ءدۇر ەنەنىڭ تايپاسى
نەمەسە اناەركى ءداۋىرىنىڭ ازالى اڭىزى
(حيكايات)
ۇلى اعاشتى الاپات ءورت شارپىعالى كوكتەگى وتتىڭ نەشە مارتە جانىپ-سونگەنى توبەقۇستىڭ ەسىنە تۇسپەدى. ۇلكەن جارتاستان اعىنعا قۇلاي وسكەن الىپ تەرەكتىڭ ءشىرىپ، قۋىستانا بىتكەن ءسۋسىڭدى وزەگىنىڭ ىشىنە بۇرىسە تىعىلىپ جاتقالى قاشان. «نەگە سويلەمەيسىڭ، الىپ تەرەك؟» الىپ تەرەك سىقىرلاپ، كۇرسىنگەن بولادى. ونىڭ ءتىلىن تۇسىنۋگە دە دارمەنسىز ەدى توبەقۇس...
ۇلى اعاشقا تۇنەك قاراڭعىلىقتى جامىلا اتتانعان تايپانىڭ سوڭعى ەركەگى تۋرا جيىرما ءتۇن جوق بوپ، ۇلكەن وت باسىنا ورالماعاسىن، ابدەن ءۇمىتى ۇزىلگەن ءدۇر ەنەنىڭ توعايعا لاقتىرعان الاۋى وت ماۋسىمى قاقتاپ-قۇرعاتقان ورماندى اينالاسى بەس-التى كۇن ىشىندە الاپات ورتكە ورادى...
ۇزىن سۋدىڭ كەڭ قولاتتى الابىن قورشاعان ۇلى اعاش مۇنداي ءورتتى العاش رەت ءھام سوڭعى رەت كوردى. نەشەمە عاسىر سىڭسىپ بىتەۋ وسكەن نۋ جىنىستا العاشقى ءتۇنى-اق اداسقان توبەقۇس، ەندى قايتىپ وت باسىنا ورالماسىن سەزگەندەي، تاڭ بوزىندا تاۋىپ العان جارتاستاعى جىعىلا وسكەن اعاش وزەگىنە ءتورت تۇنەدى. ايعا بەسىنشى رەت باس يەر ءتۇنى تاعى دا ۇلى اعاشتىڭ ايلى الاڭقايىنداعى ەلەس-قىزداردىڭ ءبيىن تاماشالاماققا اتتانعان. ول جولى تاعى اداسىپ، ۋاقىت ەسەبىنەن جاڭىلدى. تەك، الدەبىر تاڭدا جارتاس باسىنداعى تەرەك قۋىسىندا اششى ءتۇتىن يسىنەن تۇنشىعا ويانعاندا، جىنىستى قالىڭ وت جالماپ، ءورت قاۋلاعانىن، «ەگەر ەركەكتەردىڭ كەرى ورالماس ىزىنە ءتۇسىپ، وت باسىنا كەلمەي قالساڭ، جيىرما رەت اي اۋەنىن ايتىپ بولىپ، ۇلى اعاشتى ۇلكەن وتتىڭ كيەسىنە قۇربان ەتەم» دەپ ءدۇر ەنەنىڭ وكسىپ ايتقان ءسوزىنىڭ ورىندالعانىن ءتۇسىندى...
ەندى ءبارى دە كەش-تۇعىن...
* * *
الىپ وت ماۋسىمىنىڭ سوڭىن الا تىرشىلىك كەنەت سالىڭقى تارتىپ، بىرەر كۇن ىشىندە اينالا سارى الا تۇسكە بويانىپ شىعا كەلەدى. سونا-اۋ ۇساق شوقىلارى شىمقاسا، جىمداسا تىزبەلەنگەن اپاي ءتوس الاپتان باس الار قاپتاعان بۇلاقتار دا جاز بويى بىرتىندەپ تارتىلىپ كەلىپ، اينالاسى ەكى-ۇش-اق تاۋلىكتە سوڭكەگە اينالادى. سانسىز بۇلاق-تۇمالار جاۋىن-شاشىن كەزەڭى بويى جەردىڭ ءتانىن سويديتا ءتىلىپ، جىقپىل-جىرا اتاۋلىنىڭ ءتىنىن تىتىرەتىپ-قاقىراتىپ، نۋ جىنىستى الاپقا ارمانسىز جايىلاتىن. ءدوي دالانىڭ توسىنە تارماقتالا تىزىلگەن مول بۇيرا بۇيرات، تاپال تاۋ، توقال شوقىلاردىڭ قولات-سايلارىنا ۇيلىعىسا وسكەن نەشە مىڭ جىلدىق ۇلكەن اعاش سۋعا ابدەن بوگەدى. اسىرەسە، اسپانعا جالپاق جالىن كۇدىرەيتىپ، مويىرت مىنەزبەن شوگە جاتقان جىلاندىدان باستاپ، جاۋىر جوتالى جوسالى، جەكە-ساياق ۇركە ۇزدىككەن جەتىمشوقىعا دەيىن ارالىقتا ەرەن سانمەن قاپتالداسا وسكەن اق قايىڭ، سارى تەرەكتى توعاي مۇلدە سۋعا شىلقيدى. تەرەڭ سايى، اشىق الاڭقايى، ويىس ويپاتى سول سۋدان جاز بويى قۇرعاماي دىمدانىپ جاتا بەرەدى. شالعىنى دا شۇيگىن، جەمىس-جيدەگى وراسان مول ولكە.
ءدۇر ەنەنىڭ تايپاسى ۇلى اعاشتاعى الاڭقايدىڭ وكپە تۇسىنا دوڭگەلەتە تىككەن قونىسىن تاستاپ، تاۋداعى ۇلكەن ۇڭگىرگە تىعىلعالى دا قانشاما ۋاقىت ءوتتى. ىلكىدە سىركىرەپ سيرەي تامعان تامشىلار كوكتى قۇرساۋلاعان بۇلت تۇتاسىپ، قاتپارلانا قالىڭداعان سايىن مولايىپ، ۇزاق-سونار سەڭ كوشكىنگە اينالا بەردى. ارەدىك لەكىتە نوپىرلەپ، ءبىر ساتتە بۇيرا-بۋناق بۇلتتى جويقىن جەل سىلكىپ قاپ، تامشى توپانىن جەرگە تۇتاسىمەن بۇركىپ جىبەرگەندەي بولادى. كوكتەگى وتتىڭ جىلۋى قالىڭ بۇلت، تۇتاسقان سۇپ-سۇر دىمقىل مىزعىماس ءمۇلتتى كوكتەپ وتپەي، كورەر كوزدەن تاسا بولعالى دا قاشان. جۇلدىز دا جوق، اي دا جوق. كوكجيەكتى كولبەگەن تۇنجىر تاۋلار كەنەت الىستاپ، كەڭىستىك شىمقاي سۇرقاي بوياۋعا تۇنشىققان. جوسالىنىڭ جاپسارىنا جاناسا قونعان قاتپار ءاجىم ماڭدايلى دۇلەي تاۋدىڭ ۇشار باسىنا قارايعى قىناسىز جالتىر تاستى جاقپاردىڭ قۇلارمان بوپ بىتكەن ەتەگىنەن ۇلكەن ۇڭگىردىڭ ۇرەيلى كىرەبەرىسى ۇڭىرەيىپ تۇر. جاي ۋاقىتتا سىرت كوز مۇلدە ەلەمەستەي تۇمشالانىپ، تال-بۇتا، جاپىراقتارمەن كولەگەيلەنەر ۇڭگىر اۋزىنىڭ ءدال بۇگىن اشىق اڭقايىپ جاتۋى تەگىن ەمەس. بۇل — جاۋىن-شاشىن كەزەڭىنىڭ اياقتالىپ قالعاندىعىنىڭ، وت ماۋسىمىنىڭ باستالاتىنىنىڭ بەلگىسى. ۇڭگىر اۋزىنداعى ەبەدەيسىز ەرگەنەكتى شەتكە ىسىرىپ تاستاعان تايپانىڭ وت يەسى كارى ءتىس اجە. ءوزى سول ەرگەنەكتىڭ استىنا بۇرىسە جايعاسىپ، ءتىلىم-تىلىم ەرنى جىبىرلاپ، الدە ۇرەي، الدە زور قۋانىشقا تولى كوزدەرى شاراسىنان شىعا سۇر بۇلتتى، سۇر كوشكىندى اسپانعا تەلمىرىپ وتىر. ول مۇندا ءتۇن ورتاسى اۋا ۇڭگىر ءىشىن كۇڭگىرلەتە ناجاعاي ويناپ، كۇن كۇركىرەگەندە اقساڭداي باسىپ جەتكەن. تۋمىسىندا از ۇيىقتايتىن، تالىپ-قاجۋ دەگەندى بىلمەيتىن قاتپا كارى ارۋەي بۇل ءتۇنى دە تىم سەرگەك مۇلگىگەن-تۇعىن. ەندىگىسى مىنە، ناجاعاي دامەتىپ، كارى اسپانعا تەلمىرۋدە. «ۇزىن قايىڭ، سارى تەرەك، سەندەر ءبىزدىڭ كارى شەشەلەرىمىزبەن بىرگە تالاي مارتە اپپاق ايعا باس يگەنسىڭدەر. كوكتەگى وتتىڭ جارىعىمەن اسپانعا الاقان جايىپ، نەمەرەممەن دە بىرگە ءوسىپ كەلەسىڭدەر. وتتى شىبىقتىڭ قىزۋىن تارتا كورىڭدەر بويلارىڭا. نەمەرەلەرىمە جىلۋ كەرەك، وت كەرەك. ولار سەندەردىڭ دە نەمەرەلەرىڭ. مەن دە سەندەردىڭ قىزدارىڭمىن». كارى ءتىس توعاي الابىنداعى قالىڭ اعاشپەن تىلدەسىپ وتىر ارەدىك. قالىڭ ورمان دا شۋىلداسىپ، قۇپتايدى ونى...
بۇدان الدەنەشە زامان بۇرىن، ۇمىتپاسا، ۇلكەن ۇڭگىردە الدە، جيىرما، الدە ون توعىزىنشى رەت قونىس جاڭارتقان جىلى قويۋ تۇندە كۇركىرەگەن وتتى دابىلدىڭ كۇڭىرەنگەن ءۇنىن ەستىپ، جىلى ورنىنان تۇرىپ، ەرگەنەكتى جۇلقا اشىپ، كوككە تەلمىرگەن. ول كەزدە قويۋ قولاڭ شاشى جوتاسىنا جالدانا جىعىلىپ، تىلەرسەگىن قايشىلايتىن. قاپ-قارا، قاپ-قاتتى ەرەك ەدى. سول كەزدەن بەرى ەرگەنەك استىنا جايعاسىپ، ۇزىن شاشىن بەلىنە بەكەم وراپ، وتتى دابىل ءۇنىن جانە ەستىمەككە ىنتىعىپ، ىڭىلداپ وت اۋەنىن سالىپ كەلەدى.
قارا ءتۇننىڭ قويناۋىنان شىققانبىز،
وتتى دابىل، سەنىڭ ءۇنىڭ تىم كۇشتى.
وتتى دابىل، سەنىڭ ءۇنىڭ تىم كۇشتى.
سەنەن جىلۋ، سەنەن جارىق سۇرايمىز.
قارا ۇڭگىردىڭ قويىنىندا تۋعانبىز...
ءدال سول جىلى بولسا كەرەك، قاپ-قارا تۇنەرگەن بۇلتتار مۇنارتقان تاۋلاردى جانىشتاعان الىس كوكجيەك جاقتان جارق ەتكەن وتتى شىبىقتى، لىپ ەتكەن جارىقتى ءبىر عانا ءسات بايقاعان. سالدەن سوڭ كۇتىر ەتىپ كوك قاۋساعانداي قاھارلى دابىل دەنەسىن ءدىر ەتكىزدى. بۇل وت اۋەنىنەن جاڭىلىپ قالعان-تۇعىن. ءدىر-دىر ەتىپ، تىسى-تىسىنە تيمەي ۇرەيلەنىپ وتىرعاندا، وتتى شىبىق قارا بۇلتتى جانە ءبىر وسىپ ءوتتى تۋرا كوز الدىندا. جوسالىنىڭ قىر ارقاسىنا قادالا وسكەن قاراعاي قاق ايىرىلىپ سۇلاعان. اۋا وزىنە ەتەنە جاقىن وت يسىنە، لاۋلاعان جالىن، بىقسىعان كۇڭىرسىك ءتۇتىن يسىنە تولىپ كەتتى. الدە، قۋانىپ، الدە، قورقىپ، قالش-قالش ەتىپ، تۇك باسقان سالالى ساۋساقتارىمەن جاس جۋعان ءجۇزىن جاسىرىپ ەڭىرەي بەرگەن. كەلەسى ساتتە تايپانىڭ بارشا الەۋەتتى ايەلدەرى ۇڭگىر اۋزىنا توپتالىپ، وت اۋەنىن ايعايلاپ ايتىپ تۇرعانىن اڭعاردى. ەرگەنەك استىنان بۇل دا شىعىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ، ۇرەيگە، ۇمىتكە تولى اۋەنگە قوسىلىپ كەتتى:
قارا ءتۇننىڭ قويناۋىنان شىققانبىز،
وتتى دابىل، سەنىڭ ءۇنىڭ تىم كۇشتى.
