رۋحاني تۇتاستىعى جوق ۇلتتىڭ عۇمىرى دا قىسقا
قايرات الىمبەك جۇرگىزگەن سۇحبات
— فاريزا-اپاي، «ەردىڭ جاسى — ەلۋىڭىز» قۇتتى بولسىن! بۇل ءبىر وتكەنگە كوز جىبەرىپ بولاشاقتى باعدارلار بەلەس قوي. سوندىقتان دا قازىرگى كوڭىل كۇيىڭىز قانداي؟ وتكەن ومىرىڭىزدەن ەل-جۇرتىڭىزعا قانداي ەسەپ بەرەر ەدىڭىز؟
— ءبىزدىڭ كوڭىل كۇي اۋا رايىنا بايلانىستى. ادەبي-ساياسي، تۇرمىستىق اۋا-رايىن ايتامىن. از عانا حالقىمنىڭ ارقالاعانى تاۋقىمەت، كورگەنى بەينەت، ساناسى كۇستەنىپ، ايقايلاعاننىڭ ءبارىن ازامات دەپ قابىلداپ، اركىمنىڭ اياق استى مايلىق-سۋلىعى بولىپ جۇرگەنىن كورىپ وتىرىپ: «مەن ەلىمنىڭ مىقتىسىمىن، اسىلىمىن» دەپ جەكە دارا الشاڭداۋ — ارسىزدىڭ ءىسى.
ال، قازىرگى كۇندەرى كوڭىل كۇيىم بۇدان ەكى-ۇش جىل بۇرىنعىداي مۇشكىل حالدە دەي المايمىن. 1986-جىلدان وتكەن 1989-دىڭ ءدال ورتاسىنا دەيىن ىشكەنىم ءىرىڭ، جەگەنىم جەلىم بولىپ، جەرمەن-جەكسەن كۇي كەشكەنىم راس.
ەلگە ەسەپ بەرەردەي ءبىز، تۆورچەستۆو ادامدارى، ءۇي سالىپ جاتقانىمىز جوق، حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتىپ، «فاريزانىڭ تاققا وتىرعان تۇسىندا پالەن جاقسى ىستەر ىستەلىپ ەدى» دەيتىندەي اكىمدىك بيلىگىمىز جوق. بىزدىكى — جۇرتقا، كەيىنگى ۇرپاعىما وي سالۋ؛ اتا ءجۇرتىمنىڭ اسىل قاسيەتتەرى مەن ساناڭدى جاڭعىرتار ءسالت-داستۇرىن جالعاستىرۋعا، وزگە ورەلى حالىقتاردىڭ مادەنيەتى مەن بيىك وي دەڭگەيىن ۇيرەنۋگە ۇندەۋ؛ ادالدىققا، ەسەپتەسپەيتىن مەيرىمگە تاربيەلەۋ. تۆورچەستۆوعا ارالاسقان وتىز جىلىمىزدىڭ بويىنا وسى مۇراتتاردى ماقسات تۇتتىق. ەلگە، قوعامعا مىندەتسيتىن ءجايىم جوق. كوكىرەگى وياۋ وقۋشى ءوزى ايتا جاتار.
— ءسىزدىڭ پوەزياڭىزدىڭ گۇل اشقان شاعى ءقازىر «حرۋششيەۆتىك جىلىمىق» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن كەزەڭگە تۇسپا-تۇس كەلدى. ودان سوڭ بۇتاق جايىپ، تامىرلانار ۋاقىتى ۇزاققا سوزىلعان «توقىراۋ داۋىرىندە» ءوتتى. بۇل تۆورچەستۆوڭىزعا اسەر ەتپەي قويماعانى انىق. وسى جايىنداعى ويىڭىزدى بولىسسەڭىز...
