InfoHub Logo

بالالارمەن ويناپ جۇرگەن ەدىگە كەلە جاتقان ەكى كىسىنى سونادايدان كورىپ قالىپ، قاسىنداعى جەتكىنشەككە: «وزدەرىڭ سالەم بەرمەڭدەر، سالەم بەرسە، الىڭدار، «سالەم بەرمەدىڭدەر» دەپ سوكسە، جاۋابىن مەن بەرەمىن»، — دەپ ەسكەرتەدى.

كىسىلەر بۇلاردىڭ جانىنا جاقىنداپ كەلىپ، ءۇنسىز تۇرعاندارىن كورىپ:

— بالالار، ۇلكەن كىسىلەرگە نەگە سالەم بەرمەيسىڭدەر؟ — دەپتى. ەدىگە جالما-جان:

— اۋەلى وزدەرىڭ نەگە سالەم بەرمەيسىڭدەر؟ — دەيدى.

الگى جولاۋشىلار:

— ءبىزدىڭ جاسىمىز ۇلكەن بە، الدە سەندەر ۇلكەنسىڭدەر مە؟

— ءبىز ۇلكەنبىز، — دەيدى ەدىگە ىلە سوزگە ىركىلمەستەن.

— سەندەر قالايشا ۇلكەن بولاسىڭدار؟

— مىنا تۇرعان توقسان بالانىڭ جاسىن قوسساق، ءبىز ۇلكەن بولماعاندا، كىم ۇلكەن بولادى؟ — دەپتى سوندا ەدىگە.

سوزدەن جىعىلعان ەكى جولاۋشى ەدىگەنىڭ تاپقىرلىعىنا تاڭدانىپ: «باعاناعى داۋىمىزدى وسى بالاعا ايتىپ كورسەك قايتەدى» دەپ ويلايدى.

— ەي، بالا، ءبىز داۋلى بولىپ توقتامىس حانعا بارا جاتىر ەدىك، ەندى سونىمىزدى ساعان ايتساق، بىتىرەسىڭ بە؟ — دەيدى.

— ەگەر قۇداي اۋزىما سالسا، بىتىرەيىن، — دەيدى ەدىگە.

— ولاي بولسا، مىناۋ — الشىن اتاسى كوكجالدى مەرگەن، مەن — كەڭەستىڭ ۇلى كوكجانبايمىن. ەدىل مەن جايىق مەنىكى ەدى، سوندىقتان ودان قاشقان قويان دا مەنىكى، جايىقتىڭ جاعاسىندا، اقكولدىڭ ساعاسىندا جاتقان اق قوياندى كوردىم دە، اتايىن دەپ مىلتىعىما كەتتىم. مەن مىلتىعىمدى الىپ كەلگەنشە كوكجالدى قويان اتىپ الىپتى. وسىنىڭ تورەلىگىن بەر، — دەيدى.

بالا كوكجالعا:

— سەن قانشا جەردەن اتتىڭ؟ — دەپ سۇرايدى. ول قانشا جەردەن اتقان مولشەرىن كورسەتەدى.

— ەگەر ءبىر تورەلىك ايتسام، ەكەۋىڭىز دە كونەسىز بە؟ — دەيدى ەدىگە. ەكەۋى دە «كونەمىز» دەيدى. سوندا بالانىڭ بەرگەن تورەلىگى مىناۋ ەكەن:

قوياندى الىپ بالاعا قۇشاقتاتادى دا كەڭەستىڭ كوكجانبايىنا:

— بالاعا تيگىزبەستەن قوياندى مەرگەن كورسەتكەن قاشىقتىقتان ات: ەگەر دە بالاعا تيگىزسەڭ، قۇنىن بەرەسىڭ، وق دالاعا كەتسە، قوياننان بەيداماق بول، تيگىزسەڭ، قويان سەنىكى بولادى، — دەيدى. بۇل تورەلىككە كونبەي ءبىراز اشۋلانعان كوكجانباي ساباسىنا ءتۇسىپ:

— ۇستات بالاڭا، اتامىن، — دەيدى. اڭشى بالاعا دارىتپاستان قوياننىڭ قالاعان جەرىنەن تيگىزەدى.

«ەندەشە، بۇرىن كورگەن سەنىكى» دەپ قوياندى كوكجانبايعا ۇستاتادى. كوكجالدى: «بۇل تورەلىگىڭە كونبەيمىن» دەپ داۋ شىعارادى. ەكەۋى توقتامىس حانعا بارادى. حان الدىندا كوكجانباي بولعان وقيعانى باياندايدى، بالانىڭ تورەلىگىن ايتادى. سوندا توقتامىس حان: «سول بالانىڭ تورەلىگى — تورەلىك، ءبىز ونداي تورەلىك بەرە الماسپىز دا»، — دەپتى.