وتتى دابىل، سەنىڭ ءۇنىڭ تىم سۇستى.
سەنەن جىلۋ، سەنەن جارىق سۇرايمىز.
قارا ۇڭگىردىڭ قويىنىندا تۋعانبىز...
ەە-ھە-ەي، ەە-ھە-ەي،
وت ەنە، ەە-ھە-ەي، وت ەنە...
ودان سوڭ قانشاما وت تۇتاندى...
اسپانداعى ۇرەيلى بۇلتتارعا دا جالىنادى تايپانىڭ وت يەسى. «ەي، اسپان بالالارى! سەندەرگە ۇڭگىر ەنەم وربىتكەن تايپالاستارىم اتىنان وتىنەم، وتتى شىبىقتى ءوز جوتالارىڭا دارىتپاي، ۇلى اعاشقا بوساتا كورىڭدەر. مەنىڭ نەمەرەلەرىم توڭىپ قالدى...»
بيىل كارى ءتىس اجە ءوزىنىڭ سوڭعى وتتى ماۋسىمى ەكەنىن سەزەدى. ءىشىن ءبىر ۇرەي ۇڭگىپ، الاڭى كوبەيگەن. تۇسىندە دە ۇنەمى سوناۋ بالعىن كەزىن، ودان كەيىن وت يەسى اتانىپ، ءبىر تايپا تۇقىمنىڭ ءتۇتىنىن ءتۇزۋ تۇتەتكەن الەۋەتتى شاعىن، جەتى-سەگىز ەركەككە دەس بەرمەس دەگەن كەزدەرىن كەشىپ جۇرەدى. ءار ءتۇن سايىن ەرتەرەكتە كورگەن ءتۇسى جالعاسىپ، تىم ارى-ارىگە، ءوزى قايدان، وزگەلەر قايدان شىققانىن بىلمەس، كۇڭگىرت بەيمالىم كەزدەرگە كوشە بەرەدى، كوشە بەرەدى. ءتۇبى سول ەسىنە تۇسپەيتىن ەسكى كەزدەرگە ەنىپ، ورالماي كوشىپ كەتەتىنىن اڭعارادى جانە ونىڭ تاپ بيىلعى وتتى ماۋسىمدا بولاتىنىن انىق سەزەدى.
كارى ءتىس اجە ىڭىلداپ ىڭىرسىپ، ءوز وي-ورمانىندا اداسىپ وتىرعاندا الىس مۇنارلار اراسىندا لىپىعان ساۋلە جۇگىرىپ، تۇتاسقان بۇلتتار ءتىنى سوگىلىپ جاتتى. كۇڭگىرلەگەن دابىل داۋىسى تالىپ جەتكەنىمەن، سىلبىرەي سىڭسىپ، كۇللى دالانىڭ ءيىنىن تۇسىرگەن قالىڭ جاۋىن تىيىلاتىنى بايقالادى. جاۋىن-شاشىن ماۋسىمى قارساڭىندا ۇڭگىرگە ەنگىزىلگەن قۇرعاق وتىن تاۋسىلعالى دا ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. سوڭعى ۇلى تەرىمدە جينالعان قورەك تە ازايىپ، كوك جاسىق ءسۋسىڭدى تامىرلار مەن ءنارسىز قۇراق-جاپىراقتاردى تالعاجاۋ ەتكەن قىرىق قارالى تايپالاس وسى اتتى كۇنگە «شىقپا، جانىم، شىقپالاپ» ازەر جەتكەن.
ەندى ءارى كەتسە بىر-ەكى كۇن وتكەن سوڭ-اق ءزىلماۋىر بۇلتتار كوكتىڭ ءتورىن ايعىزداي جوڭكىلىپ، وتتى دابىلدىڭ سۇستى ۇنىنەن تىراعايلاپ قاشىپ، اسپان تازارىپ سالا بەرەدى. انە، سول كەزدە قانشاما كۇندەر-تۇندەر بويى بۇرىسە تىعىلىپ، اپپاق اي مەن كوكتەگى وتتى ساعىنىپ، ۇرەيگە جەم بولعان ايەلدەر تايپاسى ۇڭگىردى تاستاپ، الىپ وت ماۋسىمىنا قادام باسادى. وعان دەيىنگى از عانا ۋاقىتتا كارى ءتىس اجە كوكتەن كوزىن الماي تەلمىرىپ، وتتى شىبىقتىڭ جەردى وسىپ، الاۋ تۇتاتار ءساتىن كۇتۋى كەرەك. كوكتەگى وتتىڭ جەرگە قادار شىبىعى قاي ماڭعا تۇسەدى، سول ماڭدى وت يەسى تاپ باسىپ تاۋىپ، تايپا وتىن تۇتەتۋى كەرەك. بۇل ءتىپتى دە وڭاي ەمەس. كوكتىڭ توڭى ىدىراپ، اسپان ويدىم-ويدىم كوك بوياۋىن، كۇن ساۋلەلەرىن توككەنمەن، دىمقىل اۋا ءالى دە سىز تارتىپ، جەر بۋسانىپ، بۋ ىدىراپ، تورعىن تۇمان توڭىرەكتى تۇمشالايدى. ءبىراق، بۇل دا ۇزاققا ۇلاسپاي، اۋا تازارىپ، تىمىرسىق جەلسىز كۇندەرمەن الماسادى. بۇل ەكى ارادا جەر باتپاقتانىپ، دالانىڭ جاسىل ءتانى سارعايىپ، قارا-قوڭىر توپىراقپەن لايلانا ارالاسىپ جاتادى.
كارى ءتىس كەنەت ىرگەدەگى ەرگەنەكتىڭ ەتەگى ءتۇرىلىپ، الدەكىمنىڭ بۇگەجەكتەپ تاقاپ كەلە جاتقانىن بايقادى. ءسال ىعىسىپ، ورىن بوساتا بەرە، توڭقاڭداپ تاقاپ قالعان ايەل ەمەس، ەركەك ەكەنىن بايقادى دا، ىزبارلى كوزدەرىمەن سەستەنە جالت قارادى. اناۋ وعان قىڭعان جوق. قايتا جالبىراعان شاشتارى اراسىنان جايناق كوزى جارقىراپ، اقسيا ىرجيىپ قويادى.
ايەلدەردەن بۇرىن ەركەكتەردىڭ تىسقا شىعۋى ىرىمعا سىيعىسىز، كەشىرىلمەس جايت. مۇنى تايپاباسى بايقاسا، دەرەۋ جازالايتىنى ايان. ءبىراق، بۇل كەلە جاتقان ءدۇر ەنەنىڭ ۇلى توبەقۇس. توبەقۇستىڭ كىندىك شەشەسى مىنا وتىرعان كارى ءتىس اجەنىڭ تاپ ءوزى. ەندەشە ول كىمنەن قايمىقسىن! ءدۇر ەنە العاش تايپاباسى بوپ سايلانعان جىلى جۇكتى بوپ، ۇڭگىرگە كەلىپ، ومىرگە وسى توبەقۇستى اكەلگەن. كارى ءتىس توبەقۇستىڭ باسىن تاسقا تيگىزبەي، كوتەرىپ اپ، جاپىراققا وراعان. ودان كەيىن دە ونشاقتى رەت ۇڭگىر اۋزى قارمەن قىمتالدى. سول قارلى قىستاردا توبەقۇستى جىلىتقان كارى ءتىس اجەسى.
كارى ءتىس توبەقۇسقا ىسىرىلا ورىن بەردى. توبەقۇس جايعاسا بەرگەنشە بولعان جوق، كوز الدى جاپ-جاسىل وتقا تولىپ كەتتى. زارەسى ۇشىپ، دارمەنى قۇرىپ، ارۋەيدىڭ قوينىنا ءبىر-اق سۇڭگىگەن. اناۋ دا ازەر وتىرسا كەرەك، تاس بوپ قاتتى دا قالدى. اسپان استى، جەر ءۇستى شاتىر-كۇتىر الاپات ۇنگە تولىپ كەتتى. كوك قارس ايرىلىپ، جەر بايعۇس اۋناپ كەتىپ، قۇردىمعا قۇلاپ باراتقانداي الەمەت ءبىر دۇنيە. باسىن بۇرىپ كوكجيەككە قاراعان وت يەسى وتتى شىبىقتىڭ جىلاندىعا تامان الىس مۇنارلار اراسىنا قادالعانىن اڭدادى.
الىس، تىم-تىم الىس، - دەدى كۇبىرلەپ، — ول ماڭعا جەتكەنشە وتتىڭ ءتۇتىنى دە قالمايدى...
سەنەن جارىق، سەنەن جىلۋ سۇرايمىز،
وتتى دابىل، وت ەنە!
الدە، ءتۇن، الدە، كۇندىز. مۇنارتقان جاپاندا جالعىز وتىر ەكەم دەيدى كارى ءتىس. جاپ-جالعىز. جان سەرىگىندەي بولعان توبەقۇس تا جوق. ۇڭىرەيگەن ۇڭگىر دە ءىزىم-قايىم. اسپان قايدا، جەر قايدا؟! ماڭىنا باجايلاپ قاراسا، بۇلتيعان بۇلتقا ءمىنىپ كەتىپتى. اپىر-اي، دەيدى، بۇلتتىڭ ۇستىنە جايعاسقانمىن با؟ تومەنگە ۇڭىلسە تۇك كورىنبەيدى. كەنەت قولىنا الدەنە ۇستاپ وتىرعانىن بايقادى. و، عاجاپ! وتتى شىبىقتى ءوز اسا تاياعىنداي سەرت ۇستاپ، بۇلتتى ساپىرىپ وتىر ەكەن. ءبىر مەزەتتە بۇلتتار تىم-تىراقاي جوسىپ جونەلدى. بۇلتتار ىدىراعاندا تومەندە الاقانداعىداي بوپ جەر جازىلىپ جاتقانى كورىندى. جەر جارىقتىق. جوڭكىلىپ جاقىنداپ كەلەدى. انە، بۇيرالانعان جوسالى جوتالارى. دۇلەي تاۋدىڭ شودىرايعان شەكەسى كوكتەگى وتقا شاعىلىپ جالتىراپ تۇر. ۇڭگىردىڭ اۋىزى ەرگەنەكپەن بىتەلگەن. ەندەشە ءدۇر ەنە باستاعان تايپا ورمانداعى قونىستا بولار؟ «اپىر-اي» دەدى كارى ءتىس. «وتتى شىبىقتى توپىراققا قاداماپ ەدى-اۋ. وت ورنى بەلگىسىز، تايپا قايدا سوندا؟» سول-اق ەكەن استىنا بوكتەرگەن بۇلتىڭ بۇلت ۇلى اعاشتاعى ايلى الاڭقايعا قاراي جوڭكىدى. كارى ءتىس ەندى ەس جيدى — وتتى شىبىق وزىندە ەكەن. بۇلت بۇلتىڭ-بۇلتىڭ ەتىپ جەرگە ءتىپتى تاقاپ كەلەدى. ەندى قايتپەك؟! جان-دارمەن جانتالاسا بۇلتتى وت ورىممەن وسىپ-وسىپ جىبەردى. استىنداعى بۇلت شىرىگەن ەرگەنەك قۇرلى بولماي، ىدىراپ، توز-توز بوپ كەتتى. ەندى ءوزى عانا تىزەرلەگەن قالپى تومەنگە قۇلديلاپ كەلەدى. تومەندە ءدۇر ەنە، توبەقۇس جانە باسقا تايپالاستارى وت اۋەنىن ايتىپ تۇر ەكەن. بۇل وتتى شىبىقتى قوس قولداپ ۇستاعان بەتتە زىمىراپ جەرگە قاراي اعىپ كەلەدى. «كەتىڭدەر» دەيدى بار داۋسىمەن، «كەتىڭدەر! قاشىڭدار الىس. وتقا ۇرىناسىڭدار». «ءوزىڭ شە؟» دەيدى تومەندەگىلەر، «ءوزىڭ ورتەنىپ كەتەسىڭ عوي» دەيدى ولار جانۇشىرا. سوندا عانا اڭدادى — وتتى شىبىقتى تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپتى. ءومىرى مۇنداي ىستىقتى سەزبەگەن بولار. جان-تانىمەن ەرىپ، لاپىلداپ كەلەدى ەكەن. جىبەرە سالعىسى كەلەدى. مۇلدە مۇمكىن ەمەس. تومەندەگىلەر دە قاشپايدى. ءبارى اڭتارىلىپ بۇعان قاراپ قالعان. بۇل جەرگە مۇلدە جاقىنداپ قالعان سياقتى ەدى، ءالى جەتە الماي زاۋلاپ كەلەدى، زاۋلاپ تومەنگە اعىپ كەلەدى. كەۋدەسىن كەرىپ، دەم الايىن دەسە، وت جۇتادى ەكەن. مۇنداي ىستىق بولار ما ەدى! كەنەت اق قايىڭداردىڭ جەل تەربەگەن باستارى كوز الدىنا كەلدى. بۇل ءبىر قولىن بوساتىپ اپ، اعاشتاردان قارمانايىن دەسە، ۇستاعان بۇتاقتارى لەزدە كۇل بوپ جانىپ كەتەدى. كەنەت ءوزى دە لاپ ەتە قالدى. كۇيدىم-اۋ دەيدى. جوق، كۇيمەيدى ەكەن. كەرىسىنشە، راحاتتانىپ، بەلگىسىز، بۇرىن كەشپەگەن ءلاززاتقا شومىپ بارادى ەكەن. كوزىن اقتىق رەت كەڭ اشىپ، اينالاسىن، اشىق اسپاندى، ءتۇپسىز ۇلى كوك اسپاندى، وت اتاۋلىنىڭ اناسى كوكتەگى وتتى جانارىمەن ايمالاعىسى كەلدى. ءتىپتى، ۇرەي تۋدىراتىن بۇلتتاردى، ودان ورەتىن قاپ-قارا كولەڭكەلى ءتۇندى دە كورىپ كەتكىسى كەلگەن. ءبىراق، كوزى جوق ەكەن. جوق بولعاندا، قايدا قاراسا دا، تەك وتتى عانا كورەدى ەكەم دەيدى. تومەندەگىلەر وت اۋەنىن شىرقاپ تۇردى. كارى ءتىس وتتى شىبىققا اينالىپ كەتكەن ەكەم دەيدى.