— مەنى اقىن ەتكەن — توقىراۋ زامانى. ءقازىر «توقىراۋ» دەگەندى جۇرت كوپ ايتادى. ەستىگەن سايىن مەنىڭ ءار كلەتكام كوتەرىلىسكە شىعاتىنداي بۇرقان-تالقان بولىپ قالامىن. ادامزات تالاي قوعامدىق ساتىلاردى باستان كەشكەن. ونىڭ ءارقايسىسىنىڭ جاقسى جاقتارى دا، كەمشىلىكتەرى دە بولعان، ءتىپتى ءبىزدىڭ ءدال قازىرگى قايتا قۇرۋ دەپ جۇرگەن كەزەڭىمىزدىڭ ءوزى دە سولاي. بۇل — زاڭدىلىق. قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەپ، جەر شارىنىڭ ءبىر نۇكتەسىندە قازاق دەگەن حالىق بار ەكەنىن الەم جۇرتىنىڭ بىلگەنى دە سول توقىراۋ جىلدارىنىڭ تۇسى. ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدىڭ قالىپتاسۋى دا سول كەزەڭنەن باستالدى. ۇلتتىق سانا قالىپتاسپاعان حالىقتا تۇتاستىق بولمايدى. تۇتاستىعى، رۋحاني بىرلىگى جوق ۇلتتىڭ ءومىرى قىسقا بولاتىنىن ادامزات تاريحى دالەلدەپ كەلەدى. ول كەزەڭنىڭ دە قاتەلىكتەرى، كەمشىلىكتەرى بولعان شىعار. ونداي كولەڭكەلەر وي ادامدارىن ەسەيتتى. سول جىلدارى «مەن سەنىڭ جۇرەگىڭدەمىن»، «سۇحبات» اتتى كىتاپتارىمدى شىعارۋدا كوپ قيىندىق كوردىم. «جازۋشى» باسپاسىنداعى قىزمەتكەرلەر «قوعامعا ۇكىم ايتىپ وتىر» دەپ ءبىراز شىعارمالارىمدى قىرىقتى، قىسقارتتى، كەيبىرەۋلەرىن وزگەرتىپ، «تۇزدىقتاۋعا» ءماجبۇر ەتتى. بۇل — سول جەكەلەگەن ادامداردىڭ سايازدىعىن، ويسىزدىعىن كورسەتەر فاكتىلەر. وسىعان قاراپ، بۇكىل قوعام سونداي بولدى دەۋدەن اۋلاقپىن.
سول جىلدارى ماڭقىستاۋ، تورعاي، جەزقازعان وبلىستارى، بىرنەشە جاڭا اۋداندار قۇرىلدى. جاڭا گازەت-جۋرنال، باسپالار اشىلدى. قانشاما مادەنيەت، سپورت سارايلارى، مەكتەپ، تەاترلار سالىندى. مۇنىڭ ءبارى ءبىر نەمەسە بىرنەشە ادامنىڭ يگىلىگى ەمەس، حالىق يگىلىگى. سوندىقتان وتكەننىڭ بارىنە قۇم شاشۋ — كۇپىرلىك.
— توقىراۋدىڭ توڭىن جىبىتەر كەزەڭدە ءبىرسىپىرا اسىرا سىلتەۋشىلىك بولعانى دا شىندىق. كوپتەگەن باسشى ادامدارعا ءتۇرلى «اتاقتاردىڭ» تاعىلۋىن، ءتىپتى كۇللى قازاق حالقىنا «ۇلتشىلدىق» تاڭباسى باسىلۋىن-اق الايىقشى.
— اسىرا سىلتەۋشىلىك باسقا حالىقتاردان گورى ءبىزدىڭ اۋىلدا باسىمىراق بولعانى جانىما باتادى. بۇل — تاريحتىڭ تالاي سوققىسىن كورىپ كەلگەنى ساباق بولماي، بىرلىگىگىمىزدىڭ، تۇتاستىعىمىزدىڭ ءالى دە شالا پىسكەن جۇمىرتقاداي ەكەنىن كورسەتكەن حالىقتىق، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، قوعامدىق مۇددەنى جەكە باسىمىزدىڭ مانسابىنان، توپتاردىڭ ايتىس-تارتىسىنان بيىك قويا الماي، سونىڭ سالدارىنان قولجاۋلىق اۋقىمىنان اسا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ كوزبەن كورەر كورىنىسى بولدى. ءوزى از، ءارى پىشىراپ جۇرگەن حالقىمىزدىڭ اراسىنا «وڭتۇستىك قازاعى» «سولتۇستىك نەمەسە باستىستىڭ قازاعى» دەپ سىنا قاعىلدى. ەكى قازاق تالاسىپ جاتسا، اراشالاعان بولىپ كەلگەن ءۇشىنشى بىرەۋى تورەلىككە قولى جەتەدى. بىزدە وسى جاعداي تاريحي تراگەديا بولدى. ءوزىمىزدىڭ كەرەمەت جىگىتتەرىمىز بەن قىزدارىمىزدى يتەرىپ تاستاپ، ايتەۋىر باسقا جاقتان كەلگەن باسقا ۇلتتىڭ اياعىنان تىك تۇراتىن وكىلى بولسا، نەمەسە نە ءوز ءتىلىن، نە تاريحى مەن پسيحولوگياسىن بىلمەيتىن، ءبىراق قازاق اتىن شاپان ەتكەن بىرەۋلەر اياق استىنان اتقا مىنگىزىلدى. ەلدىڭ باسىنا رەسەي وبلىسىنان كەلگەن باسقا حالىق ازاماتىنىڭ اسپاننان تۇسكەندەي وتىرعىزىلۋى دا ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ورلەپ تۇرعان كەزىندە قازاق اتاۋلىنىڭ ىشكى قىجىلىن كۇشەيتىپ، نامىسىنا تيەدى. بۇل دۇرىس ساياسات بولمادى.
