ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ باعىتىنداعى قازاقستاندىق جانە الەمدىڭ تاجىريبە
قازىرگى زاماندا ادامزاتتىڭ جاھاندانۋ ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس بولىپ تابىلادى. ءدىني نەگىزدەگى ەكسترەميزم مادەني، ەكونوميكالىق جانە زاڭدى كەڭىستىكتەردەگى جاھاندانۋ ءۇردىسىنىڭ بايلانىسى، بۇل وبەكتيۆتى ءۇردىس توپتار مەن جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار اراسىنداعى قاقتىعىستار مەن كونفليكتىلەردى، ءارتۇرلى مادەنيەتتەگى حالىقتاردىڭ جانە ءدىني نانىم-سەنىمدەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. الەم بويىنشا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ الدىن الۋ باعىتىندا قولعا الىنعان شارالاردىڭ دەڭگەيى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەسپەس بۇرىن، ونىڭ الدىن الۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. سەبەبى، ءدىني ەكسترەميستىك توپتاردىڭ يدەولوگياسىمەن تەرىس جولعا تۇسكەن ادامداردىڭ ساناسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كۇشجۇمسالادى جانە كوپ رەتتە بۇل جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى وتە قيىن بولادى.
ەكسترەميزم تەرمينى لاتىنشا سوزبە-سوز (لات. ەxtremus-شەتكى) دەگەن ماعىنا بەرەدى ياعني شەكتەن تىس كوزقاراستارمەن ارەكەتتەردى ۇستانۋ، قوعامداعى تارتىپپەن نورمالاردى جوققا شىعارۋ رەتىندە انىقتالادى. ەكسترەميزم بۇل ءار ۋاقىتتا ءار قالاي كورىنىس بەرەتىن وتە كۇردەلى قۇبىلىس. وعان انىقتاما بەرۋدە ەكسپەرتتىك ورتادا ءارتۇرلى تۇسىنىك بار. ونى ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرىنشى توپ ەكسترەميزمدى ءبىر سوزبەن نەگاتيۆتى جانە الەۋمەتتىك ءقاۋىپتى قۇبىلىس دەپ باعالايدى. بۇل باعىتتى ۇستانۋشىلاردى «كونسەرۆاتورلار» دەپ بەلگىلەۋگەبولادى. «كونسەرۆاتورلار» باعىتىنداعىلار نەگىزىنەن عىلىمي اكادەميالىق ورتا، سونىمەن قوسا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى.
زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر بولىگى بۇل ماسەلەنى سالىستىرمالى تۇردە، جىكتەپقاراستىرۋعا تىرىسادى. ولاردى شارتتى تۇردە «ليبەرالدار»دەپ اتاۋعا بولادى. ليبەرالدار ەكسترەميزمدى جاعىمسىز قۇبىلىس دەپ انىقتاۋدان باس تارتادى.مىسالى رەسەيدىڭ ادام قۇقىعى ينستيتۋتىنىڭ ەكسپەرتى ليەۆ ليەۆينسون ەكسترەميزم بۇل ءارتۇرلى قۇبىلىستاردى كەڭىنەن الاتىن ىس-ارەكەتتىڭمۇمكىنشىلىگى. سوندىقتان ەكسترەميزمگە شەك قويۋ مۇمكىن ەمەس. ەكسترەميزم قىلمىس ەمەس. بۇعان الەمدىك مارش سياقتى ورتاق قۇپتالعان شەڭبەردەن شىققان ىس-ارەكەتتىڭ ءبارىن كىرگىزۋگە بولادى دەيدى. سونىمەن قوسا قوعامدىق قۇرىلىسقاقارسى قۇبىلىس بولسا، قۇقىقتى شەكتەۋشى رەتىندە انىقتاۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبىكەيبىر الەۋمەتتىك نارازىلىقتار دا (اشتىق جاريالاۋ، مەملەكەتتىڭ كەيبىرقاۋلىلارىنا قارسىلىق مارشتارى) قوعامدىق ءقاۋىپتى فەنومەن دەپ انىقتالىپكەتۋى مۇمكىن بولار ەدى.
ال، ءدىني ەكستەرميزمگە انىقتاما بەرەر بولساق - قوعامدا قالىپتاسقان ءدىنيقۇندىلىقتار مەن ۇستانىمداردى مويىنداماۋ، سونىمەن قاتار وسىعان قارسى«يدەيانى» اگگرەسيۆتى تۇردە ناسيحاتتاۋ.
الايدا، «ءدىني ەكستەرميزم» تەرمينىنىڭ ناقتى قۇقىقتىق بەلگىلەنگەن«شەكاراسى» جوق جانە ول ساياسي ەكسرەميزم سياقتى ءدىني دوگمالاردىڭ اراسىنداقىزمەتىن جۇرگىزەدى. ءدىني ەكستەرميزمنىڭ كورىنىسىن ساياسي قىزىعۋشىلىقتارىنىسكە اسىرۋ جولىنداعى، مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق قۇقىقتىمويىندامايتىن ءدىني ۇيىمدارداردان بايقايمىز. مىسالى كەيبىر ۇيىمداردىڭزايىرلىلىقتى قۇپتاماي شاريعي، ياعني حاليفالىق بيلىكتى قولداۋى.
ءدىني ەكسترەميزمنىڭ پايدا بولۋىنا مىنا فاكتورلار سەبەپ بولادى:
كەدەيلىك – الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق توقىراۋ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوپبولىگىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ كۇرت ءتۇسۋى، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى مەن ساياسيينستيتۋتتاردىڭ دەفورماسياسى؛
قىسىم – ساياسي رەجيمنىڭ توتاليتارلىق سيپات الۋى، بيلىكتەگىلەردىڭوپپوزيسيانى باسىپ تاستاۋى، ەركىن، جاڭاشا ويلاۋدى قۋعىنداۋ، ۇلتتىق قاناۋ؛
ادىلەتسىزدىك– جەكە توپتاردىڭ ءوز مىندەتتەرىن شەشۋىن جەدەلدەتۋى، ليدەرلەردىڭساياسي امبيسيالارى؛
ساۋاتسىزدىق – قوعامداعى جاپپاي ساۋاتسىزدىق، ءدىني ساۋاتتىڭ تومەندىگى، مەملەكەتتىك ءبىلىم ماسەلەسىنە ءمان بەرمەۋ.
جارمۇحامەت قىزى اسەل
You Might Also Like
-
رۋحاني جاڭعىرۋ – قازاقستاندىقتاردىڭ سالت-ساناسى مەن دۇنيەتانىمىن وزگەرتەتىن قوزعاۋشى كۇش. ەلباسى ماقالاسىندا ايتۋىنشا، بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتپاي، جاھاندىق جاڭاشىلدىققا جەتەلەيتىن ج...
