InfoHub Logo

ماقال-ماتەلدەر – حالىق دانالىعىنىڭ قازىنا بايلىعى. ولار عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، سول حالىقپەن ماڭگى باقي بىرگە جاساپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن دۇنيە. سوندىقتان دا ونى جۇرتشىلىق جادىنا ساقتاپ، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە، ءوزارا قارىم-قاتىناسىندا پايدالانادى. ماقال مەن ماتەلگە باي حالىقتىڭ ءبىرى – قازاق حالقى. قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرىنىڭ شىعۋ تەگى جونىندە ايتار بولساق، ا.بايتۇرسىن ۇلى: «ماقال دا تاقپاققا جاقىن سالت-ساناسىنا سايكەس ايتىلعان پىكىرلەر. تاقپاقتان گورى ماقال ماڭىزى شىن كەلەدى. ماتەل دەگەنىمىز كەسەگىمەن ايتىلاتىن بەلگىلى-بەلگىلى سوزدەر. ماتەل ماقالعا جاقىن بولادى. ءبىراق ماقال تاجىريبەدەن شىققان اقيقات تۇرىندە ايتىلادى. ماتەل اقيقات جاعىن قاراماي، ادەتتى ءسوز ەسەبىندە ايتىلادى»[1،112 ب.]،─ دەپ كورسەتكەن بولاتىن. دەمەك، ماقالدا تۇرمىستا قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەرىمىز شىندىقپەن استاسىپ كەلىپ، ماقالداپ، شەشەن تىلمەن ايتىلاتىن سوزدەر بولسا، ال ماتەلدە تۇرمىستا قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ شىندىققا جاناسا قويماي، كەسەگىمەن ايتىلاتىن سوزدەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى.    قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ باستاۋ كوزى سوناۋ ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن باستاۋ الادى. XII-XIII عاسىرلاردان بىزگە جەتكەن جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ تىلىندە ماقال مەن ماتەلدەر بارشىلىق. مىسالى: ورحون جازبالارىندا: «باستىنى ەڭكەيتىپ، تىزەلىنى بۇكتىرگەن» («كۇلتەگىن» جىرىنان)، «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» («تونىكوك» جىرىنان) دەگەن ماقال-ماتەلدەردى كەزدەستىرەمىز. ال ماحمۇت ءقاشقاريدىڭ «ديۆاني لۇعات-ات تۇرىك» سوزدىگىنەن: «ۇلى بولساڭ، كىشىك بول، حالىق ءۇشىن بالىك بول»، ال «قۇداتعۋ بىلىكتەن»: «ءبىلىپ سويلەگەن بىلەككە سانالار، ءبىلىمسىز ءسوز ءوز باسىن جويار» [2، 56 ب] دەيتىن ماقال-ماتەلدەردى بايقاۋعا بولادى. بۇل دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرساق، ماقال-ماتەلدەردىڭ باستاۋى سوناۋ كونە ەسكەرتكىشتەردەن باستاۋ الىپ، شىعارمالاردىڭ تىلىندە قولدانىستا بولعانىنا كوز جەتكىزەمىز.

ماقال-ماتەلدەر نەگىزىنەن حالىق اۋزىندا اۋىزشا ساقتالعان. ال، ولاردى ناقتى جيناپ، قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ، باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالاۋ – XVIII عاسىردىڭ II جارتىسىنان باستالادى.قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن العاش قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن عالىم – شوقان ءۋاليحانوۆ. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «تاڭدامالى شىعارمالار» [3،416 ب.] ەڭبەگىندەگى ءبىرشاما ماقال-ماتەلدەر ءالى كۇنگە دەيىن ءوز قۇندىلىعىن جويعان جوق. سول ۋاقىتتان بەرى قازاق ماقال-ماتەلدەرى ءتۇرلى جيناقتاردا، حرەستوماتيالاردا جازىلىپ، جاريالانىپ كەلدى. ش.احمەتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان «قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ حرەستوماتياسىندا» بىرنەشە تاقىرىپتاعى ماقال-ماتەلدەر بەرىلگەن. سونىمەن قوسا، قازاق ماقال-ماتەلدەرىن جيناپ، جاريالاۋدا: ش.يبراگيموۆ، م.تەرەنتيەۆ، ى.التىنسارين، يا.ليۋتش، ف.پلوتنيكوۆ، ي.گرودەكوۆ، ا.ۆاسيليەۆ، پ.م.مەليورانسكيي، ءا.ءا.ديۆايەۆ، ن.ف.كاتانوۆ، ن.ن.پانتۋسوۆ، ۆ.ۆ.كاتارينسكيي، ءو.تۇرمانجانوۆ، م.الىمبايەۆ، ءا.نۇرشايىقوۆ، ن.تورەقۇلوۆتاردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى.

قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى، سونىڭ ىشىندە قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ادەبيەتتە 1879 جىلى ورىنبوردا شىققان، 1906 جىلى تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلعان ى.ءالتىنساريننىڭ حرەستوماتياسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. بۇل حرەستوماتيادا بەرىلگەن ماقال-ماتەلدەر بىرنەشە تاقىرىپتارعا ءبولىنىپ، جۇيەلى تۇزىلگەن.