بىرنەشە جىل ەل باسقارعان، رەسپۋبليكانى وركەندەتۋگە كۇش-قۋاتىن جۇمساعان حالقىمىزدىڭ پەرزەنتى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ جولداستى، ءبولىنىپ-جارىلىپ ءار اۋىلعا ۇران تاستاۋعا كەلگەندە الدارىنا جان سالمايتىن ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ كەيبىرەۋلەرى بولماسا، قاراپايىم حالىق قاتتى ءقادىر تۇتاتىن. ول كىسىنى دە اياق استىنان «جامان» ەتىپ شىعاردىق. الماتىدا مونشا سالدىردى دەپ ايىپتادىق، سول مونشاعا قونايەۆ جولداس ءبىر رەت ءتۇستى مە ەكەن، ءسىرا؟! ورىستان ايەل العان قازاق ازاماتتارىنا قۋالاپ ءجۇرىپ قۇرمەت كورسەتتىك. مۇنىڭ ءبارى ويى، پىكىرى بار ادامنىڭ جۇرەگىن اينىتاتىن — جارامساقتىق ەدى. وسى سيقىمىزدى كورىپ، الاۋىزدىعىمىزدى، مانساپ ءۇشىن اكەمىزدى دە ساتۋعا ءازىر بولمىسىمىزعا كوزدەرى جەتكەن ماسكەۋدەگى مىقتىلار وزدەرىنە سول كەرەك دەگەندەي، «ۇلتشىلسىڭدار» دەپ بەتىمىزگە بىلامىق جاقتى. رۋحاني تۇتاستىعى، ۇلتتىق بىرلىگى جوق حالىق عۇمىرسىز جانە ونىڭ وسى وسالدىعىن اركىم پايدالانادى.
— ءقازىر ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى بيىك مىنبەلەردەن تالقىعا تۇسۋدە. ويتكەنى، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تىم جۇتاڭ تارتتى. ءتىپتى، كەشەگى اعىل-تەگىل ەڭ قاجەتتى بۇيىمداردىڭ ءوزى قاسقالداقتىڭ قانىنداي بولىپ كەتتى. سىزدىڭشە، وسىناۋ تىعىرىقتان شىعار جول سىلتەۋدە جازۋشىنىڭ ءرولى قانداي بولماق؟
— ءار ادامنىڭ ءوز ورنى بار. جازۋشىنىڭ پارىزى — حالىقتىڭ ويىن، ساناسىن ءوسىرۋ؛ قوعام دەنەسىندەگى بارلىق قان تامىرلارىن اۋرۋ — سىرقاۋىمەن كورە ءبىلۋ، كورسەتە ءبىلۋ؛ ادامدى رۋحاني تازالىققا، ادالدىققا باۋلۋ. سوڭعى جىلدارى جازۋشى اتاۋلى مىنبەگە تالاسىپ، بيسىنۋگە، بيلىك ايتۋعا جاپپاي اۋەستەنىپ الدى. «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەگەندەي، سولاردىڭ دەنى كوركەم شىعارمادا اۋىز تۇشىنار ەشتەڭە جازا الماعاندار. باس-اياعىن بارلاپ الماي، ايتەۋىر حالىقتى سوڭىنان ەرتسەم دەگەندى ماقسات تۇتىپ، ۇرانداۋ، بولمايتىن ىسكە ەلدى باستاپ باتپاققا ءتۇسىرۋ — ويلىنىڭ، ەل مەن جەرگە جانى شىن اشىعاننىڭ ءىسى ەمەس، انشەيىن اتىن شىعارۋدىڭ، ارزان، ۋاقىتشا بەدەل الۋدىڭ ايلا-امالى.
ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز توڭىرەگىندە باستى پىكىر ايتىپ، باتىل دا بىلگىر تۇجىرىم جاساۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ عالىمدار، ەكونوميستەر، تاريحشىلار، فيلوسوفتار جانە باسقالار. وكىنىشكە وراي، ءبىز تاريحىمىزدى دا بىلمەيمىز، ەكونوميكامىز بەن شارۋاشىلىعىمىزدىڭ قانداي دارەجەدە ەكەنىنەن دە بەيحابارمىز. رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتول وقىمىستىلارى سەلت ەتەر ەمەس. ورتالىق باسىلىمداردان ارا-تۇرا بىردەڭەلەردى وقىپ، ەل ەلەڭ ەتىسەدى. بۇل رەتتە جازۋشىنى قاۋجاڭداتۋدىڭ قاجەتى جوق. ونسىز دا ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ اركىمدى ءوز ورنىنا وتىرعىزباۋىنان، جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر ولشەممەن ولشەۋىنەن ادامدار ءالى كۇنگە جاپا شەگىپ، زاردابىن حالىق تارتىپ كەلەدى.
سوندىقتان ۇران تاستاپ، قۇر داۋرىعۋ ەمەس، اركىم ءوز سالاسىنداعى ادال ىسىمەن، بەلسەندىلىگىمەن قىزمەت ەتسە عانا حالىققا، قوعامعا پايداسىن كوبىرەك تيگىزەدى. سوزگە ءبىرشاما تويىپ بولدىق — ءىس ىستەۋىمىز كەرەك. بىزگە بۇگىنگى تاڭدا ءوسۋ كەرەك، ەڭبەك ەتۋ كەرەك، اقىلمەن، ويمەن ەڭبەك ەتۋ كەرەك. تۇرمىسىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى بىرەۋ كەلىپ جاساپ بەرمەيتىنىنە كوز جەتكىزەردەي بولدىق.
— الماتىداعى، جاڭا وزەندەگى وقيعالار رەسپۋبليكامىزدا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەر ورىن الىپ وتىرعاندىعىن كورسەتتى. بۇل تالاي جىلدار بويى «ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل» دەپ داۋرىعىپ جۇرگەن «جالعان پاتريوتتاردىڭ» كىم ەكەندىگىن اشىپ بەرەدى. ءتىپتى، كەزىندە «ماقتانسا بۇگىن، ماقتانسىن قازاق، توبەسى كوككە تيمەي تۇر از-اق» دەپ تە شىرقادىق-اۋ...
— بۇل — تاعى دا، جاڭاعى ايتقانىمداي، ءوز ورنىندا وتىرماعان شالاعاي، مانساپقور، جاعىمپاز باسشىلاردىڭ كەسىرىنەن تۋىندايتىن ءجاي. اركىم ءوز جۇمىسىندا قاققان قازىقتاي، تازالىقپەن، بىلىممەن، كورگەندىلىكپەن ەڭبەك ەتسە، مۇنداي بىلىقتار بولماعان بولار ەدى. وسى الماتىدا ءادىلحان دەگەن جىگىت «اتامەكەن» اتتى ەكولوگيالىق كووپەراتيۆ قۇرۋعا بەل بايلاعانىنا ەكى جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. ءوزى تۋىپ-وسكەن كەگەن اۋدانىنداعى باياعى وزەن، كول، توعايلاردىن، بۇل كۇندە ورنى تومپەشىككە اينالعان اۋىلداردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وتىز شاقتى سەميا جينالىپ، جەكەمەنشىككە 3 مىڭ گەكتار جەر سۇرايدى. اقشا سۇرامايدى، جەر سۇرايدى. سول جەردى ءوز مەنشىكتەرىنە الىپ، قىرعاۋىل مەن ەلىك، قۇندىز وسىرسەك، حيمياسىز جەمىس-جيدەك وسىرسەك دەيدى. ءبىراق، سوۆحوز ديرەكتورى ولارعا جەر بەرمەك تۇگىلى ماڭايىنان جۇرگىزبەيدى. ويتكەنى، بۇل قوي سوۆحوزى جىل سايىن كورەي اعايىنداردى جالداپ، قاۋىن-قاربىز، جۋا سالدىرىپ، ميلليونداعان پايدا تۇسىرەدى. سەليترا سورعان جەر تورت-بەس