپتەرىنىڭ، بالا باقشالارىنىڭ ءجايى مۇشكىل. بالالاردىڭ، انالاردىڭ دەنساۋلىعىن ساۋىقتىراتىن ورتالىقتار مەن اۋرۋحانالار سىن كوتەرمەيتىن دەڭگەيدە.
ءبىزدىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە جاڭا پرەمەر قانداي تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزەتىنىن بولجاي المايمىن.
— پرەزيدەنتكە كانديداتتىڭ سايلاۋ قارساڭىنداعى ءىس-قيمىل باعدارلاماسىمەن تانىسىپ شىققان شىعارسىز. قانداي جەتىستىكتەرىن، وسال تۇستارىن بايقادىڭىز؟ ەگەر ءسىز پرەزيدەنت بولساڭىز، نەندەي جۇمىستاردى جولعا قويار ەدىڭىز؟
— وسال تۇسى — وزگەلەرگە كوپ جالتاڭدايدى. مەن ەلدەگى شارۋانى سابيلەرگە قامقورلىقتان باستار ەدىم دە، سوسىن كومەكشىمنەن، مەملەكەتتىك كەڭەسشىلەرىنەن باستاپ، شارۋاشىلىق، ءىس باسقارۋشىلارىما دەيىن تۇگەل وزگەرتەر ەدىم. وبلىستىق كەڭەستىڭ كەيبىر ءتوراعالارى مەن مينيسترلەردى، پرەمەر ءمينيستردىڭ ورىنباسارلارىن دا «ساۋ قالدىرماي»، «توقىراۋ جىلدارىنان اتقا ءمىنىپ كەلدىڭدەر — ءبىر مەزگىل جاياۋلاپ كورىڭدەر» دەپ العىس ايتار ەدىم. بارلىق بۋىنداعى باستىقتار مەن باسشىلاردىڭ قازاقتىڭ ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن جۇرەگىمەن سەزىنەتىن، جانى اۋىراتىن ادام بولۋىن ءبىرىنشى شارت ەتىپ قويار ەدىم. الدىما كەلگەن ادامنىڭ ماسەلەسىن شەشۋگە تىرىسار ەم جانە اۋزىمنان شىققان ءسوزدىڭ ورىندالۋى — باستى پرينسيپ بولار ەدى.
كوپ بالالى وتباسىلار مەن بىرنەشە جەتىم بالالاردى اسىراپ وتىرعانداردىڭ ءتىزىمىن الدىرتىپ، ءار اۋدان، ءار قالادا ولار ەسەپتە بولۋىن، ونداي انالاردىڭ اۋدان، قالا باسشىلارىنىڭ ايەلدەرىمەن بىردەي كۇيدە بولۋىنا ءمان بەرەر ەدىم. مىسالى، ءبىز تاڭعى ساعات 5.00-دەن ءسۇتتىڭ، ايران، قايماقتىڭ كەزەگىندە تۇرامىز. بۇل ءقازىر بارلىق جەردەگى كورىنىس. ءار دەڭگەيدەگى اكىم-قارا مەن ولاردىڭ ۇيلەرىندەگى سىڭلىلەرىمىزدىڭ مۇرنىنا بۇل «حيكايانىڭ» ءيىسى دە بارمايدى...
سوسىن ءوزىم تۋرالى جاپپاي ايتىپ، جاپپاي ماداقتاعانعا تىيىم سالار ەدىم.
قايراتجان، اڭگىمە كوپ قوي. «قوجانىڭ كوڭىلى قۇرتقا شابادى — كوجەسىنىڭ قاتىعى جوق».
— ارينە، ۇلان-عايىر جۇمىستى جالعىز باسشىنىڭ الىپ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. قازاقتىڭ ەڭ ۇلى حانىنىڭ ءبىرى ابىلايدىڭ ءوزى دە ۇنەمى ايگىلى ءۇش بي: تولەنىڭ، قاز داۋىستى قازبەكتىڭ، ايتەكەنىڭ، پىكىرىنە، سونداي-اق بۇحار جىراۋ ءتارىزدى اقىل-سانا الىپتارىنا سۇيەنىپ وتىرعان. ال قازىرگى پرەزيدەنتىمىزدىڭ اينالاسىنداعى ادامدار حاقىندا قانداي پىكىردەسىز؟ جالپى، ءۋازىر ىزدەگەندە جاڭىلىسپاۋ كەرەكتىگىن وتكەندەگى تامىز بۇلىگى دە تاعى ءبىر ەسكە سالعان جوق پا؟
— باياعدا، ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە يوسيف ستالين ەل باسشىسى بولدى. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى — ەلدەگى قيانات، جازالاردى اڭگىمەلەگەن ادامدار: «مۇنى ستالين بىلمەيدى — اينالاسىنداعىلار عوي ءبارىن جاساپ جاتقان»، — دەيتىن. حالىق بايعۇس سەنگەن ادامىنا شاڭ جۋىتپاي، ونى اقتاپ الۋعا بەيىم عوي.
