دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §36 دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت جانە ونىڭ بولىكتەرى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا «دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت»، «ماتەريك»، «ارال»، «تۇبەك»، «تەڭىز»، «شىعاناق»، «بۇعاز» ۇعىمدارىن ءتۇسىندىرۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: كارتادان مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، ماتەريكتەردى كورسەتە ءبىلۋ جانە سيپاتتاي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ۆ) تاربيەلىك: قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتىرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ
كورنەكىلىگى: دۇنيە ءجۇزىنىڭ كارتاسى، گلوبۋس، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ، سىنىپتى قاراۋ، تاقتا، بور.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەست ارقىلى سۇراۋ.
1. جەردىڭ سۋ قابىعىن قالاي اتايمىز؟ (گيدروسفەرا)
2. كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر بەتىنەن جىل سايىن قانشا مىڭ مولشەرىندە سۋ بۋلانادى (450 مىڭ كم³)
3. گيدروسفەراداعى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ تۇزدى سۋى قانشا پايىزدى قۇرايدى؟ (97%)
4. كىشى سۋ اينالىمى دەگەنىمىز نە؟
5. جەرگە سىڭگەن سۋ جەر استىمەن اعىپ، مۇحيتقا قوسىلادى. مۇنى قالاي اتايمىز؟ (ۇلكەن سۋ اينالىمى)
6. سۋ اينالىمى نەشەگە بولىنەدى؟ (3 - كە)
7. كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردىڭ قايسىسىندا عانا سۋ سۇيىق تۇردە كەزدەسەدى؟ (جەردە)
8. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا جانە قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن قالاي اتايمىز؟(دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. نەشە مۇحيت بار؟
2. قانداي قۇرلىقتار ارالىعىندا ورنالاسقان؟
3. مۇحيت سۋى ىشۋگە جارامدى ما؟
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت. گلوبۋستى الىپ قاراساق، جەر شارىنىڭ كوپشىلىك بولىگىن سۋ باسىپ جاتقانىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 3/4 بولىگى نەمەسە 361 ملن كم2 تيەدى.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت بولەك - بولەك اتتارى بار جەكە مۇحيتتاردان تۇرادى، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتىر.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى (جارتى شارلار كارتاسىنان بايقاپ كورىڭدەر).
مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار. ولار: ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا، اۋستراليا جانە انتاركتيدا.
قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى ارال دەپ اتالادى (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار).
قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى (كارتادان اپەننين جانە لابرادور تۇبەكتەرىن تابىڭدار).
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءتورت بولىكتەن تۇرادى.
تىنىق مۇحيت – جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن (180 ملن كم2) ءارى ەڭ تەرەڭ مۇحيت. كولەمى جاعىنان قالعان ءۇش مۇحيتقا پاراپار. 1520 – 1521 جىلدارى ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە وسى مۇحيتتى العاش رەت ءجۇزىپ ءوتتى. ءجۇزۋ كەزىندە ەشقانداي داۋىلعا ۇشىراماعاندىقتان، ساياحاتشىلار وعان «تىنىق مۇحيت» دەگەن ات بەردى.
مۇحيت پەن قۇرلىق اۋداندارىنىڭ اراقاتىسى
تىنىق مۇحيت سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ باتىس جاعالاۋلارىنان باستاپ ەۋرازيانىڭ شىعىس بولىگىنە جانە اۋستراليا مەن انتاركتيداعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتىر.
تىنىق مۇحيتتا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى – ماريان شۇڭعىماسى بار، ونىڭ تەرەڭدىگى 11022 م.
اتلانت مۇحيتى تىنىق مۇحيتتان ەكى ەسە كىشى (92 ملن كم2). سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ شىعىسىنان باستاپ ەۋرازيا مەن افريكانىڭ باتىسىنا جانە انتاركتيداعا دەيىن بارادى.
ول سولتۇستىك پوليارلىق ايماقتان وڭتۇستىك پوليارلىق ايماققا دەيىن سوزىلىپ كەتەدى. اتلانت مۇحيتى ارقىلى باتىس جانە شىعىس جارتى شاردا ورنالاسقان ەلدەردى ءبىر - بىرىمەن جالعاستىراتىن اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدى. مۇحيتتىڭ ءون بويى كەمە قاتىناسىنا يگەرىلگەن.
