دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى
ءى. ساباقتىڭ تاقىرىبى: دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى
ءىى ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا دەنەنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى دەنە ماسساسى جانە ونىڭ ولشەم بىرلىكتەرى، دەنەنىڭ ماسساسىن انىقتاۋ تاسىلدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىعى: مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، وقۋشى ويىن دامىتۋ، عىلىمي وي قورىتىندىلارىن جاساۋعا جەتەلەۋ. ەڭبەككە باۋلۋ، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ، عىلىمي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ
ب) تاربيەلىلىگى: ەڭبەككە باۋلۋ، وقۋشىلاردى ىزدەنىمپازدىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ
ءىىى. ساباق ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ.
ءىV ساباق ءادىسى:
V قۇرال – جابدىقتار: ينت. تاقتا، تارازى، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار.
Vءى ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
Vءىى ساباق بارىسى
1) ۇيىمداستىرۋ
2) ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ « ءىى تاراۋ قورىتىندىسى»
3) جاڭا تاقىرىپتى بايانداۋ
4) ەسەپتەر شىعارۋ
5) بەكىتۋ
6) باعالاۋ
7) قورىتىندى
8) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
1) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىقتارىن قاراپ شىعارۋ: وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
2) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
قويىلاتىن سۇراقتار
1) مەحانيكالىق قوزعالىس دەگەنىمىز نە؟
2) ماتەريالدىق نۇكتە دەگەنىمىز نە؟
3) قوزعالىس تراەكتورياسى
4) ورىن اۋىستىرۋ
5) ءبىرقالىپتى قوزعالىس د/ز نە؟
6) ءبىرقالىپتى ەمەس قوزعالىس د/ز نە؟
7) جىلدامدىق
8) ينەرسيا
ينەرسيانى قيمىلمەن كورسەتۋ
وقۋشىلار كوزدەرى جۇمۋلى، ەركىن وتىرادى.
مەنىڭ ايتقانىمدى مۇقيات تىڭداپ، قيمىلمەن كورسەتىپ وتىرىڭدار. ول سەندەردىڭ سۇراققا جاۋاپتارىڭ بولادى.
1). ءبارىمىز اۆتوبۋس ىشىندە وتىرمىز. اۆتوبۋس ورنىنان جۇلقىنا تارتىلىپ قالدى، تەپە - تەڭدىك بۇزىلدى. سوندا قالاي قيمىلدايمىز. قاي جاققا قيسايدىق؟
2). ۇزىن جولمەن اۆتوبۋس زۋلاپ كەلەدى. ول ءبىرقالىپتى قوزعالادى. كەنەت تەجەلدى قالاي قيمىلدايمىز؟
3). ءبىرقالىپتى كەلە جاتقان اۆتوبۋس وڭعا قاراي تەز بۇرىلدى، قالاي قيمىلدايمىز؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
سۋرەتتەرمەن جۇمىس.
وتكەن ساباقتا ءبىز دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى تۋرالى ايتقان بولاتىنبىز.
مىنە وسى سۋرەتتە دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەت ەتكەندە ولاردىڭ قوزعالىس جىلدامدىقتارى وزگەرەدى.
مىسالدار 64 - شى سۋرەت
دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن باقىلاي وتىرىپ، ارەكەتتەسۋ كەزىندە ءبىر دەنەنىڭ جىلدامدىعى كوبىرەك، 2 - ءشى دەنەنىڭ جىلدامدىعى از وزگەرەتىنىن كورۋگە بولادى. مىسالى: روليكتى كونكي كيىپ تۇرعان كىشىرەك جانە ارەكەتەۋ ەكى بالا ءبىرىن – ءبىرى يتەرىپ جىبەرگەندە، ياعني ارەكەتتەسكەندە كىشىرەك بالا ەرەسەكتەۋ بالاعا سوعىلعاندا ەداۋىر تەز قوزعالادى. وسى مىسالداردان جىلدامدىقتىڭ وزگەرتۋ قابىلەتىن سيپاتايتىن فيزيكالىق شامانى ەنگىزۋ قاجەت بولادى.
ءى. دەنەنىڭ ءوزارا ارەكەتتەۋ كەزىندە جىلدامدىقتاردىڭ وزگەرۋ دارەجەسىن انىقتايتىن فيزيكالىق شاماعا ماسسا جاتادى. ونى m ارپىمەن بەلگىلەيدى.