وسى سۇراعىڭ ءوزىمنىڭ كوڭىلىمدە ىلعي جۇرەتىن وي ەدى. پرەزيدەنتىمىز تەلەديداردان كورىنگەن سايىن جانىم اشىپ، شارشاۋلى جۇزىنە جۇرەگىم سىزداپ قاراپ قويامىن. ىلعي جالعىز ءوزى شىرقىراپ جۇرگەندەي كورىنەدى. بۇلاي بولماۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ءوزىنىڭ مىقتى بولۋى — ەلدىڭ باقىتى. ول باقىتتى حالقىنا باياندى ەتۋ ءۇشىن پرەزيدەنت اينالاسىنا اقىلدى، پاراساتتى جاستار مەن ەل اعالارىن، ءتيىستى جەرلەردە اناسىنداي جانى اشىپ اقىل بەرىپ وتىراتىن اقىل يەسى (بىرەن-ساران) ايەل زاتىن جيناۋى كەرەك. پرەزيدەنت سارايىنىڭ يتىنە دەيىن مادەنيەتتى بولۋى شارت. ويتكەنى، قازاق دەگەن حالىقتىڭ كورگەندىلىك دەڭگەيى، اتا-بابا زامانىنان باعالاناتىن سۇڭعىلا قاسيەتتەرى پرەزيدەنت سارايىنان، ونىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرىنەن تارايدى. پرەزيدەنتتىڭ ماڭىندا جۇرگەن ادامنىڭ ءارقايسىسى اقىلدىلىق، تىندىرىمدىلىق، ىسكەرلىك جاعىنان ونىڭ وزىنەن اسىپ ءتۇسىپ وتىرۋى كەرەك.
مەن باياعىدا ءبىر ولەڭ جازىپ ەم عوي وقىعان شىعارسىڭ:
باتىر جولداس جاندارمەن سەرتى بىرگە،
اقىن مۇڭداس، تالپىنساڭ ەركىن ۇنگە.
ءپاتۋاسىز جاندار دا ءبىرىن ءبىرى
تاۋىپ الار، جۇرسە دە جەر تۇبىندە.
جانۋار دا دەيتۇعىن ۇقپاس جاندى
ۇناتادى ءبىرىن-بىرىن ىقتاسقاندى،
باستىق بىتكەن ماڭىنا ويدان-قىردان
جينايدى ىلعي وزىنە ۇقساستاردى.
جاقىن تارتار كەي كوسەم توبىرلاردى،
ءتىلسىز، ءۇنسىز ارشيتىن جولىن ماڭگى.
جالعىز تۇلعا ءوزى بوپ كورىنۋگە
جينار وڭكەي قاعىلعان-سوعىلعاندى، —
دەپ ەدىم. ءالى سول پرينسيپىمنەن تايعانىم جوق. پرەزيدەنت جانىنان ىلعي تەكتىلەردى، ەل بىرلىگىن، ەل رۋحىن ساقتاي الار كورەگەندەردى جيناپ، سولار جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
— ويلاپ قاراساق، قاي كەزدە دە قازاقتىڭ اقىن-ونەرپازدارى حالىق قوسىلعان ساتتە ساياسي كۇرەس الاڭىنا شىعىپ، جۇرتىن جەڭىسكە باستايدى. ويتكەنى، كەيدە حالىق اكىمنەن گورى اقىنعا كوبىرەك سەنەدى. ويتكەنى، كەيدە حالىق اكىمنەن گورى اقىنعا كوبىرەك سەنەدى. مۇنىڭ مىسالى ءقازىر دە بار. ال ءوز باسىڭىز ساياسي كۇرەسكە نەگە شىقپاي ءجۇرسىز؟
تۇسىنە بىلگەن، كورە بىلگەن ادامعا مەنىڭ بۇكىل تۆورچەستۆوم — ساياسي كۇرەس. جاسىمىز جەر ورتاسىنا كەلگەندە، حالىقتىڭ قوتىر جەرىن تىرنالاپ، ۇيىم قۇرىپ، قوزعالىس دەپ جۇرتتى ەرتىپ جەلكىلدەيتىن ءجايىم جوق. بۇل — ارزان بەدەل جيناۋدىڭ ءادىسى. ەگەر قاجەت دەپ تاپسام، مەنىڭ سوڭىمنان ەرەتىن دە حالىق تابىلاتىنىنا سەنىمىم مول.