ءۇندى مۇحيتى وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ ەداۋىر بولىگىن الىپ جاتىر (75 ملن كم2). بۇل – ەڭ جىلى مۇحيت (جارتى شارلار كارتاسىنان ءۇندى مۇحيتىنىڭ قانداي ماتەريكتەردىڭ ارالىعىندا جاتقانىن انىقتاڭدار). ءۇندى مۇحيتى سۋىنىڭ تازا، كوگىلدىرلىگىمەن دە ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ويتكەنى ونىڭ وڭتۇستىك بولىگىنە قۇياتىن وزەن از.
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت – مۇحيتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ شاعىنى (14 ملن كم2). ول سولتۇستىك امەريكا جانە ەۋرازيا جاعالاۋلارىمەن شەكتەلەدى. ونىڭ كوپشىلىك بولىگىن جىل بويى مۇز باسىپ جاتادى. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا تايىز بولىپ كەلەدى. ماتەريكتەردىڭ شەتى مۇحيت تۇبىنە وتەتىن جەرىندە تەرەڭدىك 200 م - دەن اسپايدى. ول اسىرەسە ەۋرازيا جاعالاۋىندا جالپاق ءوڭىر قۇرايدى. مۇحيتتا ءىرى ارالدار كوپ.
2. مۇحيت بولىكتەرى. مۇحيت بولىكتەرىنە تەڭىزدەر، شىعاناقتار، بۇعازدار جاتادى.
تەڭىز – مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتى مەن جانۋارلار دۇنيەسى جونىنەن وقشاۋلانىپ تۇراتىن بولىگى. تەڭىزدەر كوبىنەسە قۇرلىق جاعالاۋىندا بولادى، ءبىراق كەيدە اشىق مۇحيتتا دا كەزدەسەدى (مىسالى، سارگاسس تەڭىزى، فيدجي تەڭىزى). ادەتتە، تەڭىزدى مۇحيتتان تۇبەكتەر، ارالدار نەمەسە سۋ استىنداعى جوتالار ءبولىپ تۇرادى.
ماتەريككە سۇعىنا ەنىپ جاتاتىن تەڭىزدەردى ىشكى تەڭىزدەر دەپ اتايدى (مىسالى، قارا تەڭىز، جەرورتا تەڭىزى. ولار قاي مۇحيتتىڭ بولىكتەرى بولىپ تابىلادى؟). ماتەريكتەردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان تەڭىزدەردى شەتكى تەڭىزدەر دەيدى. شەتكى تەڭىزدەرگە – ەۋرازيا جاعالاۋىنداعى بارەنس، كارا، لاپتيەۆتەر، جاپون، وحوتا، شىعىس جۇڭگو جانە ت. ب. تەڭىزدەر جاتادى.
شىعاناق – مۇحيتتىڭ نەمەسە تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان شاعىن بولىگى. اتلانت مۇحيتى سولتۇستىك امەريكا جاعالاۋىنداعى گۋدزون، مەكسيكا شىعاناقتارىن، ال ءۇندى مۇحيتى ەۋرازيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى پارسى شىعاناعىن قۇرايدى.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر - بىرىمەن بۇعازدار ارقىلى جالعاسادى. بۇعاز – ەكى جاعىنان ماتەريكتەردىڭ نەمەسە ارالداردىڭ جاعالارى قىسىپ شەكتەپ تۇرعان ەنسىز سۋ ايدىنى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى. ەنى ەڭ كەڭ (950 كم) جانە تەرەڭ (5248 م) بۇعاز – درەيك بۇعازى؛ ال ەڭ ۇزىنى (1670 كم) – موزامبيك بۇعازى.
