InfoHub Logo

وراسان كۇش يەسى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋان، جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن الىپ كۇش يەسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى 1871 جىلعى 7 ساۋىردە اقمولا ۋەزىنە قاراستى سارىتەرەك بولىسىنىڭ جادىك دەگەن ەلدى-مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن.

وتباسىنىڭ تۇرمىستىق جاعدايى ناشار بولعاندىقتان قاجىمۇقان ورىس بايلارىنا جالدانىپ، جۇمىس ىستەيدى. ۋاقىت وتە كەلە كۇرەس جولىنا ءتۇسىپ، توي-جيىنداردا حالىقتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، بالا بالۋان دەپ اتانادى. 12 – 13 جاسار كەزدىڭ وزىندە تۇلعاسى 20 جاسار جىگىتتەي بولىپتى.

ومبىداعى سيركتىڭ اشىلۋىنان حاباردار بولعان مۇقان 1889 جىلى ات باسىن وسى قالاعا بۇرىپ، زلوبين پالۋانمەن كۇش سىناسىپ، جەڭىستى قانجىعاسىنا بايلادى. ءزلوبيننىڭ اقىل-كەڭەسىنە سۇيەنىپ، پەتەربورداعى تاديەۆسكو-لەبەديەۆ اتىنداعى مەكتەپتە فرانسۋز كۇرەسىن مەڭگەرەدى. 1890 جىلى كييەۆ قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق تۋرنيردە بەلدەسەدى. 1910 جىلى العاش رەت وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنا قاراي جول تارتادى. ارگەنتينا استاناسى بۋەنوس-ايرەس قالاسىندا ەركىن كۇرەستەن ب ا ق سىنايدى. ناتيجەسىندە امەريكا چەمپيونى اتانادى. 1911 جىلى ىستامبۇلدا تۇرىكتىڭ اتاقتى پالۋانى نۇرلىعانى جەڭگەنى ءۇشىن «قاجى» اتاعىن يەلەنىپ، قاجىمۇقان ەسىمىمەن كوپشىلىككە تانىلادى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ەل ارالاپ، سيرك ونەرىن كورسەتىپ، 100 مىڭ سومداي اقشا تاۋىپ، تىكۇشاق جاساتىپ مايدانعا جىبەرەدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى تۇڭعىش كاسىپقوي بالۋان تەمىرلانمەن ىرگەلەس جاتقان «زەردەلى» اۋىلىندا (قازىرگى «قاجىمۇقان» اۋىلى) دۇنيەدەن وتكەن.

كۇرەس ونەرىنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن جەتىك مەڭگەرىپ، باسەكەلەستەرىنەن باسىم تۇسكەن قاجىمۇقان الەم چەمپيونى اتاعىنا قول جەتكىزگەن تۇڭعىش قازاق باتىرى. ول ەۋروپا، ازيا، وڭتۇستىك امەريكا ەلدەرىن شارلاعان. تەك قانا سولتۇستىك امەريكاعا تابانى تيمەگەن ەكەن. الەمنىڭ 28 مەملەكەتىندە كۇرەسىپ، 56 مەدال يەلەنگەن باتىر اتامىز.

 بيىل الىپ بالۋانىمىز قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلىنىڭ تۋعانىنا ءجۇز ەلۋ جىل تولۋىنا وراي حاس باتىرىمىزدىڭ نەمەرەسى باتىرحان ەسكەرمەسوۆپەن سۇحبات بولعان ەدى.

