InfoHub Logo

بۇرىنعى نوعاي ۇلدارىنان توقتامىس دەگەن حان بولىپتى. ونىڭ «تۇكتى اياق» دەيتىن سۇڭقار قۇسى بولاتىن، جىلىندا ءبىر تۋىپ، ۇشتەن ارتىق جۇمىرتقالامايدى ەكەن. سول سۇڭقاردى تاربيەلەپ باعىپ تۇراتىن قۇتتىقايا دەگەن ءبىر ادام بولاتىن. سول سۇڭقار جۇمىرتقالاعان ۋاقىتتا تەمىر حان دەگەن حان قۇتتىقاياعا كىسى جىبەرەدى: «سۇڭقاردىڭ ءبىر جۇمىرتقاسىن حانىنا بىلدىرمەي ماعان جاسىرىپ بەرىپ جىبەرسىن»، — دەپ. قۇتتىقايا ءبىر جۇمىرتقاسىن جاسىرىپ بەرىپ جىبەرەدى. توقتامىس حان: «سۇڭقار نەشەۋ تۋدى؟ — دەسە، — «ەكەۋ تۋدى»، — دەيدى. تەمىرحان بەرىپ جىبەرگەن جۇمىرتقاسىن تاۋىققا باستىرىپ شىعارادى. ءابدان تەمىر قانات بولىپ جەتىسكەن سوڭ كۇندە تەمىر حان اڭعا شىعىپ، سۇڭقارىن قۇسقا سالىپ، قۇس الدىرىپ جۇرەدى. ءبىر كۇندەردە توقتامىس حان اڭدا جۇرسە، ءبىر سۇڭقار ءبىر ۇلكەن قۇستى قۋىپ كەلىپ، توقتامىس حانعا جاقىنداعاندا الادى. ارتىنان تەمىر حان قۋىپ كەلىپ سۇڭقاردىكى دەپ الىپ كەتەدى. ول سۇڭقاردى قۇتتىقايانىڭ تەمىر حانعا ۇرلاپ بەرگەنىن توقتامىس حان ءبىلىپ، قۇتتىقاياعا: «ساعان جازاڭدى بەرەرمىن!» — دەيدى.

سونان قۇتتىقايانى سۇڭقار باعۋدان شىعارىپ، ىسسىدا تۇيە باقتىرادى. قورەگى كۇنگە بەرەتىن ءبىر ۇيرەك بولادى. سونى قورەك ەتىپ، ىسسىدا شولدەپ، تاۋ اراسىندا تۇيەسىن باعىپ جۇرەدى.

ءبىر كۇندەردە قۇتتىقايا كولەڭكەلەيىن دەپ ءبىر تاۋدىڭ ۇڭگىرىنە كىرسە، ءبىر سۇلۋ قىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. قۇتتىقايا كورەدى دە ايرىلمايدى: «سەنى مەن ايەلدىككە الام» دەپ. قىز قۇتىلا الماعان.

— جاقسى. ساعان تيەيىن مىنا شارتتارمەن، — دەيدى، — اۋەلى، تۇندە ءۇي سىرتىنان كەلىپ بىلدىرمەي ءۇي سىعالاما. ەكىنشى، تۇندە جاتقاندا ءتوسىم ۇستىنە قولىڭ سالما، ءۇشىنشى نامازدا تۇرعاندا اياعىما قاراما! — دەيدى. — ەگەر دە وسى ءۇش زاتتى ىستەسەڭ، مەن ساعان جوقپىن، — دەيدى.

ءسوزىن قابىل ەتىپ، ايەلدىككە الىپ جۇرەدى. قۇتتىقايا تىنىم كورمەيدى دە، ىسسىدا تۇيەسىن باعىپ جۇرەدى. ءبىر ۋاقىت كەلىپ ۇيىنەن تاماقتانادى. قورەگى — باياعى ءبىر ۇيرەك. ۇقساتىپ، ءجۇنىن جۇلىپ، ءپىسىرىپ سورپالاپ قويادى.