ىشكى تەڭىزدەر (جەرورتا، قارا)
تەڭىزدەر (سارگاسس، فيدجي)
شەتكى تەڭىزدەر (بارەنس، كار، وحوت، جاپون)
مۇحيت بولىكتەرى
شىعاناق (گۋدزون، مەكسيكا، پارسى)
بۇعازدار (درەيك، موزامبيك)
پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قالاي بايقاۋعا بولادى؟ 2. سەندەر تۇراتىن ەلدى مەكەن ەڭ جاقىن تەڭىزدەن قانداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان؟ بۇل قاشىقتىقتى كارتا بويىنشا ولشەڭدەر. 3. قارا تەڭىزدەن باستاپ ويشا جەر شارىن اينالىپ شىعاتىن «ساياحات» جاساڭدار. وزدەرىڭ سول ارقىلى جۇرەتىن جانە جاقىنىراق وتەتىن مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، شىعاناقتاردى، بۇعازداردى، كانالداردى اتاڭدار. 4. ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ جاعالارىنداعى شەتكى جانە ىشكى تەڭىزدەردى اتاڭدار. 5 قانداي بۇعاز ەكى تەڭىز بەن ەكى مۇحيتتى قوسىپ، ەكى ماتەريكتى جانە ەكى مەملەكەتتى ءبولىپ تۇرادى؟ 7. ماتىندە اتالعان تەڭىزدەردى، شىعاناقتاردى جانە بۇعازداردى كەسكىن كارتاعا جازىڭدار. 8. تومەندەگى مالىمەتتەر نەگىزىندە «مۇحيتتار» كەستەسىن تولتىرىڭدار.
IY. قورىتىندىلاۋ: گەوگرافيالىق ديكتانت بەرىلەلى:
1. جەر بەتىن جايلاعان سۋ.......................... قۇرايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتى)
2. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت...................... بولىكتەن تۇرادى؟
3. جەر شارىنداعى ەڭ تەرەڭ مۇحيتقا..................... مۇحيتىن جاتقىزامىز.
4. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ ¾ بولىگى نەمەسە.................... ملن كم² تيەدى.
5. قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى..................... دەپ اتالادى.
6. قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىناپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن................... دەپ اتايدى.
7................. – مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتى مەن جانۋارلار دۇنيەسى جونىنەن وقشاۋلانىپ تۇرعان بولىگى.
8. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر – بىرىمەن...................... ارقىلى جالعاسادى.
9. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى -............................. شۇڭعىماسىن ايتامىز.
10. كولەمى جونىنەن ەڭ شاعىن مۇحيت.........................................................
Y. بەكىتۋ: «ەڭ ەرەكشە» كەستەسىن تولتىرىلادى.
وزىندىك ەرەكشەلىگى ---------------------- مۇحيتتىڭ اتى
ەڭ ۇلكەنى
ەڭ ۇلكەنى
ەڭ جىلىسى
ەڭ ۇزىنى
ەڭ كىشىسى
ەڭ تۇزدىسى
ەڭ وڭتۇستىكتەگىسى
ەڭ سولتۇستىكتەگىسى
ەڭ تەرەڭى
ەڭ ەندىسى
تاپسىرما. سىزبانى تولتىر.
(وقۋشىلارعا ۇلەستىرمەلەر تاراتىلادى.)
YI. ۇيگە: §36 وقۋ. كەستە تولتىرۋ.
كەسكىن كارتاعا مۇحيت، تەڭىز ونىڭ بولىكتەرىن ءتۇسىرۋ.
ءتورت مۇحيت تۋرالى كىتاپحانادان ماتەريال جازىپ كەلۋ.
YII. باعالاۋ.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى، سەنەك اۋىلى،
قاشاعان كۇرجىمان ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح، گەوگرافيا ءپانى
ءمۇعالىمى كەنەسارييەۆا نۇرجانات شاۋديرباي قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا «دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت»، «ماتەريك»، «ارال»، «تۇبەك»، «تەڭىز»، «شىعاناق»، «بۇعاز» ۇعىمدارىن ءتۇسىندىرۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: كارتادان مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، ماتەريكتەردى كورسەتە ءبىلۋ جانە سيپاتتاي بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ۆ) تاربيەلىك: قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، تازا ۇستاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتىرى: ءداستۇرلى
ساباقتىڭ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى، بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ
كورنەكىلىگى: دۇنيە ءجۇزىنىڭ كارتاسى، گلوبۋس، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى. سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ، سىنىپتى قاراۋ، تاقتا، بور.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەست ارقىلى سۇراۋ.