قارا ءتۇننىڭ قويناۋىنان شىققانبىز،
وتتى دابىل، سەنىڭ ءۇنىڭ تىم كۇشتى...
ناجاعاي جارق ەتە قالدى دا دۇلەي تاۋدىڭ تۋرا بوكتەرىندەگى ايلى الاڭقايدان ءسال ارىرەكتەگى ۇزىن الىپ قايىڭ لاپ ەتىپ تۇتانىپ، شارت سىنىپ كوككە اتىلدى. بۇتكىل توعاي قولاتى جاپ-جاسىل وتقا شارپىلىپ، كۇتىر ەتكەن كارى اسپان جەرگە جۇرەگىمەن سوعىلىپ كۇل-پارشا سىنعانداي بولدى.
كارى ءتىس مۇلگىپ كەتكەن ەكەن. توبەقۇس «اجە، اجەلەپ» جۇلقىلاپ وياتقاندا، سوزالاڭداپ ورنىنان تۇرا كەلە دۇلەي تاۋدىڭ تەرىسكەي بوكتەرىن تىكە كولبەگەن كەڭ الاپتاعى مۇلگىگەن توعاي اراسىنداعى ەڭ الىپ قايىڭنىڭ وتقا ورانىپ، قويۋ ءتۇتىندى كوككە اتا جانىپ جاتقانىن كوردى. ۇڭگىر اۋزىنا توپتالا جيىلعان ايەلدەر قۋانىش پەن ۇمىتكە، ۇرەيگە تولى ۇنمەن وت اۋەنىن شىرقاپ تۇر. كارى ءتىس ءوڭ مەن ءتۇستى ايىرۋعا دارمەنسىز ەدى.
* * *
سول كۇنى ۇڭگىردى تاستاپ، نۋ جىنىستاعى وتتى شىبىق ورتەگەن الىپ قايىڭعا اتتانعان تايپانىڭ بەس-التى مۇشەسى ۇزاق ۇيقىدان ويانباي قالدى. ون ايەل مەن ون سەگىز ەركەك تاۋ بوكتەرىندەگى قۇرعاق، ىقتاسىن جەرگە كەمپىرلەر مەن جاس بالالاردى قالدىرىپ، ۇلكەن جاۋىن-شاشىن كەزەڭىندە تاسىعان توپان الەم-تاپىرىق، استاڭ-كەستەڭ ەتكەن ورماندى كوكتەپ، جاڭا قونىستارىنا قاراي بەت تۇزەدى. ءبىر قاراعانعا، ول ماڭ جاقىن. ءبىراق، تۇتاسقان قالىڭ نۋ تولاعاي توپان توپالاڭ ەتكەسىن، مۇلدە اياق باسقىسىز: جەر باتپاق، اعاشتار بەي-بەرەكەت سۇلاعان، ءجيى باعىت الماستىرۋعا تۋرا كەلەدى. كەيدە ءجۇز جاساعان تەرەكتەردىڭ كوكتەگى وتتىڭ ساۋلەلى ساۋساقتارى دۇنيە جارالماعالى سيپاماعان قاراڭعى قاپاس قويناۋى اداستىرىپ كەتە جازدايدى. كارى ءتىس باعىتىنان جاڭىلمايدى ءبىراق. ەندى ءبىر ساتتە الدان وتتى شىبىق جايپاعان ماڭايدىڭ اعاشتارى جانىپ-بىقسىپ جاتقاندىعىنىڭ حابارشىسىنداي ءتۇتىن ءيىسى جەتتى. قوپ-قويۋ اششى ءتۇتىن. ابدەن ءسۋسىڭدى بوپ ءشىري باستاعان اعاشتار ىسىلداپ-پىسىلداپ، كوك قويۋ ءتۇتىندى لوقسىپ-لوقسىپ جىبەرەدى. اعاشتاردىڭ باسىن شۋلاتىپ جەل جۇيىتكىگەنىمەن، تومەندە تىمىرسىق. ءۇپ ەتكەن اۋا قوزعالىسى جوق. قويۋ ءتۇتىن جەر باۋىرلاي جايىلىپ، جىلتىراعان جالىننىڭ ءتىلى ازەر كورىنەدى. توپ الدىندا كەلە جاتقان ءدۇر ەنە كىلت توقتاپ، سول قولىن كوتەردى. كارى ءتىس سوڭىندا كەلە جاتقان توبەقۇستىڭ يىعىنا سەكىرىپ ءمىنىپ، ودان جوعارىداعى تەرەكتىڭ ءيىر بۇتاعىنا جارماسىپ، جىلدام ورمەلەپ، لەزدە بيىكتەپ كەتتى. مۇنىسى انىق جەلدىڭ باعىتىن ءبىلۋ. كەشە عانا قاۋساپ، قارتايىپ وتىرعان وت يەسى بۇگىن ەرەكشە جىگەرلى. الاسى كوپ كوزدەرى ۇشقىن اتا ويناقشيدى. جەل دۇلەي تاۋدىڭ قىر جەلكەسىنەن باعىت الىپ تۇر ەكەن، دەمەك، ولار ءالى ءالسىز جانعان وتتىڭ ىق جاعىنا شىعىپ، تاسقىن سىندىرعان، سەل اعىس ايداپ اكەلگەن اعاشتاردى وتقا سالا بەرۋى كەرەك. ونداعى ماقسات وتتى سوندىرمەۋ. ول ءۇشىن توپ ۇشكە ءبولىنىپ، ءبىرازى جاپىراعى تۇسە قويمايتىن سالاسى بىرتەكتى ۇزىن وسكەن قۇرعاق تەرەك تاڭداپ اپ، ءتۇتىندى سەيىلتە، وتقا جەلپۋمەن اينالىسادى. ەكىنشىلەرى اعاش بۇتاقتارىن سىندىرىپ، وتقا تاسىپ سالىپ وتىرادى. قالعانى تۇتىنگە تۇنشىقپاي كۇش العان وت مەجەلى جەردەن اسىپ، بوي بەرمەي كەتپەس ءۇشىن سىنعان اعاشتاردان تازارعان ماڭداعى تامىرىنان اجىراماي كوكتەيتىن بۇتالاردىڭ بۇتاقتارىن سىندىرىپ، جالىن ءتىلى جەتپەستەي ەتىپ، سيرەتۋگە تىرىسادى. بۇلاردىڭ ارەكەتىنە كارى ءتىس باسشىلىق ەتىپ، باقىلاپ وتىرادى. كەي جىلدارى ەكى-ۇش كۇن جانتالاسىپ جاساعان ارەكەت زايا كەتىپ، سىعىرايعان ءالسىز الاۋ تۇتىنگە تۇنشىعىپ، بىقسىپ-بىقسىپ ءسونىپ قالاتىن. كەي جىلدارى ارىنداعان الاۋ تايپانىڭ ىرقىنا كونبەي تۇتاس ورماندى وتاپ كەتەتىن. سول ءۇشىن دە كارى ءتىس تايپالاستارىنا وتتىڭ اينالاسىنان ۇلكەن شەڭبەر جاساي قورشاپ، اعاش اراسىن نەعۇرلىم سيرەتە تۇسۋگە كۇش سالدى. اۋەلى وتقا تەز قۇرعاپ جاناتىن شىرپى-شىبىقتار، قاۋ جاپىراق، قۇرعاق قۇراق تاستالىپ، بۇتاقتار كەپتىرىلە باستادى. الاڭ سىرتىندا قالار اعاش باستارى سىرتقا مايىستىرىلا تارتىلىپ، ارىرەكتەگى اعاشتارعا بايلانىلىپ تاستالادى. الاڭ ىشىندەگى اعاشتار دا وسى تارتىپپەن بايلاندى. ءاۋ باستا وتتى شىبىق ءتۇسىپ، تۇتانعان الىپ قايىڭ جەلپۋىشتەر كومەگىمەن مازداپ جانا باستاعاندا، سۋ بۇتاقتاردى كەپتىرىپ جۇرگەن وت جاعۋشىلار تۇتانعان بىرنەشە اعاشتى الاڭنىڭ ءار شەتىنە تامان ۇيىلگەن قۇرعاق قاۋلارعا تاسي باستايدى. ءارى ولاردى دا جەلپىپ، وتتى قاۋلاتا ءتۇستى. ءبىرازدان سوڭ تاۋ بوكتەرىندە قالعان ونشاقتى بالا مەن كەمپىرلەر دە جەتكىزىلدى.
اۋماعى كەڭ الاڭقاي ورتەلىپ تازارتىلعانشا، وت جىلۋىن، ءتۇتىن ءيىسىن ساعىنعان تايپالاستار الاڭنىڭ ءار تۇسىنا توپتالىپ، ەكى-ۇش تاۋلىك وتقا تەلمىرەدى. قانشاما زامان قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ماڭايدان سىنعان تال-بۇتا جينالىپ، الاڭنان ءسال الىستاۋ ۇيىلە بەرەدى. قونىس ابدەن تۇراق-جاي جاساۋعا دايىن بولعانشا الىپ وت ماۋسىمىندا تايپا الاۋىن ءسوندىرىپ الماس ءۇشىن مول قور جاساقتالادى. كۇنى ەرتەڭ ۇلى تەرىم جىرى شىرقالىپ، وت يەسىنىڭ جالىنمەن جانداسىپ، ۇلى بي تۇنگى بولجامى ايتىلعان سوڭ ءدۇر ەنە باستاعان ەرەسەكتەر العاشقى تەرىمگە الىس-الىس قيىرلارعا اتتانادى. وت باسىندا كارى ءتىس جانە ەكى-ۇش ەركەك، تەرىمگە جارامسىز ۇساق بالالار مەن كارى-قۇرتاڭ كەمپىرلەر عانا قالادى. ول كەزدە ەشكىم دە الاڭقايدان اتتاپ باسپايدى. جاۋىن-شاشىن كەزەڭىنەن قالعان ازىقتاردى داتكە قۋات ەتىپ، ءار كۇن سايىن كوكتەگى وت اعاشتاردىڭ باسىنا شىققاندا عانا وت يەسى باستاپ بۇلاققا سۋ ىشۋگە بارادى. وندا دا وتتى يەسىز تاستاماي ەركەكتەردىڭ ءبىرىن كۇزەتكە قالدىرادى. وت ماۋسىمىنىڭ العاشقى شيرەگىندە شولدەپ قاتالاۋ اسا كوپ بولا قويمايدى. الاڭ ماڭىندا ءالى دە ءسۋسىڭدى اعاشتار مەن تامىرلار كوپتەپ كەزدەسەدى. تامىرلاردى توپىراقتان سۋىرىپ الۋ دا وڭاي، تاڭعى شىق تا قالىڭ تۇسەتىن كەز. ال تەرىمشىلەر ورالعانشا قۇرت-قۇمىرسقا ءتىرىلىپ، وت ماڭىنان الىستاۋ مۇلدە قاجەتسىز بوپ قالادى. ماۋسىمنىڭ ءدال ورتاسىنا قاراي بۇلاق نە وزەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى تال-بۇتالار دا وتىنعا اينالىپ، الاڭقاي كەڭەيە تۇسەدى.