— قازاق قىزدارى «ايەل ەرگە، ەرى جەرگە قاراعان» شاقتا ۇنەمى باتىلدىق جاساپ كەلگەنى تاريحتان ايان. كەشەگى جەلتوقسان وقيعاسىندا دا قاراكوز قىزدار الدىڭعى ساپتان تابىلدى. اقىن ءسىڭىلىڭىز ايسۇلۋ قادىربايەۆانىڭ كۇنى كەشەگى ەرلىگى دە ەسىمىزدە. بۇل ءبىر جاعىنان بورىكتىگە نامىس تا... ءسىز بۇدان الدەنەشە جىل بۇرىن «قايدا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جىگىتتەرى»... دەپ جىر جازىپ ەدىڭىز. سونىڭ شىندىعى دا وسى ەكەن-اۋ، دەپ قالدىق. وسى ساۋالعا جەرىمىزدەگى كەراۋىز ۇلتتاردىڭ باسىنعاندىق پيعىلدارى، وعان قالاي تىيىم سالۋ كەرەكتىگى جونىندە نە دەر ەدىڭىز؟
— باعانادان بەرى ايتىپ وتىرعان پرينسيپتەردىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، وسى سۇراقتىڭ جاۋابى عوي. الدىمەن ەل باسشىسىنىڭ كوپ ۇلتتى رەسپۋبليكا ەتەمىن دەپ كۇش سالماۋى كەرەك. قازاقتى ەل ەتەم، فرانسۋز، جاپونمەن قاتار تۇراتىن ۇلت ەكەنىمىزگە دۇنيەنىڭ كوزىن جەتكىزەم دەگەن باستى پرينسيپ بولۋى كەرەك. تۇركيادا قانشاما ۇلتتار تۇرادى؟ سولاردىڭ بىرەۋى تۇرىكتىڭ اتاجۇرتىندا وتىرىپ: «ءبىز كوپپىز، پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسۋ-تۇسپەۋدى ويلانىپ كورىڭىز؟!» — دەۋ تۇگىلى، تەلەديداردان ءبىزدىڭ تىلىمىزدە حابار بەرىڭدەر، مەكتەپ اشىڭدار دەپ تە ايتا المايدى.
ءبىز ۇلتتىق تۇتاستىققا قولىمىز جەتپەي تۇرىپ، رۋعا، جۇزگە بولىنبەيىك دەپ ۇران تاستاعاننان ماندىمايمىز.
پرەزيدەنتتىڭ ماڭىندا جۇرگەن ارىسى بار، كارىسى بار — ۇكىمەت باسىنداعىلار پرەزيدەنتتىڭ جۇزدەسى بولماساڭ، ادام ەكەن دەمەيدى. مەن وتكەندە ەجيكوۆ-باباحانوۆقا كىردىم. رەسپۋبليكا پرەمەر-مينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى! بۇرىن جەزقازعاندا جۇرگەن كەزىنەن تانيتىنمىن، بالالار جۋرنالىنىڭ، ونىڭ شاعىن ۇجىمىنىڭ قازىرگى مۇشكىل حال-احۋالىن، ۇي-كۇيلەرىنىڭ جوقتىعىن، جارتى عاسىرلان استام ءومىربايانى بار جۋرنال رەداكسياسىنىڭ ءبىر دە ءبىر قىزمەتكەرى «موسكۆيچ» ەمەس، موتوسيكل الۋعا قولدارى جەتپەي كەلە جاتقانىن ايتتىم. ءتورت اي ءجۇرىپ الدىنا ارەڭ كىرگەنىمدە، 10 مينۋت ۋاقىت ءبولدى جانە ءبىر قورىتىندى شىعارمادى.
