InfoHub Logo

اكادەميك سەرىك قيرابايەۆ «ادەبيەتىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى» كىتابىندا: «ۇلتتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ ەڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى — كوركەم ادەبيەت. ونى حالىق تاريحىنىڭ بەينەلەۋ جولىمەن جاسالعان كوركەم شەجىرەسى دەۋگە بولادى»، — دەپ جازدى. عالىم «ابايدىڭ شىعارماشىلىق ءومىرى — قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ كىندىك تۇتقاسى» ەكەنىن ايتسا، «اباي جانە فولكلور» كىتابىندا اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ: «قازاق ومىرىنە سىن كوزبەن قاراعان اباي شىعارماشىلىعى، وي-پىكىرلەرى رەنەسسانستىق سيپاتتا بولعاندىعىن، ول ادامدى، ونىڭ رۋحاني ازاتتىعىن، بىلىمدىلىگىن بارلىق ماسەلەلەردەن بيىك قويعاندىعىن، قوعامداعى ادام رولىنە ايرىقشا ءمان بەرگەندىگىن» عىلىمي دالەلدەدى. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ: «ءسوز ونەرىندەگى سىر مەن سىمباتتىڭ ۇلگىسى قانداي؟ مۇنىڭ جاۋابىن دا ابايدان تابامىز. ول ءۇشىن ابايدىڭ ليريكاسىن پايىمداپ بايقاۋ شارت. ابايدىڭ ليريكاسى — كەڭ كولەمدى مول قازىنا؛ بيىگى بىتپەس، تەرەڭى تاۋسىلماس سىرلى مۇرا»، — دەپ جازسا، اكادەميك زاكي احمەتوۆ: «باستى ماسەلە — اباي حالىقتىڭ تۇبەگەيلى مۇددەسىن قانشالىقتى تەرەڭ ۇعىپ ءتۇسىنىپ، قانداي ويشىلدىق دەڭگەيدە، قانداي كوركەمدىك قۋاتتىلىقپەن ايتىپ جەتكىزە العاندىعىندا» دەپ تۇيىندەدى.

فرانسۋز تىلىندەگى يدەال، گرەك تىلىندەگى يدەيا — ماقسات تۋرالى ۇعىم، تۇپ-نەگىزى مۇرات-ماقساتقا كەلىپ تىرەلەدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى يدەالىمىز — تاۋەلسىزدىك. دۇرىسىندا ول ءبىر بۇگىنگى عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار كوكەيىندە الديلەگەن ارمانى بولادى. ول ءوزى فيلوسوفيالىق ۇعىم. ادام ويىنىڭ پراكتيكاعا قاراي بەت الۋى، ءبىلىمنىڭ ىسكە اسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ۇدەرىس — يدەيا دەسەك، سول يدەيامىزدىڭ تۇپ-توركىنى دە — تاۋەلسىزدىك! الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرەتىن قوعامدىق سانا، ساياسي، پراۆولىق، فيلوسوفيالىق، مورالدىق، ەستەتيكالىق جانە ءدىني كوزقاراستار مەن تەوريالىق يدەيالاردىڭ جيىنتىعى ءبىر يدەولوگيادان كورىنەدى دەسەك، سول يدەولوگيانىڭ شىنار شىڭىندا دا، قاينار كوزىندە دە تاۋەلسىزدىك رۋحى ءوز تۋىن جەلبىرەتۋگە ءتيىس.

تاۋەلسىزدىك رۋحىن قانىمەن ەنگىزىپ، جانىمەن جەتكىزەتىن، جەتكىزگەندە ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ باستى قازىعى — باستاعى مىيدان باستاپ، جان-جۇيەڭدى ەلجىرەتىپ، جۇرەككە جەتكىزەتىن — ادەبيەت جانە ونەر. ادەبيەت پەن ونەردىڭ ىشىندە شىعارماشىلىقتىڭ اناسى — پوەزيا. ءبىز توپىراققا كومىلگەن، جەتى قات جەر استىندا قالعان تاريحىمىزدى — «ءۇش عاسىر جىرلايدى»، «بەس عاسىر جىرلايدى» «جەتى عاسىر جىرلايدى» اتتى پوەزيا قازىناسىنان ىزدەپ تاپتىق. ول قۇدىرەت-كۇش قالاممەن جازىلىپ، قاعازعا تۇسپەي-اق، قازاق جىرشى-جىراۋلارىنىڭ باسىندا جاتتالعان. جادىندا ساقتالعان. سودان امان-ساۋ جەتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تورىنە ەندى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارنالعان جولداۋلارىندا كورسەتىلگەن قازاقستان ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىنىڭ باستى سالاسىنىڭ ءبىرى — رۋحاني دامۋدىڭ قازىرگى كەزدەگى جەتىستىكتەرى مەن مۇمكىندىكتەرىن ايقىن زەردەلەپ، گۋمانيتارلىق قۇندىلىقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت پەن ونەردىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى سيپاتىن زەرتتەپ سارالاۋ — بۇگىنگى ادەبيەت سىنى مەن عىلىمىنىڭ باستى ماقساتى، نەگىزگى باعىت-باعدارى بولماق.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى ورنىقتىرعانىنا ون بەس جىلدان استى. وسى مەرزىمدە قازاقستان تۇبەگەيلى وزگەرىپ، تاۋەلسىزدىك دارياسىنىڭ كەڭ ارناسىنا ءتۇسىپ، تەڭىز-تاعدىرىنا باعىت الدى. ۇلتتىق ادەبيەت پەن ونەردىڭ جاڭا سيپاتتى داستۇرلەرى، بوستاندىق پەن ادامزاتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن جاڭاشىلدىق رۋحى قالىپتاستى.