الاڭقاي ابدەن ورتەلىپ تازارتىلعان سوڭ ورتاداعى وتتى شىبىق قادالعان ەڭ ۇلكەن الاۋعا اعاش ءۇيىلىپ، وزگە وت ورىندارى تىپ-تيپىل تەگىستەلىپ، سونگەن كۇلدەر ۇلكەن تايپا الاۋى ماڭىن قورشاي توگىلەدى. كەيىن ۇلكەن الاۋدىڭ كۇلدەرى وسى العاشقى كۇل استىنا كومىلە-كومىلە اجەپتاۋىر بيىك، وتىرۋعا دا، تۇندە جاتىپ ۇيىقتاۋعا دا ىڭعايلى ورىن پايدا بولادى. كوكتەگى وت جوسالىنىڭ جوتاسىنا جاسىرىنار ساتتە وت يەسى الاۋدى ۇزىن اساسىمەن كوسەپ، جانىپ ءبىتىپ، كۇلگە اينالا باستاعان شالالاردى شەتكە ىسىرا بەرەدى. بالالار ءالى سۋىي قويماعان كۇلدى وزدەرى جاتاتىن تۇسقا تالاسا-تارماسا ۇيەدى. وت يەسى بولسا، ەڭ وجەت، ءارى شىدامدى بالانى ءوز سەبەتىندەگى ءنارلى جەمىسپەن ماراپاتتاپ، ىنتالاندىرىپ قويادى.
* * *
جىلداعىداي ەمەس، بيىل تايپا قونىسى ورماننىڭ ەڭ ءبىر قالىڭ جىنىستى، كوككە ۇمتىلا بيىك وسكەن تۇسىنان ءتيدى. سوندىقتان دا، كارى ءتىس الاڭقايدى كەڭ الۋعا تىرىسقان. ونشاقتى جەردەن جانعان الاۋ دا تۋرا بەس كۇننەن سوڭ بارىپ، الاڭدى ازەر تازارتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە وتقا ەنتەلەگەن تايپالاستار كۇندىز دە، تۇندە دە اسپانعا ءبىر قاراماي، تەك وت اۋەنىن عانا ايتىپ ءجۇردى. تاۋدان تۇسەر تاڭ الەتىندەگى ۇرەيلى ءتۇستىڭ اسەرىنەن ءالى ايىعا الماعان كارى ءتىس قانا مازاسىزدانىپ، نەشەمە ۋاقىت كورمەگەن كوكتەگى وت پەن بوزارىپ تولعان ايعا، سانسىز جۇلدىزدارعا قاراپ، ءوزىنىڭ جاڭا جىرىن، جاڭا بولجام-جورامالىن ءام سوڭعى جورامالىن ىشتەن ءتۇيىپ، ءتۇيىلىپ ءجۇرىپ الدى. الاڭقايدى ادەتتەگىدەن كەڭ العانىن ەسكەرتكەن ءدۇر ەنەگە دە اشىلماي، قىستىعىپ، ۇلى بي ءتۇنى تاقاعان سايىن دەگبىرى قاشىپ، ءومىرى كەشپەگەن جان تولقىنىستارىمەن اۋرەلەنىپ، بولەكشە قاتايىپ كەتتى.
...ول كەزدە كارى ءتىس ءالى بالاڭ قىز بولاتىن. ونى تايپالاستارى دا كارى ءتىس دەپ اتاماي، اي اناسى بەرگەن اسەم قايىڭ اتىمەن اتايتىن. ءدۇر ەنە ءالى ومىرگە كەلمەگەن دە. اق جالىن كەمپىر وتقا ورتەنىپ كەتكەن جاز ەدى عوي. دۇلەي تاۋدان تۇسكەن قىرىق قارالى تايپالاس ايلى الاڭقاي ىرگەسىندە قونىستانعان. تايپاباسى اق جالىن ايتقان بولجام دا ەسىندە.
قارا ءتۇننىڭ قويناۋىندا تۋعانمىن،
قارا ءتۇننىڭ سوڭىنا ەرىپ كەتەرمىن.
مەنىڭ اتىم — اق جالىن!
اپپاق ايدان ءسۇتىن ءىشتىم انامنىڭ،
اپپاق ايدان سوڭىما ەرگەن قارا ەلەس.
شوشىتپاشى بالامدى!
قارا ۇڭگىرگە ەنە المايدى ول ەلەس،
قارا تۇندە شوشىتاتىن ول ەمەس.
كوكتەگى وتتان سوڭىما ەردى سول ەلەس،
ونىڭ اتى كولەڭكە!
ايلى تۇندە نەگە كەلدىڭ، كولەڭكە؟
مەنىڭ عانا مەكەنىم عوي يەن ولكە!
كەت، اۋلاق! اۋلاق!
نەمەرىمدى شوشىتپا!
نەمەرەمدى قورقىتپا!
ايلى تۇندە قۇشاقتارسىڭ ۇلىمدى،
ايلى الاڭعا باستايمىسىڭ ۇلىمدى...
مەنىڭ عانا مەكەنىم بۇل ەن ولكە!
اۋلاق، اۋلاق، كولەڭكە!..
ە-ھە-ھەي! ە-ھە-ھەي!
اق جالىن كەمپىر الاۋدى اينالىپ بيلەگەندە كولەڭكە سوڭىنان ەرىپ، قوسىلا بيلەگەن. ول قالت توقتاعاندا ءدىر-دىر قاعىپ، وتتان قورقىپ ىعىنا تىعىلعان. وتىرسا، وتىرادى. تۇرسا، ول دا تۇرىپ، قوسا جۇگىرەدى. بىردە بۇك ءتۇسىپ، قورقىپ وتىرعان بۇعان اق جالىن تاقاعاندا قوسا جەتكەن. اسەم قايىڭ ىرشىپ ءتۇستى. كۇل ۇستىنەن قۇلاپ، كوزىن تارس جۇمىپ جاتىپ العان.
مەنىڭ كەلىپ ىشىمە ءتۇس، كولەڭكە!
وتتىڭ كەلىپ ىشىنە ءتۇس، كولەڭكە!
قارا اعاشتىڭ ىشىندە عوي مەكەنىڭ،
كەت، كەت! اۋلاق!..
بۇل ورنىنان تۇرىپ، كۇل ۇستىنە قايىرا شىققاندا اق جالىن ۇزىن اساسىن قولىنا الىپ، كولەڭكەنى ۇرعىلاپ ءجۇر ەكەن. جەرگە جاتىپ اپ، جانتالاسقان كولەڭكە دە بۇل قۇساپ، ءۇنىن شىعارار ەمەس. اق جالىن سەكىرگەن سايىن ول دا قاشپاق بولىپ، كەمپىردىڭ تابانى جەرگە تيگەندە قايىرا سوزىلىپ جاتا قالادى. تايپالاستار بي ءتۇنى بويى الاۋعا كەزەگىمەن وت سالىپ، ەلەسپەن الىسقان ەلتىنىڭ ءار ءسوزىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ وتىرعان. كوپ جاڭا سوزدەر ايتتى سول كۇنى اق جالىن. اھ ۇرا ايعايلاپ، الاسۇرىپ، اقىرى اپپاق اي جوسالىدان ءارى اسىپ كەتە بەرگەندە، قالت تىنعان. اساسىن باسىنا قوس قولداي كوتەرىپ، ورتاداعى وتقا قارادى. كولەڭكە دە قالت تىندى. اق جالىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، وتقا تاقاعان. كولەڭكە ءبۇرىسىپ، جيىرىلىپ قالدى. كەنەت بار داۋسىمەن قارقىلداي كۇلگەن اق جالىن اسپانعا تىك قارعىپ، تۋرا وتتىڭ ورتاسىنا توپ ەتە قالدى. كولەڭكە دە كەمپىرمەن بىرگە سەكىرگەندە وتقا ورانىپ زىم-زيا بوپ كەتتى. سول ساتتە-اق كولەڭكەنىڭ وتقا جۇتىلارداعى اششى زارى، اق جالىننىڭ قارقىلداي كۇلگەن داۋىسىمەن ارالاسىپ، ورمان ءىشى ازالى ۇنمەن جاڭعىرىققان. سوسىن، سوسىن وت ىشىنەن بەلگىسىز ءبىر ءيىس مۇڭكىپ، كولەڭكە تۇتىنگە اينالىپ اسپانعا ۇشىپ كەتتى. اق جالىن كەمپىر اي جاققا كەتكەن ەدى. انە، ايدىڭ تۋرا ۇستىندە ورمەك توقىپ وتىر. ال، كولەڭكە... كولەڭكە بۇل ەسەيگەندە قايتىپ ورالدى. ءالى كۇنگە سوڭىنان قالار ەمەس. مۇنىڭ بار ىستەگەنىن قايتالاپ، تەك بۇل قارا ورمانعا كىرگەندە عانا وت باسىندا قالادى. ايلى الاڭقايدا عانا مۇنى باسقا كولەڭكەلەر قارسى الادى. ول ەلەستەر مۇنىڭ ءوز كولەڭكەسىندەي ەمەس، داۋىس شىعارىپ، ونى جابىلا قايتالاپ، تازا ەستەن تاندىرادى. سول اق جالىن كەمپىر اي جاققا ۇشقان جازدا بىرنەشە ەركەكتى ايلى الاڭداعى ەلەستەر الىپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن تايپاداعى ەركەك اتاۋلىنى ۇڭگىردەن شىعارماي، ايلى الاڭ جايلى اڭىزدى ەل ابدەن ۇمىتقاندا عانا اق جالىن كەمپىر ءجيى-جيى تۇسىنە ەنگەن مۇنىڭ. «مەن وتتىڭ ىشىندەمىن» دەيتىن سول اجەسى. «وتتان الىستاماڭدار! كوكتەگى وتتىڭ دا ءوشىپ قالماۋىن بايقاپ جۇرىڭدەر. كولەڭكە ايلى الاڭقايعا ءوز تايپاسىن باستاپ اپارعان. ەركەكتەردى جىبەرمەڭدەر وندا. بارساڭ وت الا بارىپ، ورتەپ جىبەر! ايتپەسە، تايپاڭدى تەگىس جالمايدى كولەڭكەلەر». سول ماۋسىمدا ايلى الاڭقايعا جاپسارلاس قونعان تايپادان ءتورت-اق ادام ۇڭگىرگە ورالدى. ودان بەرى كوكتەگى وت تا قانشاما مارتە ءجانىپ-سوندى. ۇڭگىرگە ەنگەن بۇلاردىڭ تايپاسى دا مولايىپ، سوڭىنان ەرگەن شوبەرەلەرى دە بوي جەتتى. ال، بيىلعى ماۋسىمدا تاعى دا سول ايلى الاڭقايعا جاقىن قونىستانۋعا ءماجبۇر بولعان. كوكتەگى وتتىڭ بۇلارعا جىبەرگەن وتتى شىبىعى وسىندا اكەلگەن. ايلى الاڭقايداعى ەلەستەر تۋرالى اڭىزدى ءوزى دە ۇمىتا باستاپتى.
