InfoHub Logo

قازاق جۇرتىنىڭ بۇرىنعى ۇلگىلى بيلەرى ءسوز باستاعاندا: «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى، قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ سويلەيدى ەكەن.

سول ەسىم حان — ءاز جانىبەكتىڭ توعىزىنىڭ ءبىرى جادىك حاننىڭ نەمەرەسى ەكەن. قازاق جۇرتىنا حان بولىپ تۇرعاندا پايتاحت تۇركىستان شاھارى بولعان ەكەن. سونىڭ زامانىندا تاشكەنتتە قاتاعان دەگەن جۇرتتىڭ حانى تۇرسىن حان ەسىم حانعا ەلشى سالىپ:

— ەكەۋمىز ءتاتۋ-تاتتى، بالداي بوپ تۇرىسالىق. كۇن باتىستان كەلگەن جاۋعا مەن توتەپ بەرەيىن. كۇنشىعىس جاقتاعى جاۋعا سەن كەدەرگى بولىپ تۇر. مەنەن قوسىن ال، جابدىق ال، ازىق ال، ءسويت تە ۇلى ەرتىستىڭ باسىنان ءتۇسىپ اياعىنان ءبىراق شىق! سونان بەرگى جەر وزىمىزگە قاراپ قالسىن، — دەگەن سوڭ، ەسىم حان:

— جارايدى، بولسا بولسىن. مەن سەنەن قوسىن دا المايمىن، ازىق تا المايمىن، جابدىق تا المايمىن. ءوز كۇشىم وزىمە جەتەرلىك. تەك سەن مەنىڭ قالعان جۇرتىما كوزىڭنىڭ قىرىن سالىپ تۇرساڭ بولادى، — دەپ تۇرسىن حانمەنەن ۋاعدالاسىپ، مىڭ كىسىمەن كۇننىڭ شىعىسىنا قاراي ءجۇرىپ كەتتى «ۇلى ەرتىستىڭ باسىنان ءتۇسىپ، اياعىنان ءبىر-اق شىعامىن» دەپ.

سارىارقانى قاق جارىپ كەلە جاتقان بەتىندە، شىدەرتى دەگەن وزەننىڭ بويىندا ءبىر جالعىز قارا كوردى دەيدى.

— ەلسىز جەردە نەعىلعان جان جۇرەدى؟ بۇل اڭ شىعار. اڭ بولسا، ىرىلەۋ كورىنەدى. كەرتاعى شىعار، — دەپ، اتتارىنا شىدەر سالىپ، اۋناپ-قۋناسىن دەپ قويا بەرىپ، قاننەن-قاپەرسىز جاتىپ الىپتى. ءسويتىپ، ول كورىنگەن قاراكەر تاعى ەمەس، قالماقتىڭ قاراۋىلشىسى ەكەن. بۇلار بەيعام جاتقاندا اتتارىن قۋىپ، ءتۇپ كوتەرە الىپ كەتتى دەيدى. ايدالادا «دات» دەپ جاياۋ قالدى.

مىنگەنى ەسىم حاننىڭ الابەل-دى،
بويىندا شىدەرتىنىڭ قارا تۇردى.
كورىنگەن سول قارانى «كەرتاعى» دەپ،
اتتارىن شىدەر سالىپ قويا بەردى.

جاياۋ ولاي جۇگىردى، بىلاي جۇگىردى. انا توبەگە ءبىر شىقتى، مىنا توبەگە ءبىر شىقتى. شىققانمەن نەمەنە، ۇشايىن دەسە، قانات جوق، جاۋ كوتىنەن قۋايىن دەسە، جالعىزىندا دا ات جوق. سايىن دالادا توگىلىپ، جاتتى دا قالدى. توعىز كۇندەي ولاي تولعاستى، بىلاي تولعاستى. دانەمە تابا المادى. ونىنشى كۇن بولعاندا ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حان:

— كەل، جىگىتتەر، جاپاننىڭ سارى دالاسىندا جاتىپ ولمەلىك. مەنىمەن جاۋ سوڭىنان باراتىن، ماعان سەرىك بولاتۇعىنىڭ بار ما؟ — دەگەندە، ءبارى شۋلاي قويا بەردى:

— جالعىزىمىز قالمايمىز، ءبارىمىز دە سەرىك بولامىز. سىزدەن ايرىلعان سوڭ ايدالادا اشتان ءولىپ قالمايمىز با؟ ونان دا سەنىپ سوڭىندا شۇبىرىپ ءجۇرىپ ولەيىك، — دەستى.