مىسالدار كەلتىرۋ
كىتاپتا 65 ا، ءا، ب سۋرەت جانە ينت. تاقتادان دەمونستراسيا كورسەتۋ.
S1=2S2
V_1=S_1/t
V_1=〖2S〗_2/t t=S_2/V_2
v_1=〖2S〗_2*v_2/S_2 =2v_2
تاجىريبەلەردەن مىناداي قورىتىندى:
ەكى دەنەنىڭ ماسساسىنىڭ قاتىناسى ولاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى كەزىندە تىنىشتىق كۇيىنەن شىققاندا الاتىن جىلدامدىق قاتىناسىنا كەرى پروپورسيونال بولادى.
m_1/m_2 =v_2/v_1
ماسسانىڭ ولشەم بىرلىگى رەتىندە ( Sءى) جۇيەسىندە كيلوگرامم (كگ) الىنعان
بۇل – پلاتينا مەن ءيريدييدىڭ قورىتپاسىنان قۇيىپ جاسالعان سيليندر ەتالوندىق (ۇلگى) گىردىڭ ماسساسى. بۇل ۇلگى پاريج قالاسىنىڭ جانىنداعى سيەۆر قالاسىنداعى ەتالوندىق مۇراجايدا ساقتاۋلى (66 سۋرەت)
ءىى. دەنە ماسساسىن دەنەنىڭ ارەكەتتەسۋى ارقىلى ەمەس تارازىعا تارتىپ ولشەۋگە دە بولادى.
تارازىمەن تانىسۋ. تارازىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولادى. تارازىنىڭ تۇرلەرىمەن، قاي جەردە قانداي تارازى قولدانىلاتىنى تۋرالى ايتىپ كەتۋ.
ماسسانىڭ ولشەم بىرلىكتەرى
1گ =0، 001 كگ 1 كگ =1000 گ 1 كگ =1000000 مگ
1 ت = 1000 كگ 1 كگ =0، 01 س
بايىرعى سالماقتىڭ ولشەم بىرلىكتەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
تيتىمدەي، تيتتەي.
تيناقتاي، تىرناقتاي.
ويماقتاي.
شۇيكەدەي – ۇرشىققا ىڭعايلانىپ شيىرشىقتالعان جۇندەي.
ءبىر جاپىراق – ءبىر جۇلىم.
ءبىر جۇتىم – اۋىز تولتىرىپ ءبىر ىشەرلىك (سۋ، ءسۇت، ت. ب.).
ءبىر شاينام – اۋىزعا ءبىر سالار (تاعام).
قاداق – 200 گرامم (كەيبىر ادەبيەتتە 400 گر.).
ءبىر قاپ (ۇن، قانت) – 50 - 60 كگ.
ءبىر ارقا (جۇك) – 45 - 50 كگ.
نايزا قاپ، قانار – 70 - 80 كگ.
پۇت – 16 كگ، جۋىق.
ماسسا – ەداۋىر كۇردەلى فيزيكالىق شاما.
سونىمەن ونى ءبىر تاقىرىپتا تولىق قاراستىرىپ شىعۋ قيىن.
ءىىى. دەنەلەردىڭ ماسساسىن فورمۋلا ارقىلى انىقتاۋ.
مىسالى: پلانەتا جۇلدىز سياقتى الىپ دەنەنىڭ نەمەسە وتە كىشكەنتاي بولشەكتەردىڭ ماسساسىن تارازىعا تارتىپ ولشەي المايمىز.
ءبىراق ولاردىڭ ماسساسى انىقتالعان
مك=1، 99·1030 كگ m=9، 1093897·10 - 31 كگ
مۇنداي دەنەنىڭ ماسساسىن قالاي انىقتالعانىن فيزيكانى ءارى قاراي وقىعاندا تانىساسىڭدار.
ەسەپتەر شىعارۋ
1. شىبىن قاناتىنىڭ ماسساسى 0، 00005 گ=0، 00000000 5 كگ
2. تەننيس دوبىنىڭ ماسساسى 2، 5 گ=0، 0025 كگ
3. فۋتبول دوبىنىڭ ماسساسى 400 گ=0، 4 كگ
4. ءاۆتوموبيلدىڭ ماسساسى 1، 45 ت=1450 كگ
ۇيگە تاپسىرما
باعالاۋ
قورىتىندى
ءىى ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىگى: وقۋشىلارعا دەنەنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى دەنە ماسساسى جانە ونىڭ ولشەم بىرلىكتەرى، دەنەنىڭ ماسساسىن انىقتاۋ تاسىلدەرى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىعى: مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ، وقۋشى ويىن دامىتۋ، عىلىمي وي قورىتىندىلارىن جاساۋعا جەتەلەۋ. ەڭبەككە باۋلۋ، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ، عىلىمي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ
ب) تاربيەلىلىگى: ەڭبەككە باۋلۋ، وقۋشىلاردى ىزدەنىمپازدىققا، ۇيىمشىلدىققا تاربيەلەۋ
ءىىى. ساباق ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ.