ەندى پرەمەر-مينيسترگە كىرەيىن دەپ ءجۇرمىن، ول كىسىنىڭ دە «بۇل كىم ەدى ءوزى؟» — دەپ سۇراماي قابىلداپ، جارىلقاي قوياتىنىنا سەنىمىم جوق.
ساۋدا جۇيەسىن باسقارىپ وتىرعانداردىڭ اراسىندا دالانىڭ شاڭى مەن توپىراعىندا جۇرگەن قازاقتىڭ جاي-كۇيىن سەزىنەتىندەر بىرەن-ساران. جەلتيكوۆ، كوسترۋبا، سموكوتين، دوسيۋك — مىنە، ىلعي وسىلاي بولىپ كەتە بەرەدى. پارلامەنت مۇشەلەرىن دە كورىپ جۇرسىزدەر. رەسپۋبليكانىڭ شارۋاشىلىق نۇكتەلەرىنىڭ تىزگىنى وزگە جۇرتتىڭ قولىندا. باسقا جۇرت وكىلدەرىنىڭ تايراڭداۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى الدىمەن ءبىزدىڭ ءبىراۋىزدىلىعىمىزدىڭ جوقتىعىنان، ەكىنشىدەن شەشۋشى جەرلەردە سولار وتىرعانىنان:
جار باسىنا قونباڭىز —
داۋىل سوقسا، ءۇي كەتەر،
جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز —
جالامەنەن باس كەتەر، —
دەپ بۇحار بابامىز تەككە ايتپاعان. نۇرسۇلتان العاش ەل باسىنا كەلىپ، قازاق ءتىلى تۋرالى زاڭ جوباسىن تالقىلاعان كەزدە، جۇرت جىم بولىپ ەدى. پرەزيدەنتتىڭ جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلىن تابام دەگەن سولقىلداقتىعىن سەزىنىپ العاسىن ءبارى ورە تۇرەگەلىپ ءجۇر.
— جالپى، ءبىز وسى نەگە جالتاقتاي بەرەمىز؟ ءبىراز جەرىمىزدى رەسەي، ءبىرازىن جۇڭگو يمپەريالارى يەمدەنىپ العانىن نەگە اشىق مالىمدەي المايمىز؟
— وتكەندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە «چەگو نە ۋچيلي اتامانى» دەگەن ماقالا شىقتى. اۆتورى — ورىس فاميلياسىنداعى ادام. كەرەمەت ماقالا! ءبىراق ورىستىڭ ءبارى دانىشپان ەمەس قوي، قازاق جەرىنە ءبىر كەزدە اتا-باباسى جەر اۋدارىلىپ كەلدى مە، تىڭ يگەرەمىز دەپ جىبەرىلگەن تۇرمەدەن شىققاندار مەن باس بۇزارلار ما — بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ونىمەن ءىسى جوق. سوندىقتان ولارعا جالىنىپ-جالبارىنباي، «اسىڭ — مىناۋ، جۇمىسىڭ — اناۋ، ءبىراق قاي جەردە وتىرعانىڭدى ءبىل!» — دەيتىن رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ بەرىك ءپرينسيپى كەرەك.
ال وسى بۇگىنگى جەرىمىزدىڭ وزىنە يە بولا الماي وتىرىپ، انا جاق، مىنا جاقتاعى باياعى تەرريتوريالارىمىز تۋرالى اشىق تالاپ ەتۋ ەرتەرەك.
— الىستاعى اعايىن دا جازىلماعان جارامىزدىڭ ءبىرى. ءسىز كەيبىر شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزبەن جۇزدەسىپ تە قايتتىڭىز. ولاردى اتامەكەنگە ورالتۋ ءۇشىن نە قاجەت؟
— الىستاعى اعايىنعا «تۇگەل وسىندا قالىڭدار، ءبارى جاقسى بولادى» دەۋ دۇرىس ەمەس. ولاي ايتۋ ءۇشىن ءبىز دايىن ەمەسپىز. باتىس گەرمانيانىڭ نەمىستەرى ءفاشيزمنىڭ جەڭىلىسىنەن كەيىن 40 جىل بويى بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا، ءۇن شىعارماي ءجۇرىپ، بۇكىل نەمىس ۇرپاعىن جەرىنە جيناپ الۋعا قىزمەت ەتتى. سوسىن، 40 جىل دايىندىقتان كەيىن عانا: «ال، كەلەم دەسەڭدەر، ەسىك اشىق!» — دەدى. ءبىزدىڭ باۋىرلاستاردىڭ ءولى بولساق تا، ءتىرى بولساق تا، بىرگە بولامىن دەپ ءبىزدىڭ تىرلىگىمىزگە بەل بۋعاندارى بولسا، كەدەرگى جاساماۋ كەرەك. ال شاقىرىپ الاتىنداي دەڭگەيگە جەتكەنىمىز جوق. ءبىراق امانكەلدى تۇلەيەۆ سەكىلدى باۋىرلاردى شاقىرۋ كەرەك.