...ەرتەدە، وتە ەرتەدە، كوكتەگى وتتىڭ ءالى تۇتانباعان زامانى بولىپتى. جو-جوق، تۇتانعان، سوسىن، ۇلى سەلدىڭ كۇشىمەن ءوشىپ قالعان ۋاقىتى بولىپتى. قاسيەتتى قارا ورمان، ۇلى اعاش جەرمەن-جەكسەن جاپىرىلىپ قالعان ەكەن. اسپان، كوك اسپان قاپ-قارا بوپ ءتۇيىلىپ، جەرگە جابىسىپ قالىپتى. مۇنىڭ اجەلەرى تەك ەتپەتىنەن ءتۇسىپ قانا جۇرە الادى ەكەن. تىزەرلەپ وتىرا الادى ەكەن تەك قانا. بۇلاردىڭ تايپاسىندا بىرەر ايەل عانا قالىپ، ەركەكتەر بويىن تىكتەمەك بوپ، اسپاننىڭ ءزىل سالماعىنا جانشىلىپ، كوككە ۇشىپ كەتكەن دەسەدى. سوندا قارا ۇڭگىردىڭ ىرگەسىنە كەلىپ، ءتورت اياقتى ءبورىنىڭ بالاسى كوككە كەتكەن ەنەسىن جوقتاپ، اسپانعا قاراپ ۇلىعان دەيدى. «اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ! ۋا-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ! ۋا-ا-ا-ا-ا-ا! اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ!» دەپ جىلاعان دەيدى بولتىرىك. قانشاما ۋاقىت ۇڭگىر ءىشى مەن جەرمەن-جەكسەن بولعان ورمان ءىشىن وسى ءۇن جاڭعىرىقتىرعان. ءبىر كۇنى بولتىرىكتىڭ تاسقا شاعىلعان ۇنىنەن ۇشقىن ۇشىپ، وت تۇتانىپ، دۇلەي تاۋدىڭ ەتەگى جالىنعا ورانىپتى. سودان سوڭ اسپان دا بيىكتەي بەرگەن. اۋە دە اشىلىپ، ورماننان شىققان ءورت كوكتەگى وتتى تۇتاتۋعا سەپ بولعان-مىس. ۇڭگىردەن مۇنىڭ اجەلەرىنىڭ ءبىرى العاش شىعىپ، كوككە قاراپ جىلاعان بولتىرىكتى قىسىپ قوينىنا سالىپ، ءسۇتىن ىشكىزىپتى. كەيىن ءبورى جىگىتكە ءوز قىزدارىنىڭ ءبىرىن بەرگەن. سودان تاراعان ۇرپاق ءقازىر ورمان ىشىندە دە، الىس سۋلار جاعالارىندا دا كوپ ەكەن دەسەدى. «ءبىراق، ءبىزدىڭ تايپا نەگە كوبەيمەيدى؟ ال، وسى ماۋسىمدا تازا قۇرىپ كەتەتىنىن مىنا سىڭلىلەرىم مەن قىزدارىما قالاي ايتامىن؟!» ءبورى جىگىت ۇڭگىردى تاستاپ كەتكەن جاۋىن-شاشىن ماۋسىمى سوڭىندا تايپا العاش رەت تۇتانعان وتقا جىلىنىپ، دەمەۋ تاپقان ەكەن. سول جىلى ايلى الاڭقايعا قونىستانعان تايپانىڭ ءبىراز بالعىن قىزدارى الاڭ ورتاسىنداعى بۇلاق باتپاعىنا باتىپ كەتكەن. قارا جەردىڭ ادام جۇتاتىنىن العاش كورگەن ايەلدەر تايپاسى ول الاڭعا ەندى بارماسقا، الاڭقايداعى كولەڭكەلەردى ەندى كورمەسكە سەرتتەسىپتى. ايلى تۇندەرى الگى الاڭدا ەلەس-قىزدار بيلەيدى ەكەن. ءيا، بۇل كورگەن سول ەلەستەردى. اپپاق ايدىڭ جۇزىنەن توزاڭىتقان ساۋلە توگىلىپ، الگى الاڭدى بوزامىق شۋاققا شومدىراتىن. توعاي ءىشىن تىنتكەن جەل دە كەنەت تىنىپ، اي ساۋلەسىنىڭ سيقىرىنا اربالا سولىقتايدى. كۇرسىنگەن كارى تەرەككە سىڭسىعان قايىڭ قوسىلىپ، جىلاۋشى ەدى. الاڭداعى بۇلاقتان باسىن كوتەرەدى ءبىر ەلەس. ايعا قولىن سوزا، اپپاق شاشىن كوككە جايادى. سوسىن، سىڭق-سىڭق كۇلىپ، الدە جىلاپ، بويىن تىكتەيدى. بوز تولقىندى شاشتارى ايعا دەيىن جەتەدى شۇباتىلىپ. قوس قولىن دا ەپپەن كوتەرىپ، تولىقسىپ ءبىر بيگە سالادى دەرسىڭ! كەنەت الگى بۋالدىر ەلەس قىزدىڭ بيىنە ەلتىپ تۇرعاندا، بۇكىل الاڭ ىشىندە ويناق سالعان كولەڭكەلەردىڭ ورتاسىنا تۇسكەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. سىبدىر-سىبدىر جاپىراقتار، تال-قۇراقتار قوسىلا بيلەپ، تەڭسەلە كەتەدى. ايلى الاڭقايدىڭ ءار تۇسىنان اعاراڭداعان ەلەستەر بۇلاقتان بوي كوتەرگەن قىزدىڭ ەركىمەن شالقىپ، سىڭسىپ، جوقتاۋ ايتادى. دەمىن تارتىپ كۇرىسىنىسىپ، ۋىلدەپ، سىزىلتىپ سىلقىلداي جىلايدى. كەنەت تىنا قالىپ، شۋ ەتىسىپ، سىڭعىرلاپ كۇلەدى. ەلەس قىزداردىڭ ءبيى تۇنگى ورماندى وياتا بەرگەندە اپپاق اي بۇلاقتان شىققان قىزدىڭ شاشىنان ۇستاپ تارتىپ اكەتەدى. اعاشتار ءدىرىل قاعىپ، كوككە سوزعان قولدارىن كەنەت جيناسىپ الىپ، ساپىرىلىسىپ، شۋلاسىپ كەتەدى. ايدىڭ ءجۇزىن بۇلت بۇركەپ، الاڭ قاراڭعىلىققا تولا بەرگەندە كەتىپ ۇلگەرمەسەڭ، بۇلتتان سەكىرىپ جەرگە تۇسكەن الىپ كولەڭكە كەۋدەڭە قونا كەتەر بولار. سول ساتتە-اق قارا جەر وكىنە كۇرسىنىپ، اياعىڭنان تارتىپ، جۇتا باستايدى...
ەسكى اڭىزدى ەسىنە الىپ، ەلتىپ وتىرعان كارى ءتىستىڭ جانىنا ءدۇر ەنە كەلدى.
وتقا ابدەن جىلىندىق، شەشەي. ۇزىن سۋدىڭ بويىمەن تەرىمگە شىعار كۇن ەرتەڭ. اي انام دا البىراپ، اق جول تىلەيتىندەي. باسساڭشى، ۇلى بيىڭە! ارعى كۇنىم جايلى وتتىڭ ءتىلى نە دەيدى؟ بەرگى كۇنىم جايلى ايدىڭ ءجۇزى نە دەيدى؟ جەتكىزسەڭشى بىلگەنىڭدى بىزدەرگە!
ءدۇر ەنەنىڭ ءلامىن قوشتاعان تايپالاستار دا ۋىلدەسىپ قويا بەردى. كارى ءتىس قانتالاعان كوزىمەن تولعان ايعا تەلمىردى. اي جاقتان بۇلاقتان شىققان بۇلا قىزدىڭ شاشى جەلبىرەپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ەدى. اشالى باسىنا كەپكەن شور سالبىراي بايلانىپ، جىلتىر تاس، ايقۇش-ۇيقىش تومار تاڭىلعان اساسىن قولىنا الدى كارى ءتىس. كۇل ۇستىنەن سەكىرىپ تۇسكەندە جوتاسىنا توگىلگەن شاشىنىڭ اراسىنان كولەڭكە دە سىرعىپ ءتۇسىپ، ەربەڭ ەتە قالدى. ورتاداعى الاۋدى كەڭ قورشاعان كۇل ۇستىنە تىزەرلەي وتىرىسقان تايپالاستار گۋ-ۋ ەتىسىپ، تىندى. وتقا جاقىن وتىرعان تايپا باسى ءدۇر ەنە كولدەنەڭ جاتقان ءىشى قۋىس شور تەرەكتى ءزىلباتپان اعاشپەن دۇڭكىلدەتىپ سوعا كەتتى. دۇڭك-دۇڭك ەتكەن ءۇن قالىپتى ىرعاققا تۇسكەندە تايپا ايەلدەرى دە «ۋ-ۋا!» «ھۋ-ۋا!» دەسىپ، تەڭسەلىسكەن. توبەقۇس تايپانىڭ وزگە ەركەكتەرىمەن بىرگە وتقا اعاش سالىپ، ايەلدەردىڭ ىرىم-جورالارىنا ارالاسپاي ءۇن-تۇنسىز ۇرەي قۇشاعىندا. كەنەت كارى ءتىس شاشىن سەرپە شالقايا ايعا قاراپ قالت تۇردى. اساسىن جەرگە قاداپ قالعاندا كەۋدەسىن جارا كۇڭىرەنىسكە تولى ايعايى دا اسپانعا اتىلدى. «ھۋ-ۋا!» سول بەتتە-اق سەلك-سەلك ەتىپ، شالقايا ءتۇسىپ، شاشى جەرگە تيگەنشە قايقايىپ، قوس قولىمەن اساسىنىڭ بەز بۇتاقتى باس جاعىنان ۇستاپ، ارتىنا قاراي ءبىراق سەكىردى. كولەڭكە ءبىر مەزەت كەمپىردىڭ استىندا قالىپ قويدى دا، ول اياعىمەن جەرگە دىك تۇسە قالعاندا قايىرا سۇلاي جاتتى. اساسىن قوس قولداپ، تىك بيىككە كوتەرگەن كارى ءتىس قوس اياعىن تاربيتا سەكىرىپ، بيگە باسىپ كەتتى. الاۋدى قوس اياقتاپ سەكىرىپ اينالىپ شىعىپ، شاڭداتىپ تا جىبەردى. كۇلدىڭ شاڭىنا تۇنشىققان كولەڭكە جەرمەن-جەكسەن بوپ، مۇلدە كورىنبەي دە قالدى. توبەقۇس ول قاشىپ كەتتى دەپ ويلاعان. اسپانعا اتىلعان اق جالىندى ەكىنشى مارتە ۇيىرىلە اينالىپ، سىڭار اياقپەن سەكىرىپ جۇرگەن كارى تىسكە قاراپ اڭ-تاڭ. جىلداعى بيىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن، تىڭ قيمىلدار. سالدەن سوڭ اساسىن بۇتىنىڭ اراسىنا تىعىپ الىپ سەكىرۋگە كوشكەنىنە قاراپ ءتىپتى تاڭ قالدى. توبەقۇس قانا ەمەس، شور تەرەكتى دۇڭكىلدەپ وتىرعان ءدۇر ەنە دە، تايپالاستار دا ۇرەيلى ەدى. اسانىڭ جەرگە ءتيىپ جاتقان ۇشى ءىز تاستاپ، كولەڭكەنى ءتىلىپ-تىلىپ كەتۋدە. ءبىر مەزەتتە اساسىنىڭ باسىن وتقا مالىپ العان ەلتى توقتاي قالىپ، زارلى جىرىن اڭىراتتى.
ە-ە-ە-ھەي!
قارا ءتۇن!
قارا ۇڭگىر، ۇلى ەنەم!
قويىنىڭنان شىققانبىز،
كولەڭكەدەن تىعىلىپ،
قويىنىڭا بۇققانبىز!
اپپاق ايعا اتىلعان
سۋدان تۋعان قىز كوردىم،
سۋ بەتىنەن تاراعان بۋدان تۋعان قىز كوردىم!
قارا ۇڭگىردەن تاراعان بالاڭ جىلار كۇن كەلدى،
قاپ-قارا ەلەس كۇنىمدى قاراڭ قىلار كۇن كەلدى!
وتقا ەنگەن اق جالىن ەنەم، ەمشەگىڭنەن قان كوردىم،
ايعا ۇشقان اپپاق ەلەس قايىرا ورالدى ورمانىما!
تابانىما تاپتالعان كولەڭكە، ىزىمنەن قالماي قويىنىما كىرىپتى،
ءسۇت ساۋلاعان توسىمنەن سورىپ، قانىن شىعاردى،
ىشىمە ەنىپ، مەنىڭ كوزىممەن قاراپ تۇر نەمەرەمە!
سەنىڭ كوزىڭمەن قاراپ تۇر ول ماعان!
كوكتەگى وتتان تاراعان جەردەگى وتتىڭ يەسى ەم،
ورمانىمدى جالمايدى-اۋ ىشىمدەگى ەلەسىم!
ءورت!
ءورت كوردىم الاپات!
ۋا-ا-ا-ا!
ءدۇر ەنە، ءسىڭىلىم!
سەنىڭ ىشىڭدە سول كولەڭكە،
وت جانادى ىشىڭدە!
ساعان تاپسىردىم وتىمدى!
تەك سەن ورتەرسىڭ كولەڭكە اتاۋلىنى...
ءبىراق، ءوزىڭ ورتەنبەسەڭ قۇتىلماسسىڭ بۇل ەلەستەن!
ايلى الاڭعا وت قويىپ، ايعا اتىلعان ەلەستى كۇلگە وراڭدار، جاندارىم!
قارا شاشتى شارت ءتۇيىپ، ءتۇندى وراڭدار، جاندارىم!