ءبىر كۇنى قۇتتىقايانىڭ ۇيىنە ءبىر ءمۇساپىر ادام كەلسە، باسقا بەرەتىن اس بولماعاندىقتان، ايەلى باياعى قۇتتىقاياعا ءپىسىرىپ قويعان ۇيرەكتى اياعىمەن مۇساپىرگە بەرەدى. ءمۇساپىر كوبىن جەپ، سورپاسىن ءىشىپ، سارقىتىن قايىرىپ بەرەدى. ايەل الىپ بارىپ، جاۋىپ قويادى. سونان قۇتتىقايا كەلگەن سوڭ ايەلى:

— ءاي، اتتەگەن-اي، باسقا اس بولماعاندىقتان، ءپىسىرىپ قويعان ۇيرەگىڭدى ءبىر ءمۇساپىر كەلگەن سوڭ بەرىپ قويىپ ەدىم، — دەپ، قالعان سورپاسىن الىپ بەرەيىن دەپ اياقتىڭ بەتىن اشىپ قاراسا، ۇيرەك بۇتىنىمەن تۇر ەكەن. قۇتتىقايا ءىشىپ، جەپ الىپ، ايەلىنە:

— قالاي كەتتى؟ — دەپ سۇراپ، ىزىنە ءتۇسىپ كەلسە، ءبىر تاۋدىڭ ۇڭگىرىندە قىرىق شامالى كىسى ناماز وقىپ جاتىر ەكەن. بۇدا كەلىپ نامازعا تۇرا قالادى. ءابدان ناماز وقىپ بولعان سوڭ،

قۇتتىقاياعا:

— نە تىلەگىڭ بار؟ — دەيدى. سوندا قۇتتىقايا:

— ماعان حان ۇلىن تاققا قويماستاي ءبىر بالا بەر! — دەيدى.

قۇتتىقاياعا الگى قىرىق ادام باتا بەرەدى دە، ءبىر الما بەرەدى.

— وسىنى ورتاسىنان جارىپ، جارتىسىن ءوزىڭ، جارتىسىن ايەلىڭ جەسىن. قاس سورلى بولماساڭ، ءبىر بالالى بولارسىڭ، اتىن «ەدىگە» قوي، — دەيدى. سونان ۇيىنە كەلىپ، المانى ەكەۋى ءبولىپ جەيدى. ايەلىنەن ءبىر بالا تۋادى، اتىن ەدىگە قويادى.

ءبىر كۇنى قۇتتىقايا تۇندە كەلىپ ءۇي سىعالاسا، ايەلى باس تەرىسىن جۇلىپ الىپ، ءبيتىن قاراپ وتىر ەكەن. تۇندە توسىنە قولىن سالسا، توسىنەن جۇرەگى جىلتىلداپ تۇرادى ەكەن. نامازعا تۇرعاندا اياعىنا قاراسا، ەكى اياعىنىڭ باسى كەيىن قاراپ تۇر ەكەن. ايەلى ءبىلىپ ەرىنە ايتادى:

— سەن اۋەلدەگى ايتقان شارتتى ءسوزدى بۇزدىڭ. مەن ساعان ەندى جوقپىن، مىناۋ بالا — اسىلزادا بالا. مۇنى جاقسى تاربيە ەت، — دەپ، عايىپ بولىپتى. ءسويتىپ جۇرگەندە قۇتتىقايانى توقتامىس حان شاقىرىپ الىپ، جەندەتتەرىنە ولتىرتەدى. حاننىڭ جولداستارى ايتادى: «مۇنى ولتىرگەنمەن بولمايد، مۇنىڭ ءبىر بالاسى بار. ونى دا ءولتىرۋ كەرەك»، — دەيدى. حاننىڭ بالانى ولتىرەتىنىن ءبىلىپ، بالانىڭ ءبىر كورشىسى بۇل بالانىڭ اسىلزادا ەكەنىن بىلەدى ەكەن. ەدىگەنى بەسىگىمەن ۇيىنە اپارىپ، ۇيىندەگى جاس بالاسىن بەسىگىمەن ەدىگەنىڭ ورنىنا اپارىپ قويادى. حان ول بالانى دا ولتىرەدى.