— نارىقتىق ەكونوميكا ءبىزدى قارىق قىلا الا ما؟ بايلار بايي ءتۇسىپ، كەدەيلەر مەن ەپسىزدەر، قىرسىزدار ودان سايىن جارلىلانا ءتۇسۋ ءقاۋپى بار... ەڭ باستىسى، ەرتەڭ نارىققا كوشكەندە ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بارلىق رەڭىنەن ايرىلىپ قالماي ما؟ مۇنىڭ بەتىن قايتارۋدىڭ جولى قانداي دەپ ويلايسىز؟
— نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ — زامان تالابى بولىپ وتىر عوي. كوشپەڭدەر، باياعىشا وتىرا بەرەيىك دەۋگە بولماس.ۋ و باستان ەبى جوق، ىلدىم-جىلدىمى، ساۋدا-ساتتىققا يكەمى دە، قۇلقى دا جوق قازاق ەتى ءتىرى ىسكەر بولۋعا ۇمتىلۋلارى كەرەك. ۇلتتىق مادەنيەت ماسەلەسىن باسقارىپ وتىرعاندار پرەزيدەنت نە دەر ەكەن دەپ اۋىزدارش اشپاي، كومپلەكستى جوسپارلار جاساپ، ىسكە اسىرسا، رەڭىن جويماس. قازىرگى تاڭدا بۇل قارقىننىڭ بەتىن قايتارۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق جاستارىن ءوز جەرىندە وگەيسىتپەي، ىسكە ارالاستىرۋ، سونى قاداعالاۋ كەرەك. ماڭايىنداعى ورىس، ەۆرەي ازداي، سوڭعى كەزدە پرەزيدەنتىمىزدىڭ اينالاسىندا دا، رەسپۋبليكامىزدىڭ بانك، شەتەلدەرمەن بايلانىس نۇكتەلەرىندە دە كارىس اعايىندار قاپتاپ كەتتى.
— «بۇلاق باستان لايلانىپ، كىم تۇندىرار، ەي، حاقىم» دەپ جىراۋ زارلاعان ەكەن. «تۇياعى جوق، جالى جوق قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر، اياعى جوق، قولى جوق — جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر؟» دەمەكشى، ءبىز اتا-بابامىزدىڭ اسىن، تويىن بەرىپ جۇرگەندە، وزگە ۇلتتار ساۋدا، بيزنەس وقۋلارىن ۇيرەنۋ ۇستىندە. ەرتەڭ تاعى تاسقا وتىرىپ قالماساق بولدى... نە ءۇي، نە كۇيى جوق جاس ونەر وكىلدەرىنىڭ سۇرقى مىناۋ. جان جاعىڭا قاراساڭ، قىبىر — جىبىر ساۋدا، ءتىپتى ولەڭىڭدى دە ەشكىم كەرەك ەتىپ تۇرعان جوق. بۇعان حالىقتى كىنالاۋ ورىنسىز. اتاقتى قولباسشى سۋۆوروۆ: — «سوعىستىڭ اتى — سوعىس، ءبىراق تۇستىكتى ۋاقىتىلى ءىشۋ كەرەك»، — دەپتى عوي. قارنى تويماعان ەل ونەردى ءقايتسىن. ەلدىڭ ءبارى اباي ەمەس قوي... وسى سايكەسسىزدىك ەڭ جىلپوس دارىنسىماقتاردى، ساۋداگەر اقىنداردى تۋدىرماسىنا كىم كەپىل؟
— ساۋداگەردىڭ ءبارى ارتۋر رەمبو ەمەس قوي، اپاي...