– بالۋان قاجىمۇقاننىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەر جونىندە نە ايتۋعا بولار ەدى؟ – قاجىمۇقان اتامىزدى تەك قارا كۇشتىڭ يەسى دەپ تانۋعا بولمايدى. الەمدىك كۇرەس ارەناسىندا ونەر كورسەتكەن كاسىپقوي سپورتشى داڭقىنا بولەنۋمەن قاتار، دومبىرا شەرتىپ، ءان سالىپ، اقىن، سەرى اتانعان. اڭگىمە اراسىندا شەشەندىك سوزدەر مەن ماقال-ماتەلدەردى قولدانىپ سويلەگەن. قاجىمۇقان اتامىزدىڭ بويىنداعى ەڭ تاماشا قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى – قولىنىڭ اشىقتىعى مەن كوپشىلدىگى. اقساقال قاريالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، كورىپكەلدىك قاسيەتىمەن دە ەل-جۇرتتىڭ ريزاشىلىعىن العان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتىڭ سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ازاماتى بولعان. – اتانىڭ جولىن قۋىپ جۇرگەن ۇرپاقتارى بار ما؟ – قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ۇرپاعىنىڭ تامىرى تەرەڭگە جايىلعان. كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ قاسيەتىن بارلىق ۇرپاقتارىنىڭ بويىنان كەزىكتىرە المايسىڭ. ءىزباسارلارىنان ونەر جولىندا جۇرگەن نەمەرەسى باقىتجان قاجىمۇقانوۆ – سازگەر، ءانشى. ۇلكەن ساحنالاردان كورىنىپ، ەلگە تانىلىپ جۇرگەن ازامات. سپورت سالاسىندا قىزمەت ەتەتىن نەمەرەسى شاتتىق قاجىمۇقانوۆ – كاراتەدەن حالىقارالىق سپورت شەبەرى. شاتتىق شىمكەنت قالاسىندا شاكىرت تاربيەلەپ، جاستاردى سپورتقا ۇيرەتىپ، باپكەر قىزمەتىن اتقارۋدا. – سيرك الاڭىندا كورسەتكەن تريۋكتەرى جونىندە ايتىپ وتسەڭىز... – قاجىمۇقان اتامىز زامانىنداعى سيرك ونەرىنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن مەڭگەرگەن. حالىق الدىندا ونەرلەرىن كورسەتكەندە بىرىنەن-بىرى وزىق ساحنالىق كورىنىستەردى كورسەتكەن. امەريكا ەلىندە ورىس بالۋانى يۆان زايكين شارشاپ تۇرسا دا «ءتىرى كوپىر» تريۋگىن كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى. اقشا ءۇشىن سيرك قوجالارى نە ىستەمەيدى دەيسىز؟ ورىس بالۋانى كوپىر جاساپ، ۇستىنەن ادام تولى ءۇش جۇك ماشيناسىن ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرىن وتكىزىپ جاتقاندا قايتىس بولادى. قايتالانباس تريۋكتەردىڭ ءبىرى ورىس بالۋانى جاساعان «ءتىرى كوپىر» تريۋگىن قايتالاعان – تەك قاجىمۇقان. وسى تريۋكتى قايتىس بولعان دوسى يۆان پوددۋبنىيدىڭ قۇرمەتىنە ەسىمىن اتاپ تۇرىپ ورىندايدى. قاجىمۇقان اتامىز ءۇشىن ۇستىنەن ماشينا وتكىزۋ، تاستاردى كوتەرۋ ۇيرەنشىكتى ءىس بولعان. گەرمانيانىڭ ءبىر قالاسىندا جارىس بولىپ جاتقان كەزدە قاجىمۇقان اتامىز وزگەلەردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ەرەكشە سيرك ونەرىن كورسەتەدى. ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، شىعىس ۇلگىسىندەگى كيىمدى كيىپ، ۇلكەن تۇيەنىڭ ۇستىنە ءمىنىپ، ارەناعا شىعادى. ارەنانى ءبىر اينالعاننان كەيىن ورتاعا كەلىپ توقتاپ، تۇيەدەن تۇسەدى. مىنگەن تۇيەسىن جەلكەسىنە كوتەرگەن كۇيى ساحنادان شىعىپ كەتەدى. وسىنداي تاڭعالارلىقتاي ونەرلەرى بولعان. تاعى بىردە ورىس بالۋانىمەن تالاسىپ قالعاندا، «اتتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ بالۋاندىققا جاتپايدى، مەن ەكى اتتىڭ جالىنان ۇستاپ، ەكەۋىن ەكى جاققا قاراتىپ، قۇيرىقتارىمەن تاقاستىرىپ وتىرعىزا الامىن» دەگەن ەكەن. وسىعان سيرك تورەشىلەرى كەلىسكەن. ەگەر اتتىڭ قۇيرىعى جۇلىنىپ كەتسە، قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ءوزى جاۋاپتى بولعان. ويتكەنى اتتىڭ جالى وتە قىمبات تۇرعان. قاجىمۇقان اتامىز جاس شاعىندا پەتەربور قالاسىندا يۆان پوددۋبنىيمەن بىرگە وقىپ، كۇرەس تاسىلدەرىن ۇيرەنەدى. پوددۋبنىي ءبىر كۋرس جوعارى وقىعاندىقتان دەمالىس كۇندەرىنە قاراماي، دوسىنىڭ قاتارلاستارىمەن بىرگە بىتىرەمىن دەپ سپورت زالىنا كەلىپ، گير تاستاردى كوتەرىپ، تاعى باسقا جاتتىعۋلارمەن جاتتىعادى. پەتەربور – مادەنيەتى وركەندەگەن قالا، دەمالىس كۇندەرى ەشكىم مەكتەپكە اياق باسپايدى. ءبىر كۇنى مەكتەپ ديرەكتورى قاجىمۇقان اتامىزدىڭ ۇستىنەن: «قاپ-قارا قارا تەمىردەي بولىپ، بۇگىن دەمالىس كۇنى دەپ تۇسىندىرسەم دە، سوزىمە قۇلاق اسپاي، ەسىكتىڭ قۇلپىن جۇلىپ، مەنى كوتەرىپ الىپ، سپورت زالىنىڭ ىشىندەگى تاستاردى ارى-بەرى دومالاتتى. تىيىم سالسام، داۋىس كوتەرەدى. اقىرعان داۋىسىن ەستىگەن سايىن جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى.تاستاردى كوتەرىپ جۇگىرگەندە كوز ىلەستىرمەيدى» دەپ ارىزدانادى.

بار عۇمىرىن كۇرەس ونەرىنە ارناپ، ۇلانعايىر جەرى مەن نامىسشىل حالقىن ءبىرىنشى بولىپ وزگە جۇرتقا پاش ەتىپ تانىتقان، وزىنەن بۇرىنعى قانداستارى باسپاعان توپىراقتى باسىپ، كورمەگەن ەلدى كورىپ، وزگە قازاق تاقپاعان التىن، كۇمىس مەدالداردى موينىنا تۇڭعىش ىلگەن قاجى مۇقان بابامىز - بارشامىز ۇلگى تۇتارلىقتاي ۇلى تۇلعا!

ۋ.م.دجولدىبايەۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-  ءنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ دوسەنتى

قاجىمۇحان قىزى ارۋجان ءال-فارابي اتىنداعى ءقازۇۋ-نىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ 1 كۋرس ستۋدەنتى

---