جىلدان كەيىن اقتاڭداققا اينالاتىنى بەلگىلى. ءبىراق، ءاربىر شارۋاشىلىق باسشىسىنىڭ باستى مۇراتى «مەن قازانعا بارعانشا، قان جاۋماسىن — قار جاۋسىن؛ مەن قازانعا بارعاسىن قار جاۋماسا — قان جاۋسىن». جەردىڭ ەرتەڭىن قورعاۋ ەمەس، بۇگىن مەن ەرتەڭ پايدا تابۋ، ءوزى دە، شارۋاشىلعى دا مىرعامعا باتىپ جۇرسە بولدى. كووپەراتيۆ قۇرۋشى ازاماتتاردىڭ جاڭاشىل يدەياسىنا قۇلاق قويىپ جاتقان نە الماتى وبلىستىق پارتيا كوميتەتى، نە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى جوق. رەسپۋبليكا مينيسترلەر سوۆەتىنە قارا حالىقتىڭ قولدارى جەتپەيدى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك دەگەن وسىندايدان شىعادى. بۇگىنىن، قارا باسىن عانا ويلايتىن ساياز باسشىلار وسىلايشا قوعامعا، ۇكىمەتكە كۇمان تۋعىزار ىستەرىمەن حالىق اراسىندا نارازىلىققا جول بەرەدى.
بۇل تۇستا كادر ماسەلەسىن اينالىپ وتۋگە بولمايدى، ىسكەر-قابىلەتتى ايقايلاپ-ۇيقايلاپ كوزگە تۇسەمىن دەمەي، ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق شارۋا تىندىراتىن ازاماتتاردىڭ ءىرىلى-ۇساقتى باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋى كوپتەگەن كولەڭكەلەردەن ساقتار ەدى. ال، رەسپۋبليكادا كادر ماسەلەسىمەن — قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتى مەن كوپتەگەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىندە، ءتىپتى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە دەيىن — باسقا ۇلت وكىلدەرى اينالىسىپ جۇرگەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. ولار نەبىر جۇيرىك ازاماتتار بولعانمەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىن، كادرلاردىڭ قابىلەتىن جەتە بىلە بەرمەيدى. وسىدان كەلىپ كادرلاردى ىرىكتەۋ، ءوسىرۋ ماسەلەسىندە شالاعايلىقتار تۋىندايدى. قازاقتا «ادام تانيدى» دەگەن ۇعىم بار. ول كەز-كەلگەنگە ايتىلا سالاتىن انىقتاۋىش ەمەس. ادامدى تاني ءبىلۋ — قۇداي بەرگەن قاسيەت. سوندىقتان وسىنداي قاسيەتى بار ادامداردىڭ ەل باسقارۋى — حالىقتىڭ باقىتى.
— ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس پروبلەمالارى بۇگىنگى تاڭدا ءجۇن تارتىبىندە وتكىر ءتۇر. ءسىزدىڭ وداققا بەلگىلى اقىن، ياعني قايراتكەر رەتىندە وسى تۇرعىدا ايتارىڭىز از بولماس؟..
— ەۆرەيدىڭ ەۆرەي ەكەنىن، قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن كۇن سايىن كوزىنە شۇقىپ ەسكەرتىپ وتىرعان سوڭ، ادام وزىنەن-وزى ۇلتشىل بولادى ەكەن. جاريالىلىق كەزەڭىنىڭ ءبىر كەمشىلىگى وسى. ءار حالىق ءوز جەرىندە تىلىمەن، مادەنيەتىمەن، سالت-داستۇرىمەن ەمىن-ەركىن وركەندەۋى كەرەك. بۇل زاڭدىلىق بولۋى شارت. ءوز وتانى جوق، باسقا ەلدە، باسقا حالىقتىڭ جەرىندە وتىرىپ، ونىڭ ءتىلىن، زاڭدارىن مويىنداماي، ونىڭ ۇستىنە اركىم ءوز ءتىلىن رەسپۋبليكا ءتىلى ەتەم دەۋ — ورەسكەل كورگەنسىزدىك. سول جەردە وتىر، ءوس، ءون، جۇمىس ىستە، ءبىراق جەرگىلىكتى حالىقتىڭ عۇمىرىنا، تىرلىگىنە ۇستەمدىك ەتپە.
ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا، ارينە، كەيبىر جەرلەردە، قاي ەلگە كەلگەنىڭدى بىلمەيسىڭ. ءتىپتى ءبىزدىڭ قازاق ازاماتتىق اۋە فلوتىنىڭ سامولەتتەرىنە وتىرعاندا قازاقستاننىڭ ءيىسى شىقپايدى عوي. ادەتتە ەكىنشى بورتپروۆودنيسا بولىپ ەسەپتەلەتىن «قازاق» قىزى قازاق ءتىلىن جاڭا ۇيرەنگەن اعىلشىن ايەلىنە ۇقساپ، قازاقشا حابار ايتقان بولادى. ونىڭ سوزىنە، اۋەنىنە، قازاقشا سويلەگەن سىقپىتىنا قاراپ، ۇياتتان ولە جازدايسىڭ.
ءبىزدىڭ جىگىتتەر ەسكەرۋگە ءتيىس ءبىر جاي بار:
بۇگىنگى زاماندا سىرتقا تەپكەن اشۋ-ىزا، كۇش كورسەتۋمەن نەمەسە «سەن بۇل جەردە نە ىستەپ ءجۇرسىڭ — ورمانىڭا كەت!» — دەگەن سەكىلدى وجارلىقپەن ەشتەڭە دە تىندىرۋعا بولمايدى. حالىق ءۇشىن ىستەلەتىن ەڭبەك، توگىلەتىن تەر ويمەن، اقىلمەن، بىلىممەن ۇشتاسقاندا عانا جەمىستى بولماق.
بىزدە نەشە ءتۇرلى بەيرەسمي قوعامدار، ۇيىمدار شىعىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبىراز تالاپتارى، جولساپارلارى كوڭىلگە قونادى. ءبىراق، سولاردى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ىزا مەن اشۋ، وتكەن مەزگىلدە وزدەرى كورگەن جابىردەن قالعان زاپىران بايقالادى. ءارقايسىسىنىڭ كوڭىلىندە ايتەۋىر ءبىر وكپە بار. ءوز باسىنىڭ ءوشىن الۋ ءۇشىن ەلدىڭ، جەردىڭ تاعدىرىن قالقان ەتۋ — قىلمىس.
— قازىرگى كەزدە ەكولوگيا ماسەلەلەرىن ءسوز ەتۋ ءتىپتى سانگە اينالىپ بارا جاتىر. ءبىراق، مۇنىڭ كوتەرىلۋى ورىندى دا. الايدا، تەك تابيعات قانا ازىپ-توزىپ بارا جاتىر ما؟
— جەردىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى شىنىندا دا جىلارلىق جاعدايدا ەكەنى راس. ءار جەردەن ايقايلاعاننان پايدا جوق. جوعارىدا ايتقان ءادىلحان سەكىلدى جەر سۇراعان، ونى اركىمگە اياق باستى بولۋدان ساقتايمىن دەگەن جىگىتتەرگە جەردى بەرىپ، ەلدى قونىستاندىرعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. قاراقالپاق، تۇركىمەنستان، رەسەي جەرىندەگى، ءتىپتى شەت ەلدەردە جۇرگەن جەرلەستەرىمىزدىڭ تۋعان توپىراققا كەلەمىز دەيتىندەرى بارشىلىق. ولارعا جەر بەرىپ، شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، باعدارلاپ، رەتتەپ وتىراتىن ءبولىم كەرەك. مۇمكىن رەسپۋبليكا مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ جانىنان با؟.. انا جىلى راسۋل گامزاتوۆ الماتىعا ءبىر كەلگەندە، وسىنداعى دوستارى ماشينامەن اۋداندارعا اپارىپ قىدىرتىپتى. سوندا اقىن: «قايران قازاقتىڭ دالاسى كەڭ-اۋ، تەك قازاقتار ىلۋدە بىرەۋ ەكەن»، — دەپ ازىلدەپتى. بۇل دا ءار ازاماتتىڭ ەسىندە ءجۇرۋى ءجيىس ءجاي دەپ ويلايمىن.