— ايتىپ وتىرعان ويىڭا تولىقتاي قوسىلامىن. مەنىڭ بۇرىننان دا ايتش جۇرگەنىم — قازاق جاستارىنىڭ قازاقستاننىڭ قاي قالاسىنا بارساڭ دا، ورىستار مەن كارىستەردىڭ زاپاستا تۇرعان پاتەرلەرىن جالداپ، سورلاپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. قازاق وتباسىلارىنىڭ، جاستارىنىڭ بۇلاي قاڭىرىپ، ءوز توپىراعىندا جەتىم كۇي كەشپەۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ ءار قالا، ءار وبلىسىمىزدا ءوزىنىڭ ءتورت بولمەلى ۇيىنە، استىنداعى ماشيناسىنا، اينالاسىنداعى كوپ ۇلتتى سۆيتاسىنىڭ ءوزىن قولپاشتاۋىنا ءماز بولمايتىن سەرىك ءابدىراحمانوۆ سەكىلدى باۋىرلارىمىز وتىرۋى كەرەك.
مىسالى، قايرات ءوزىڭ وقۋ بىتىرگەلى ۇمىتپاسام 6-7 جىل بولىپ قالدى — ءالى ۇي-كۇيسىز ءجۇرسىڭ عوي دەيمىن؟ سەن سەكىلدى تاعى ءبىر تالانتتى اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ سەمەيدە وتباسىمەن ساندالىپ ءجۇر. ءوزى اباي مۋزەيىندە قىزمەت جاسايدى. سەمەيدەگى كەشىرىم بوزتايەۆ باستاعان ازامات باۋىرلارىمىز سول كەرەمەت اقىنعا باسپانا بولار ءبىر بولمە تاۋىپ بەرمەي وتىر.
— بۇگىنگى كەز ابايدىڭ: «بولدى دا پارتيا، ەل ءىشى ءبۇلىندى» دەگەن ولەڭىندەگىدەي، پارتيانىڭ ءبارى وزدەرىنشە ەلدىڭ مۇڭىن جوقتايدى... بۇعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟
— ءقازىر ءار بۇرىشتان ءبىر پارتيا ۇيىمداسىپ جاتىر عوي دەيمىن. مەن كوشەگە كوپ شىقپايمىن، ەشكىممەن ارالاسپايمىن، سوندىقتان حابارىم جوق. ەگەر پارتيالاردى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن حالىقتىڭ زيالىلارى پرەزيدەنتكە، ەلگە شىن كومەكتەسكىسى كەلەتىن بولسا، بۇكىلقازاقتىق قوزعالىس جاساۋلارى كەرەك.
اينالا الماي ات ءولسىن،
ايىرا الماي جات ءولسىن
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز ءبىر ەنەدەن تۋعانداي بولىڭىز، —
دەگەن ەكەن بۇقار جىراۋ. كوپپپارتيالىلىققا قارسىمىن. بىر-بىرىمەن باسەكە، داۋ-دالابا — بۇل قازاق تابيعاتىنا كەلمەيتىن جايلار.
— ءسىز «توقىراۋ» — دەپ ەل جاپپاي جامانداعاندا ەڭ الدىمەن «وتكەننىڭ بارىنە بىردەي توپىراق شاشپايىق، اعايىن» دەپ باسۋ ايتىپ، ديماش، اسانباي ءتارىزدى اسىل اعالاردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قورعاعان ەدىڭىز. وسى پىكىرىڭىزگە بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان تاعى ءبىر قاراپ كورىڭىزشى. جوعارىداعى اعالارمەن ارالاسىپ تۇراسىز با؟ ولاردىڭ بويىنداعى باعالى قاسيەتتەر قانداي؟
— مەن ادامدار اتقا ءمىنىپ جۇرگەندە وزدەرى ءمانىس ءبىلىپ ەلەپ جاتپاسا، كوپ جۋىسپايمىن. ءبىراق استىنداعى اتى ءسۇرىنىپ كەتكەندە، قورلىق-زورلىق كورگەندە، قاسىنان تابىلامىن. بۇل مەنىڭ ادامگەرشىلىك كرەدوم.