* * *

سول بالا ەدىگە سەگىز جاسقا كەلگەن سوڭ بىرەۋدىڭ قويىن باعىپ جۇرەدى. ءبىر كۇنى وعان ورتالارىندا ءبىر اياعى اقساق جىلقى جەتەگى بار ءتورت جولاۋشى ۇشىراسادى. تورتەۋى اعايىندى ەكەن.

— ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە تيگەن وسى اقساق جىلقى ورتامىزداعى ءبىر قارا ەدى. باسى ۇلكەن اعامىزعا، ءتورت اياعى تورتەۋىمىزگە تيەسىلى. وسى اقساق مال بارىپ، كاپىردىڭ ەگىنىنە ءتۇسىپتى. كاپىر ءتورت اياعىنىڭ تيگەن جەرىنە ءتورت ءجۇز ءدىلدا سۇرايدى. بىزدەر سوعان داۋلى بولىپ وتىرمىز. ەگەر سەن بي بولساڭ، تورەلىگىن قالاي ايتار ەدىڭ، قويشى بالا؟ — دەيدى بۇعان. سوندا ەدىگە:

— اللا اۋزىما سالسا، ايتامىن، — دەيدى جۇلىپ العانداي، — مىناۋ اقساق اياعى قايسىڭىزعا تيەسىلى؟ — دەپ سۇرايدى الدىمەن. ەڭ كىشىسى:

— ماعان ءتيىپ ەدى، — دەيدى.

— ەندەشە سەن تولەۋدەن بوسايسىڭ، — دەيدى ەدىگە، — ءدىلدانىڭ ەكى ءجۇزىن باسىن العان اعاڭ تارتسىن، ويتكەنى مالدى ەگىنگە كوزى كورىپ، باسى سۇيرەپ الىپ بارادى، ەكى ءجۇزىن ەكى اعاڭ تارتسىن، ويتكەنى اۋرۋ اياقتى سۇيرەپ اپارىپ باستىرعان ساۋ اياق. ءۇش اعاسى بۇل تورەلىككە كونبەي، توقتامىس حانعا بارادى. حان الدىندا كىشىسى: «ءبىز جول بويى ءبىر بالاعا جۇگىنىپ ەدىك، ول مىناداي تورەلىك ايتتى، — دەپ بولعان جايدى جايىپ سالادى. بالانىڭ بەرگەن تورەلىگىنە رازى بولعان حان: «بالانىڭ تورەلىگى — ءادىل، مەن ونداي تورەلىك بەرە الماس ەدىم،، — دەيدى.

* * *

تاعى ءبىر كۇنى اتان تۇيەنى جەتەلەگەن ەكى ادام ەدىگەنى كورىپ:

— ءاي، قويشى، وسى تۇيەگە داۋلىمىز، تورەلىگىن بەرەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرايدى.

— بەرەمىن، — دەيدى قويشى بالا جاسقانباي.

— وسى تۇيە مەنىكى. بوتا كەزىندە جوعالعان. اتان بولعانىندا تانىپ تۇرمىن. ۇرلاعان ۇرىم — مىناۋ، — دەيدى بىرەۋى.

— ءوز ىنگەنىمنىڭ بوتاسى، ءوز بوتامنىڭ تۇقىمى. بۇل ماعان قىلىپ وتىرعان جالاسى، — دەيدى ەكىنشىسى. ەدىگە ەكەۋىنە:

— تۇيەنىڭ ەنەسىن تاۋىپ اكەلىڭدەر! — دەيدى. ەكى ىنگەن كەلتىرىلگەن سوڭ، ەدىگە اتاننىڭ تاقىمىنا قىل بۇراۋ سالىپ بۇرايدى. «جوعالتىپ ەدىم» دەگەن جوقشىنىڭ ىنگەنى بوزداپ اتاننىڭ ۇستىنە تۇسە قالادى. سوندا بالا:

— مۇنىڭ ۇرلاتقانى شىن ەكەن. تۇيەسىن قايتارىڭىز — دەيدى. ەكىنشىسى:

— بۇل تورەلىككە كونبەيمىن، — دەپ، توقتامىس حانعا بارادى. تۇيەسىن تانىعان ءبىرىنشى حانعا:

— وسىنداي ءبىر تورەلىك ايتىلىپ ەدى، — دەيدى. حان:

— ول قانداي تورەلىك ەدى؟ — دەيدى. ولار جولدا ءبىر قويشى بالاعا جولىققانىن ايتادى. حان:

— ەندەشە سول تورەلىككە توقتاپ، تۇيەسىن قايتارىپ بەرىڭىز، — دەپتى.