سارى تەرەك، ۇزىن قايىڭ، شەشەلەرىم!
سەندەرگە تاپسىردىم نەمەرەمدى، شوبەرەمدى.
توبەڭنەن ۇشىپ وتەر توبەقۇستى قورعاعىن،
مىنا ورتتەن ساقتاعىن!
كوپ اداسىپ جۇرەر ول، ۇزىن اڭعا مىنەر ول!
قويىنىڭدا تۇنەر ول!..
ەھە-ھە-ەي، قارا ۇڭگىر، قارت انام!
ەرگەنەگىڭ جابىلماس، ەندى بارار جان تابىلماس!
وتتا تۋعان اق جالىن ەنەم، قايداسىڭ سەن!
قۇشاعىڭا ال مەنى!
جىلۋىڭا سال مەنى!
ەلىرىپ العان ەلتى اي سىرعاناپ جوسالىدان ءارى اسقاندا، كوكتەگى وت قالىڭ اعاش اراسىنان سىعالاپ قاراي باستاعاندا ءدۇر سىلكىنىپ بارىپ توقتاعان. تەڭسەلىپ وتىرعان ايەلدەر تۇرەگەلىسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ يىعىنان قاپسىرا ۇستاسىپ، كۇل ءۇستىن شاڭداتىپ بيلەپ ءجۇر ەدى. ءدۇر ەنە شور تەرەكتى قوس قولداپ دۇڭگىرلەتكەن. ماڭاي بوزامىق تارتىپ، وتتىڭ ءتىلى بيىكتەپ كەتكەندە كولەڭكە دە السىرەپ، شاڭ اراسىندا اداسىپ ءجۇر ەدى. كارى ءتىس بي باستالعانداعىداي اسپانعا قايقايا قاراپ تۇرىپ، اساسىنا قوس قولداي سۇيەنىپ، وت ىشىنە ورعىپ ءتۇستى. كەمپىردىڭ شۇبالعان شاشىنا جارماسا كولەڭكە دە وتقا ورانا كەتتى. الاساپىران بيمەن ەستەرى تانعان تايپالاستار وت ىشىنەن كولەڭكەنىڭ شىرقىراي شىققان ءۇنىن ەستىگەندە عانا قالت تىندى. ءدۇر ەنە ءجۇزىن تارامداي اققان جاستى بىلەگىمەن ءسۇرتىپ، ورنىنان اتىپ تۇرعان.
«ا-ااا-اۋۋۋۋ!» «ۋۋۋۋۋۋا-اھھ!» دەپ ايعايلادى كولەڭكە. كەنەت وت ىشىنەن كارى ءتىستىڭ اساسى ۇشىپ شىعىپ، ءدۇر ەنەنىڭ الدىنا ءتۇستى. لاپىلداي جانعان اسا تاياقتى شاپ بەرگەن ءدۇر ەنە دە شىڭعىرا ايعايلادى. تاياقتى ۇيىلگەن كۇلگە شانشىپ-شانشىپ، قولىمەن وتتى ىسىرا، كۇيگەنىنە قاراماي ءسوندىرىپ الىپ، الاپات بيگە باسا كەتتى ءدۇر ەنە!..
* * *
كوكتەگى وت ەكى رەت لاپىلداپ جانعاننان سوڭ عانا تايپانىڭ الەۋەتتى ايەلدەرى باس بوپ، ۇلى تەرىمگە اتتاندى. وت باسىندا وت يەسى اتانعان ءدۇر ەنە مەن توبەقۇس باستاتقان بەس-التى ەركەك، بالالار عانا قالدى. توبەقۇس كارى ءتىستىڭ اي جاققا كەتەرىندە ايتقان جىرىنىڭ دەنىن تۇسىنبەگەن ەدى. شەشەسىنەن سۇراماق بولىپ قانشا مارتە جاقىنداعانىمەن، الدەنەگە ىزبارلى، الاڭداۋلى تايپاباسى اساسىن بىلەپ، ماڭىنا تاقاتپاي قويعان. ءدۇر ەنە اي جاققا كەنەت كەتىپ قالعان كارى ءتىستى جوقتاپ، قايعى كەشكەن-دى. كارى ەلتىنىڭ ايتقان جورامالى دا جۇمباققا تولى. ۇلى اعاشقا ۇرەيلەنە ەنگەن ايەلدەر بۇعان قارايلاپ-قارايلاپ، بەيمالىم ساپارعا ەرىكسىز اتتانعان. سول ءتۇنى اعاش ءىشى دە تىنىشسىز ەدى. الىستان ۇزىن سۋدىڭ كۇرسىنىسى ەستىلەدى. سىقىرلاعان تەرەكتەر اراسىندا كولەڭكەلەر ءورىپ جۇرگەندەي. وت باسىنا كەلىپ جىلىنا الماي، تەك الاڭقاي شەتىندە عانا سەندەلىسەدى ولار.
سوناۋ ءبىر زاماندا، توبەقۇستىڭ ۇڭگىر ىشىندە جاپىراققا وراۋلى كىشكەنە كەزىندە كورگەن ءتۇسى كەشە قايىرا ورالعان. الدەبىر وتسىز الاڭ كوردى. قارا ءتۇن بولسا دا اينالا انىق شالىناتىن. كولەڭكەلەردەن اپپاق اي ءتۇستى جارىق شاشىرايدى ەكەن دەيدى. الاڭ ورتاسىندا اپپاق بۇلاق جاتتى اقتارىلىپ. بۇلاق ۇستىنەن شۇبالعان شاش كورگەن. ايدىڭ شاشى ەكەن جەرگە تۇسكەن. كەنەت الگى شاش اراسىندا جاپىراققا وراۋلى بالاسىن بايقاعان. اسپانعا قاراي جەلبىرەي تارقاتىلعان بوزاڭ ەلەس بالانى كوككە قاراي اكەتىپ بارا جاتىر ەدى...
«كارى تىسكە جالىن ءتىلى نە دەدى؟ ايدىڭ لەبى نەنى ايتتى؟ نەگە كەتتى ول كەنەتتەن؟ الدە كەتكەن جوق پا؟ مىنا وتتىڭ ىشىندە جىلىنىپ وتىر ما؟ ءسوندىرىپ قاراسام قايتەدى؟ جو-جوق! تايپا وتىن بۇل سوندىرمەۋى كەرەك! وت ءوزى سونبەسە، ايەل بالاسى جاققان وتىن وشىرمەۋى كەرەك قوي. وت ءوز ىشىڭنەن جانادى دەدى عوي كارى ءتىس». قۇرساعى جىلىماعالى نە زامان وتكەن. ءالسىز ەركەكتەرگە قارادى. ءبارى مۇنىڭ ىزبارلى جۇزىنەن قايمىعىپ، تومەنشىك تارتقان. ۇيىلگەن كۇل سىرتىندا بالالار عانا جەرگە شۇقشيىپ، قۇرت-قۇمىرسقا تەرىپ، قىبىر-قىبىر جايىلۋدا. بۇل اساسىن جايلاپ جەرگە قادادى. ەندى ەركەكتەر دە قوڭىز، قۇرت تەرمەككە جان-جاققا جىلىستاعان. كوكتەگى وت توبەدەن ءسال تايىپ، ءتۇن كەلەر جاققا ىعىسىپتى. ەندى سالدەن سوڭ جوسالى بەتتەن كولەڭكەلەر جەر باۋىرلاپ ورمەك. ولار تەرىمگە شىققانشا، بۇلار ۇلگەرگەنى كەرەك. كۇن اعاش باستارىنا جاقىنداعاندا بالالاردى ەرتىپ بۇلاققا قاراي ءىلبىدى جازعان ەنە. بۇلاققا قاراپ ەڭكەيىپ، سۋ ىشىنەن قاراعان ءجۇزى قورقىنىشتى بوتەن بىرەۋگە تەسىلدى. تولقىن-تولقىن قارا شاش كەڭ ماڭدايىنان كەرى سۇلاعان. مۇنىڭ اعاش تىلگەن تىرتىعى ءتارىزدى تىلگىلەنگەن ماڭدايدىڭ ەتەگى قالىڭ قارا قاس. جويقىن كۇش پەن اشۋ بەلگىسىندەي. قوس كوزى دە بۇعان وت شاشا ىزبارمەن قارايدى. جالپاق بەتىنىڭ ورتاسىنداعى دەم تارتار قوس تەسىكتەن ۇيلىعىسا شىققان تۇكتەرىنە ءشوپ-شالام جابىسىپتى. بۇل قولىن سوزباق بولدى. سۋ ىشىنەن دە بەيتانىستىڭ قولى سۋماڭ ەتە قالدى. قولى سۋعا تيگەن بەتتە الگى شەگىنىپ كەتتى. «سۋ ىشكەندە كوزدەرىڭدى اشپاڭدار!» دەپ ايعاي سالدى باسىن كوتەرىپ. «بۇلاقتان ايعا ۇشاتىن قىزدار تۋرالى كارى ءتىستىڭ ايتقانى راس ەكەن».
ايلى الاڭقايداعى اپپاق قىزداردى كورەيىك، شەشە، - دەدى كەشكىسىن توبەقۇس.
بۇل وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ، اساسىمەن ۇلىنىڭ كەۋدەسىنەن سارت ەتكىزىپ ۇرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى. ۇيمە كۇلدىڭ ەتەگىنە قۇلاعان توبەقۇس ىڭىرسىپ، بوتەن ءۇن شىعارىپ، جىلاپ جىبەرگەن. سول ءتۇنى وتقا قۇراق تاسيتىن ەركەكتەردىڭ بەسەۋى جوعالىپ كەتكەن. توبەقۇس تا، ءدۇر ەنە دە ولاردى كارى ءتىس ايتقان ايلى الاڭداعى سيقىرلى ءبيدى كورسەتۋگە كولەڭكەلەر ەرتىپ كەتكەنىن ءبىلدى. اعاش ءىشى سىتىر-سىتىر، سىقىر-سىقىر. بۇلاردان گورى كولەڭكەلەردىڭ سانى كوبەيىپ كەتكەن ەدى. شەشەلەرى ورمانعا سىڭگەننەن مازاسىزدانعان ۇساق بالالار تۇنىمەن شوشىپ، جىلاسىپ شىقتى. تاڭ بوزىندا تىنىم تاپپاعان ءبىرىن ءدۇر ەنە سيراعىنان ۇستاپ، وتقا لاقتىرعان.
و، كارى ءتىس! جۇباتشى مىنا شوبەرەڭدى!
سالدەن سوڭ-اق وتقا تۇسكەن بالا تىنىم تاۋىپ، ۇيقىعا كەتتى. توبەقۇس كارى ءتىس ايتقان جىر-ەرتەگىنىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، ۇزىن اڭ دەگەن بەلگىسىز ەلەس تۋرالى وي كەشىپ، اعاشتاردىڭ توبەسىنەن ۇشاتىن كەزىن ەلەستەتتى. ەرتەسىنە تايپاداعى جەتى-سەگىز ەركەك قاتارىنان ايلى الاڭقاي سوقپاعىمەن كەلمەسكە كەتتى. قارا ءتۇن بۇلاردى قاپسىرا قورشاپ، قاتارى ازايعان تايپالاستاردى تاپتاپ تاستاماققا بەكىنگەن ەدى. الاسۇرعان ءدۇر ەنە تەرىمگە كەتكەن وشاقتاستارىن شاقىرماق بوپ شاشىن قيىپ، اساسىنىڭ باسىنا شالىپ، ورتەدى.
ەھە-ھەي، ۋا-ا-اھ!
قاراڭعى ءتۇن، قارت ەنە!
شور تەرەكتىڭ ءتۇبىرىن قاققان قولىم قارىستى،
ايلى تۇندە الاڭعا تارتقان جولىم جابىلسىن!
اق جالىننان وربىگەن جارىق قايدا، قارت ەنەم؟
جانارىمدى سۇيمەي مە زارىققاندا، قارت ەنەم!
قارا ۇڭگىردىڭ ىشىنەن ءۇن شىعادى قۇمىققان،
و، ونى ەندى كىم ۇققان؟
قايت، قايت كەيىن!
شەگىن ءارى، كولەڭكە!
شاشىم قيدىم ورمانداي وتالماس دەپ قۇراعىم،
قارا تۇنگە جارا ساپ لاپىلدادى شىراعىم.
ءورتتىڭ ءيىسى شارپىدى قالىڭ قارا شاشىمدى،
قارا ۇڭگىرىم قارا تۇندە كىمگە اشىلدى؟
اي اۋەنىن ۇمىتتى ما ۇلدارىڭ،
زار اۋەنىن تىڭداتتى ما قاراڭعى؟
قاي سوقپاقتا اداستىڭ، مەنىڭ جازعان قىزدارىم!
ەھە-ەي! وھو-وي!