ال «ازىپ-توزىپ بارامىز» دەپ، وتىرا قالىپ جىلاپ-ەڭىرەگەنىمىزبەن، يەرۋساليمنەن، ەريەۆاننان نەمەسە چيكاگو مەن بيروبيدجاننان كەلگەندەر بىزگە جاعداي جاساپ: «ال، وسىڭدەر، وركەندەڭدەر»، — دەپ، قوي ۇستىنە بوزتورعايدى وتىرعىزىپ بەرىپ كەتپەيدى. ءبىز ءبارىن ءوزىمىز ويلاۋىمىز، ءوزىمىز رەتتەۋىمىز كەرەك.
مەن وتكەندە تۇركياعا بارىپ قايتتىم. جانىمداعى جيىرماعا جۋىق قازاق جىگىتتەرى مەن قىزدارىنىڭ ىشىندە مەنىمەن ءوز تىلىمىزدە سويلەسەتىن بىرەۋ عانا بولدى. سۋرەتشى ءىنىمىز بەكسەيىت تۇلكييەۆ. الگى جاستاردىڭ ءبارى دەرلىك — كۇنى كەشە ءارتۇرلى دارەجەدە ەل باسقارعان پارتيا-سوۆەت قايراتكەرلەرىنىڭ ۇل-قىزدارى. قازاق دەيىن دەسەڭ قازاق ەمەس، ورىس دەۋگە تاعى كەلمەيدى. ۇرپاقتىڭ ازىپ-توزۋى دەگەن وسى. ال بۇعان ءبىز ۋاقىتتى، ورتانى، پارتيانى، ۇكىمەتتى كىنالاپ، بۇرقان-تالقان بولامىز. ءاربىر اتا-انانى جازالاۋ كەرەك، ازىپ-توزعانىمىزدىڭ ءبارىن بىرەۋدەن نە ۇكىمەتتەن كورۋ قاتە.
— قايتا قۇرۋدىڭ ءبىر يگىلىگى — وتكەنگە ورالۋ، ياعني ۇلتتىق ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ قايتا جاڭارىپ، تاريحىمىزداعى «اقتاڭداقتاردىڭ» ارشىلۋى، انا ءتىلىمىزدىڭ اجارىنىڭ اشىلۋى دەر ەدىك. وتكەن مەن بۇگىندى ءوز تۆورچەستۆوڭىزدا ءساتتى بايلانىستىرا بىلگەن اقىن، ازامات رەتىندە بۇعان نە دەيسىز؟
— راسىندا، بۇگىنگى جاڭارىپ جاتقان قوعامىمىزداعى جالعىز جەتىستىك — شاڭ باسقان تاريحىمىزدىڭ ارشىلۋى . ءبىراق، مەنىڭ ويىمشا، ءوز تاريحىمىزداعى تۇلعالاردى ۇرپاققا جاريا ەتۋگە، ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ وزىعىن رەتىن تاۋىپ، ومىرگە ەنگىزۋگە باياعىدا-اق بولاتىن ەدى. ەندى بۇگىن امەريكا اشقانداي داليىپ جاتىرمىز. بۇگىن جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، ءبارىمىز جاپپاي باتىر دا باتىل بولىپ شىعا كەلدىك. ءبىراق بۇل باتىرلىق تا، كورەگەندىك تە، حالىق قامىن ويلاعان دانالىق تا ەمەس. ەگەر بۇگىنگى ىستەلىپ جاتقان شارۋانىڭ ءبارى سول توقىراۋ جىلدارىندا ۇندەمەي تىندىرىلعان بولسا، مىنە، دانالىق دەپ سوندا ايتۋعا بولار ەدى.
— ءبىر ويدان العاندا اقىن-سايلانباعان دەپۋتات ءتارىزدى. وسى ورايدا كوكەيىڭىزدە جۇرگەن كەلەشەكتە قولعا الماق قانداي ويلارىڭىز بار؟
— ماعان وسى تەكتەس سۇراقتار قويىلعاندا ۇيالىپ قالامىن. سۇراق قويعاندار ءۇشىن ۇيالامىن. مۇنداي سۇراقتى اقىننان ەستىپ وتىرعانىم ءتىپتى ەرسى.