ديماش اعاي دا، اسانباي اعامىز دا اقساقالدىق، اقىلدىلىق كورسەتۋدىڭ ورنىنا ۇساق-تۇيەككە وكپەلەپ، باستارى قالتىلداعانشا اقىل دارىماي، ءبىزدىڭ اۋىلدان شىقپاعاننىڭ ءبارى ورەسىز دەپ وندىرشەكتەيتىن شالدار ەمەس. ەكەۋىمەن دە سالەمدەسىپ تۇرامىن، سىيلايمىن. باعالى قاسيەتتەرى — جان دۇنيەلەرىنىڭ كەڭدىگى. اسانباي اعايدى بۇرىن ارالاسپاعاسىن كوپ بىلمەيتىن ەدىم — ءتىپتى سۇڭعىلا فيلوسوف ەكەن. ءبىزدىڭ حالىققا مۇنداي اعالار كەرەك، ولاردىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ وتىرۋ پرەزيدەنتتىڭ دە ابىرويىن الاسارتپايدى. كىم-كىمنىڭ دە تۇبىنە جەتەتىن — ءوزىم بىلەمدىك. «كەلىن ءوزى كەلگەندەي، بالا ءوزى وسكەندەي» دەمەكشى، بۇگىنگى اتقا-مىنەرلەر سۇڭعىلا بوپ اسپاننان تۇسە قالاماعانىن ەل كورىپ وتىر. كوبىسى سول كىسىلەردىڭ كوز قىرى تۇسۋىمەن ادام بولعاندار.
— «وركەن» — جاستار باسىلىمى بولعاندىقتان، جاس ۇرپاققا قانداي كوزقاراستاسىز؟ ولاردان نە كۇتەسىز؟
— مەنىڭ قورعاۋشىلارىم، سويىلىمدى سوعاتىندار، ۇندەمەي قالسام، ىزدەيتىندەر — جاستار، قازاقتىڭ كوكىرەك كوزى اشىق قىز-جىگىتتەرى، مەنىڭ ءومىر سۇرۋىمە دەم بەرەتىن ۇكىمەت باسشىلارى ەمەس، سول ورىمدەر. ءبىز ولارعا كوبىنە بالاسىنىپ قارايمىز. ۇلكەن كەمشىلىك — وسى. ءوز باسىم مەنىڭ قۇربىلارىمدا جوق باتىلدىقتى، ىسكەرلىكتى، كورەگەندىكتى وسى «وركەننىڭ» وقىرماندارىنان دامەتەم.
— ەندىگى ساۋال بەس جىلدىعى تاياپ كەلە جاتقان جەلتوقسان جونىندە. بۇل وقيعا حاقىندا ايتا الماي كەلە جاتقان ويلارىڭىز بار ما؟
— جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىناسقاندار قىلمىسكەرلەر اتاندى. ال ولار شىنىندا قازاق نامىسىنىڭ تۋىن كوتەرگەندەر ەدى. ءبىز سولار تۋرالى از جازامىز. قازا بولعاندار مەن تۇرمەگە تۇسكەندەردى ايتامىز. ال شىنىندا الاڭعا شىققان قىزدار مەن جىگىتتەردى دە سويلەتۋ، ولاردىڭ ويلارىن جازا ءتۇسۋ كەرەك.
— وسىنداي ەل مۇڭ-مۇقتاجىن ءسىز وزىڭىزگە ءتان ورلىگىڭىزبەن كەزىندە قايمىقپاي تالاي ايتتىڭىز. ءتىپتى ءبىر اقىن ءىنىڭىز ءسىز ءوز وقىرماندارىڭىزبەن كەزدەسۋدە جاڭا وزەن وقيعالارىنا قاتىستى پىكىرىڭىزدى اشىق ايتقاندا جانىنا ەرىپ كەلگەن ءبىزدىڭ جانىمىز شۇبەرەككە ءتۇيىلىپ قالدى. ءتىپتى ءبىر مەملەكەتتىك حاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامىن نۇسقاپ تۇرىپ سويلەگەن ەكەنسىز. جالپى، وسىنداي ءوز پىكىرىڭىزدى ايتقانىڭىز ءۇشىن قۋدالانعان كەزىڭىز بولدى ما؟ قانداي ولەڭدەرىڭىز «تۇتقىندالدى»؟
— ولەڭدەرىم كوپ قورلىق كوردى. مەنىڭ كىتاپتارىما سول كەزدە باسپالاردا رەداكتور بولعان مىنا ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆتەر، بايبوتا سەرىكبايەۆتار جاقسى بىلۋگە ءتيىس. «جالىن» باسپاسىنان 1985-جىلى «داۋا» اتتى كىتابىم شىقتى عوي. سوندا:
جىلدان-جىلعا تايعاناق سىن شاتقالى،
انتەك باسساڭ، قۇزدارى بۇلتارتپادى.