— ماعان سەرىك بولعاندا، مەن اتتى كىسىنىڭ اياڭداپ وتىرىپ ون كۇندە جەتكەن جەرىنە ءبىر-اق كۇندە بارامىن. كانى، سونداي جۇرىسكە جارايتۇعىنىڭ بار ما؟ — دەيدى. سوندا بىرەۋ تۇرىپ ايتتى:

— مەن بەس كۇندە بارسام كەرەك، — دەيدى. جانە بىرەۋ تۇرىپ ايتتى:

— مەن ون كۇننىڭ وزىندە بارسام كەرەك، — دەيدى. وزگەسى:

— اتتى كىسىنىڭ ون كۇندە بارعان جەرىنە الدىمىز ايىندا، ارتىمىز جىلىندا جەتسەك، جامان با؟ — دەستى. سوندا ەسىم حان:

— كەل، باتىرلار، ەر باسىنا ءبىر-بىر تاياق الىڭدار. جانە كىسى باسىنا ءبىر-بىر تاياقتى ءبىر جەرگە جيناپ سالىڭدار. جاۋدان امان-ەسەن قايتقاندارىڭ تاياق جيىپ سالعان جەردەن ءبىر-بىر تاياقتارىڭدى الىپ وتە بەرىڭدەر. كىسىنىڭ قانشاسى قالىپ، قانشاسىنىڭ قايتقاندىعىن كەيىنگىسى ەسەبىن سونان بىلەتۇعىن بولسىن، — دەيدى. — مىنە، مەن بۇگىن بۇل جەردەن جونەلسەم، سول قالماقتىڭ ون كۇن ۇدايىسىن ءجۇرىپ وتىرىپ، بارعان جەرىنە كەشكە قوناعا بارامىن. ون كۇندىك جەرگە بارعان سوڭ ول قالماق تا كوشپەيدى، جاتادى، «جاياۋ كىسى ون كۇندىك جەرگە ومىرىندە كەلە مە؟» دەپ. مەن بارعانمەن، جاۋعا دا تيمەيمىن، جانعا دا تيمەيمىن. بەس كۇندە كەلەتۇعىن سەنى دە توسامىن. ون كۇندە كەلەتۇعىن سەنى دە توسامىن. ءدال ون كۇن بولعاندا «سول ەكەۋى كەلىپ جەتتى-اۋ!» دەگەن كەزدە استىما كوك الا تۇسسە، ءتۇن ىشىندە ايعايلاپ جاۋعا تيەمىن. كوك الا اتىما تۇسپەسە، وندا
ءبارىڭ دە امان بولىڭدار. كورىسكەنىمنىڭ الدى-ارتى وسى دەپ بىلىڭدەر. قوي، حوش امان بولىڭدار! — دەپ ەسىم حان ەكى ەتەگىن بەلىنە ءتۇرىپ الىپ، قالماقتىڭ ءىز وكشەسىنە ءتۇسىپ، جونەلىپ بەردى. ونىڭ سوڭىنان انا ەكەۋى دە ءجۇردى.

ايتقانىنداي شىققان كۇنىنىڭ كۇن باتىپ، قاس قارايىپ، سام جامىراعان كەزىندە قالماقتىڭ ون كۇندە زورعا جەتىپ جىعىلعان جەرىنە جەتىپ باردى دەيدى. بارسا، قالماقتىڭ اۋىر قولى قوپاعا بەكىنگەن ەكەن. قوپانى ايلانا جاعالادى. ءيىن تىرەسىپ، قوستارىن تىگىپ، جاۋدان تۇسكەن اتتى دا، ءوز اتتارىن دا قوپانىڭ ىشىنە كىرگىزىپ جىبەرىپ، وتتى سامالاداي قىلىپ ورتەپ، قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق بولىسىپ جاتىر ەكەن. بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ، جالعىز شوكەنە بەتىنە ۇستاپ، ايسىز قاراڭعى تۇندە قوپانىڭ قالىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ، ءتۇنى بويى ارالاپ كوك الانى ۇشىراتا المادى. تاڭ اتقان سوڭ قوپانىڭ ءبىر تۇبەك بەرىك جەرىن تاۋىپ الىپ، قالماقتىڭ ءبىر اتىن ازىققا سويىپ الىپ، شاقپاعى كىسەسىندە، اتتىڭ قارنىن قازان قىلىپ، ەمىن-ەركىن ىستىعىن قىلىپ، جەپ جاتا بەردى. ءتۇن بولسا، قوپانىڭ ءىشىن قاق جارىپ ارالاپ، كوكالانى ىزدەيدى. كۇندىز جاتادى. سونىمەن توعىز كۇن دە وتكىزدى.