مەن ويىما قۇلاق تۇرەر جۇرەك بولسا:
— الماتىدا جانە ءار وبلىس ورتالىعىندا، بالالار ءۇشىن بارلىق اۋرۋدى ەمدەيتىن باسسەيىن، سپورت زالى بار دەنساۋلىق ورتالىعىن؛
— بالا اسىراپ الىپ، تاربيەلەيمىن دەگەن، ءوزىنىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن بىلەتىن، جۇمىستا قولىنان ءىس كەلەتىن جەكە باستى ايەل-قىزدارعا اۋەلى استانادا، سوسىن وبلىس ورتالىقتارىندا تۇرعىن ءۇي سالدىرىپ، پاتەر بەرگىزەر ەدىم؛
— استانادا سوناۋ اسانقايعىدان باستاپ، كەشەگى مۇقاعالي، جۇمەكەڭدەردىڭ مۇسىندەرى تۇراتىن «اقىندار اللەياسىن» سالعىزار ەدىم؛
— قونايەۆ جولداستىڭ حالىق الدىنداعى ابىرويىن شىمشىلاي بەرۋدەن ۇتارىمىز جوق. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى الاتىن ورنىن انىقتاپ، ەسىمىن ەركىن ايتۋىمىز كەرەك. ول كىسىنىڭ ىشكەنى، جەگەنى جوق، 1986-جىلى قونايەۆتى قارالاعان حالىق ەمەس. سوندىقتان ادالدىققا ادال قاراۋ دۇرىس دەپ ويلايمىن.
— «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا» دەگەن اباي ءسوزى سىزگە دە قاتىستى سەكىلدى. ويتكەنى، جۇرت ءسىزدى «مىنەزدى ادام» دەسەدى. بۇعان كەلىسەسىز بە؟
— وسى جۇرت قىزىق. ەگەر ۇساق-تۇيەككە شاربايلاپ ۇرسىسىپ جاتاتىنداردى ەمەس، ءوزىنىڭ ءار نارسەنى، قۇبىلىستى جاقسى كورگەنىن نە جەك كورگەنىن تۋرا ايتاتىن، ءوز پرينسيپىندە اياعىنا دەيىن تۇراتىن ادامدى «مىنەزدى» دەيتىن بولسا، مەن دە «مىنەزدى» شىعارمىن. جالپى، مىنەزى جوق ادامدا ءمان دە جوق قوي.
— فاريزا اپاي، سۇحبات سوڭىندا جالپى باسپا ءسوز، ونىڭ ىشىندە «الماتى اقشامى» گازەتى جونىندەگى پىكىرىڭىزدى بىلسەك دەيمىز.
— «الماتى اقشامىنىڭ» ءوز الدىنا وتاۋ تىككەلى جاتقانىنا قۋانىشتىمىن. وتكىر، ءادىل، قيانات كورگەندەرگە شىرىلداپ ارا تۇسەتىن شىنشىل باسىلىم بولسا دەپ تىلەيمىن. ءبىز انشەيىندە «قازاقپىز» دەپ ءتوس قاعامىز دا، گازەت-جۋرنال، كىتاپتاردىڭ ورىسشاسىن وقيمىز عوي. الماتىنىڭ قازاقتارىن تايلى-تۇياعىمەن «اقشامدى» كەشكى شامنىڭ جارىعىنداي كۇتىپ، جازدىرىپ الۋعا شاقىرامىن. «قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى، قازاقشا شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردى قازاقتار وقىمايدى» دەگەن پىكىر بار. نەگىزسىز پىكىر ەمەس.
— اڭگىمەڭىزگە راقمەت، الداعى ۋاقىتتا دا سىزگە زور دەنساۋلىق، شالقار-شابىت تىلەيمىز.
1989.
You Might Also Like
-
بۇگىنگى سيۆيليزاسيا عاسىرىنىڭ تەحنيكالىق كۇشتەر دامىعان، تابيعاتتىڭ عاجايىپ ۇيلەسىمىن ءوز ىرعاعىمەن كومىپ، جاساندىلىق جايلاپ بارا جاتقان اتومدى زاماندا ادام بالاسىنىڭ جۇيكەسىنە تۇسەر پسيحولوگيالىق س...
-
ايتىس تۋرالى سوڭعى جىلدارى عانا بىلە باستادىق. ۋاقىتتى دا، ءوزىمىزدى دە توپەلەپ جاتىرمىز. كوپ ايتايىق، از ايتايىق، ايتەۋىر حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەتتى سىلىپ تاستاۋعا تالپىنعانداردىڭ ىعىنا جىع...