ءبىر كەز بابام جىبەرگەن قاتەلىكتىڭ
تاكسىرەتىن تارتىپ ءجۇر ۇرپاقتارى، —
نەمەسە:
كويلەگىم ءبۇتىن، كۇيلىمىن،
جاتقام جوق، ءشىرىپ جاعادا.
جاۋتاڭداپ العان بيلىگىڭ
ەركىندىگىمەن ساداعا! —
دەگەن سەكىلدى شۋماقتار بار ەدى. «تۇتقىنعا» تۇسكەن ولەڭدەرىم بارشىلىق. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەردەگى يدەولوگيالىق حاتشىسى باسپا باسشىلارىن، گازەت-جۋرنال ريداكتورلارىن جيناپ الىپ:
«وڭعارسىنوۆانى سىيلايمىز، جاقسى كورەمىز. ءبىراق مىنانداي ولەڭدەرىن جۇرتقا جاريا ەتىپ، سەندەر نە قاراپ وتىرسىڭدار؟
مىسالى:
ازاماتتىڭ بيلەيتىن ەركىن ءۇنىن،
جەرلەستىك پەن قانداستىق دەرتى — مۇنىم.
اۋىلىنىڭ ءيتىن دە ارىستان عىپ،
ۇستاتقىسى كەلەدى ەل تۇعىرىن.
بۇل نە، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بۇگىنگى ساياساتىنا كۇل شاشۋ ما؟» — دەگەن. ءبىراق ءازىر تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتقانىم جوق. ءجا، مۇنىڭ ءبارى — وتكەن ءىس. بۇگىنگى اڭگىمەمىز قازىرگى ەل باسشىسى توڭىرەگىندە بولعاندىقتان، شالكيىز بابامىزدىڭ سوزىمەن اياقتاعىم كەلىپ وتىر.
ال بورىلەر، بورىلەر،
ءبورىمىن دەپ جۇرگەندەر،
ءار ءبىرىنىڭ بالاسى،
التاۋ بولار، بەس بولار.
ابادانىنان ايرىلسا.
ولاردىڭ ءار بىرەۋى،
ءاربىر يتكە جەم بولار، —
دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ابادانىمىز — نۇرسۇلتان. ونى قولداۋىمىز كەرەك. بىلمەستىكتەرى بولسا، كۇلبىلتەلەمەي دەر كەزىندە ايتىپ، ويلاندىرىپ وتىرۋ — ءبىزدىڭ پارىزىمىز
— ەلدىڭ ەرتەڭىنە بولجاۋ جاساي الاسىز با؟ قازاق حالقى كەلەر عاسىر ەسىگىن قالاي اشادى دەپ ويلايسىز؟
— كەلەر عاسىردىڭ دا توبەسى كورىنىپ قالىپتى عوي، ءوزى... قازاق رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ بەدەر-باعدارىن، ءمانىن، قالپىنا كەلتىرمەسە دە، ءبىرشاما كوتەرىپ، شارۋاشىلىعىن، عىلىمى مەن تەحنيكاسىن، مادەنيەتىن ورىستەتۋ ۇستىندە قارسى الار دەپ ءۇمىت ەتەم.
1991.
You Might Also Like
-
وسىدان ەكى-ۇش جىل بۇرىن نيۋ-يورك قالاسىنداعى ءبىزدىڭ مەكتەپ-ينتەرنات سەكىلدى ءبىر مەكتەپتەگى كەزدەسۋدە، مەنىڭ بالالار جۋرنالىندا ىستەيتىن ادام ەكەنىمدى ەستىگەن بە — ماعان قويعان سۇراقتارى ەسىمد...
-
ماڭقىستاۋ... سەنىڭ عاسىرلار بويى قۇلازىپ كالعان كونە كوكىرەگىڭ بۇل كۇندە مىناۋ ومىرگە عاشىق جانداردىڭ جۇرەگىندەي لۇپىلدەيدى. سەنىڭ وسى ءبىر اراي ءجۇز كەلبەتىڭە قاراپ مەنىڭ دە كىشكەنتاي جۇرەگىم ءلۇپىلد...