سونداي جاڭاشىلدىق رۋح قازاق پوەزياسىندا بار. باسىندا ابدىراپ-دابدىراپ قالعان قالامگەرلەر نە جازامىز ەمەس، نە ءۇشىن جازامىز دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدى. بۇرىن ايتىلۋعا ءتيىس ەمەس نارسەنى ايتۋ باتىلدىققا بالاناتىن ەدى. ەندى ءبارى اشىق، نە ايتساڭ دا، نەنى جىرلاساڭ دا قول بايلاۋ، اياق تۇساۋ تاۋقىمەتىنەن ارىلدى.

ماقساتىمىز — وسىنداي تۇستا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جاعدايدا تۋعان مۇمكىندىكتەردى تولىق پايدالانىپ، سوڭعى ون بەس جىلدا جاريالانعان ادەبي شىعارمالاردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق ليريكاسىنىڭ تاريحي-ادەبي ۇدەرىسىن جۇيەلى تۇردە جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداپ-بايانداۋ، تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە تۋعان قازاق ليريكاسىنا ءبىرشاما باعا بەرۋ.

«قازاقستان — 2030» باعدارلاماسىنىڭ شارتتارىنا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆتىڭ جىلىنا حالىققا ارناعان جولداۋلارىندا كورسەتىلگەن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي جەدەل جاڭارۋ جولىنىڭ باعىتتارىنا سايكەس قازىرگى كوركەم ادەبيەتتىڭ قىر-سىرىن زەرتتەۋ — پارىزىمىز بولسا، رۋحاني جاڭعىرۋدى تەرەڭدەتە بايىپتاۋ — باستى ماقساتىمىز بولماق.

تاۋەلسىزدىكتى كوزىمەن كورىپ، دۇنيەدەن ەرتە وزعان اقىن جاراسقان ابدىراشيەۆ:

تاعدىرىمدى بۇيدالاپ ەرەن ەكپىن،
بايتاق ەلدى شاتتىققا بولەمەكپىن.
وتكەن كۇننىڭ ارقالاپ وكىلدىگىن،
بولاشاققا بارعاندا نە دەمەكپىن؟
سابىر! سابىر!
وزىپتى وزار ايىم!
سىلكىنەيىن، قايتادان ءسوز الايىن!
ولەڭ دەگەن ولكەگە جەر اۋدارىپ،
جىلدار بويى ءوزىمدى
«جازالايىن!» —

دەيدى. ناعىز اقىندىق جۇرەك! «بايتاق ەلدى شاتتىققا بولەمەك» ءۇشىن، «ولەڭ دەگەن ولكەگە جەر اۋدارىپ»، جىلدار بويى ءوزىمدى «جازالايىن» دەۋىندە ۇلكەن سىر جاتىر. جاراسقان دا — كەڭەس وكىمەتىنىڭ بوداۋىندا بولىپ، ايتار ءسوزىن بۋلىعىپ ايتا الماعان ساتتەرى بولعان اقىن. تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە شيىرشىق اتىپ، «قۇلىپتاسىن» جازعان تۇستا كوز جۇمدى. تاۋەلسىزدىكتى كۇتكەن اقىننىڭ ءبىرى دە جاراسقان ەدى. ەكەۋمىز كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جاس اقىنداردىڭ تاشكەنتتە، دۋشانبەدە، ماسكەۋدە وتكەن فەستيۆالىنە بىرگە قاتىستىق. سوندا رەسەي اقىندارىنان باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ وكىلدەرى تاۋەلسىزدىكتى اشىق ارمان ەتەتىن. ماسكەۋدەگى سەميناردا جاراسقان ەكەۋمىزدىڭ ولەڭدەرىمىز وتە جاقسى باعا الدى. سەمينار جۇرگىزۋشى سىنشىلار، اقىندار اجەپتاۋىر ماداقتادى. ءبىراق ماقتاعانى بار بولسىن، كەيىن «مەن اعىسپىن، اعىسقا قارسى اعاتىن»، «شاحمات زاڭى» اتتى ولەڭدەرىم ءۇشىن تۇنگى تەرگەۋگە الىنعانىم بار. «سەن قايسى اعىسقا قارسىسىڭ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ اعىسىنا قارسىسىڭ با؟» دەگەن ماقاممەن «تۇتقىنعا» ءتۇستىم. «شاحمات زاڭى» اتتى ولەڭىمدە كورول ەشقاشان پەشكا بولمايتىنى جايىندا جازعانمىن. «كەڭەس وكىمەتىندە پەشكىلەر دە كورول بولا الادى. سەن نەگە بۇعان قارسى جازاسىڭ؟!» دەگەن ساۋالدارمەن قىسىم كوردىم.

مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءقازىر قازاق ەلى تاۋەلسىز. قازىرگى قازاق اقىندارى — تاۋەلسىز ەلدىڭ اقىندارى. اقىن جۇرەگى — حالقىن، ەل-جۇرتىن، ۇلى وتانىن جان-تانىمەن سۇيەتىن جۇرەك. بىزگە تاۋەلسىزدىك الىپ بەرگەن بوستاندىق — ۇلتجاندىلىق يدەياسى. سوندىقتان ءقازىر ۇلتىن سۇيگەن اقىن ءۇشىن تاۋەلسىزدىك تۋىمىزدى ارداقتاي، ۇلتىمىزدى ۇلاعاتقا باستارلىق، حالقىمىزعا قايرات-جىگەر بەرەرلىك پوەزيانىڭ تۋىن كوككە كوتەرەتىن شاق. ءاربىر جاندى شۋاققا بولەپ، تىرلىكتىڭ تاۋقىمەتىنەن ارىلارلىقتاي قۋات-كۇش بەرەرلىك ۇلتتىق رۋحتاعى پوەزيانىڭ زامانى. تاۋەلسىزدىكتى نىعايتا بەرۋ جولىندا وجەت ۇرپاقتى جىگەرلەندىرەتىن پوەزيانىڭ ءداۋىرى.

تاۋەلسىز بوپ ارتتى حالقىم سەنىمى،
مۇز بوپ قاتقان قايعى-مۇڭىم ەرىدى.
اق شىڭدارى تاۋلارىنىڭ بيىكتەپ،
كەڭ تىنىستاپ ۇلى دالام كەڭىدى.
جەر بەتىنە قايتا شىقتى التىنى،
كولدەرىمدە ءجۇزدى اققۋ، قالقىدى.
تولقىن اتىپ، داريالارىم تاسىدى،
تاۋ وزەنى، اق بۇلاقتار شالقىدى، —
دەۋىمىز دە سوندىقتان.

انا ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا قارسى كەيبىر ءدۇبارالارعا «قايت رايدان» دەپ:

ەل بولدىق، ەلدىگىمىزگە اقىلمەن جەتەر،
سونشا مومىن بولارمىز با، ماقۇلمەن كەتەر.
ءتىلىمىزدى ساتپاق ماڭگۇرتتەر بار،
ىسىنە قاراساق كاپىردەن بەتەر.
بولعانى ما شەت جۇرتتان جيعانى كوپ،
وزىنەن گورى وزگە ۇلتقا يبالى بوپ،
ءجۇزى — قازاق،
مىيى باسقا،
و، قاسقا،
«ينشاللا» دەسە دە يمانى جوق، —
دەي كەلىپ:
توعىز اي تولعاتقان تۋعان اناڭدى —
انام دەسەڭ،
اكەڭنىڭ ارعى اتالارىن بابام دەسەڭ،
جاڭىلماس — جاق،
سۇرىنبەس — تۇياق جوق دەگەن،
قورىق — قۇدايدان،
قايت رايدان،
قازاق جۇرەگىندە قالام دەسەڭ.
قاسيەتتى قازاق ءبىلىپ ال،
تۋعان ءتىلىڭنىڭ پەرىشتەسى، ءپىرى بار.
ءا-ا-ي! اتا-باباڭنىڭ ءارۋاعى اتقىر،
اناڭنىڭ تىلىندە نە اكەڭنىڭ قۇنى بار؟! —
دەۋىمىزدە سوندىقتان.

ءوز بۋىنىن بۇزىپ-جارىپ العا شىققان اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ:

ءومىر ساعان كەلدىم-كەتتىم،
سوندا نەنى تىندىردىم؟
زەرىن تەرىپ زەڭگىر كوكتىڭ،
بوتانانى تۇندىردىم.
ءومىر ساعان باردىم-قايتتىم،
تاڭعى شىقتى مەكەندەپ،
قۇدايىما قايعىمدى ايتتىم،
قۇلاق تۇرەر مە ەكەن دەپ.
شىققىر كوزدى اشتىم-جۇمدىم،
شولدىم بيىك-تومەندى،
ءتىلىن جۇتقان تاس تۇنجۇرمىن،
سويلەتپەڭدەر مەنى ەندى! —

دەۋى دە سوندىقتان ەدى. تالانتتى اقىن ۇلىقبەكتى تاۋەلسىزدىك قايتا سويلەتتى جۇرەگىنىڭ شوعىن ۇرلەپ مازداتتى. «قازاقستان» دەگەن ولەڭىندە:

ارىستانداي ايباتتىم،
جولبارىستاي قايراتتىم،
اسپانداعان بايراقتىم،
قانشا جۇلدىز جايناتتىڭ،
قانشا بۇلبۇل سايراتتىڭ،
قازاقستان، ارداقتىم!
تۇلپارىڭنىڭ شابىسىن،
دومبىراڭنىڭ قاعىسىن،
كۇڭىرەنتكەن تاۋ ءىشىن،
دارياڭنىڭ اعىسىن
«سۇيەم!» دەسەم — ءبارى شىن،
قازاقستان — نامىسىم، —