«ەندى ءبىر كۇن كوكالانى قولىما ءتۇسىرىپ الىپ، ءتۇن ىشىندە جاۋعا تيمەسەم، كەلگەن ەكى جاياۋمەنەن كۇدەر ءۇزىپ، قالماقتىڭ وزىنە كەلىپ بەندە بولىپ، شىنىن ايتىپ قويسا قورىققاندىقپەن، وندا ءبىر ماسقارالىق بولدى عوي»، — دەپ، ونىنشى كۇننىڭ تۇنىندە جانۇشىرىپ قوپانىڭ ءىشىن شارق ۇرىپ كەلە جاتسا، قالماقتىڭ حانى قوسىن قوپانىڭ قاق ورتاسىنداعى ارالعا تىگىپ، كوكالانى ەر توقىمىمەن ءتۇن بولعاندا بوساعاسىنا باسىن كىرگىزە قوسىننىڭ ىشىندە شىلبىرىنان ۇستاسىپ وتىرادى ەكەن. اگار ايقاي شىقسا، نە نارسەنى بولسا دا شىداتپاي، تاس-تالقان قىپ ءۇزىپ كەتەدى دەسىپ. ەسىم حاننىڭ كوكالاسىنىڭ داڭقى قالماققا بۇرىن ابدەن تانىمال بولعان ەكەن. سوندا قوستىڭ ىشىندە وتىرعان قالماقتار ەت جەسىپ وتىر ەكەن. ەتتى جەپ بولىپ، قولدارىنداعى پىشاقتارى تەگىس جەرگە تۇسكەن سوڭ، قالماقتىڭ بىرەۋى جاۋىرىندى الىپ قارادى دا:

— ياپىرماي، — دەيدى، — ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم ءداۋ دە بولسا كەلگەن شىعار. وسى كۇندە ارالاپ: «كوكالا قايدا؟» دەپ الاقتاپ جۇرگەن شىعار، — دەيدى. ءدال وسى ءسوزدى ايتقاندا ەسىم حان كوكالانىڭ ارتىنا تاقاۋ وتىر ەدىم دەپتى.

— كانەكي، راس پا؟ — دەپ، جالما-جان بىرەۋى الىپ قارادى دا، — ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم كوكالانىڭ الدىندا ما، ارتىندا ما؟ — دەيدى. سوندا قىلپ ەتىپ قالدىم، شىعىپ قارايدى عوي دەپ كوكالانىڭ باۋىرىنىڭ استىنا كىرىپ وتىرا قالدىم دەستى. مەنى سونشا جەرگە جاياۋ كەلەدى دەگەن، ونداي بولىپ جۇرەدى دەگەن ويلارىندا دانەمە جوق. جاۋىرىنعا تۇسكەنىن ايتىسىپ، ازىلدەي قىلىسىپ وتىر. جانە بىرەۋى الىپ قارادى دا:

— سەندەر نەنى ايتىپ شاتىپ وتىرسىڭدار؟ ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم كوكالانىڭ نە استىندا، نە ۇستىندە عوي ءوزى، — دەگەندە، «ەندى شىعىپ قارايدى عوي» دەپ، شىلبىردىڭ سۋلىققا تاقالعان جەرىنەن قيىپ جىبەرىپ، كوكالانىڭ ۇستىنە ءمىنىپ الدىم دا، تۇرا قالدىم ەندى نە دەر ەكەن دەپ. سوندا جاۋىرىندى ءبىرى الىپ قارادى دا:

— شىلبىر قالدى دا، كوكالا كەتتى عوي، نانباساڭ تارتشى شىلبىرىڭدى، — دەيدى. ول شىلبىرىن تارتىپ قالدى دا، مەن ايقاي سالىپ قوپانىڭ ىشىندە شاپقان دوڭگەلەك تۇياقتىدان دانەمە قالدىرماي قۋدىم دا شىقتىم دەپتى.