جوعارىدا اتالعان جيناقتاردا بەرىلگەن تۇسىنىك دارەجەسىندەگى بىرەن-ساران شاعىن العى سوزدەردە، جالپى حالىق اۋىز ادەبيەتى جايىندا جازىلعان شولۋ ماقالالاردا ايتىلعانى بولماسا، قازاق ماقال-ماتەلدەرى قىرقىنشى جىلدارعا دەيىن ارنايى ءسوز بولىپ زەرتتەلگەن ەمەس. بۇل كەزەڭدەردە م.اۋەزوۆتىڭ 1927 جىلعى «ادەبيەت تاريحىندا» [5،234ب.]، س.سەيفۋلليننىڭ «تاڭدامالى شىعارمالار» [6،55 ب.] جيناعىندا ماقال-ماتەلدەر قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىنە اتالىپ، توپتاپ مىسالدار كەلتىرىلگەن. مۇندا ساكەن سەيفۋللين ماقال-ماتەلدەردى شەشەندىك سوزدەردىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە قاراستىرعان.

م.اۋەزوۆ 1940 جىلداردىڭ باسىندا «قازاق حالقىنىڭ ەپوسى جانە فولكلورى» اتتى زەرتتەۋىندە قازاقتىڭ ماقالدارى مەن ماتەلدەرىنىڭ تۇلعاسى ولەڭ تۇرىندە جاسالاتىن، مازمۇنى حالىقتىڭ نەگىزگى كاسىبى مالشىلىقپەن بايلانىستى بولاتىن ەكى ەرەكشەلىگىنە كوڭىل بولگەن. قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ زەرتتەلۋى شىن ماعىناسىندا «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا» باسىلعان ب.شالابايەۆتىڭ «ماقال-ماتەل» اتتى عىلىمي وچەركىنەن باستالادى (الماتى، 1948). كەڭەس داۋىرىندەگى ماقال-ماتەلدەردى جيناۋ، جاريالاۋ جۇمىسى، اسىرەسە 50-جىلدارى ابدەن قانات جايا باستادى. ماقال-ماتەل وسىعان دەيىن، كوبىنەسە رەسپۋبليكالىق گازەتتەر بەتىندە عانا جاريالانىپ كەلسە، ەندى «قىزىل تۋ»، «وڭتۇستىك قازاقستان»، «لەنين جولى»، «ەسىل پراۆداسى»، «كوممۋنيزم جولى» سياقتى وبلىستىق گازەتتەردە دە ءجيى جاريالانىپ، جارىق كورە باستاعان.

ماقال-ماتەلدەردى جان-جاقتى زەرتتەپ تالداعانداردىڭ ءبىرى – مالىك عابدۋللين. ول «قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى» [8،70ب.] اتتى ەڭبەگىندە قازاق ماقال-ماتەلدەرىن جيناپ، باستىرۋشىلاردى اتاي كەتىپ، ونىڭ جانرلىق تابيعاتىن، ادەبي-الەۋمەتتىك ءمانىن انىقتايدى. ن.تورەقۇلوۆتىڭ 1957 جىلى شىققان «قاناتتى سوزدەر» [4،13ب.] اتتى جيناعىنا بىرنەشە ماقال-ماتەلدەر ەنگەن. سوڭعى كەزەڭدەردە بالالارعا ارنالىپ شىعارىلعان جيناقتاردا ماقال-ماتەلدەر كوپتەپ كەزدەسەدى دەپ ايتۋعا بولارلىقتاي. ولارعا م.جامانبالينوۆتىڭ، ق.بايانبايدىڭ، ە.ەلۋبايەۆتىڭ، س.قالييەۆتىڭ [9،320 ب.]، ە.ەربوتيننىڭ [9،80 ب.]، ب.كىرىسبايەۆتىڭ [9،32 ب.]، ت.ب. جيناقتارىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. وسىنداي مول مەڭگەرىلگەن رۋحاني مۇرا ابايدىڭ بولاشاق تۋىندىلارى مەن شىعارماشىلىعىندا كورىنىس تاپقان. مىسالى: «ساپ-ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم» ولەڭىندە «نە كۇن تۋدى باسىنا»، «سابىر ءتۇبى – سارى التىن»، «اۋرۋ دا ەمەس، ساۋ دا ەمەس»، «اعىن سۋداي ەكپىندەپ» دەپ كەزدەسەدى. سونىمەن قوسا، ابايدىڭ ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە، ونىڭ ىشىندە «وتىز توعىزىنشى» قارا سوزىندە: «اعايىننىڭ ازارى بلوسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «از ارازدىقتى قۋعان كوپ پايداسىن كەتىرەر» سياقتى ماقال-ماتەلدەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ال، «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققان تۋرالى» اتتى ەڭبەگىندە 10 ماقال تالدانعان [10،312 ب.].

ماقال-ماتەلدەردە بالا تاربيەسىنە دە ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. «قىزدى اسىراي الماعان كۇن ەتەدى، ۇلدى اسىراي الماعان قۇل ەتەدى» دەگەن ماقال-ماتەلدەردىڭ ءمانىسى – جاس ۇرپاقتى جاقسىلىققا باۋلۋ بولماق. جاستارعا ونەر-بىلىم، ءتىل ۇيرەتۋدە ماقال-ماتەلدىڭ ءمانى اسا زور. ءبىلىم، ونەر ەڭبەكتىڭ ءبىر ءتۇرى بولسا، از سويلەپ، كوپ تىڭداعان، كوپ وقىپ ءبىلىمىن بايىتقان بالا عانا ومىردەن ءوز ورنىن الىپ، دانالىق سوزدەرىمىز ماقال-ماتەلدەردەن ونەگە الماق.

نازار اۋدار:

سايتتاعى ماقال - ماتەلدەر

ۇلاعاتتى سوزدەر

ءتىل تۋرالى ماقال - ماتەلدەر

سايتتاعى بارلىق ماقال - ماتەلدەر

ونەر-بىلىم، ءتىل تۋرالى قاناتتى سوزدەر

تۇراقتى تىركەستەر تۋرالى

---