ءىV ساباق ءادىسى:
V قۇرال – جابدىقتار: ينت. تاقتا، تارازى، ەلەكتروندىق وقۋلىقتار.
Vءى ءپانارالىق بايلانىس: تاريح
Vءىى ساباق بارىسى
1) ۇيىمداستىرۋ
2) ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ « ءىى تاراۋ قورىتىندىسى»
3) جاڭا تاقىرىپتى بايانداۋ
4) ەسەپتەر شىعارۋ
5) بەكىتۋ
6) باعالاۋ
7) قورىتىندى
8) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ
1) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، ساباققا دايىندىقتارىن قاراپ شىعارۋ: وقۋشىلاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
2) ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
قويىلاتىن سۇراقتار
1) مەحانيكالىق قوزعالىس دەگەنىمىز نە؟
2) ماتەريالدىق نۇكتە دەگەنىمىز نە؟
3) قوزعالىس تراەكتورياسى
4) ورىن اۋىستىرۋ
5) ءبىرقالىپتى قوزعالىس د/ز نە؟
6) ءبىرقالىپتى ەمەس قوزعالىس د/ز نە؟
7) جىلدامدىق
8) ينەرسيا
ينەرسيانى قيمىلمەن كورسەتۋ
وقۋشىلار كوزدەرى جۇمۋلى، ەركىن وتىرادى.
مەنىڭ ايتقانىمدى مۇقيات تىڭداپ، قيمىلمەن كورسەتىپ وتىرىڭدار. ول سەندەردىڭ سۇراققا جاۋاپتارىڭ بولادى.
1). ءبارىمىز اۆتوبۋس ىشىندە وتىرمىز. اۆتوبۋس ورنىنان جۇلقىنا تارتىلىپ قالدى، تەپە - تەڭدىك بۇزىلدى. سوندا قالاي قيمىلدايمىز. قاي جاققا قيسايدىق؟
2). ۇزىن جولمەن اۆتوبۋس زۋلاپ كەلەدى. ول ءبىرقالىپتى قوزعالادى. كەنەت تەجەلدى قالاي قيمىلدايمىز؟
3). ءبىرقالىپتى كەلە جاتقان اۆتوبۋس وڭعا قاراي تەز بۇرىلدى، قالاي قيمىلدايمىز؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
سۋرەتتەرمەن جۇمىس.
وتكەن ساباقتا ءبىز دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى تۋرالى ايتقان بولاتىنبىز.
مىنە وسى سۋرەتتە دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەت ەتكەندە ولاردىڭ قوزعالىس جىلدامدىقتارى وزگەرەدى.
مىسالدار 64 - شى سۋرەت
دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن باقىلاي وتىرىپ، ارەكەتتەسۋ كەزىندە ءبىر دەنەنىڭ جىلدامدىعى كوبىرەك، 2 - ءشى دەنەنىڭ جىلدامدىعى از وزگەرەتىنىن كورۋگە بولادى. مىسالى: روليكتى كونكي كيىپ تۇرعان كىشىرەك جانە ارەكەتەۋ ەكى بالا ءبىرىن – ءبىرى يتەرىپ جىبەرگەندە، ياعني ارەكەتتەسكەندە كىشىرەك بالا ەرەسەكتەۋ بالاعا سوعىلعاندا ەداۋىر تەز قوزعالادى. وسى مىسالداردان جىلدامدىقتىڭ وزگەرتۋ قابىلەتىن سيپاتايتىن فيزيكالىق شامانى ەنگىزۋ قاجەت بولادى.
ءى. دەنەنىڭ ءوزارا ارەكەتتەۋ كەزىندە جىلدامدىقتاردىڭ وزگەرۋ دارەجەسىن انىقتايتىن فيزيكالىق شاماعا ماسسا جاتادى. ونى m ارپىمەن بەلگىلەيدى.