دەي كەلىپ، ارقانى كەڭگە سالىپ، كەڭ دالاسىنداي كوسىلگەن اقىن:

شاڭىراعىڭ — شىراعىم،
توپىراعىڭ — تۇمارىم،
عالامدا جوق سىڭارىڭ،
عاجايىبىم، جۇماعىم،
باسى تازا بۇلاعىم،
باسىلمايتىن قۇمارىم،
قازاقستان — قىرانىم!
ايىڭ تۋسىن وڭىڭنان،
كۇنىڭ تۋسىن سولىڭنان،
جۇلدىز جانسىن جولىڭنان،
باسىڭا ب ا ق ورناسىن،
قىدىر بولسىن جولداسىڭ،
قۇداي سەنى قولداسىن،
قازاقستان — كوز جاسىم!..—

دەپ تۇيىندەيدى. اقىندىقتىڭ شيرىعار تۇسى: «قازاقستان — كوز جاسىم!..» دەگەن تۇس. تاۋەلسىزدىكتى يىعىمەن ارقالاعان جان دا، تاۋەلسىزدىكتى ساعىنىشپەن كۇتكەن جۇرەك تە: «قازاقستان — كوز جاسىم!» دەپ تولعانارى حاق.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاق مادەنيەتىندە ۇلتتىق جاڭا ادەبيەتتىڭ باستاۋىندا تۇرعان دارا تۇلعا، جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ۇلى ويشىل اباي مۇراسى مەن ءداستۇرى مەملەكەتتىلىك تۇرعىسىنان، شىنىندا دا، ەرەكشە جوعارى ماعىناعا كوتەرىلدى. ابايتانۋ وسى جىلداردا بارىنشا حالىقتىق سيپات الىپ، جوعارى ماعىناعا يە بولدى.

اباي ءداستۇرى تاۋەلسىزدىك كەزەڭگە دەيىنگى ادەبيەتىمىزدە دە جانە قازىرگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى ادەبيەتىمىزدە دە ءوز جالعاستىعىن تاپتى. داۋىرمەن ۇندەستى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ءوزىنىڭ ليريكالىق جىرلارىمەن، ەرەكشە تولعانىستارىمەن كوزگە تۇسكەن اقىنداردىڭ جۇلدىزدى شوعىرى بار. ولاردىڭ اتىن اتاپ، سانامالاپ جاتۋ بۇل جەردە مۇمكىن ەمەس جانە ول قاجەت تە بولماس.

ءبىر وكىنىشتىسى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنىڭ وتپەلى تۇسىندا كوز جاسىن كول ەتىپ، نە بولسا سوعان قايعىرىپ سارساڭعا تۇسەتىن كەيبىر كۇيرەك اقىندار دا بوي كورسەتتى. ولاردىڭ كوبىسى دۇنيەگە تۋ تىگىپ جاتقان قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ قۇدىرەت-كۇشىن، ءمان-مازمۇنىن ىشتەي سىڭىرە الماي دا قالعان بولۋى كەرەك. سونداي تۇستا احمەتوۆا كۇلاش اقىن «كۇن شىققاندا كۇلىپ ويان» اتتى جىر جيناعىندا:

ساعىنعاندا سۇيكىمدى ءتۇس كورەمىن،
كۇلىپ تۇرعان كوڭىلدەن كۇش كورەمىن.
ۇلكەن كۇنگە ۇلەس قوي — ءاربىر ادام،
بىر-بىرىنە سىيلاسا كىشكەنە كۇن! —

دەيدى. ىزگىلىككە تولى اقىن جۇرەگى كۇن شىققاندا، كۇنمەن بىرگە تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا، كۇلىپ ويانىپ، ۇلكەن كۇنگە ۇلەس قوسىپ، «بىر-بىرىنە سىيلاسا كىشكەنە كۇن»، بۇدان ارتىق نە كەرەك؟! ادامعا كوپ نارسە قاجەت ەمەس. ەگەر قاجەت بولسا، الدىمەن وسىنداي ادامدى العا جەتەلەيتىن شۋاق قاجەت.

كۇلاش اقىن سەزىمىن جالعاستىرعانداي، «جەرورتا» جيناعىندا اقىن سەرىك تۇرعىنبەكوۆ:

ەلىمنىڭ جارلىعىنا،
وي-پىكىر ويىسپاسا،
حالقىمنىڭ زار-مۇڭىنا،
قابىرعاڭ قايىسپاسا،
ءومىردىڭ دەرەگىنە
تامسانىپ تابىنباسام،
اقىن بوپ كەرەگى نە،
اعىمنان جارىلماسام، —

دەيدى. شىنىندا دا، تاۋەلسىزدىك تەڭىزى تەربەتكەن تۇستا، اعىنان جارىلىپ، وسىناۋ ءبىر ءتاڭىر سىيلاعان بوستاندىقتى جىرلاماسا، اقىن پارىزى وتەلەر مە ءسىرا؟!

ەسداۋلەتوۆ ۇلىقبەك:
جۇرەگىم وزىمدە ەمەس،
ءتۇۋ الىستا، ول كەتكەن ساعىنىشقا،
قۋانىشقا، —

دەپ جىرلايدى. ۇلى ابايدىڭ:

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى، —

دەگەن سوزدەرىمەن ۇندەسىپ جاتقانداي.