1. جەردىڭ سۋ قابىعىن قالاي اتايمىز؟ (گيدروسفەرا)
2. كۇن ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر بەتىنەن جىل سايىن قانشا مىڭ مولشەرىندە سۋ بۋلانادى (450 مىڭ كم³)
3. گيدروسفەراداعى مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردىڭ تۇزدى سۋى قانشا پايىزدى قۇرايدى؟ (97%)
4. كىشى سۋ اينالىمى دەگەنىمىز نە؟
5. جەرگە سىڭگەن سۋ جەر استىمەن اعىپ، مۇحيتقا قوسىلادى. مۇنى قالاي اتايمىز؟ (ۇلكەن سۋ اينالىمى)
6. سۋ اينالىمى نەشەگە بولىنەدى؟ (3 - كە)
7. كۇن جۇيەسىندەگى پلانەتالاردىڭ قايسىسىندا عانا سۋ سۇيىق تۇردە كەزدەسەدى؟ (جەردە)
8. سۋدىڭ مۇحيتتان قۇرلىققا جانە قۇرلىقتان مۇحيتقا ۇزدىكسىز اۋىسۋ پروسەسىن قالاي اتايمىز؟(دۇنيەجۇزىلىك سۋ اينالىمى)
ءىىى. جاڭا ساباق.
1. نەشە مۇحيت بار؟
2. قانداي قۇرلىقتار ارالىعىندا ورنالاسقان؟
3. مۇحيت سۋى ىشۋگە جارامدى ما؟
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت. گلوبۋستى الىپ قاراساق، جەر شارىنىڭ كوپشىلىك بولىگىن سۋ باسىپ جاتقانىن كورەمىز. ول دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت دەپ اتالادى. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ 3/4 بولىگى نەمەسە 361 ملن كم2 تيەدى.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت بولەك - بولەك اتتارى بار جەكە مۇحيتتاردان تۇرادى، ءبىراق ولاردىڭ ءبارى ءبىر - بىرىنە جالعاسىپ جاتىر.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنەن كەلەسى نۇكتەسىنە قۇرلىققا اياق باسپاي جەتۋگە بولادى (جارتى شارلار كارتاسىنان بايقاپ كورىڭدەر).
مۇحيتتار مەن تەڭىزدەر قورشاپ جاتقان قۇرلىقتى ماتەريكتەر نەمەسە كونتينەنتتەر دەپ اتايدى. دۇنيە جۇزىندە التى ماتەريك بار. ولار: ەۋرازيا، افريكا، سولتۇستىك امەريكا، وڭتۇستىك امەريكا، اۋستراليا جانە انتاركتيدا.
قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى ارال دەپ اتالادى (كارتادان گرەنلانديا، ماداگاسكار، يسلانديا ارالدارىن تابىڭدار).
قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىنىپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن تۇبەك دەپ اتايدى (كارتادان اپەننين جانە لابرادور تۇبەكتەرىن تابىڭدار).
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت ءتورت بولىكتەن تۇرادى.
تىنىق مۇحيت – جەر شارىنداعى ەڭ ۇلكەن (180 ملن كم2) ءارى ەڭ تەرەڭ مۇحيت. كولەمى جاعىنان قالعان ءۇش مۇحيتقا پاراپار. 1520 – 1521 جىلدارى ف. ماگەللان دۇنيە ءجۇزىن اينالۋ ساياحاتى كەزىندە وسى مۇحيتتى العاش رەت ءجۇزىپ ءوتتى. ءجۇزۋ كەزىندە ەشقانداي داۋىلعا ۇشىراماعاندىقتان، ساياحاتشىلار وعان «تىنىق مۇحيت» دەگەن ات بەردى.
مۇحيت پەن قۇرلىق اۋداندارىنىڭ اراقاتىسى
تىنىق مۇحيت سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ باتىس جاعالاۋلارىنان باستاپ ەۋرازيانىڭ شىعىس بولىگىنە جانە اۋستراليا مەن انتاركتيداعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتىر.
تىنىق مۇحيتتا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى – ماريان شۇڭعىماسى بار، ونىڭ تەرەڭدىگى 11022 م.
اتلانت مۇحيتى تىنىق مۇحيتتان ەكى ەسە كىشى (92 ملن كم2). سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكانىڭ شىعىسىنان باستاپ ەۋرازيا مەن افريكانىڭ باتىسىنا جانە انتاركتيداعا دەيىن بارادى.
ول سولتۇستىك پوليارلىق ايماقتان وڭتۇستىك پوليارلىق ايماققا دەيىن سوزىلىپ كەتەدى. اتلانت مۇحيتى ارقىلى باتىس جانە شىعىس جارتى شاردا ورنالاسقان ەلدەردى ءبىر - بىرىمەن جالعاستىراتىن اسا ماڭىزدى كەمە جولدارى وتەدى. مۇحيتتىڭ ءون بويى كەمە قاتىناسىنا يگەرىلگەن.