ەدىگە ەسىن بىلگەسىن-اق، ءوزى تەڭدەس بالالارعا باس بولا باستايدى. بالالار ونىمەن جينالىپ ويناعاندا ەدىگەنى حان قىلادى. ەدىگە سەگىز-توعىزعا كەلگەندە توقتامىس حان سۇراپ الىپ جىلقى باقتىرادى. تۇندە جىلقى باعىپ، كۇندە تاڭ ەرتەڭ ەرتەمەنەن توقتامىستىڭ ۇيىنە سالەم بەرىپ كىرگەندە حان سەلك ەتە تۇسەدى. ونى ايەلى ءبىلىپ حانعا ايتادى:

— وسى ءسىزدىڭ ارۋاعىڭىزدان ەدىگەنىڭ ارۋاعى كۇشتى-اۋ! نەگە دەسەڭ، ەدىگە ەسىكتەن كىرگەندە ءسىز سەلك ەتە تۇسەسىز، — دەيدى.

حان:

— قايدان مەنەن ەدىگەنىڭ ارۋاعى كۇشتى بولسىن، — دەيدى.

ءبىر كۇنى ايەلى ەدىگەنىڭ كەلەر قارسىلىعىندا حاننىڭ جانباسىنىڭ استىنا ءبىر ينە قاداپ قويادى. حاندى سىناۋ ءۇشىن ەدىگە ەسىكتەن كىرگەندە حان سەلك ەتە تۇسكەندە ينە سىرت ەتىپ، سىنىپ كەتەدى. حان حانىمىنا ايتادى:

— ەندى ەدىگە كەلگەندە ءسيىپ، سىدىگىڭدى قۇيىپ قوي، — دەيدى. عاداتتا ەدىگەگە ءبىر ۇلكەن اياقپەن قاتىق، ايران ۇيىتىپ قۇيىپ بەرەدى ەكەن.

ءبىر كۇنى حان ايەلى اياقتاعى قاتىق، ايراننىڭ ۇستىنە ءسيىپ قويىپ، ەدىگەگە كەلگەندە ۇستاتا بەرەدى. ەدىگە ۇرتتاپ جۇتىپ جىبەرىپ، تامسانىپ-تامسانىپ:

— ايران ءتاتتى ەكەن، ىدىسى ەسكىرگەن ەكەن، — دەپ اياقتى الدىنا قويىپ، قىلىشىمەن ءتورت ءبولىپ شاۋىپتى دا، ۇيدەن شىعىپ اتتانىپ كەتىپتى. «ىدىسى ەسكىرگەن ەكەن» دەگەنى، حاننىڭ ايەلى ۇلكەن كىسى ەكەن دەيدى. ەدىگەنىڭ ارتىنان كەڭەستىڭ ۇلى كەنجەمباي دەگەن ءبىر ادام شاۋىپ بارىپ:

— حان شاقىرادى، قايتا ءجۇر، ۇيگە ءتۇس! — دەسە دە قايتپايدى. كەلگەن كىسىنى قۋىپ جىبەرەدى.

سونان ەدىگە توعىز جولداسپەن جورىقتا جۇرگەندە كەلە جاتسا، ءبىر جەردە قازىلىپ جاتقان كوپ اتتىڭ ءىزىن كورىپ، ەدى- گە ايتادى:

— قابارتەن ءداۋ تەمىرحاندى شابادى دەگەن قابار بار ەدى. بۇل سولاردىڭ ءىزى بولار، — دەپ ىزگە ءتۇسىپ جۇرەدى دە، جولداستارىنا ايتادى:

— كولدەنەڭنەن قوسىلعان كوك اتتى بولىپ ارالاسىپ، ءالىم كەلسە، قازان اسۋعا كىرىسىپ قارايىن. قونعان، تۇستەنگەن جەردە ەت تاستاپ كەتەرمىن. سونى جەپ ەرە بەرىڭدەر، — دەيدى.