ۇلتىمىز ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىزدىك دەڭگەيىندە عۇمىر كەشىپ جاتقاندا «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلماسا» نە بولعانى؟!

اباي ايتادى: «ارتىق جولداس تاپپادىم تاتۋلىقتان»، — دەيدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەر باستى ماقسات— تاتۋلىق. ۇلتتىق تاتۋلىق — ۇلتتىق مۇددەدەن تۋادى.

اكادەميك زاكي احمەتوۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرى ەسكە تۇسەدى: «اباي قازاق پوەزياسىنىڭ يدەيالىق اۋقىمىن، تاقىرىبىن كەڭەيتتى، ادەبيەتتە جاڭا جانرلىق تۇرلەر قالىپتاستىردى. ابايدىڭ ليريكاسى جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان العاندا سان سالالى، الۋان ءتۇرلى، تاقىرىبى، يدەيالىق مازمۇنى جاعىنان دا اسا باي، ءارقيلى ءومىر قۇبىلىستارىن قامتيدى. حالىقتىڭ تاعدىرىن، زامان جايىن تولعايتىن سانالۋان الەۋمەتتىك، فيلوسوفيالىق ليريكا تۇرلەرى، ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن بەينەلەيتىن جىرلارى ماحاببات ليريكاسى، ساتيرالىق ولەڭدەرى، تابيعات سۋرەتتەرى، ولارعا قوسا جەكە ادامدارعا ارنالعان جىرلارى، تاعى باسقا ولەڭ تۇرلەرىن اباي پوەزياسىنان مولىنان تابامىز. ولاردا قۋانىش سەزىمى دە، ومىرگە دەگەن زور سەنىمى دە، مۇڭ مەن ناز دا، ءزارلى اششى سىن دا — ءبارى دە بار».

ءبىز بۇگىنگى تاۋەلسىز كەزەڭ تۋدىرعان تۋىندىلاردان وسىلاردى ىزدەيمىز، ابايدىڭ ءۇردىس-داستۇرىن ىزدەپ تابۋعا ۇمتىلىپ، تاپساق — قۋانىپ، تاپپاساق — قىنجىلىپ، زاماناۋي اقىندارمەن بىرگە عۇمىر كەشەمىز. قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە، انىعىراق ايتساق، تاۋەلسىزدىك كەزەڭ ادەبيەتىندە اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى جاڭا تولقىن، جاس ۇرپاق وسىپ-جەتىلىپ كەلەدى. ادەبيەتكە بۇرىنىراق، سوعىس جىلدارى كەلگەن قاسىم امانجولوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، جۇبان مولداعالييەۆ باستاعان اقىندار، ولاردان كەيىن «جىلىمىق» كەزەڭ دەپ اتالاتىن 60-شى جىلدارى پوەزيا ەسىگىن اشقان تۇمانباي مولداعالييەۆ، قادىر مىرزالييەۆ، ساعي جيەنبايەۆ تۇستاستارى ءارقايسىسى وزىندىك قولتاڭبالارىمەن دارالاندى. 70-جىلدارى توپ جارىپ شىققان جاراسقان ابدىراشيەۆ، كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، تەمىرحان مەدەتبەكوۆ، كۇلاش احمەتوۆا، ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ سىندى جاڭا تولقىن الدىڭعى اعالارعا قاراعاندا وزگەشە، وزىندىك ۇنمەن، سونى سەرپىلىسپەن تورگە وزدى. 80ء-شى — 90-شى جىلدارى ءوز داۋسىمەن ەنگەن اقىندار ءوز الدىنا ءبىر لەك. سولاردىڭ بارلىعىن جيناقتاپ ايتساق، 60-شى جىلدار مەن 90-شى جىلدار اراسىنداعى ادەبيەتكە ەنگەن اقىندار تاۋەلسىزدىك كەزەڭ پوەزياسىنا ات سالىستى. جول تاپقاندارى دا بار، بىردەن جول تابا الماي، داعدارىپ قالعان تۇستارى دا از ەمەس-تى.

تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ەل-جۇرتىنا كورىنە باستاعان جاس اقىندار لەگى — اقيقات شىندىقتى بەينەلى پوەزيا تىلىمەن جىرلاۋدى، الدىڭعى تولقىندىرعا ۇقساماۋدى باعىت-باعدارى ساناپ، ولەڭ كوكجيەگىنەن كورىنە باستادى. كەيدە سانالى تۇردە، كەيدە ءوز جۇرەگىنىڭ ۇندەسكەنىن دە بايقاماي قالىپ، اباي ءداستۇرىنىڭ سارا جولىن جالعاستىرىپ جۇرگەن جاس اقىندار دا بارشىلىق. جاس اقىن امانعازى كارىپجان اۋلەتى ءوزىنىڭ «سانا سۋرەتتەرى» كىتابىنداعى (2005ج.) «اباي تويىندا» اتتى ولەڭىندە:

باعىت بەرىپ زاماننىڭ سىرلى وتپەلى
اعىپ كەلىپ جۇرەككە جىر كوكتەمى.
ۇلى ابايدى ءتىرىلتىپ استانادا
تاعى اشىلدى تاريحتىڭ ءبىر بەتتەرى —
دەپ كەلىپ، ولەڭىنىڭ ءبىر تۇسىندا:
كۇيىنسە دە ول ەلىنە،
ءسۇيىپ كوپتى،
ءمىنشىل كوزگە ەل رۋحىن بيىكتەتتى.
جەر-انانى تەربەگەن تەبىرەنىس،
جۇرەگىنە ابايدىڭ سىيىپ كەتتى، —

دەيدى دە، «سانا سۋرەتتەرىندە»:

نەتكەن بۇل ماسقارالىق...
سورعالادى سانامنان اسپان اعىپ.
قۇشاعىمدا بۇرىسكەن دۇنيەگە،
قيالىمدى بوساتتىم باسپانا عىپ، —

دەپ، «بار دۇنيەدەن ىزدەۋ سالىپ، ءوزىن-وزى تاپپاعان اقىن جاڭا ءداۋىردىڭ كوزىمەن قاراپ، سوزىمەن سويلەۋگە ۇمتىلادى.

اباي ءداستۇرىنىڭ جالعاستىعى جاس اقىن اقسۇڭقار اقىن-بابا قىزىنىڭ جىر ۇندەرىنەن وزىنشە ەستىلەدى:

مەن — اقسۇڭقار!
قۇستىڭ بالاسى —
اققۋ دا ەمەن،
قاز دا ەمەن...
ومىرگە كوڭىل نالاسى:
«وي ءتۇبىن ۇڭگىپ قاز!» دەگەن!
ولەڭنىڭ شوعىن مازداتتىم،
بۇيىرعاي
توردەن ءناسىبىم؟! —
قيىلعان قىرشىن بوزداقتىڭ
توگىلگەن
ناحاق جاسىمىن!.. —

ومىرگە وكپەسى بولسا دا، اقىندىق جۇرەكتىڭ تۇكپىرىندە تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىش، ءيسى قازاعىنا دەگەن قۇپيا ماحاببات سىرى مەن ۇلكەن ماقسات-ارمانى جاتىر:

اقبوز-ارمان
جالىنا جارماسىپپىن.
قىزىل اياق
قىر كەزىپ،
جار باسىپپىن...
... كەڭ دۇنيەگە
كوزىمدى اشىپ قاراپ —
تاۋعا شىققىم كەلەدى،
تاۋعا شىققىم!

ولەڭنەن ورەپكىگەن اقىن جۇرەگى كورىنەدى. اسىعادى. ومىردەن تەزىرەك ءوز ورنىن العىسى كەلەدى. سودان دا بولار: «سىرت قالعان قاراكوزىڭمىن، قاقتىرماي ەسىك اشىڭدار؟!» دەپ ءۇن قاتادى. «كوزىمنىڭ جاسى ەكى ەلدىڭ ەتەگىن جاسقا تولتىرىپ»، «ساناتقا كىرەر مە ەكەنمىن» دەيدى اقىن. «ەكى ەل» دەپ وتىرعانى — 1993 جىلى مونعوليادان اتامەكەنگە ورالعان ەكەن. ارينە، ورالعان جانداردىڭ ءوز ەلىنە سالماق سالماي، قايتا سالماق-جۇگىن كوتەرىسۋگە كەلگەندىگىن جىرلاسا وڭدى بولار ەدى. ويتكەنى، قازاق ەلىنە كەلگەن تاۋەلسىزدىك — كۇنى كەشە عانا كەلگەن تىڭ ولجا. سوندىقتان جاس اقىندار ومىرگە وكپە ارتپاي، تاۋەلسىزدىك تۋىن بىرگە كوتەرىسكەنى ابزال.

سارى كۇز بيىل تاعى دا
قاقپامدى مەنىڭ قاعىپ تۇر.
ساعىندىرعاننىڭ باعىنا،
ساعىنىش-جاڭبىر جاۋىپ تۇر...
...قىركۇيەكتەپ بۇيىعىپ،
سارى تۇسكە باعىندىم.
ادامزاتتىڭ بيىگى —
اقىنداردى ساعىندىم، —

نەمەسە:

كوكتەگىلەر باسىپ قالسا تۇيمەسىن،
جاڭعىرىپ كەيدە ەستىلەدى تۇنگى ەسىم.
جۇلدىز اقسا بەتىڭىزدى سيپاڭىز،
اققان جۇلدىز اقىن بولىپ جۇرمەسىن، —

دەپ، ولەڭ ولكەسىنە ساعىنىشىمەن كەلگەن جاس اقىن اشىمبەك جاپاربەكتىڭ جاۋقازىن جىرلارى ساعي جيەنبايەۆتىڭ جۇرەك-لۇپىلىن ەسكە ورالتادى. ساعي بولسا، «كوكتەم» دەگەن ولەڭىندە:

قارا جەردىڭ ءوزىن دە
قاتتىراق باسقىڭ كەلمەيدى، —

دەيتىن. قانداي ۇلى جۇرەك، نازىك سەزىم. پوەزيا ەسىگىن قاتتىراق قاعىپ ەنەتىن اقىننىڭ سول ءبىر عاجايىپ نازىكتىگى.