ءۇندى مۇحيتى وڭتۇستىك جارتى شاردىڭ ەداۋىر بولىگىن الىپ جاتىر (75 ملن كم2). بۇل – ەڭ جىلى مۇحيت (جارتى شارلار كارتاسىنان ءۇندى مۇحيتىنىڭ قانداي ماتەريكتەردىڭ ارالىعىندا جاتقانىن انىقتاڭدار). ءۇندى مۇحيتى سۋىنىڭ تازا، كوگىلدىرلىگىمەن دە ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ويتكەنى ونىڭ وڭتۇستىك بولىگىنە قۇياتىن وزەن از.
سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت – مۇحيتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ شاعىنى (14 ملن كم2). ول سولتۇستىك امەريكا جانە ەۋرازيا جاعالاۋلارىمەن شەكتەلەدى. ونىڭ كوپشىلىك بولىگىن جىل بويى مۇز باسىپ جاتادى. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ول باسقا مۇحيتتارعا قاراعاندا تايىز بولىپ كەلەدى. ماتەريكتەردىڭ شەتى مۇحيت تۇبىنە وتەتىن جەرىندە تەرەڭدىك 200 م - دەن اسپايدى. ول اسىرەسە ەۋرازيا جاعالاۋىندا جالپاق ءوڭىر قۇرايدى. مۇحيتتا ءىرى ارالدار كوپ.
2. مۇحيت بولىكتەرى. مۇحيت بولىكتەرىنە تەڭىزدەر، شىعاناقتار، بۇعازدار جاتادى.
تەڭىز – مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتى مەن جانۋارلار دۇنيەسى جونىنەن وقشاۋلانىپ تۇراتىن بولىگى. تەڭىزدەر كوبىنەسە قۇرلىق جاعالاۋىندا بولادى، ءبىراق كەيدە اشىق مۇحيتتا دا كەزدەسەدى (مىسالى، سارگاسس تەڭىزى، فيدجي تەڭىزى). ادەتتە، تەڭىزدى مۇحيتتان تۇبەكتەر، ارالدار نەمەسە سۋ استىنداعى جوتالار ءبولىپ تۇرادى.
ماتەريككە سۇعىنا ەنىپ جاتاتىن تەڭىزدەردى ىشكى تەڭىزدەر دەپ اتايدى (مىسالى، قارا تەڭىز، جەرورتا تەڭىزى. ولار قاي مۇحيتتىڭ بولىكتەرى بولىپ تابىلادى؟). ماتەريكتەردىڭ ماڭىندا ورنالاسقان تەڭىزدەردى شەتكى تەڭىزدەر دەيدى. شەتكى تەڭىزدەرگە – ەۋرازيا جاعالاۋىنداعى بارەنس، كارا، لاپتيەۆتەر، جاپون، وحوتا، شىعىس جۇڭگو جانە ت. ب. تەڭىزدەر جاتادى.
شىعاناق – مۇحيتتىڭ نەمەسە تەڭىزدىڭ قۇرلىققا سۇعىنا ەنىپ جاتقان شاعىن بولىگى. اتلانت مۇحيتى سولتۇستىك امەريكا جاعالاۋىنداعى گۋدزون، مەكسيكا شىعاناقتارىن، ال ءۇندى مۇحيتى ەۋرازيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى پارسى شىعاناعىن قۇرايدى.
دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر - بىرىمەن بۇعازدار ارقىلى جالعاسادى. بۇعاز – ەكى جاعىنان ماتەريكتەردىڭ نەمەسە ارالداردىڭ جاعالارى قىسىپ شەكتەپ تۇرعان ەنسىز سۋ ايدىنى. بۇعازداردىڭ ەنى ءار ءتۇرلى. ەنى ەڭ كەڭ (950 كم) جانە تەرەڭ (5248 م) بۇعاز – درەيك بۇعازى؛ ال ەڭ ۇزىنى (1670 كم) – موزامبيك بۇعازى.