سونان ەدىگە باتىر كولدەنەڭ قوسىلعان كوك اتتى بولىپ، قازان اسۋعا، اس پىسىرۋگە ارالاسىپ، قونعان تۇستەنگەن جەرگە ەت تاستاپ كەتەدى. سونى جەپ جۇرە بەرەدى. ءبىر كۇنى تۇستەنۋدە ءداۋ ەدىگەگە ايتادى:

— بۇگىن تۇستەنەتىن جەرگە كۇشتى قولدى ءتۇسىرۋدىڭ بيلىگى سەندە، — دەيدى. ەدىگە كۇشتى قولدى كوپ سۋى بار الىستاعى جەرگە قوندىرادى. ءداۋ شاتىرىن تىگىپ، قانكەي، تىنەكەي دەگەن تەمىرحاننىڭ ەكى قىزىن ەكى جاعىنا الىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ قالادى. ەدىگە جاي تاسىن جايناتىپ، كۇندە ءىس ەتىپ، كۇننىڭ قىزۋىنا شىداي الماي، الپىس شاقتى جولداسى الىستاعى سۋعا شۇبىرادى. ولار ءابدان كەتىپ بولعان سوڭ، شاتىردىڭ سىرتىنداعى قاڭتارۋلى تۇرعان شۇبار اتقا ەدىگە باتىر: «يا، اللا!» دەپ ءمىنىپ، ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ، نايزاسىمەن شاتىردىڭ ەسىگىن كوتەرىپ قايىرىپ تاستاپ قاراسا، ءداۋ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ەدىگە ەكى قىزعا «شىق!» دەسە، «داۋدەن قورقامىز» دەيدى. ەدىگە باتىر ساداعىن سۋىرىپ الىپ، قاق جۇرەكتەن اتقاندا ءداۋ جان اشۋىمەن تۇرا جۇگىرگەندە، شۇبار اتتىڭ قۇيرىعى قولىنا تۇسەدى. ەدىگە: «ءاي، شۇبار جىلقى، قۇيرىعىڭ شولاق بولسىن!» — دەپ دۇعا ەتەدى. سوندا شۇبار اتتىڭ قۇيرىعى ءۇزىلىپ كەتەدى. شۇبار جىلقىنىڭ قۇيرىعىنىڭ شولاق بولۋى ەدىگەنىڭ دۇعاسىنان دەيدى.

ەدىگە باتىر سۋعا شاۋىپ كەلسە، الپىس كىسى ەكى ءبولىنىپ، سۋ جاعاسىندا جاعالىق ويناپ ءجۇر ەكەن، وتىزى «ەدىگەلىكپىز» دەپ، وتىزى «قابارتەن داۋلىكپىز» دەپ. ەدىگە وتىز كىسىنى ءوز قاسىنا الىپ، داۋلىكپىز دەگەن وتىز كىسىدەن جيىرما توعىزىن ءولتىرىپ، بىرەۋىن قويا بەرىپتى: «ەلىڭە بارىپ، كورگەن-بىلگەنىڭدى ايتارسىڭ» دەپ.

سونان ەدىگە جولداستارىمەن تەمىر حاننىڭ ەكى قىزىن الىپ ەلگە كەلىپ، «توقتامىس حاندى شابام» دەپ جۇرگەن حابارىن ەستىپ، توقتامىس قاشادى. ەدىگە ارتىنان قۋىپ، قىزعىش كولىنە بارعان جەردە جەتىپ، توقتامىس حاندى ءولتىرىپ قايتادى. سونان كەلگەن سوڭ ەدىگە توقتامىستىڭ ورنىنا حان بولادى. توقتامىستىڭ ءبىر باتىر بالاسى بولىپ، باياعى توقتامىستى شاپقاندا و دا ءبىر جاققا قاشىپ كەتەدى. اتى قادىربەردى جاس سۇلتان دەيدى. ەدىگە باتىردان نۇرادىن دەگەن ءبىر باتىر بالا بولادى. جىگىت بولعان سوڭ ولتىرۋگە نۇرادىندى ىزدەيدى. ءبىر جەرلەردەن تابادى. اق وتاۋىن تىگىپ وتىرعانىن قادىربەردى جاس سۇلتان نۇرادىننىڭ حابارىن ەستىپ، ەسىكتەن تورگە شەيىن ءىس قاداپ، تورگە جەبە توسەپ قويادى. نۇرادىن سالەم بەرىپ ۇيگە كىرگەندە جاس سۇلتان ايتادى:

— جۇرەر جەرىڭ — مىناۋ، وتىرار جەرىڭ — اناۋ، — دەيدى. نۇرادىن تەمىر ءىستىڭ ءۇستىن باسىپ، قارش-قارش ەتكىزىپ، اياقتان شاشىراعان قان بەت-اۋزىن جۋىپ، توردەگى جەبەنىڭ ۇستىنە وتىرا كەتەدى. جەبە نۇرادىندى ۇستايدى، جىبەرمەيدى. سوندا قادىربەردى جاس سۇلتان نۇرادىنعا ايتادى:

— ءاي، نۇرادىن،
اللاڭ ەش بەرمەسىن مۇرادىڭ،
تولعاي، تولعاي جۇگىرگەن،
توقپاق جالدى تورعاي
كۇزدە تورىمدە
مۇنى نەتتىڭ، نۇرادىن؟
جاعاسى التىن شوكىش
مۇنى نەتتىڭ، نۇرادىن؟
تولعامبالى التىن الا بالتامدى
مۇنى نەتتىڭ، نۇرادىن؟
جۇرت يەسى اتامدى
مۇنى نەتتىڭ، نۇرادىن؟

نۇرادىننىڭ جاۋابى:

— ءاي، قادىربەردى، جاس سۇلتان،
اقىلىڭ كوپ باس سۇلتان،
سۇراساڭ، مەن ايتايىن،
ايتايىن دا قايتايىن.
توقپاق جولدا تورعاي كوزدى ءتۇرىڭدى
ءتاڭىرى وزىمە بەرگەندە
ەر استىنان العانمىن،
ءوز استىما سالعانمىن.
جاعاسى التىن مىڭ شوكىش،
ءتاڭىرى وزىمە بەرگەندە
ەر يىعىنان العانمىن،
ءوز يىعىما سالعانمىن.
تولعامالى التىن الا بالتاڭدى
ءتاڭىرى وزىمە بەرگەندە
ەر قولىنان العانمىن،
ءوز قولىما سالعانمىن.
جۇرت يەسى اتاڭدى
ارقىراتىپ اق قۇربانعا شالعانمىن.
ۇلى دا جولعا سالعانمىن.
بۇلقىنشاقتان قيسىقپىن،
بۋىرشىننان تەنتەكپىن.
تەزگە سالساڭ، تۇزەلمەن،
سانىمنان بۇيدا وتكىزسەڭ، وڭايمىن،
بابا تۇكتى شاشتى ءازىنىڭ سويىمىن.

سونان نۇرادىننىڭ ۇستالعان حابارىن ەدىگە ەستىپ، قادىربەردى جاس سۇلتانعا كىسى جىبەرىپتى. «وتكەندى سەلگە بەرەلىك، قالعاندى ەلگە بەرەلىك. «وتكەن ورەل، قالعان سالاۋات» دەگەندەي، جاس سۇلتان كەلىپ قوناق بولسىن!» — دەپتى. سونان قادىربەردى جاس سۇلتان نۇرادىندى بوساتىپ، ەدىگەگە الىپ جۇرەدى. جولدا ءبىر تەرەڭ سۋدان سالمەن ءوتىپ كەلە جاتقاندا ەدىگە قادىربەردى جاس سۇلتاندى سالدان يتەرىپ جىبەرىپ، سالدان قۇلاتىپ سۋعا عارىق بولىپتى. ءسويتىپ، توقتامىس حاننىڭ تۇقىمىن قۇرتىپتى دەيدى.

---