«قاتارداعى ولەڭدە»:

تاقىر جەرگە سوقىر جاڭبىر جاۋادى،
كوزى سوقىر تاعدىرىم، اشىلمادى-اۋ قاباعىڭ.
باسىمنان ب ا ق بۇلت سىندى اۋادى،
سەنى سۇيگىم كەلىپ ەدى، قازاعىم!
...ولەڭىمنەن رۋحىمدى تابادى
ىزدەگەن جان بالداي ءتاتتى تازا مۇڭ.
كوزىمنەن جاس جۇلدىز سىندى اعادى،
سەنى سۇيگىم كەلىپ ەدى، قازاعىم، —

دەپ جىرلانعان تۋىندىدا وزىندىك وزگەشە قۇپيا سىر بار سياقتى. ءبىراق «سەنى سۇيگىم كەلىپ ەدى، قازاعىم» دەگەن جولدا ەكى ءتۇرلى ماعىنا بوي كورسەتەدى. قاي جاعىنا بۇرساڭ دا لايىق.

«داريعا عۇمىر، جىر-جۇرەك» كىتابىمەن پوەزيا ەسىگىن ايقارا اشىپ، تابالدىرىعىنان اتتاعان جاس اقىن مارجان ەرشۋتەگى «جاپىراق-عۇمىر» ولەڭىن:

كۇزگى جاڭبىر،
مەن سەنى ۇناتامىن.
جاۋراپ تۇر عوي انەكي قۇبا تالىڭ
جەل ۇشىرعان جازىقسىز جاپىراقتى
جانىممەنەن الديلەپ جۇباتامىن، —

دەپ كەلىپ، «مەكەنىن تاستاپ كەتەرىن ءبىر كۇن بىلەدى، جاپىراق-جۇرەك! الماسىپ ءومىر ءسۇرۋىن» دەۋمەن قاراپايىم شىندىقتى، قاراپايىم بوياۋىمەن جەتكىزۋى ارقىلى قۇندىلىققا اينالعان.

سەنىڭ مەنى ساعىنباعانىڭ — قۋانىش،
ساعىنۋ دەگەن دەرتتەن وڭگە ءنار بەرمەيدى.
مەن ءۇشىن سەنىڭ اۋىرماعانىڭ — قۋانىش،
مەندەگى دەرت،
و، ول ەشقاشان ولمەيدى!..
...مازالامايدى بۇدان سوڭ ارىمىزدى وكىنىش،
ونسىز دا كوپ قوي نە تىرلىك.
بۇدان سوڭ كوڭىلىمىز، جانىمىز دا تىنىش،
اداسۋ — ەندى اداسپاۋىمىزعا كەپىلدىك، —

دەپ جىرلاعان اقىن تالعات ەشەن ۇلىنىڭ ولەڭى، ماعىناسىنداعى كەيبىر كىبىرتىكتەرىن بىلاي قويىپ، نەسىمەن قۇندى دەسەك، وزگەشە قولتاڭبا، وزگەشە ىرعاعىمەن، سونىلىعىمەن قۇندى. جاڭاشا ولەڭ جاساۋ تەحنيكاسى جالعىز عانا تالعات ەمەس، قازىرگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭ تۋدىرعان جاڭا تولقىن، جاس بۋىننىڭ باسقا دا وكىلدەرىنە باستى ماقساتتاي بولىپ كورىنەتىن سياقتى.

«ابايمەن سىرلاسۋ» دەگەن ولەڭدە دە اقيقات-شىندىق بەينەلى، استارلى ويمەن بەرىلگەن. جاس اقىن ۇلى ابايمەن سىرلاسا وتىرىپ، «ءتىرى جۇرسەڭ جىرتىلار ەدى جىرلارىڭ، // تۋرا ءجۇرىپ اتىلار ەڭ ماعجانداي» دەيدى. ەندى بىردە: «قويىنىڭدا جاتىپ وسكەن شاكارىم، // جانازاسىز تاستالدى عوي قۇدىققا»، «جىرىن ءسۇيىپ اۋدارىپ ەڭ، ارىستان // اقىن بۋنين قاشىپ كەتتى پاريجگە!» دەپ ۋاقىتتىڭ، زاماننىڭ قىسپاعىن ابايداي اقىن اتاسىمەن سىرلاسۋ ارقىلى سىر تۇيگەن جاس اقىن اقەدىل تويشان ۇلىنىڭ دا وزىندىك سوقپاعى بار ەكەندىگىنە كۋا بولدىق.

دەي تۇرعانمەن، تاۋەلسىز ەلدىڭ جاس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىندە ەلدىك تاقىرىبى جەتىسە بەرمەيدى. كوبىنە-كوپ كۇيكى تىرلىكتى قارالاۋمەن، داتتاۋمەن كۇي كەشەدى.