ءدۇر ەنە وتتى اينالا بيلەدى. موينىنا تاققان كەپكەن جيدە مونشاقتارى سارتىلداپ، اساسىنا تاققان تاستار تارسىلداپ، باقايلارى سىرتىلداپ، كوزى الاقشىپ، ەزۋىنەن سارى كوبىك بۇرقىراعان. ەڭكەيە قالىپ، بۇكشيىپ قارت ەنەسىنىڭ ءبيىن سالدى، قايقايا قالىپ، اساسىن اسپانعا كوتەرىپ، ءدىر-دىر ەتە ەلتىنىڭ ءبيىن سالدى. توبەقۇس شور تەرەكتىڭ ءىشى قۋىس ءدۇمىن كەلتەك اعاشپەن ۇرعىلاپ وتىردى. كەنەت ءولىم جايلى وي ويلاعان. العاش رەت. بۇرىن كارى ءتىس اجەسى عانا ويلاپ، بۇعان ەرتەگى عىپ ايتاتىن الىس ساپارلار جايلى ويلادى...
تاڭ اعاش ىشىنە ءسۇتىن توككەندە ءدۇر ەنە ەسى اۋىسىپ، كۇل ەتەگىنە قۇلادى. تايپادا جەتى-سەگىز بالا مەن ءۇش-اق ەركەك قالعان ەدى.
ۇلى تەرىمگە كەتكەن ايەلدەر وت ماۋسىمىنىڭ سوڭىن الا ورالماق-تۇعىن. اعاشتاردىڭ شاشتارى تارقاتىلىپ، ءجيدىپ تۇسە باستادى. ءدۇر ەنەنىڭ ورتەگەن شاشىمەن بىرگە ولاردىڭ دا بۇرىمدارى جانىپ، سارعايعانىمەن ايەلدەر كەلمەدى. ءدۇر ەنە ايلى تۇندەرى كوككە قاراپ، ءتوسىن كەرىپ، ۇليتىندى شىعاردى. تايپادا بۇلىقسىعان بويجەتكەن قىز جوق، الەۋەتتى ەركەك جوق. ءوزىنىڭ دە قۇرساعىنان بۇلاق تارتىلعان. مىنا وتتى كەلەسى ماۋسىمدا كىم تۇتاتپاق، قارا ۇڭگىر ەنەسىنە سەگىز بالانى قالاي جەتكىزبەك؟ ءتۇن سايىن ىرگەسىنە جاقىن كەلىپ، ىس-پىس ەتىپ، ۇيقى بەرمەيتىن ۇرەيدەن، اعاش اراسىنان شىعىپ، كۇلدىڭ ەتەگىنە كەپ جىلىنىپ جۇرگەن قالىڭ كولەڭكەدەن قالاي قۇتىلماق؟!
«اۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ-ۋ!» دەيدى زارلانىپ، ءدۇر ەنە.
اۋۋ-ۋۋاھ!
قايداسىڭدار، قىزدارىم!
كوككە ساۋدىم ءتوسىمدى،
ايدان شىققان قىز ەمەدى ءسۇتىمدى.
سارى تەرەك، اق قايىڭ!
ساۋمالىڭدى كىم ىشەر؟
جاپىراعىڭ قۋاردى، جاسىل شاشىڭ تارقادى،
جەلەگىڭدى كىم ورەر!
ءتوسى تۇكتى جەر انا، جيدەگىڭدى كىم تەرەر!..
كوكتەگى وتتىڭ قىزۋى بوي جىلىتار كۇندەر الىستاعان كەزدەردىڭ بىرىندە توبەقۇس ەركەكتەردىڭ سوقپاعىمەن ايلى الاڭعا بارۋعا بەل بۋدى. ءدۇر ەنە وعان قارسى تۇرا الماس ەدى — كارى ءتىستىڭ بولجامى ورىندالۋى كەرەك! ۇلى بي ءتۇنى ايتىلعان قۇپيالى سوزدەردىڭ الدىندا دارمەنسىز ەدى بار تايپا.
اداسىپ، اي جاققا كەتىپ قالاسىڭ-اۋ، توبەقۇس!
ەرلەر سالعان سوقپاقتى باسار ءشوپ جوق قاۋلاعان، ايدىڭ جولىن بىلەمىن، الاڭعا باستاپ اپارار. كەشىكپەي ورالارمىن. ەلەس قىزداردىڭ ءبيىن قارىنداسىما ۇيرەتەرمىن ءالى!
اداسىپ اعاشتاردىڭ ءزاۋ باسىمەن بۇلتتاردان اسىپ كەتەسىڭ-اۋ، توبەقۇس!..
* * *
ۇلى اعاش دەمىن ىشكە تارتىپ تۇر. جاپىراقتارى قوزعالماي، سىبدىر-سىبىردان دا كۇرت تيىلعان. الىپ وت ماۋسىمى قاڭسىتقان قاۋ قۇراقتار دا جەرگە جابىسا سولىقتاپ، كارى تەرەكتەر سىقىرلاي كۇرسىنۋىن دوعارعان. ۇزىن سۋدىڭ دەم-تىنىسى السىرەپ، كارى كەۋدەسىنىڭ كۇركىرى سىرىلعا اينالىپ كەتكەندەي. الىس-الىس قاراڭعى قويناۋلاردان كوكتەگى بۇلتقا ەمىنگەن جاس وسكىندەر عانا ارەدىك قالعىپ كەتىپ، باسىن قايىڭ دىڭىنە ۇرىپ الىپ، ءدۇر سىلكىنەدى. مىڭ-مىڭ جىلدىق مەڭىرەۋ تىنىشتىقتى توبەقۇستىڭ اڭداپ باسقان قادامى استىندا جانى شىعا جانشىلعان قۇرعاق قامىس-قۇراقتىڭ جالىنىشى بۇزادى. ايلى الاڭقاي كوكتەگى وت توبەدەن اۋار جولدىڭ كامىل استىندا. ءتۇن قاراڭعىلىعى كەلگەندە ايدىڭ دا اپپاق شاشى سول جولعا شۇبالا جايىلادى. ءبىراق، قالىڭ ورمان كوكتى بۇركەپ، ەشتەڭە كورسەتەر ەمەس. توبەقۇس وڭ قۇلاعىنا ءالسىن-السىن شالىناتىن ۇزىن سۋدىڭ سىلدىرىن عانا باعىتقا الىپ، بۇكشيە باسىپ كەلەدى. انە، قىر جەلكەسىنە بوزامىق ساۋلەنىڭ لەبى جىلۋ جۇگىرتتى. كوكتەگى وت اعاش باسىنا ورمەلەيدى ءقازىر. اپپاق ايدىڭ سىلەمىنە تۇندە باسىن يگەن. قالىڭ نۋلى قاپاستا قاسىنا العاش ءتۇنى سەرىك بولعان كولەڭكە دە جوعالعان. كوكتەگى وت كوتەرىلە اينالا الاشۇبار جارىققا تولعاندا تەرەكتىڭ ەتەگىنە باسىن سۇيەپ قالعىماق. ۇيقىنىڭ ۇيىعان الەمىنەن قانشا ۇرەيلەنگەنىمەن، جەتەگىنە ەرەدى ول ەرىكسىز. كوزى جۇمىلعان بەتتە قولىنان شاپ بەرە ۇستاعان ەلەستەرمەن بىرگە اسپان مەن ورماندى كەزىپ كەتەدى. ەرتەدە، وتە ەرتەدە، كارى ءتىس اجەسى ايتقان قارا ۇڭگىردىڭ ىشىندە العاشقى ادام دۇنيەگە كەلىپتى. اسپاننان ساۋلاپ بۇلاق اعادى ەكەن، جەردەن قاۋلاپ تەرەك وسەدى ەكەن. ۇڭگىردىڭ ۇيىق قاناسىنان باسقا جەردىڭ ءبارى توپان سۋ بولىپتى. كەنەت الدەقايدان جەتكەن بولتىرىك ۇلىپ، بەلگىسىز ءبىر ۇزىن اڭ كىسىنەگەن ەكەن. بۇل بولتىرىكتى باۋىرىنا قىسىپ، ۇزىن اڭنىڭ ارقاسىنا جاتىپ ۇيىقتايدى-مىس. ۇزىن اڭ اسپاندى، بۇلتتاردى، ايدى، الىپ اعاشتى، ۇزىن سۋدى كەسىپ ءوتىپ، شارلاپ جۇرەدى. ءدۇر ەنەنىڭ اساسىنىڭ ۇنىندەي، شور تەرەكتىڭ دۇمىنەن شىققان دۇڭكىلدەگەن داۋىستاي ءبىر ىرعاقپەن سوعىلعان ءۇن الدەن ۋاقىتتا تىنعاندا بۇل ۇزىن اڭنىڭ ۇستىنەن قۇلاپ كەتىپتى. قۇلاپ كەلە جاتىپ، ايعايلادى دەرسىڭ. ايعايلاپ جاتىپ ويانىپ كەتتى توبەقۇس. تىنىش ورماندى ارالاپ جاڭعىرىعى كەتتى قيانعا. «ا-اا» دەدى الدەكىم الىستان. «ۋاا!»، «ا-اا!» دەگەن داۋىستار جان-جاقتان تالىپ قايتالانا بەردى. سول مەزەت ورنىنان ۇشىپ تۇرعان توبەقۇس داۋىس شىققان جاققا قاراي بۇكشەڭدەپ جۇگىرە جونەلدى. ورنىنان تۇرعان بەتتە وڭ قۇلاعىمەن تىڭداپ كەلە جاتقان ۇزىن سۋدىڭ كۇركىرىنەن جاڭىلىپ ەدى. كۇن جۇگىردى، ءتۇن جۇگىردى. اداسقان ەدى. الدەبىر كەشتە تالىقسىپ قۇلاعانى ەسىندە، تاناۋىنا سۋدىڭ ءيىسى جەتكەن. «ا-اا» دەدى ىشىنەن. داۋىستاۋعا الدەنەدەن سەكەم الدى. ۇرەي كەلدى الىستان القىنىپ. نەشەمە ۋاقىت جۇگىرگەندە جەتە الماعانى بايقالادى. ىرس-ىرس ەتىپ، بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە سول جاعىنان كەزەك شىعىپ، بولدىرىپ تۇر ول دا. بۇل ونى انىق كورە الماي، باسىن كوتەرگەنىمەن اينالا بۇلدىراپ، تالتىرەكتەپ قۇلاي بەردى. سول ءسات ۇرەي دەمەدى قولتىعىنان. «تۇر. قۇلاما. قۇلاساڭ كولەڭكەنىڭ استىندا قالاسىڭ. سۋىق جەرگە جۇتىلىپ كەتەسىڭ!» ەڭسەسى ەزىلىپ، تەرەككە سۇيەندى. ىشىنە كىرىپ كەتكەن الدەنە ءال-قۋاتىن سورىپ بارادى. «تامىر قازىپ جەۋ كەرەك!» تامىر ەسىنە تۇسكەندە انتەك ويى سەرگىپ، ءدال جاقىننان سۋدىڭ سىلدىرىن ەستىدى. ۇزىن سۋدىڭ جاعاسىندا تۇر ەكەن. جارتاستان قۇلاي وسكەن تەرەككە سۇيەنىپ تۇرعانىن دا اڭدادى. دەرەۋ تەرەكتىڭ دىڭىنە شىعىپ، وزەنگە قۇلاي وسكەن بۇتاعىمەن اقىرىنداپ سىرعي وتىرىپ، سۋعا يىلە كەتكەن تۇسىنا دەيىن جەتتى. اياعىمەن اعاشتى قىسىپ، سالبىراپ تۇرىپ، سۋعا باسىن مالا ءسىمىردى-اي ءبىر. سۋ جاعاسىنان قامىس قۇراق شالىنعان كوزىنە. بۇتاقپەن تاعى ءبىراز ورمەلەي بارىپ، قولىن سوزىپ سۋىرىپ الىپ، تىسكە باستى...