مىسالدار كەلتىرۋ
كىتاپتا 65 ا، ءا، ب سۋرەت جانە ينت. تاقتادان دەمونستراسيا كورسەتۋ.
S1=2S2
V_1=S_1/t
V_1=〖2S〗_2/t t=S_2/V_2
v_1=〖2S〗_2*v_2/S_2 =2v_2
تاجىريبەلەردەن مىناداي قورىتىندى:
ەكى دەنەنىڭ ماسساسىنىڭ قاتىناسى ولاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى كەزىندە تىنىشتىق كۇيىنەن شىققاندا الاتىن جىلدامدىق قاتىناسىنا كەرى پروپورسيونال بولادى.
m_1/m_2 =v_2/v_1
ماسسانىڭ ولشەم بىرلىگى رەتىندە ( Sءى) جۇيەسىندە كيلوگرامم (كگ) الىنعان
بۇل – پلاتينا مەن ءيريدييدىڭ قورىتپاسىنان قۇيىپ جاسالعان سيليندر ەتالوندىق (ۇلگى) گىردىڭ ماسساسى. بۇل ۇلگى پاريج قالاسىنىڭ جانىنداعى سيەۆر قالاسىنداعى ەتالوندىق مۇراجايدا ساقتاۋلى (66 سۋرەت)
ءىى. دەنە ماسساسىن دەنەنىڭ ارەكەتتەسۋى ارقىلى ەمەس تارازىعا تارتىپ ولشەۋگە دە بولادى.
تارازىمەن تانىسۋ. تارازىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بولادى. تارازىنىڭ تۇرلەرىمەن، قاي جەردە قانداي تارازى قولدانىلاتىنى تۋرالى ايتىپ كەتۋ.
ماسسانىڭ ولشەم بىرلىكتەرى
1گ =0، 001 كگ 1 كگ =1000 گ 1 كگ =1000000 مگ
1 ت = 1000 كگ 1 كگ =0، 01 س
بايىرعى سالماقتىڭ ولشەم بىرلىكتەرى تۋرالى مالىمەت بەرۋ.
تيتىمدەي، تيتتەي.
تيناقتاي، تىرناقتاي.
ويماقتاي.
شۇيكەدەي – ۇرشىققا ىڭعايلانىپ شيىرشىقتالعان جۇندەي.
ءبىر جاپىراق – ءبىر جۇلىم.
ءبىر جۇتىم – اۋىز تولتىرىپ ءبىر ىشەرلىك (سۋ، ءسۇت، ت. ب.).
ءبىر شاينام – اۋىزعا ءبىر سالار (تاعام).
قاداق – 200 گرامم (كەيبىر ادەبيەتتە 400 گر.).
ءبىر قاپ (ۇن، قانت) – 50 - 60 كگ.
ءبىر ارقا (جۇك) – 45 - 50 كگ.
نايزا قاپ، قانار – 70 - 80 كگ.
پۇت – 16 كگ، جۋىق.
ماسسا – ەداۋىر كۇردەلى فيزيكالىق شاما.
سونىمەن ونى ءبىر تاقىرىپتا تولىق قاراستىرىپ شىعۋ قيىن.
ءىىى. دەنەلەردىڭ ماسساسىن فورمۋلا ارقىلى انىقتاۋ.
مىسالى: پلانەتا جۇلدىز سياقتى الىپ دەنەنىڭ نەمەسە وتە كىشكەنتاي بولشەكتەردىڭ ماسساسىن تارازىعا تارتىپ ولشەي المايمىز.
ءبىراق ولاردىڭ ماسساسى انىقتالعان
مك=1، 99·1030 كگ m=9، 1093897·10 - 31 كگ
مۇنداي دەنەنىڭ ماسساسىن قالاي انىقتالعانىن فيزيكانى ءارى قاراي وقىعاندا تانىساسىڭدار.
ەسەپتەر شىعارۋ
1. شىبىن قاناتىنىڭ ماسساسى 0، 00005 گ=0، 00000000 5 كگ
2. تەننيس دوبىنىڭ ماسساسى 2، 5 گ=0، 0025 كگ
3. فۋتبول دوبىنىڭ ماسساسى 400 گ=0، 4 كگ
4. ءاۆتوموبيلدىڭ ماسساسى 1، 45 ت=1450 كگ
ۇيگە تاپسىرما
باعالاۋ
قورىتىندى
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» ولەڭى