بۇگىنگى جاستاردا كەشەگى ءابدىلدا تاجىبايەۆ اقىننىڭ ءۇنى جوق:

تەڭىز!
سەنەن ۇلى بولعان ەمەس ءبىر اقىن،
جىرىڭ قانداي، جىرىڭ قانداي سۇراپىل!
اراسىندا بۇرقىراعان دۇلەيدىڭ
ءتۇن جامىلا جىلاپ تۇرىپ تىلەيمىن.
جۇرەگىڭنىڭ بولشەگىن بەر،
ولەڭىڭنىڭ ولشەمىن بەر.
ول از دەسەڭ، ءوزىمدى دە ال،
تولقىنىڭا اياماي سال.
يا كۇيرەيىن، كۇل بولايىن،
يا تەڭىزگە اينالايىن!

كەشەگى ورتا تولقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ ورشىلدىگى جوق بۇگىنگى جاستاردا:

ىعىسىڭدار،
ەي، تاۋلار،
ىعىسىڭدار!
ورىن سايلا ورتاڭنان جۇمىسىم بار،
اتا بولىپ نە ماعان ۇرىسىڭدار،
ادام بولىپ نەمەسە ۇعىسىڭدار،
ىعىسىڭدار، ەي تاۋلار، ىعىسىڭدار!
ەي، تاۋلار، قويىندارىڭدى اشىپ كىرەم،
بار سىرىڭدى ايرانداي شاشىپ بىلەم.
...جارتاستاردىڭ بەتتەرى سورا-سورا،
جىلاپتى قارسىلاسپاي، جاسىق بىلەم...

كەشەگى اقىنداردىڭ 60-شى جىلدارداعى تولقىنى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ اسقاق ءۇنى جوق بۇگىنگى جاستاردا:

كەزىم مەنىڭ!
جاتىرسىڭ جىراقتى اشىپ،
قىزىل گۇلدى بارادى قىر اپ قاشىپ،
جيىرماسىنشى عاسىر ءجۇر ماڭعىستاۋدا،
مۇنارالار باسىنا شىراق تاسىپ...
بىلمەدىم مەن، كەۋدەمنەن اشتى ما كەن،
ومىراۋى وسىناۋ تاسقىن الەم؟
كۇن كوتەرىپ بارادى ماڭعىستاۋدا،
مۇنارالار اسپاننىڭ استىمەنەن...

مىنە، كوردىڭىز بە، تەڭىزگە جۇمساعان قۋات كۇشىن، بۇگىندە ءتىرى بولعاندا، ءابدىلدا اقىن تاۋەلسىزدىككە جۇمسار ەدى دەپ ويلايسىڭ. «ىعىسىڭدار، ەي تاۋلار، ىعىسىڭدار!» دەگەن مۇقاعالي اقىن ءتاڭىر سىيلاعان تاۋەلسىزدىك تۋىنا ءوز پوەزياسىنىڭ تۋىن بىرگە جەلبىرەتەر ەدى. «ارۋانا-باۋىر دۇنيەنى» بويىنا جيناعان تولەگەن اقىن بولسا، بۇگىندە: «كۇن كوتەرىپ بارادى... مۇنارالار اسپاننىڭ استىمەنەن» دەپ، تاۋەلسىز قازاقتىڭ استاناسىن ءبىر تويىنداي جىر ەتەر ەدى!

قازىرگى پوەزيادا ۇلتتىق رۋح جەتىسپەي جاتىر. وعان سەبەپ تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇلى ۇعىمدى ءالى دە بويعا سىڭىرە الماعاندىقتان بولار. بىرەۋ كەدەي، بىرەۋ باي، الماعايىپ زامانعا قاراماستان، اقىندىق رۋح — ۇلتتىق رۋح قاشاندا قاراتابان تىرشىلىكتەن بيىك تۇرعان. رۋحاني ۇلى تۇلعالار عانا بۇگىنگى كۇن ءۇشىن، ەرتەڭ ءۇشىن ەڭسەسىن بيىك ۇستاي الارى حاق. وعان قازاق پوەزياسىنداعى تولقىن-تولقىن شوعىر جۇلدىزداردىڭ تالانت-دارىنى جەتەتىنىنە ءوزىمىز كامىل سەنەمىز.

اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسى شيرىعۋ ۇستىندە. تەڭىز-ومىردىڭ مۇحيت ارمانىنداي تاۋەلسىزدىگىمىزدى پاش ەتەر دۇنيەلەردى ۋاقىت اسىعا كۇتەدى. كۇتكەن دۇنيە الدىمىزدان شىعارى ءسوزسىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ استاناسى قالاي كوز الدىمىزدا كوركەيسە، اباي ءداستۇرىن جالعاستىراتىن تاۋەلسىزدىك كەزەڭدەگى قازاق ليريكاسى دا ءوز بايتەرەگىن كوككە كوتەرەتىنى كامىل!

تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر جولى — اباي ءداستۇرىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، مول مۇراسىنىڭ مازمۇن تەرەڭدىگىمەن ۇرپاقتارىمىزعا ۇعىندىرۋ، اباي ارقىلى ادەبيەتىمىزدىڭ اناسى — پوەزياعا مويىنسۇندىرۋ. اسىلىندا، اباي پوەزياسىن تۇسىنگەن ۇرپاق — ۇلت بولاشاعىن ويلايتىن ناعىز سەنىمدى ۇرپاق بولىپ وركەن جايارى ايان.

---