* * *
ءدۇر ەنە قايعىعا قامالدى. ءتۇن قويناۋىندا جالعىز قالىپ، الاۋعا اعاش تاسۋمەن شالدىققان. ۇساق بالالار شىرىلداپ جىلاپ، جۇبانار ەمەس. اقىرى اۋىر شەشىمگە بەكىندى. بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءالدى ەكەۋىن عانا قالدىرىپ، قالعانىن اق جالىن مەن كارى تىسكە تاپسىرماق. ءدىر-دىر ەتىپ، وپىر-توپىر باۋىرىنا تىعىلعان ۇرپاعىن كەزەگىمەن كوتەرىپ، جانارىنان جاس ساۋلاپ وتىرىپ، ەمىرەنىپ يىسكەدى. بالاقايلار مۇنىڭ كوزىنەن اققان جاستى جالاپ، جۇبانعان بولادى. «وت باسىنا تاستاپ كەتسەم، كولەڭكەگە جەم بولار!» ءوز ۇرپاعىن ءوز قولىمەن اي جاققا اتتاندىرام دەپ ويلاپ پا ەدى! كارى ءتىس كەتپەگەندە ۇلان-اسىر ويناق سالىپ، كۇلدى شاشىپ، الاڭ ءىشىن كۇلكىگە تولتىرار ەدى عوي. مۇنىڭ شاشىنان تارتقىلاپ، توبەسىنەن قارعىپ، بۇتىنا تىعىلىپ، مازاسىن الۋشى ەدى عوي. ءقازىر ءبارى السىرەگەن. كوكتەگى وتتىڭ دا قىزۋى قايتىپ، تايپالاس ايەلدەر تەرىمنەن ورالماعان سوڭ، الاڭ اينالاسى ىبىرسىپ، شىرپى-تالعا تولىپ كەتتى. ءار بۇتانىڭ تۇبىندە كوزسىز كولەڭكەلەر ءدىرىل قاعىپ، ءتۇن سايىن وتقا جاقىنداسىپ كەلەدى. مۇنىڭ اساسى دا ورتاسىنان سىنىپ، قىسقارىپ قالعان. ايعا ون توعىز مارتە باسىن ءيدى كەشە. قوشتاساردا توبەقۇسقا زارلەنىپ، زارلاپ تۇرىپ، جيىرماسىنشى ءتۇنى كەلمەسە، ۇلى اعاشتى وتقا قۇربان ەتەرىن ايتقان. بۇگىن كەلمەدى توبەقۇس. اۋىر وي ەڭسەسىن ەزىپ وتىرعاندا بالالاردىڭ ۇرەيدەن جىلاعانىن دا ۇمىتتى. اڭىراپ جالعىز قالام دەپ پە ەدى! ۇڭگىر ەنەسىنە قايىرا جالعىز بارۋعا قورقادى. كىم جىلىتار وندا مۇنى؟! مۇندا قالسا قايتەدى؟! كۇنى ەرتەڭ-اق ۇزىن سۋدىڭ بەتىن مۇز باسىپ، قارلى ماۋسىم كەلەدى. كوكتەگى وت تا، الاڭ ورتاسىنداعى الاۋ دا وشەدى. جوق! بۇل الگى شەشىمىنەن باس تارتپاۋى كەرەك! ۇڭگىر ەنەم كەشىرسىن مەنى! سوڭعى رەت ۇلى بيمەن كارى تىسپەن سىرلاسقىسى كەلدى. جالىن ىشىنەن سىزدىقتاي كوتەرىلگەن ءتۇتىن اي جاقتى نۇسقاپ تۇر ەدى. ءتۇتىن ويىنا قارسى بولعان. كولەڭكەنى سابارلىق اساسى دا سىنعانى جادىنا ورالدى. اقتىق رەت كوتەرىلىپ، كۇل سىرتىنان بۇرناعى كۇنى اكەلگەن تومار مەن داراقتى سۇيرەپ اكەپ، وتقا تاستادى. جالىن شالقي كوتەرىلىپ، قويۋ ءتۇتىن ەسىلدى. اعاشتار سۋ تارتىپتى. كۇن سۋىيتىن ساتتەر دە جاقىن. «سەن كەلمەدىڭ، توبەقۇس! ايلى الاڭنىڭ شەتىندە ءبۇرىسىپ، قارا جەرگە جۇتىلىپ كەتتىڭ بە ەكەن؟! ءتۇن استىندا قارا بۇلت بار ۇرەيلى، سەن جوقسىڭ وندا، توبەقۇس! كوكتەگى وت استىندا الىپ تەرەكتىڭ شۋلى شاشى بار تارقاتىلعان، سەن ونى ۇستاعان جوقسىڭ، توبەقۇس! اي استىندا اپپاق قىزدىڭ بۇرىمى شۇبالىپ تۇر، سول سەنى اكەتتى مە، توبەقۇس!» ءدۇر ەنە شارىلداي جىلاعان بالانىڭ ءبىرىن الىپ، كوزىن تارس جۇمىپ، وت ورتاسىنا لاقتىردى. وت ىشىنەن كولەڭكەنىڭ شارىلى شىعادى. كەلەسى ساتتە ەڭبەكتەپ باۋىرىنا تىعىلعان كەنجە نەمەرەسىن قوس قولداي لاقتىردى. قارا ءتۇن قۇلاعىن بىتەپ اپ، وت ىشىندە ارپالىسقان كولەڭكە بالاسىنىڭ داۋىسىن تىڭداعىسى كەلمەي، سولىقتادى. شۋلى ورماننىڭ بالاڭ تەرەك، قىز قايىڭدارى سىڭسىپ، شۋلاستى. ۇلى اعاش ءىشىن تارتىپ وكسىدى. ۇزىن سۋ العاش شىققان ۇڭگىرىنە تىعىلعىسى كەپ، اياعىن تارتتى ارناسىنان. ءدۇر ەنەنىڭ ەكى جاعىندا ءبىر قىز، ءبىر ۇل نەمەرەسى عانا قالدى. سولقىلداي جىلاعان تايپاباسى اساسىن وتقا ماتىرىپ، جالىن كوسەپ، لاپىلداي جانعان سىنىق اعاشتى باسىنان جوعارى كوتەرىپ، قوس نەمەرەسىن ەرتىپ، ايلى الاڭقايعا باستار سوقپاققا ءتۇستى.
* * *
ەھە-ھەي!
كارى ەنەمدى جۇتقان قارا ورمان،
تايپامدى جۇتقان ۇلى اعاش،
ءىزىمدى كومگەن نۋ اعاش،
اق جالىن مەن كارى ءتىستى كوككە اكەتكەن وتتان جانىڭ ارتىق پا؟!
كوكتەگى وتتى جاسىرعان بۇلتتان سەسىڭ كۇشتى مە؟
اي بەتىنەن شۇبالعان اپپاق قىزدان ەلەسىڭ ۇرەيلى مە؟
قويىنىڭا تىعىلعان كولەڭكەدەن بۇققان بالامنان شۋىڭ كۇشتى مە؟
قولتىعىڭدى ارشىعان ۇزىن سۋدان تەتە ەدىڭ،
سارى تەرەك، اق قايىڭ، شەشەلەرىم دەمەيىن،
وتقا بەردىم ءوزىڭدى!!!
ايلى الاڭ جوق، سەن كەتسەڭ،
وتتى شىبىق قادالعان قونىسىم تۇل، كۇل جاپسىن!
ايعا شاشىن ورگىزگەن اق ەلەستى كۇل جاپسىن!
زور بۇلاقتان ەسىلگەن بوز ەلەستى كۇل جۇتسىن!
قوينى سۋىق قارا جەر، باتپاعىڭدى كۇل السىن!
ءتىرى بولساڭ توبەقۇس، كولەڭكەدەن قاشارسىڭ!
ۇزىن سۋعا ءبىر تۇسسەڭ، وتتان دا امان شىعارسىڭ!
ايلى الاڭقايعا جەتكەنشە سوڭىندا قالىپ وتىرعان قالىڭ اعاشتىڭ بۇتاعىنا وت تيگىزىپ، ۇلى اعاشتى ورتەگەن ءدۇر ەنە تىزەسىنەن باتپاققا باتىپ تۇرىپ، زارلادى-اي. قوس نەمەرەسىن ايلى الاڭداعى بۇلاق باسىنداعى جالپاق تاسقا جاتقىزىپ، ۇيىقتاتقان. ىس-پىس ەتىپ، تەرەڭ كۇرسىنگەن باتپاقتى بۇلاقتان ءسات سايىن كوككە اتىلىپ جاتقان ەلەستەر لاپ ەتىسىپ، تۇتانىپ جاتتى. اينالاسى ءبىر ءتۇن ىشىندە ۇزىن سۋ قولاتىنداعى قالىڭ ورمان لاپىلداپ جاندى. اساسىن ۇزىن تەرەك بۇتاعىنا الماستىرعان ءدۇر ەنە ايلى الاڭقايدىڭ ەلەستەرىنىڭ لاپ ەتىسىپ، جانعانىنا ۇرەيلەنە قاراپ تۇرىپ، كەنەت شالقايا كەتىپ، جوتاسىنا توگىلگەن شاشىنا وت تيگىزدى. كەلەسى ساتتە شاشىنىڭ اراسىنا ەنگەن كولەڭكە شارىلداپ جىلاپ، ءوزى دە بۇك ءتۇسىپ قاتتى دا قالدى.
الاپات ءورت كوكتەگى وت بىرنەشە دۇركىن جانىپ-سونگەنشە باسىلعان جوق. الىپ تەرەكتىڭ ءسۋسىڭدى قۋىس وزەگىنە تۇنەگەن توبەقۇس جان-جاقتان قاۋمالاعان جالىن تىلىنەن قۇتىلا الماسىن سەزىپ، جارتاستان ۇزىن سۋعا قارعىعان. Cۋدىڭ جەڭىل ىرعاقتى اعىسى قاقپاقىلداپ، تومەنگە قاراتا اعىزىپ اكەتە بەردى تايپانىڭ سوڭعى ەركەگىن...
* * *
ۇزىن سۋدىڭ قوس جاعاسىنان لاپىلداي ۇمتىلعان وتتان قاشقان توبەقۇس الدەنەشە زامان وتكەندە وزەنگە قۇيار باسقا ساعامەن بويلاي ورتتەن قۇتىلىپ ەدى. جىڭىشكە وزەندى كەشە جوعارى ورلەي ءجۇرىپ، بەگازى تاۋلارىنىڭ بوكتەرىنە جەتتى ول. كەيىن وسى تاۋ بوكتەرىنە الىپ تاستان قورعان سوعىپ، ءوز تايپاسىنىڭ — ەركەكتەر تايپاسىنىڭ تىرلىگىن ۇشتادى...
ءيا، ارادا قانشاما زامان وتسە دە ءدۇر ەنەنىڭ تايپاسى جايلى اڭىز ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇلاسىپ، ايتىلىپ كەلەدى. ۇمىت قالعان تۇستارى بولسا، ونى سوناۋ ەسكى زاماندار جايلى كورەر ۇرەيلى تۇستەرىمىزدەن شوشىپ ويانعاندا جادىمىزدان جاڭعىرتىپ الامىز. تاريح اڭىزشى سوناۋ ەسكى داۋىرلەرگە اناەركى (ماتريارحات) ءداۋىرى دەپ ات بەرگەن. ول ءداۋىر ەندى كەلمەسكە كەتكەن دەسەدى ەل. ءبىراق، ۇلى اعاشتىڭ شۋىلىن بويىنا سىڭىرگەن ۇلى تاس قالالاردا ءسات سايىن الاۋ تۇتانىپ، ونىڭ سوڭى الاپات ورتكە ۇلاسىپ جاتادى. اي بەتىنەن توگىلگەن اپپاق ەلەستىڭ شاشىنا وراتىلىپ، تالاي ەركەك وت باسىنان اداستى، بارساكەلمەستىڭ سوقپاعىمەن ءىزىم-قايىم جوعالدى. ال، اناەركى ءداۋىرى ەرتەڭ قايىرا ورالىپ، الگى اڭىزدا بولعان وقيعالار ءالى تالاي قايتالاناتىنىنا بەگازىنىڭ بوكتەرىندەگى تاس قامالدار مەن جوسالى باۋرايىنداعى بۇلا بۇلاقتار ءھام ورتەنگەن ورماننىڭ ورىنى كەپىل.
سولاي. ءتامات. ءتامام!..
1999-2009 ج.ج.
كەڭگىر - كوكشە تەڭىز - توقىراۋىن - بۇقپا
سۋلارىنىڭ جاعالاۋلارىندا جازىلدى.
You Might Also Like
-
...وسى دالاداعى قاپتاعان تاۋ-توبەنىڭ ايتەۋىر ءبىر بوكتەرىندە ءسىز بارماعان ءبىر قىستاق جاتىر. كادىمگى حرۋششيەۆتىڭ تۇسىندا قىزىل كىرپىشتەن ءورىلىپ، قالانعان شاتىرلى باراق ءۇي، باز قورا، كوكتەمىندە كوڭنىڭ ي...
-
(جويقىن مۇحيتتىڭ جۇتقىنشاعى بۇلكىلدەپ، قالتىلداعان كەمەنى جۇتاردا كىم تاستاي قاشۋشى ەدى ساپارلاستارىن؟! قاپىرىق بولمەگە جارىق شام ىزعارلى ساۋلەسىن شاشقاندا دا قۋىس-قۋىسقا تىعىلاتىن تاراقان ەدى عوي....