ىشكى تەڭىزدەر (جەرورتا، قارا)
تەڭىزدەر (سارگاسس، فيدجي)
شەتكى تەڭىزدەر (بارەنس، كار، وحوت، جاپون)
مۇحيت بولىكتەرى
شىعاناق (گۋدزون، مەكسيكا، پارسى)
بۇعازدار (درەيك، موزامبيك)
پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قالاي بايقاۋعا بولادى؟ 2. سەندەر تۇراتىن ەلدى مەكەن ەڭ جاقىن تەڭىزدەن قانداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان؟ بۇل قاشىقتىقتى كارتا بويىنشا ولشەڭدەر. 3. قارا تەڭىزدەن باستاپ ويشا جەر شارىن اينالىپ شىعاتىن «ساياحات» جاساڭدار. وزدەرىڭ سول ارقىلى جۇرەتىن جانە جاقىنىراق وتەتىن مۇحيتتاردى، تەڭىزدەردى، شىعاناقتاردى، بۇعازداردى، كانالداردى اتاڭدار. 4. ەۋرازيا ماتەريگىنىڭ جاعالارىنداعى شەتكى جانە ىشكى تەڭىزدەردى اتاڭدار. 5 قانداي بۇعاز ەكى تەڭىز بەن ەكى مۇحيتتى قوسىپ، ەكى ماتەريكتى جانە ەكى مەملەكەتتى ءبولىپ تۇرادى؟ 7. ماتىندە اتالعان تەڭىزدەردى، شىعاناقتاردى جانە بۇعازداردى كەسكىن كارتاعا جازىڭدار. 8. تومەندەگى مالىمەتتەر نەگىزىندە «مۇحيتتار» كەستەسىن تولتىرىڭدار.
IY. قورىتىندىلاۋ: گەوگرافيالىق ديكتانت بەرىلەلى:
1. جەر بەتىن جايلاعان سۋ.......................... قۇرايدى؟ (دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتى)
2. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيت...................... بولىكتەن تۇرادى؟
3. جەر شارىنداعى ەڭ تەرەڭ مۇحيتقا..................... مۇحيتىن جاتقىزامىز.
4. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ۇلەسىنە بۇكىل جەر بەتىنىڭ ¾ بولىگى نەمەسە.................... ملن كم² تيەدى.
5. قۇرلىقتىڭ بارلىق جاعىنان سۋ قورشاعان شاعىن بولىگى..................... دەپ اتالادى.
6. قۇرلىقتىڭ سۋ كەڭىستىگىنە تەرەڭ سۇعىناپ كىرىپ تۇرعان بولىگىن................... دەپ اتايدى.
7................. – مۇحيتتىڭ سۋىنىڭ قاسيەتى مەن جانۋارلار دۇنيەسى جونىنەن وقشاۋلانىپ تۇرعان بولىگى.
8. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ بولىكتەرى ءبىر – بىرىمەن...................... ارقىلى جالعاسادى.
9. دۇنيەجۇزىلىك مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى -............................. شۇڭعىماسىن ايتامىز.
10. كولەمى جونىنەن ەڭ شاعىن مۇحيت.........................................................
Y. بەكىتۋ: «ەڭ ەرەكشە» كەستەسىن تولتىرىلادى.
وزىندىك ەرەكشەلىگى ---------------------- مۇحيتتىڭ اتى
ەڭ ۇلكەنى
ەڭ ۇلكەنى
ەڭ جىلىسى
ەڭ ۇزىنى
ەڭ كىشىسى
ەڭ تۇزدىسى
ەڭ وڭتۇستىكتەگىسى
ەڭ سولتۇستىكتەگىسى
ەڭ تەرەڭى
ەڭ ەندىسى
تاپسىرما. سىزبانى تولتىر.
(وقۋشىلارعا ۇلەستىرمەلەر تاراتىلادى.)
YI. ۇيگە: §36 وقۋ. كەستە تولتىرۋ.
كەسكىن كارتاعا مۇحيت، تەڭىز ونىڭ بولىكتەرىن ءتۇسىرۋ.
ءتورت مۇحيت تۋرالى كىتاپحانادان ماتەريال جازىپ كەلۋ.
YII. باعالاۋ.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى، سەنەك اۋىلى،
قاشاعان كۇرجىمان ۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەبىنىڭ تاريح، گەوگرافيا ءپانى
ءمۇعالىمى كەنەسارييەۆا نۇرجانات شاۋديرباي قىزى
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
فيزيكا ءپانىن وقىتۋ بارىسىندا توپتىق ءادىسىن قولدانۋفيزيكا ءپانىن وقىتۋ بارىسىندا توپتىق ادىسپەن وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتا وتىرىپ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋوقۋشىلاردى تيان...
-
ايتارىم بار سەندەرگە، قانداي جاقسى ءبىر تۇرۋ،