سوڭىنان كەلگەن ەكى جاياۋ دا جولىن توسىپ جاتىر ەكەن. ءبىر-بىر اتتى ولار دا ۇستاسىپ ءمىنىپ، ەسەن-امان قالعان كوپ جولداستارىنا كەلىپتى. باياعى تاياق كەسىپ سالعان جەرى مىڭتاياق اتانىپتى. سول ساپارىندا ۇزاق ءجۇرىپ كەتىپ، جولداستارىنىڭ قالعانى قالىپ، قايتقانى قايتىپ، ولگەنى ءولىپ، ەڭ اقىرىندا قىرىق كىسىمەنەن قالىپتى. تۇركىستانعا قايتا بەت قويىپ كەلە جاتىپ جولاي ەستىپتى. تۇرسىن حان قوسىن تارتىپ كەلىپ، يەسىز قالعان ەلدى شاۋىپ، جىبىر-جيىر قىلىپ جامان قىرعىن تاپتىرىپ، تۇركىستاندى وزىنە قاراتىپ الىپ قويعان ەكەن. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم مۇنى ەستىگەن سوڭ دولدانىپ، وز-وزىنەن الاسۇرىپ، جىندانىپ قۇتىردى دەيدى. جانىنداعى جولداستارى وسىنشا ۇستاپ بايلايمىز دەسە دە، شاماسى كەلمەي ولايعىسىن ولاي، بىلايعىسىن بىلاي لاقتىرىپ، قىرىق جولداسى ءبارى دە قالجىراپ، القىنىپ دەم الىسىپ وتىرعان سوڭ، ەسىم حان وزىنەن-وزى باسىلىپ، سىلق ءتۇسىپ جاتتى دا، ارى-بەرىدەن سوڭ باسىن كوتەرىپ الىپ:

— مەن نە بولدىم؟ — دەپ سۇرادى دەيدى. جولداستارى:

— ءسىز قۇتىرعان ەسەپتە بولدىڭىز، جامان بولدىڭىز، — دەيدى.

— وندا نەگە مەنى بايلاپ تاستامادىڭدار، — دەيدى.

— ءبارىمىز جابىلساق تا، شامامىز كەلمەدى، — دەستى.

— جالعىز ماعان با؟ — دەدى.

— جالعىز سىزگە ءبارىمىز جابىلساق تا، مۇرشامىز كەلمەدى، — دەدى.

— ولاي بولسا ءبىر مەن قۇتىرعاندا قىرىق كىسى شىبىن قۇرلى بولماعان بولسا، ءبارىڭ مەندەي قۇتىرساڭ، دۇنيە ءجۇزى كىسى بولسا دا قىراۋ قۇرلى بولماسا كەرەك. كەل، باتىرلار، قىرىق ءبىرىمىز قۇتىرعان بويىمىزبەن بارىپ تاشكەنتكە قول قويالىق. ال، جۇرىڭدەر، — دەپ تاشكەنت شاھارىنا قاراي بەت قويىپ، سول قىزۋلانىپ كوتەرىلگەن ەكپىندەرىمەن بارىپ كىرىپ كەتىپ، تۇرسىن حاندى يتشە تەكپىلەپ، قورلىقپەن ءولتىرىپ، قاتاعان دەگەن حالىقتى جامان قىردى دەيدى. «قاتاعان حانى حان تۇرسىن، قاي نەتكەندى انت ۇرسىن!» دەگەن ماقال سونان قالدى دەسەدى. سونان سوڭ «قاتاعان» دەگەن ات جوعالدى.

ءبىرلى-جارىمدى قالعانى بولسا، قاڭلى، شانىشقىلىعا ءسىڭىپ كەتىپ، سونان قالعان ەلدىڭ تۇقىمى سول ەكى ەلدىڭ ىشىندە قورعالاپ قالىپتى دەپ ايتىلادى. اشارشىلىق بولىپ تومەن تارتار ساۋىننىڭ قاجەت ۋاقىتىندا سول كوكالا ءبىر بالالى مالعا ساتىلىپ، «ەسىم حاننىڭ كوكالاسى، و دا
ءبىر بالالى مال بولىپتى» دەگەن ءسوز سونان قالدى. سول ءۇشىن قازاق حالقى «باسى ايىردان كوتى ايىر» دەسەدى.

قاسىم حان دەگەن ول — ءاز جانىبەكتىڭ بەل بالاسى. جوشى حاننان سوڭ كوپ جۇرت العان كىسى وسى قاسىم حان ەدى دەسەدى. بۇل ءھام قازاققا حان بولعان كىسى جالعىز قازاق ەمەس، اقىرىندا كوپ جۇرتتى بيلەدى.

---