* * *

ەدىگە تاعى ءبىر كۇنى ورتالارىنداعى ءبىر بالاعا تالاسىپ كەلە جاتقان ەكى قاتىن مەن ەكى ەركەككە كەزدەسەدى. «ءاي، قويشى، بىزدەر داۋلى بولىپ كەلەمىز، تورەلىك بەرەسىڭ بە؟» — دەيدى جامىراپ. «تورەلىگىمە تەك رازى بولساڭدار»، — دەيدى.

— وسىناۋ بالانى بەسىكتە جوعالتىپ ەدىم، جۇگىرىپ جۇرگەندە تانىپ وتىرمىن، — دەيدى ءبىر ەرلى-زايىپتى.

— ون اي كوتەرىپ ومىرتقامدى سوگىپ تاپقان بالاما جالا جابادى، — دەپ زار قاعادى قالعان ەكەۋى. ەدىگە تورتەۋىنە دە:

— بەرگەن تورەلىگىمە كونەسىزدەر مە؟ — دەپ سۇرايدى. تورتەۋى دە: «كونەمىز» دەيدى. سوندا ەدىگە بالانى ەكى قولىنان ەكى قاتىنعا ۇستاتادى دا «داۋلى بالانى سەمسەرمەن ەكەۋىڭىزگە قاق ءبولىپ بەرەمىن» دەپ سەمسەردى كوتەرە بەرگەندە، «جوعالتىپ ەدىم» دەگەن قاتىن بىلەگىنەن ۇستاي الادى.

— ولتىرمەڭىز، — دەيدى جالىنىپ، — مەنەن تۋعان بالا بولسا، وسكەندە مەنى ءبىر تابار، ازىرشە مىناۋ-اق السىن. ەدىگە ۇندەمەگەن قاتىنعا:

— سەنىڭ ۇرلاعانىڭ شىن ەكەن، ولتىرسە ءولتىرسىن دەپ ۇندەمەدىڭ، مىنانىڭ بالاسىن وزىنە بەر، — دەيدى. ءوزىم تاپتىم دەگەن ەركەك پەن قاتىن: «بۇل تورەلىككە كونبەيمىز» دەپ توقتامىس حانعا بارادى. تورەلىك تيمەگەن قاتىن مەن ەركەك حانعا:

— داۋلى بولىپ سىزگە جۇگىنۋگە كەلدىك، — دەپتى. بولعان جايدى ابدەن تىڭداپ بولعان حان:

— قويشى بالانىڭ بەرگەن تورەلىگى — تورەلىك، ونداي بيلىكتى مەن بەرە الماس ەدىم، — دەيدى.

* * *

مۇنان سوڭ توقتامىس حان: «ءتورت رەت مۇداي ءادىل تورەلىك ايتقان قانداي بالا، كىم دە بولسا مۇندا شاقىرىڭدار!» — دەپ بۇيىرادى. جىگىتتەر ەدىگەنى حان الدىنا الىپ كەلەدى. حان:

— ءتورت رەت تورەلىك ايتقان سەن بە؟ — دەپ سۇرايدى.

— ءيا، مەن ەدىم، تاقسىر!

— اتىڭ كىم؟

— ەدىگە.

بالانىڭ كيىمدەرىنىڭ كونەتوز ەكەنىن بايقاعان حان ۇستىندەگىلەرىنىڭ ءبارىن شەشكىزىپ، جاڭا كيىم كيگىزەدى.

جاۋرىندارى جاقتالى،
تۇيە باۋلى تارتپالى.
ال قاراكەس تون بەردى
«مۇنى ۇستىڭە كي!» دەدى.
«كوكالا جورعا ات ءمىن!» دەدى.
«كەنتە بەلبەۋ بۋ!» دەدى،
تۇتام باۋى سوم التىن،
اقسۇڭقار قۇس بەرەمىن،
«ۇشان تەڭىز ءشۇي!» دەدى.
«قىرىمنان قيىن داۋ كەلسە،
تورەلىگىن سونىڭ بەر!» دەدى.
«قىرىمنان قالىڭ جاۋ كەلسە،
ەدىگە سونى قىر!» دەدى.

ەدىگە داۋدى ءبىتىستىرىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايىرادى. توقتامىس حان بولسا، ەل تىنىشتىعىن بۇزباستان، جۇرتىنىڭ الدىندا بەدەلى وسە بەرەدى.

---